Notiziario september 2014

1

N O T I Z I A R I O

Van de redactie 1

Van de voorzitter/Jeroen Torenbeek 2

Giornata 2014 in Amsterdam/Annemarie Aarnoutse en Herman van der Meer 2

Manifestatie Jeroen Bosch in Venetië 4

Dante Convegno ‘Verso la Grande Guerra’ 5

Aurelio Picca, L’Italia è morta, io sono l’Italia: una traduzione a sei mani/Carlo Giordano, Marino Magliani, Alain Balistreri, José van Houcke en Monica Jansen 5

Molise, perché e come/Dré Kraak 9

Ad Azienda agrituristica Bocci mondi di-versi si raggiungono/Herman van der Meer 12

Apostrofo 48/Minne de Boer 13

Cesare Beccaria, Dei delitti e delle pene(1764). In ricordo di Emile Spierings/Laura Schram-Pighi 14

L’Italia dei poeti: Alda Merini e Milano/Gandolfo Cascio 15

Uit de geschiedenis van de Italiaanse Giallo (14)/Minne de Boer 17

Senza misericordia/Herman van der Meer 18

Si cambia personalità cambiando lingua?/Filomena Fuduli Sorrentino 21

Il cuore di Silvana Grasso/Gandolfo Cascio 22

Wat voor pasta mag het zijn? Even schudden aan je tablet!/Dennis Smit 23

Tentoonstellingen in Italië 24

Nu de zomer bijna voorbij is en een aantal soci een deel daarvan in Italië zal hebben doorgebracht beginnen wij dit nummer met een terugblik. Allereerst op de Gior-nata van dit jaar in Amsterdam, vervol-gens op omzwervingen en ontmoetingen in Italië van deze zomer. Herman van der Meer voert u mee naar Umbrië, Dré Kraak, Dante-lid en cursist, naar de min-der bekende regio Molise.

Degenen die Carlo Giordano’s cursus ‘Il presente in dialogo con il passato’ heb-ben gevolgd krijgen in deze Notiziario een genereuze toegift: van de hand van Carlo zelf en verder van Marino Magliani, gastdocent tijdens één van de colleges, Monica Jansen, José van Houcke en Alain Balistreri. Volgens ons ook zeer de moei-te waard voor wie de cursus niet gevolgd heeft!In zijn rubriek L’Italia dei poeti geeft Gan-dolfo Cascio het woord aan een Milanese

dichteres. Van hem publiceren we ook weer een recensie van een dit jaar in Italië verschenen roman van Silvana Grasso, een Siciliaanse, politiek geëngageerde auteur. In de jaren ’90 verscheen een vertaling in het Nederlands van een van haar eerdere romans, De bastaard van Mautàna.Luigi Barone, presidente van Dante Dor-drecht, maakte ons (tijdens de Giornata!) attent op een artikel, verschenen in La Voce di New York in juni van dit jaar, over de vraag of wisselen van taal ook een per-soonlijkheidsverandering teweegbrengt. Dank u wel voor de tip, signor Barone! Zoals gewoonlijk vindt u ook in dit num-mer weer bijdragen van ‘onze’ Laura Schram en Minne de Boer. En Dennis Smit, onze web- en keukenmaster, trak-teert alle pastaliefhebbers onder u.

Hier laten wij het bij in dit ‘Van de redac-tie’. Leest u zelf maar verder – er staat nog heel wat meer in!

Van de redactieInhoud

Notiziario van de Società Dante Alighieri Comitato di UtrechtRedactie: Annemarie Aarhoutse | Ciska van der GlasE-mail: [email protected] | telefoon secretariaat: 06-46367993

K O P I J V O O R H E T D E C E M B E R N U M M E R : G R A A G V O O R O F O P 1 5 N O V E M B E R

september 2014 - nummer 3

2

| Dante Alighieri • Notiziario • september 2014 – nummer 3 |

Ik realiseer me dat ik al weer bijna zeven jaar uw voorzitter ben. Aangetreden met het vooruitzicht van zwaar weer - inder-daad heeft het behoorlijk gedonderd en gebliksemd – kunnen we constateren dat inmiddels de zon weer schijnt. “Il sole brilla!” was zo ongeveer het eerste zin-netje dat ik als bijvakker Italaans leerde. “In Italië regent het juist altijd, papa” hielden mijn dochters mij voor na enkele verregende vakanties in de jaren ’90 in Piemonte. Ik kan u melden, namens mijn mede be-stuursleden en ook namens mijn inmid-dels studerende dochters, dat op beide plekken weer structureel de zon schijnt.

En dat de vooruitzichten goed zijn. Het hele bestuurs-team heeft daar hard aan gewerkt. De nog jonge Elena Valbusa – maar wel het langst zittend bestuurslid – heeft we-gens drukke werkzaamheden inmiddels haar bestuurslidmaatschap beëindigd. Wij zijn haar veel dank verschuldigd; zij heeft op voortreffelijke wijze het secre-tariaat gevoerd. Accuraat en opgewekt. Tijdens onze bijeenkomst op 21 mei heb-ben wij afscheid van haar genomen, en in afwachting van uw instemming heeft de nog jongere Charlotte Gispen haar plaats ingenomen.Wij hopen en rekenen op uw instemming

tijdens onze algemene ledenvergadering dit najaar. Inmiddels zijn drie van de zittende be-stuursleden rond de 60 en daar willen wij graag verandering in brengen. Wij denken dat wij met onze ervaring en net-werken in de moeilijke jaren een bijdrage hebben kunnen leveren, maar zo lang-zaamaan wordt het weer tijd voor een jon-gere garde. Kortom: heeft u zin om toe te treden tot het bestuur van een goed lo-pende, perspectiefrijke vereniging, kom dan het Dante bestuurs-team versterken. Aarzelt u of het iets voor u is, bel mij dan even op. 06 – 5319 6214.Jeroen Torenbeek

Geen van ons beiden had zich ooit eer-der laten verleiden tot een bezoek aan de landelijke Giornata, maar een volgende keer zullen wij zeker weer present zijn. De vraag is alleen of de organisatoren van de volgende gelegenheid het gebodene van zaterdag 24 mei in Amsterdam in het Amsterdams Lyceum zullen weten te overtreffen of zelfs maar evenaren. De tramrit door Amsterdam over het Leidse Plein, langs de grote musea en door Oud Zuid naar het Valeriusplein en het prachtige Amsterdams Lyceum was al een feestje op zich.In het Lyceum werd iedereen bovenaan de trap persoonlijk ontvangen door Eric Moormann, Presidente del comitato di Amsterdam. In de prachtige aula van dit door H.A.J. Banders gebouwde pand stond een professioneel espresso appa-raat met een vaardige barista. Gigi Baz-zani, de cateraar van de dag ging enthou-siast rond met zijn overheerlijke cantuccini (niet van die keiharde maar verse, nog een beetje zacht). Er hadden zich voor deze dag ruim 80 Dante-leden opgegeven en die zijn nagenoeg ook allemaal gekomen.

Wat meteen sterk in het voordeel van de Amsterdamse organisatie sprak, was het optreden van Anne Branbergen, oud-leerling van het lyceum, die de dag begon op dezelfde plek waar zij op 19-jarige leef-tijd haar einddiploma behaalde alvorens

voorgoed naar Italië te vertrekken om zich daar uiteindelijk als correspondente te vestigen. Dat gegeven liet haar niet on-beroerd en daarmee was de persoonlijke noot gezet waarmee zij haar verhaal deed over het hedendaagse Italië onder de niet verkozen, maar door president Napoli-tano benoemde premiers Monti, Letta en nu Renzi en wat daaraan vooraf ging on-der het premierschap van Berlusconi. Op-vallend was dat de wel verkozen premier Prodi onvermeld bleef, hoewel deze soci-aaldemocraat toch tweemaal, zij het kort-stondig, premier was van Italië en een be-langrijke rol speelde bij de toetreding van Italië tot de euro. Minder onverwacht was de aandacht die het fenomeen Berlusconi kreeg in haar verhaal. Immers, over hem schreef zij met Martin Simek een boek dat moest verklaren waarom de Italianen tel-kens weer voor de charmes van deze man vielen. Of de correspondente voor onder andere De Groene Amsterdammer en Het Pa-rool Berlusconi charisma toedichtte, bleef een beetje in het midden, maar Beppe

Grillo, de voormalig cabaretier, is volgens Anne zeker charismatisch. Over hem ver-scheen juist diezelfde week een lang arti-kel van haar hand in De Groene, waarnaar zij natuurlijk verwees. Dat wij nuchtere Nederlanders op z’n zachts gezegd wat moeite hebben met de extravagante Ber-lusconi, kon zij wel begrijpen. De sfeer van flamboyante mannen in strakke pak-ken rond een overdadig maal in een chic restaurant had zij vaak genoeg ervaren om het benauwde gevoel te krijgen dat het allemaal niet pluis was met de weelde waarin deze politici zich wentelen, vooral als bleek dat het copieuze maal werd sa-mengesteld op last van een onbekende weldoener onder het motto ‘faccio io’ van de kok of gastheer. Maar tegen de cor-rupte wereld daarachter ageerde Beppe Grillo nu juist met zijn optredens op de pleinen in geheel Italië waarbij hij zich telkens maar weer schor schreeuwde. Dat de media in Italië – en elders in Europa –met uitzondering van Il Fatto Quotidiano, in 2009 begonnen als internetkrant, hem telkens afschilderen als een populist die vergelijkbaar is met een Marine Le Pen, Wilders of welke rechtse populist dan ook, vond zij duidelijk onterecht en niet begrijpelijk. Te meer daar Grillo altijd op de feiten wijst, dingen die niet klop-pen in de Italiaanse maatschappij en die toch almaar niet veranderen. Maar in haar ogen was het problematisch dat de Vijf-

Van de voorzitter

Giornata 2014 in Amsterdam

Amsterdams Lyceum

3


Sterreninternetbeweging van Grillo om koers te houden telkens weer moest wor-den aangezwengeld en bijgestuurd door de leider zelf. Sterk vond zij wel de humor van Grillo, die op menigeen overkomt als akelig verzuurde grimmigheid met dicta-toriale trekjes, hoewel de correspondente die trekjes misschien impliciet erkende met haar opmerkingen over de leider. Haar relaas had dan ook een nostalgisch trekje in de verwijzing naar het einde van het ‘roze-bril-Italië’ aan het begin van de jaren ’90. Van de mannen in prachtige pakken naar de mannen in foute pakken met bijbehorende omkoopschandalen, van de rijke filmcultuur naar de mediama-nipulatie en de opkomst van Berlusconi. Was hij oorzaak of product van het cultu-rele en morele verval? Volgens haar toch een – goed te begrijpen – product. Hij zorgde ervoor dat de Italianen met rust gelaten werden, minder belastingdruk ervoeren en zo creëerde hij een sfeer van optimisme. En daar lusten de Italianen wel pap van, of moet ik zeggen: heel veel pasta. De gevolgen kennen wij allemaal. Of premier Renzi de problemen van het huidige Italië – immigratie, werkloos-heid, criminaliteit, politieke patstellin-gen, immense financiële tekorten – zal kunnen verhelpen, betwijfelde zij ernstig. Ook hij, hoe relatief jong ook, is weer een product van de oude machtsstructuur, niet gekozen maar benoemd door de be-jaarde president Napolitano. Na de voortreffelijke Italiaanse lunch in de verschillende leslokalen was er keuze uit vijf middagprogramma’s: een rond-leiding door het Paleis op de Dam of een rondgang langs de Italiaanse kunst in het Rijksmuseum, een filmprogramma, een Italiaanse les rond het thema Il Mare Me-diterraneo nella canzone Italiana en ten slotte de Italiaanse opera. Het bezoek aan het 17de-eeuwse paleis van architect Jacob van Campen stond onder leiding van Eymert-Jan Goossens, jarenlang werkzaam in het paleis en au-teur van een prachtig geïllustreerd boek over het paleis. Enthousiast begon hij zijn verhaal buiten met verwijzing naar de voorgevel als weerspiegeling van de inter-ne indeling. Maar het straatrumoer op de Dam dwong ons naar binnen in de welda-dige rust van het paleis. Op gedegen wijze leidde de gids ons langs de galerijen met aangrenzende bestuurlijke en rechterlijke vertrekken en de kunstschatten van de

eerste verdieping – de rest was nog niet toegankelijk, inmiddels gedeeltelijk wel, met uitzondering van de privévertrekken bestemd voor koninklijke gasten en di-plomaten. Oorspronkelijk stadhuis van Amsterdam, was de hoofdverdieping van het gebouw indertijd ook vrij toeganke-lijk voor de burgers. Geïnspireerd door Italiaanse ontwerpers en kunstschilders hebben de Nederlandse bouwmeesters hier het universum uitgebeeld in marmer in een bijna dertig meter hoge zaal, met het toen welvarende Amsterdam als cen-

trum van dat universum. Het gaat te ver om de rondgang hier in detail te beschrij-ven, zelfs al konden wij nog slechts een deel van het gebouw bezoeken. Ook het balkon, waar onze nieuwe koning en ko-ningin het volk voor het eerst begroetten, konden wij niet betreden, maar alleen al de gang erlangs en een blik naar buiten langs de vitrage was een van de vele mo-menten die herinnerden aan de grandeur van de gouden eeuw en de nalatenschap van deze roemrijke periode. Dat de bur-gers van de 21ste eeuw inmiddels toegang hebben tot de derde verdieping van dit paleis vol 17de-eeuwse meesters lijkt mij een welkom eerbetoon.

Een rondleiding langs de Italiaanse kunst in het Rijksmuseum was de keuze van 31 mensen, die met tram 2 van het Valerius-plein naar het Museumplein vertrokken. Dat was al een onderneming op zich, maar we kwamen er en werden daar bui-ten al opgevangen door dr. Arno Witte, een aan de Radboud Universiteit afgestu-deerde kunsthistoricus die aan de Univer-siteit van Amsterdam is gepromoveerd en daar nu hoofddocent is bij de faculteit

Geesteswetenschappen. Voor zijn pro-motieonderzoek werkte hij tussen 1994 en 1998 regelmatig in Rome. Op dit mo-ment houdt hij zich bezig met de icono-grafie en de functie van beeldende kunst en cultuur in zestiende- en zeventiende-eeuws Rome. Arnold leidde ons langs de Italiaanse kunst, die zich vooral in hoekzalen van het museum bevindt en liet op de eerste verdieping, waar het vooral om Hollandse meesters en de Gouden Eeuw gaat (waar het Rijks zich van oudsher op focust), ons de invloed van Italiaanse kunst op de Ne-derlandse schilderkunst zien. Leidraad van zijn rondleiding waren de vragen: waarom hangt er zo weinig Italiaanse kunst in het Rijks en waarom hangt dat weinige er dan wel? Anton maakte ons deelgenoot van zijn brede en gedegen kennis van Nederlandse kunstverzame-laars in de 19de en 20ste eeuw. Hoe zij hun kunst verzamelden en hoe zij die legateerden. Daarbij werd weer duidelijk dat de Tweede Wereldoorlog hierop van grote invloed is geweest. Hij stortte een duizelingwekkende hoeveelheid namen van verzamelaars, adviseurs, schilders, geportretteerden en hun verhalen over ons uit. Maak ook eens een ‘Italiaans reisje’ door het Rijks en laat u verrassen! Sta dan vooral ook stil bij:• Maria Magdalena door Carlo Crivelli (Ascoli Piceno, 1480) uit de nalaten schap van Fritz Mannheimer; • PortretvanOttavioStradadoorJacopo Robust genaamd Tintoretto; • PortretvanDanieleBarbarodoorPaoli Caliari genaamd Veronese uit de nalatenschap Otto Lanz.

Ottavio Strada door Jacopo Robusti genaamd Tintoretto

Daniele Barbaro door Paoli Caliari genaamd Veronese

4


Bij onze terugkeer van de verschillende middagexcursies wachtte ons nog een pittige verrassing. Professor Eric Moor-mann, voorzitter Dante Amsterdam en hoogleraar klassieke archeologie te Nij-megen, sprak over de literaire verbeel-ding van Pompei en de Vesuvius. Op onnavolgbare wijze schetste hij zijn na-

speuringen in het kader van de vraag of er bij de uitbarsting van de Vesuvius ook christenen waren omgekomen. Daar blijkt geen onomstotelijk bewijs van te vinden te zijn maar ondertussen regent het speculaties naar aanleiding van beel-tenissen, studies en films door de eeuwen heen over de bewoners ten tijde van die fatale uitbarsting in 79 na Christus. Die impressies passeerden razendsnel de re-vue via powerpointbeelden met toelich-ting, zodat een ieder nog voor de afloop van het vertoog al meer dan rijp was voor een stevige borrel of ten minste een goed glas wijn. Die worden ons dan ook niet onthouden. De prosecco en andere wijn werden vergezeld door een overdaad aan overheerlijke Italiaanse worst, Parme-zaanse kaas en olijvenbrood.Inmiddels stond in de gang op de eerste verdieping van het lyceum een lange in rood-wit-groen gedekte tafel. Gigi Baz-zani (uit Brescia en sinds 1991 in Neder-land) had voor zo’n 70 soci van de diverse comitati een uitstekende Italiaanse cena bereid. Vóór elke gang beklom Gigi het podium om toelichting te geven op wat er op tafel zou komen en waarin dat zich onderscheidde. Hij besteedde veel aan-

dacht aan de slow food kookwijze. Eric Moormann liep terecht met trots langs de tafels om te informeren of alles smaakte en naar onze zin was. Aan het einde van de cena was de barista weer op zijn post!

Dank je wel Amsterdam voor deze voor-treffelijke Giornata.

Annemarie Aarnoutse en Herman van der Meer

Manifestatie Jeroen Bosch in VenetiëDe Stichting Nederlands Venetië Co-mité organiseert in samenwerking met de Vereniging de Poorters van Venetië een culturele manifestatie op maandag 6 oktober 2014. De manifestatie zal in het teken staan van het werk van Jeroen Bosch. In Venetië zijn twee drieluiken en vier losse panelen van de schilder in restauratie in het restauratieatelier van de Galleria dell’Accademia. De leider van het (gemengde) Nederlands-Italiaanse restauratieteam, dr. Matthijs Ilsink, zal een lezing geven over de voortgang van de werkzaamheden, en profes-sor Bernard Aikema, voorzitter van de Stichting, belicht enkele aspecten van het werk van Jeroen Bosch in relatie tot de vroege Renaissance. Het evenement wordt gehouden in het Jheronimus Bosch Art Center. Adres: Jeroen Bosch plein, Hinthamerstraat 175, 5211 ML ’s-Hertogenbosch. Dit Center is gehuisvest in een voormalige kerk en functioneert

tegenwoordig als cultureel centrum. Een lift biedt de mogelijkheid vanaf boven in de toren te genieten van het prachtige uitzicht over het historische centrum en de laat gotische St. Jans Kathedraal.

Dagprogramma Vanaf 11.00 tot 13.00 uur: ontvangst van de deelnemers met koffie/thee. Bezoek aan de tentoonstelling en bezichtiging van het gebouw.

Vanaf 12.00 uur kan men gebruik maken van een broodjeslunch in het restaurant van het Art Center. (Prijs € 15,00 niet bij de entreeprijs inbegrepen). Als dessert wordt een ambachtelijk Venetiaans ijsje geserveerd door de familie Zanin, derde generatie Italiaanse ijsbereiders in ’s-Hertogenbosch.

13.00-14.00 uur: duo-lezing door prof. dr. Bernard Aikema en dr. Mathijs Ilsink14.00-14.30 uur: pauze en (wederom) gelegenheid tot bezichtiging van de

tentoonstelling.

14.30 - 15.30 uur: muziek uit de 16e-17e eeuw: het koor Capella Ducis zingt enkele korte madrigalen van vrouwelijke componisten; het ensemble Armonico Tributo musiceert deels op instrumenten zoals in die tijd in gebruik waren; Hein Hof, orgel.

Tentoonstelling mw. Olga Dol exposeert Venetiaanse maskers en schilderijen;.Peter Dumas, beeldend kunstenaar, exposeert zijn aquarellen van Venetië en signeert zijn boek met dertig van deze aquarellen; Giuseppe Cipressi, schilder, zal ter plaatse figuren van Jeroen Bosch kopiëren; Vico Calabrò demonstreert de techniek van het schilderen ‘in fresco’.

Aanmelden: via de website van het Jheronimus Bosch Art Center. Toegangs-prijs excl. broodjeslunch: € 30,- per persoon en voor één enkele introducé € 20,-. Bankrekening JBAC: NL84RA-

In het Amsterdams Lyceum

Maria Magdalena door Carlo Crivelli

5


La traduzione del poemetto di Aurelio Picca, L’Italia è morta, io sono l’Italia, nasce da un’iniziativa organizzata e realizzata dal Comitato della Società Dante Alig-hieri di Utrecht e dal sottoscritto e dalla collaborazione tra i docenti dell’Univer-sità di Utrecht Monica Jansen e José van Houcke, lo studente dell’UU Alain Balis-treri e lo scrittore Marino Magliani.Tra gennaio e febbraio del 2014 infatti è stato tenuto un corso di lettura e inter-pretazione di testi letterari, dal titolo ‘Il presente in dialogo con il passato’, costi-tuito da quattro appuntamenti che hanno avuto luogo presso i locali della Dante Alighieri di Utrecht.Il focus di questo corso sono stati il Nove-cento e gli anni Duemila e sono stato pre-si in considerazione quattro autori ‘mo-derni’ e quattro autori contemporanei, accomunabili sotto diversi aspetti (stilis-tici, biografici, sotto il profilo dell’etica letteraria). In realtà il corso in questione non aveva un denominatore comune che riunisse tutti e quanti gli scrittori, se non quello di presentare di volta in volta due autori e confrontarli mettendone in luce similitudini e differenze. I temi che in-vece hanno fatto da sfondo ai quattro ap-puntamenti sono stati vari e diversificati, tra questi: la testimonianza e l’impiego del dato reale e dell’elemento (auto)bio-grafico in letteratura, l’uso della letteratu-ra poliziesca come strumento d’indagine della società, il ruolo della poesia e la sua presunta inutilità,1 scrittori e intellettuali di destra o comunque non ascrivibili alla tradizione culturale italiana del secondo dopoguerra, caratterizzata profondamen-

te da spinte di chiara impronta socialista.Gli autori presi in considerazione sono stati Primo Levi e Roberto Saviano, Gi-orgio Scerbanenco e Giuseppe Genna, Eugenio Montale e Giuseppe Conte ed infine Curzio Malaparte ed Aurelio Picca. La lezione su questi ultimi due autori è stata tenuta dallo scrittore italiano Ma-rino Magliani, ormai residente in Olanda da oltre vent’anni, che ha messo la sua grande capacità affabulatoria e la sua sensibilità di letterato a disposizione di questa iniziativa e del pubblico presente, che ha apprezzato molto l’evento nel suo complesso, ma ancor di più la presenza di uno scrittore autentico in veste di critico e storico letterario.L’intento di questo corso, oltre a quello scontato di far conoscere autori contem-poranei poco noti al pubblico olandese, è stato anche quello di far dialogare il pas-sato con il presente, attraverso le voci e le pagine di questi otto autori, e di rompere qualche pregiudizio, infrangere qualche

falso mito che ancora impedisce di met-tere a fuoco efficacemente figure lettera-rie estremamente complesse come quelle citate.In definitiva possiamo affermare che il successo di questo corso è stato anche dovuto al giusto equilibrio tra il noto (gli autori ‘moderni’) e il nuovo (i quat-tro contemporanei), che ha permesso ai corsisti accorsi alle lezioni di scoprire nuove tendenze, nuove pagine, nuovi modi di intendere la letteratura a partire da un consolidato retroterra letterario e culturale, e al taglio diacronico, che ha consentito di inquadrare in una prospet-tiva storica di ampio respiro (in certi casi attraverso un’operazione di recupero, in altri di ridimensionamento) temi, sug-gestioni e tensioni socioculturali che hanno attraversato tutto il secolo passato e che continuano ancora adesso a parlarci ed interrogarci.

Carlo Giordano

Aurelio Picca, L’Italia è morta, io sono l’Italia: una traduzione a sei mani

Come nasce questa traduzione

1 Da ‘È ancora possibile la poesia’, di Eugenio

Montale, discorso tenuto nel 1975 in occasione

della consegna del premio Nobel all’illustre

poeta ligure.

BO0128196459 met vermelding van achternaam deelnemer(s) en jb-venetie. Als u het Art Center binnenkomt liggen toegangsbiljet en consumptiebon voor u klaar. Degenen die zich hebben aange-meld voor de broodjeslunch ontvangen dan ook hun lunchbon. Het aantal

deelnemers is beperkt. Aanmeldingen worden in chronologische volgorde van ontvangst van de bankstorting geboekt. Bij overtekening wordt aan betrokkenen gevraagd of ze op de reservelijst geplaatst willen worden. Blijkt de toegang defi-nitief niet mogelijk te zijn door teveel

aanmeldingen, dan ontvangen de betrok-kenen hun bijdrage retour. Verdere infor-matie: drs Luigi De Mas, bestuurslid van de Stichting Nederlands Venetië Comité. E-mail: [email protected], tel. 073 6140203, mobiel 06 22245106

6


L’Italia è morta, io sono l’Italia è un poemetto ascrivibile alla letteratura di viaggio (an-che se può sembrare un azzardo). Si tratta di una passeggiata del flâneur, anche se stavolta il poeta-passeggiatore non usa i piedi ma la motocicletta, col suo rug-gito, e a noi sembra che il paesaggio che sfanga accanto al poeta sia sfavillante e che non contenga solo lo spazio, ma per-sino il tempo. Gli occhi del motociclista ci parlano di cosa vedono e di cosa hanno visto, di cosa ricordano, di cosa si è sal-vato e di cosa si è dannato per sempre. Il viaggio è un amplesso, l’Italia è il corpo di donna che accoglie quello del poeta. La bellezza italiana viene stuprata da una fauna corrotta di politici e banalizzata dal presente, e il poeta vorrebbe consolare la sua amante, ma riesce solo ad amarla.Aurelio Picca è l’autore di questo gioiello della velocità e dello stile non perché ne sia stato il creatore, ma perché nessun altro sarebbe stato capace di inventarlo. Picca ci racconta l’Italia che ci ha fatto sognare e dimenticare e correre e bruci-are. Picca sa raccontare la provincia senza usare i trucchi della paesologia, perché per Picca alla fine vale il rovesciamento del modo di vedere del grande Torga: cos’è l’universale se non il locale senza i muri? Se c’è una cosa che mi sembra stra-na e che mi fa sorridere, quando guardo cosa si traduce in Olanda della nostra nar-

rativa italiana, è vedere che si continua a dimenticare un autore che come pochi al-tri usa la nostra lingua e che come pochi sa scegliere punti di vista e strumenti ori-ginali, che dosa le sue opere e non segue mode, che sa far resuscitare immagini e ce le mostra a grande velocità inciden-dole nel nostro immaginario come un geniale calcografo. Io quando leggo Picca (e parlo dei suoi capolavori, oltre che di questo eccellente poema, che sono Addio e soprattutto Se la fortuna è nostra), riesco davvero a tornare in Italia, e indietro, come in un festival di colline passate ep-pure sempreverdi, si potrebbe dire. Ho conosciuto Aurelio Picca dopo averlo letto, anzi, posso davvero dire di averlo conosciuto perché l’ho letto. Un giorno, pochi anni fa, ero con lui (l’ho incontrato solo un paio di volte), sulle colline di Vel-letri, in un luogo che lui conosce come le sue tasche per esserci nato, e che pure io conosco abbastanza per averci vissuto da ragazzino un tempo. Gli ho chiesto: Aure-lio, cosa c’è oltre quelle luci? Era di sera, ed era rimasta una striscia di languidi rossori sopra il brusio della piana traffi-cata di macchine. Il mare, mi disse. C’era il Tirreno. Il mare? Là, così presto, inizi-ava il Tirreno? Non l’avevo mai saputo, ai tempi in cui ci vivevo – anti e tanti anni prima dunque – l’avevo sempre pensato molto più a occidente, avevo sempre cre-

duto che tra le colline di Velletri e il mare ci fosse una piana di almeno un centinaio di chilometri e che la linea del litorale fos-se invisibile. Ecco, Picca quando scrive, e l’ha fatto magistralmente con L’Italia è morta, io sono l’Italia, ci regala mondi che credevamo di sapere dov’erano e crede-vamo ben più lontani, sepolti, scoloriti, di quanto in realtà (ma Picca amerebbe più usare un adesso, per dirla alla Barbour) non fossero.

Marino Magliani

Un flâneur della velocità

Dante Alighieri besteedt in Wenen aandacht aan ‘La Grande Guerra’Van de Segreteria Generale van de Società Dante Alighieri ontving Dante Utrecht de volgende uitnodi-ging:Rinnoviamo con piacere l’invito a prendere parte al Convegno organiz-zato dalla ‘Dante’ di Vienna intito-lato ‘Verso la Grande Guerra’, in pro-gramma a Vienna dal 17 al 18 ottobre 2014. Per informazioni può contattare direttamente il Comitato: [email protected], tel. 0043-1-4083065.

Aurelio Picca: Italië is dood, ik ben Italië(Italiaanse tekst en vertaling in het Nederlands van de eerste drie strofen van L’Italia è morta, io sono l’Italia, Milano, Bompiani, 2011)

Io sono una corazzata rossa come fossi una Jaguar xkr o un’Aston Martin da 47.000 euro sognandone, invece, una fiammante, volante, 12 cilindri, del 2004. Io indosso una t-shirt nera come fosse la camicia di seta verde lucertola con la V all’ombelico, quella di Cannes – prima di Lourdes –, del millenovecentottantotto. Io sono alla bufalaia, senza abbronzante,

solo, con il lago e le palmette sulla nuca e il mare miserabile in fronte, solo come quando avevo vent’annisempre solo al mare

Ik ben een rode pantserkruiserik ben net een Jaguar xkrof een Aston Martin van 47.000 euromaar eigenlijk droom ik van een vlammende,vliegende 12 cilinder uit 2004.Ik draag een zwart T-shirtalsof het het zijden overhemd ishagedisgroen met de V-hals tot op de navel,dat van Cannes – voor dat van Lourdes –,uit negentiennegenentachtig.Ik ben op de Bufalaia (let. ‘buffelboerderij’), zonder zonnebrand,

alleen, met het meer en de palmbomen in mijn neken het miezerige zeetje voor me,alleen net als toen ik twintig wasaltijd alleen aan zee

7


mentre gli altri tornano e tornavano in città, solo come se non fossi un attore incredibile come se non fossi alto un metro e ottantacinque cosa, peraltro, scoperta nove mesi or sono quando Marco Scotti mi misurò col centimetro dei sarti ché, fino ad allora,avevo creduto di essere un metro e ottantadue come nel giorno al Celio, per le visite di leva. Io ho una motocicletta in testa – o l’ho sognata – e ogni giorno corro a comprarne una ma non la compro.

Le ducati, le ninja, le boneville, le harley, quelle da cross, da strada, su tutte ci monto su e provo bene l’attaccatura del cavallo e l’estensione delle braccia e il volume della muscolatura come fossi un ragazzino scemo che fa i versi alla criniera di un puledrino. Io ho la moto in testa come la morte: la compro, non la compro?Quella che vedo l’ho sognata o ho immaginato di sognarla?

Fabio Nori, l’orafo amico dello stilista Gucci, mi sta forgiando un anello di onice e diamanti come tanti anelli che non ho mai indossato ma che amo in mio possesso. Sarà un anello svelto e prezioso come il mio sesso nudo che trenta volte al giorno controllo con gli occhiali – e spesso con l’acido acetico –, per convincermi che le pellicine non sono condilomi ma semplici papille e che le macchioline rosa non sono herpes bensì inutili irritazioni.Io anni fa andavo in gita a Salòmentre il mondo se la spassava a Positanoo a cuccia nella canadese, o a New York,e poi sono tornato e ritornato per mill’annia respirare il lutto dell’Italia.Nel sangue delle rive ho visto i cadaveri dei fascisti, pure loro morti ‘invano’ in vece dei democristiani. Io che non sono fascista ho pianto amici e nemici come fossi vittima e carnefice,come fossi io l’Italia mia fin da bambinocon indosso la camiciola rossa dei garibaldinie sopra il piatto di pancottoil ritratto dell’Eroe dei Due Mondicorto e tozzo come un fuochista,proprio come la sua uniformeosservata nel museo di Caprera.E nell’altra stanza nera, sopra il letto,l’anima austera e fiera di un genoveseche ha per nome Giuseppe Mazzini.Io ho camminato scalzo nel cimitero di San Michele a Venezia e sono stato complice di un delitto

terwijl de anderen teruggaan en -gingen naar de stad,alleen alsof ik niet een ongelofelijke acteur wasalsof ik niet één meter en vijfentachtig lang wasiets wat ik trouwens een maand of negen geleden ontdektetoen Mauro Scotti mijn maat opnammet een kleermakerscentimeter want, tot die tijd,was ik ervan overtuigd dat ik één meter en tweeëntachtig waszoals toen in het Celio-hospitaal, voor de dienstkeuring.Ik heb een brommer in mijn hoofd – of gedroomd –en elke dag haast ik me om er een te kopen maar ik koop hem niet.

Ducati’s, ninja’s, bonevilles, harleys,crossmotors, straatmotors, ik bestijg ze allemaalen probeer goed uit hoe ze tegen het kruis zittenen de spreiding van de armenen de omvang van de spiermassaalsof ik een achterlijk jochie wasdat hinnikt tegen de manen van een veulentje.Ik heb de brommer in mijn kop net als de dood:koop ik hem, of koop ik hem niet?Die ene die ik zie heb ik die nou gedroomdof heb ik me ingebeeld dat ik die gedroomd heb?

Fabio Nori, goudsmid en bevriend met stylist Gucci,is voor mij een ring van onyx en diamanten aan het smedenzoals zoveel ringen die ik nooit gedragen hebmaar die ik graag in mijn bezit heb.Het wordt een vlotte en kostbare ring,zoals mijn naakte geslacht dat ik dertigkeer per dag controleer met mijn bril op –en geregeld met azijnzuur –,om me ervan te overtuigen dat de schilfertjesgeen genitale wratten zijn maar onschuldige bultjesen dat de roze vlekjes geen herpes zijnmaar nutteloze irritaties.Jaren geleden maakte ik een uitstapje naar Salòterwijl alle anderen uit hun bol gingen in Positano,knus in een tentje lagen of een bezoek brachten aan New York,en daarna keerde ik nog talloze malen terugom het rouwende Italië op te snuiven.Aan de bebloede waterkanten zag ik de kadavers van de fascisten, ook hun dood zinloos, in plaats van de christendemocraten.Ik ben geen fascist maar heb vriend en vijand betreurdalsof ik slachtoffer en beul tegelijk wasalsof ik van kindsbeen af mijn Italië wasmet het rode hemd van de soldaten van Garibaldi aanen boven mijn bord broodsoephet portret van de held van Twee Wereldenklein en gedrongen als een stokerprecies als zijn uniformgezien in het museum van Caprera.En in de andere zwarte kamer, boven het bed,de strenge en trotse geest van een Genueesdie de naam Giuseppe Mazzini draagt.Ik heb blootsvoets gelopen op het kerkhof San Michelein Venezië en was er medeplichtig aan een delicttussen de grafzerken toen Walter en de Waanzinnige

8


tra le tombe quando Walterin e la Pazzasegarono l’angiolo di bronzotra i viali del convento abbandonato,come fossi stato sempre e solo il ragazzinopreso per mano dalla nonna, dall’Annunziatae dalla mamma: piccolo con gli occhi invasidalla cera dei miei morti, dalla luce e dai cipressi. Io peso ottantaquattro chili e tiro indietro la pancia come fossi il bimbo timido e povero dei topie chiaro di pelle a papavero e garofanoe unico dell’universo noto e ignoto. Dell’assoluto. Io curo le donne come fossi femmina loroe scruto i giovincelli che perirannosul patibolo dei figli partoriti per chiuderela carriera dei genitori all’ospizio,o dei nipotini trapiantati in un cervello da gallinao di maialino di fiere paesane scomparsenell’Italia ingabbiata nel Maggioritarioo nel prossimo rivitaminizzato Proporzionaledi un Casini o di quell’occhialone di un Follini.Io ora distruggo questa mia casa abusivae scaccio il ‘geometro’ nazionalevenduto al cemento e alle mille lire di una volta, come se potessi andare a vivere sul mare azzurroe il cielo azzurro dei miei trent’anni,come se avessi la forza per tirarmiun colpo nella frogiae essere disteso e lavato e ben stirato e vestitoin una freschezza di terra italicatra ossa prive di tarli e nemici:accolto dunque da mani amorose, materne.Ma come, se mia madre è morta? Dolce Madre.

Alain Balistreri, José van Houcke, Monica Jansen

de bronzen engel doorzaagdente midden van de lanen van het verlaten klooster,alsof ik altijd alleen het jongetje was geweestdat aan de hand werd meegenomen door mijn oma, de Maagd Maria en mijn moeder: klein met mijn ogen overspoeldmet de wassen beelden van mijn doden, het licht en de cipressen.Ik weeg vierentachtig kilo en trek mijn buik inalsof ik het verlegen gozertje was, arm als een kerkrat,

met een lichte huid die zweemt naar papavers en anjersuniek in het bekende en onbekende universum. In het Absolute.Ik zorg voor de vrouwen als was ik een van henen tuur naar de blagen die ten onder zullen gaanop het schavot van de kinderen op de wereld gezet ter bekroningvan de carrière van hun ouders in het bejaardenhuis,of van de kleinkinderen getransplanteerd in leeghoofdenof van een biggetje van de dorpsmarkten die verdwenen zijnuit een Italië dat is klemgezet in het Meerderheidssysteemof in de komende nieuw leven ingeblazen Evenredige Vertegenwoordigingvan Christendemocraten als Casini of die brilsmurf Follini.Ik verwoest nu dit illegale huis van mijen verban de nationaal in zwang zijnde ‘landmeterij’verkocht aan het beton en de talrijke lires van voorheen,als kon ik gaan wonen op de azuurblauwe zeeen de blauwe lucht van toen ik dertig was,alsof ik de kracht had mij in mijn neusgat te schietenen languit gestrekt gewassen, goed gestreken en gekleed te liggen in koele zuiver Italiaanse grondtussen botten zonder houtwormen en vijandenaldus opgenomen door liefdevolle moederhanden.Maar hoezo, als mijn moeder dood is? Zachtmoedige Moeder.

Molise, perché e comeMijn vrouw Susanne en ik hebben sinds 2009 een huisje in Molise in Zuid-Italië. Molise? Ja, Molise. Zelfs de Italianen ken-nen deze provincie nauwelijks en komen er nagenoeg niet. Het is echter een heel mooie regione die pas in 1968 is ontstaan, door afscheiding van de Abruzzo. Wij zijn al jaren Italië-liefhebbers en ikzelf ben voor langere periodes gestationeerd geweest in Villafranca, Rome en Vicenza. Daardoor zijn we toch gaan dromen om ooit een plekje in Italië voor onszelf te ko-pen. En Molise is het uiteindelijk gewor-den…..

In 2008 liepen we een keer op de second home beurs in Utrecht en zagen daar al-leen maar huizenverkopers die ons ver- De schuur toen we hem kochten, daar moesten we goed doorheen kijken…

9


telden dat we snel moesten beslissen om dat huis in Puglia van 600.000 euro te ko-pen omdat ze anders allemaal weg waren en dit een unieke kans was. Die mannen met hun gladde praatjes stonden ons he-lemaal niet aan en we besloten dus maar weg te gaan. We liepen richting de uit-gang langs een piepklein tentje met wat mensen erin en een bordje ‘Molise en the slow life’. We gingen toch maar even kij-ken, werden meteen neergezet met wijn en kaas en gingen praten, en bleven pra-ten. Na twee uur vroegen we wat ze nu eigenlijk verkochten. ‘Niets’, was het ant-woord, ‘we zijn allemaal gek op Molise’. We maakten een afspraak om die vakantie even langs te komen bij de Nederlandse architect die daar woonde en werkte. Hij heeft ons Molise laten zien en we waren op slag verliefd. Deze provincie is (vinden wij) mooier dan Toscane, met rolling hills, graan- en zonnebloemvelden, oude mid-deleeuwse dorpjes en zeer vriendelijke mensen. Nog steeds, zelfs na zes jaar stop ik nog vaak om van het mooie plaatje te genieten.

Een ervaring die me bijbleef was de eer-ste keer dat we met die architect op pad gingen om Molise te bekijken. Hij ver-telde ons dat we wat gingen drinken in het dorpje Ripabotone en dat wíj moes-ten betalen. Die man in het geheel niet kennende vonden we dat een zeer aparte opmerking, maar goed. Ik bestelde twee biertjes en een spa en de mevrouw achter de bar zei me dat ik € 1,35 moest betalen. Ik zei dat ik alle drie de drankjes wilde be-talen. ‘Ja’ zei ze, ‘dat is € 1,35’…….. Ik gaf twee euro en zei ‘laat u maar zitten’. ‘Nee’, zei ze, ‘het is € 1,35’ en gaf me de rest te-rug. En zo zijn Molise en haar mensen….. Als we iets moeten betalen ronden ze de

rekening meestal naar beneden af; fooi accepteren ze niet en zijn ze ook niet ge-wend. Toen begrepen we waarom die ar-chitect die opmerking maakte.

Enfin, de architect liet ons diverse verval-len boerderijtjes zien en allerlei stukjes grond. Alles was en is in Molise te koop omdat het een arme provincie is. De jeugd verlaat de provincie richting Napels of Milaan om te studeren en te werken. Er is

weinig te doen in Molise. Men leeft van de landbouw (graan en zonnebloemen, geen veeteelt) en industrie is er niet, behalve de Fiat-fabriek in Termoli. Daarom kost grond er weinig: niemand wil er grond kopen. Toen die man ons vertelde dat we het stukje grond dat we nu hebben voor € 30.000,- konden kopen (2,5 ha grond, 50 olijfbomen en een oude schuur), hebben we er één nacht over geslapen en toen ja gezegd. We vonden de provincie en de mensen helemaal geweldig en voor dat geld zouden we later wel zien wat we er

verder mee gingen doen. Het bleek de beste beslissing van ons leven!Het bleek uiteindelijk dat we, met in to-taal 8 Nederlandse families, een huis of een stukje grond hadden gekocht in Mo-lise. We waren de enige buitenlanders, want toeristen zijn er niet in Molise. De enige ‘buitenlanders’ die er in juli en augustus komen zijn Italianen uit Zwit-serland, Duitsland en België, die wonen en werken in het buitenland en voor de vakantie naar Molise, naar hun familie, gaan. Dat is juist het mooie van Molise: ongerept, mooie natuur, mooie uitzich-ten, prachtige stranden, leuke dorpjes en overheerlijk eten…..voor weinig geld. We komen er nu zes jaar en we vinden een van de mooiste plekjes op aarde.

We hebben er vijf jaar over gedaan om alles op te knappen, te verbouwen, een tuin aan te leggen enzovoort, want, zoals jullie weten, in Italië gaat niet alles zoals gepland. Kennis van het Italiaans is es-sentieel, want ze spreken in Molise niet één woord Engels. We leunden in het be-

gin op de Italiaanse kennis van de archi-tect, maar die was belabberd, dus zijn we hard aan het studeren gegaan en spreken gelukkig nu zelf goed Italiaans. Een must!

Wat ook erg fijn is, is dat we erg lieve Ita-liaanse buren hebben, nou ja buren….. twee kilometer verderop. Zij beheren het land, zetten er graan en zonnebloemen op, oogsten die en mogen de oogst hou-den. Die wordt verwerkt door heel grote oogstmachines van landbouwcoöpera-ties. Van de zonnebloemen worden zon-

Ons huis in de huidige staat, met een heerlijke tuin, veranda en zwembad

Uitzicht vanaf de veranda

10


nebloempitten en -olie gemaakt en het graan, ‘grano duro’, wordt gebruikt voor het Italiaanse brood dat we allemaal wel kennen. Ze snoeien ook de olijfbomen en houden ze bij en oogsten de olijven ook (samen met ons, want het is geweldig om dat mee te maken!). Zij krijgen van ons 80% van de olijfolie. Het oogsten van de olijven gaat geheel handmatig, eind okto-ber, en we doen dat samen met ongeveer 20 Italianen. De dames leggen de netten neer, maken de onderste takken schoon met een plastic strandharkje en halen de takjes uit de kratten met olijven. De man-nen hebben lange harken die aangesloten zijn op de generator op de tractor waar-door lucht de harkjes aan het einde van de steel heen en weer beweegt zodat de olijven uit de bomen worden geschud. Dit jaar was onze oogst ongeveer 2900 kilo olijven, waaruit ruim 250 liter olie is ge-komen. Niet een heel goed jaar voor ons, want 1 liter op 10 kilo is de standaard. De oogst hangt echter geheel af van de regen en de zon gedurende het jaar. In ruil voor dit alles hebben de buren de sleutels van het huis, komt het alarm bij hen uit, controleren ze alles regelmatig, zetten de auto bij het station als we aan-komen en hebben we er een aanspreek-punt als wij ver weg in Nederland zitten. Ideaal dat we dit zo hebben kunnen rege-len met ze.Het aardige trouwens bij de olijvenoogst is dat alles binnen 24 uur moet zijn ge-perst. Anders gaat de zaak gisten en daardoor zouden de smaak en kwaliteit achteruitgaan. Het is dus in oktober echt een file bij de olijvenperserij van allemaal

vrachtwagens en tractoren. Iedereen levert zijn kratten in, die krijgen een sticker op naam en er wordt een tijd gegeven waarop je de geperste olijven kunt komen opha-len. Dit gaat 24 uur per dag door; onze oogst moesten we om 05.00 uur ophalen.

Wat ons erg is meegevallen is het klimaat in Molise. Doordat het er nooit vriest, de zon er erg veel schijnt en de temperatuur altijd wel ergens lekker is gaan we er nu zes tot zeven keer per jaar heen, ook in de winter en rond Kerstmis en Oud en Nieuw. Heerlijk om in de winter in het zonnetje met 15-20 graden aan een caffè macchiato te zitten. Dit kunnen we doen dankzij Ryanair. Die zijn, gelukkig toe-val, in 2009 begonnen met vluchten naar Pescara, een vliegveld dat 45 minuten met de trein van ons huis ligt. Ryanair vliegt van april tot en met oktober drie keer per week vanaf Weeze naar Pescara voor bijna niets en dat helpt enorm. Anders is het Ancona, Bari of Rome en dat is net iets verder weg.

Een bijkomend aardig verhaal is dat we in 2013 een stukje grond erbij hebben ge-kocht van de buurman; hij is ruim 80 en wilde dat stukje grond niet meer. Voor € 1500,- (!) konden we 1700 m2 grond met 50 volwassen olijfbomen kopen. Dat heb-ben we dus meteen gedaan. Wij naar de notaris, die verbaasd was over de lage prijs, maar de buurman wilde er nu een-maal niet meer voor hebben…. De akte werd opgemaakt en we moesten betalen: € 1500,- voor de grond en € 1700,- nota-riskosten en belasting…. Hoe we wilden

betalen? Dat kon alleen met papieren cheques. Die hadden we niet, we hadden gewoon het geld gepind bij de bank en wilden cash betalen. Door premier Monti was echter in december 2011 nieuwe wet-geving in Italië ingevoerd, waardoor je boven de € 1000,- niet meer cash mocht betalen. Dit om het zwart-geldcircuit in te dammen. Dat is een probleem dachten we… niet dus. De (levensechte) notaris antedateerde de koopakte gewoon naar november 2011 en we konden cash beta-len….Lang leve Italië!

Het eten in Molise is heerlijk! Eenvoudige Italiaanse gerechten, eenvoudig maar mét vooral truffel: die wordt in Molise veel gevonden. Pampanella is het typisch ‘Molisaanse’ gerecht, stoofvlees gedrenkt in hete pepers en knoflook. Ongelofelijk lekker! De prijzen voor het eten buitens-huis in Molise, daar hoef je bepaald niet moeilijk over te doen: € 30,- à € 40,- euro met zijn tweeën, voor een voor- en hoofd-gerecht, wijn en water erbij. En dan krijg je de limoncello en koffie vaak nog van het huis en mag je geen fooi geven….

Kortom, wij geloven dat Molise het mooi-ste stukje van Italië is, niet ontdekt, puur, mooie natuur en heerlijk eten. Het is het beste besluit dat we ooit hebben geno-men en als je geduld hebt en, zoals wij, niet heel rijk bent, kun je in Molise ook iets vinden en opknappen. Iets vinden en kopen lukt al gauw, en dan sparen om eerst dit, dan dat te verbeteren.

Dré Kraak

Zelf limoncello maken(Met dank ontleend aan Il Giornale, www.ilgiornale.nl)

Een ijskoude limoncello is op een warme zomerse dag niet te versmaden! Deze ci-troenlikeur uit Zuid-Italië heeft er de afge-lopen jaren een groot aantal Nederlandse fans bij gekregen. Zoet, fris en een pittige portie alcohol zijn de succesfactoren. Het leuke is dat je limoncello ook vrij gemak-kelijk thuis kunt maken. Il Giornale heeft een recept.

Recept voor limoncelloDe ingrediënten voor limoncello zijn op één hand te tellen maar dat is ook meteen de valkuil. De ene citroen is namelijk de andere niet. De beroemdste limoncello komt van het schiereiland van Amalfi en uit de streek rond Sorrento, net onder Napels. Daar groeien citroenen bijna zo groot als meloenen! De smaak is totaal anders dan die van het soms gekkebek-kentrekkende zuur van een Hollandse supermarktcitroen. Citroenen uit déze omgeving hebben een speciaal IGP-keur-

merk dat de herkomst garandeert. Ook op Sicilië groeien veel smaakvolle citroenen; 90% van alle Italiaanse citroenen komt ervandaan. Neem als het even kan dus ci-troenen mee uit Italië.

AlcoholNog belangrijker om uit Italië mee te ne-men is de alcohol, want: alcohol van 95% is in Nederland moeilijk te krijgen en re-latief duur. In Italië staan de flessen ge-woon in de supermarkt. Bij de Italiaanse Lidl zelfs voor iets meer dan een tientje!

11


Weinig ingrediënten, een simpele be-reiding – en toch heeft iedere Italiaanse familie een eigen recept. Ook de limon-cello’s uit de fabriek smaken allemaal an-ders. Zelf naar eigen smaak experimen-teren dus, maar hier in ieder geval een basisrecept.Ingrediënten:• 8 tot 10 onbespoten citroenen (geen glimmend waslaagje), liefst van het ras ‘Sorrentine’, uit de omgeving van Sorrento – die van de lenteoogst heb ben het meeste aroma, naar verluidt;• 1literalcohol95%;• 1liter(bron)water;• 1kilosuiker.

BereidingSchil de citroen met een dunschiller en voeg de schillen toe aan de alcohol. Let op: gebruik alleen de schil, niet het wit er-aan, dat maakt de drank bitter. Haal echt alle velletjes van de schil. Schenk alles in een (weck)pot en laat het minimaal een week, liefst twee tot drie weken, op een donkere plek staan. Af en toe schudden.Kook na deze periode het water en voeg de suiker toe. Laat het afkoelen. Zeef de schillen uit de alcohol, eventueel met een koffiefilter, en voeg het suikerwater toe. Giet alles in flessen en laat het een aantal weken staan. Hoe langer je het laat staan, hoe zachter de smaak. Serveer ijskoud.

Variaties: meer water, minder suiker, later zeven en melkAls je geen alcohol hebt, kun je sterke Wodka of brandewijn gebruiken. Sommi-ge mensen gebruiken meer water in hun recept, bijvoorbeeld 1,5 liter. Anderen ge-bruiken maar de helft aan suiker (0,5 kg). Sommigen voegen nog een paar citroen-blaadjes of muntblaadjes toe. Gebruik je te weinig alcohol dan merk je dat vanzelf. De limoncello bevriest dan. Een speciale variant krijg je door het water te vervan-gen door volle melk, dan krijg je crema di limoncello. Volgens andere recepten moet je pas een aantal weken nadat je het sui-kerwater en de alcohol hebt gemengd de citroenschillen eruit zeven en daarna nog twee weken laten staan.

Wist u dat…Citroenen aan een boom groeien? De boom draagt viermaal per jaar vrucht en die vrucht heeft ieder seizoen een andere kleur. De vruchten in de zomer groeien van juli tot september en zijn groen. In de herfst en winter zijn de citroenen geel, zoals ze in de winkel te vinden zijn. In mei zijn de vruchten bijna wit van kleur en blijven dat ook. De citroenboom is de enige boom waarvan bekend is dat hij viermaal per jaar vrucht draagt!

Suo padre era mezzadro, coltivatore di-pendente in base a un contratto agrario con il proprietario ora abolito in Italia, il figlio è agricoltore e proprietario dell’a-zienda agrituristica che condivide con le due figlie Sonia e Piera.Essere indipendente e gestire la propria azienda è sempre stato un forte desiderio per Guerrino Bocci. Allo stesso tempo lo

spirito del contadino che ha un legame stretto con le bestie si vede chiaramente. Come lui dice all’età di 72 anni, guar-dando le vacche nella stalla: “È il miglio-re lavoro, quando c’è il reddito.” Spesso, comunque, il lavoro del contadino sig-nifica povertà. Nato nel 1942 durante la seconda guerra mondiale, già a 7, 8 anni Guerrino cominciava a lavorare con il

bestiame. Neanche negli anni cinquanta la vita agraria era facile. Come mezzadro, al padre mancavano i soldi e lui con la moglie e i sei figli almeno in parte dipen-deva dal baratto. Erano gli anni in cui an-cora molti Italiani si sentivano forzati ad emigrare, fatto ricordato estensivamente nel Museo Regionale dell’Emigrazione a Gualdo Tadino (Umbria), la città con cui

Ad Azienda agrituristica Bocci mondi diversi si raggiungono

12


l’azienda confina e di cui fa parte ammi-nistrativamente. Anche la famiglia della moglie Liliana Bocci emigrò negli Stati Uniti, poi tornò in Italia come tanti altri a cui mancava il paese madre o natale. Ed è stato cosi che Guerrino ha trovato la moglie con cui cominciare come con-tadino indipendente. Liliana, anche di famiglia contadina, aveva il terreno, ma per tutto il resto i soldi ancora manca-vano. Cominciarono con un solo vitello nel 1970. Negli anni ottanta avevano mucche da lat-te, ma queste, essendo sfruttate al mas-simo per produrre il latte, soffrono anche più spesso di malattie. Alla figlia Piera è piaciuta l’idea di gestire una macelleria sul terreno. Insieme con l’agriturismo sembrava una combinazione perfetta: la figlia Sonia e la mamma per accogliere gli ospiti, Piera responsabile della macelle-ria, il padre della supervisione e, insieme con la moglie, della cura delle mucche da carne. Ma per realizzare un sogno, ci vuole tempo e impegno. Sonia lavorava come cameriera e in una fabbrica per elet-trodomestici. Prendeva corsi per gestire l’agriturismo. Piera andava a scuola per diventare macellaia. Non si occupa del-l’uccisione degli animali che viene es-eguita nel mattatoio a Gubbio, ma doveva imperare tutto della produzione della carne e dell’igiene. I piani per l’azienda e la costruzione dell’edificio e le camere per gli ospiti dovevano essere approvati. Le responsabilità del padre e le due figlie furono stabiliti e il contratto fu firmato. Prendeva sei anni di preparazione, fino al 2008, prima che tutto fosse pronto per la gestione dell’azienda agrituristica. Mi invita a fare una camminata sul terre-

no il signore Guerrino Bocci. Siamo dis-tanti pochi minuti in macchina dalla città Gualdo Tadino. Comunque qui si sente veramente in campagna, con le stalle vi-cino e dietro il Monte Serrasanta dove ora nella primavera la maggior parte delle vacche sta al pascolo. Come dice un com-mento di uno degli ospiti: “L’agriturismo si trova in una posizione strategica per visitare tutti i luoghi turistici e scoprirne di nuovi.” Qui si referisce non solo alla piccola ‘città della ceramica’ lungo il per-corso dell’antica via Flamminia ma anche ai suoi dintorni umbri alla confine con le Marche, parte dell’Appenino Umbro-Marchigiano. Nonostante i suoi 72 anni, Guerrino va quasi ogni giorno a control-lare le bestie nella montagna fino a 1500 metri. A vedere se ci sono stati incidenti con i lupi, oppurre malattie inaspettate. Parla con orgoglio della buona salute del bestiame. Non ha avuto delle bollette da confrontare per mancata gestione degli animali. Certo è importante per la qua-lità della carne venduta nella macelleria. Prima di entrare nella stalla vediamo la grande quantità di grano che il genero e lui hanno raccolto in meno di due set-timane. È cibo per gli animali per uso privato e da vendere agli altri contadini. Nella stalla e dietro stanno i vitelli, le vacche troppo giovani per lasciarle sulla montagna e una vacca incinta che sta per partorire. Chiedo a Guerrino se le debba stare vicino per il parto. Dice che a volte il parto prosegue meglio senza la sua pre-senza immediata. Le vacche sane ce la fa-ranno anche da sole.Ovviamente guardando il bestiame nella stalla e parlando della cura degli ani-mali nel pascolo lui stava parlando come

contadino che ancora si ricorda il tempo quando suo padre faceva tutto a mano. Ora lui è diventato agricoltore con un terreno fra 70 e 80 ettari e responsabile almeno in parte dell’agriturismo. È un ruolo più tecnico con dei controlli quasi ogni mese, eseguiti dall’amministrazione della regione Umbria che ha sborsato un importo di cento mila euro dell’EU per cominciare l’agriturismo, dalle autorità sanitarie, dalla federazione di lavoratori e cosi via. Poi ci sono le bolle da pagare, i consulenti a cui versare i soldi. In tutta questa storia si sente la passione del con-tadino che ora ha a che fare con gli ob-blighi dell’agricoltore moderno, già pen-sionato ma intento a contribuire ad un futuro indipendente per le figlie.E come è andato questo progetto ambizi-oso? Si sente che qui si trova un mondo attrattivo per ogni viaggiatore che ama il meglio di due mondi diversi: la città e il mondo della cultura urbana storica e mo-derna e la campagna e il mondo naturale dell’aria fresca, dell’ambiente terrestre e dell’agricoltura. Pronta nel 2008, quando la crisi delle banche scoppiò negli Stati Uniti, i primi due anni erano buoni. Gli ospiti erano soprattutto italiani che veni-vano per un soggiorno di una o due set-timane. Adesso questi vengono per un fine settimana al massimo. Poi ci sono gli stranieri che vengono per un paio di gi-orni, francesi, inglesi, tedeschi. Noi due, mia moglie ed io, eravamo i primi olan-desi a godere l’ospitalità della famiglia Bocci in un posto tranquillo e allo stesso tempo molto vicino ad una città bella con un ristorante splendido, due musei interessanti e un campeggio in cima alla montagna, gestito da un grande signore nigeriano. Anche qui mancavano gli olan-desi, gli olandesi che si è soliti di vedere dappertutto. Anche in Italia. In tal modo che a volte si sente fortunati di poter evi-tare i compatrioti, di communicare in italiano e avere quell’esperienza autentica diversa dalle colonie di olandesi nei vil-laggi turistici all’estero. Mondi diversi da scoprire davvero.Vedi: http://www.bellaumbria.net/it/itinerari/cosa-vedere-a-gualdo-tadino-in-un-giorno/

Herman van der Meer

Gualdo Tadino, La Rocca

13


Sinds enige maanden lijkt Italië weer een energieke leider te hebben. Hij heet Mat-teo Renzi, heeft de verkiezingen gewon-nen, laat zich gelden in Europa en wil de grondwet veranderen. Toen hij aan het bewind kwam werd hij aangeprezen als de jongste premier aller tijden. Dat moest natuurlijk gecontroleerd worden. Met Google en een spel met kalenders kom je op geboortedag 11 januari 1975, aanvaar-ding van het premierschap op 22 februari 2014, verschil 14.287 dagen, dat is 39 jaar, 1 maand en 11 dagen. Die andere jonge premier was geboren op 29 juli 1883 en werd na de mars op Rome tot premier be-noemd op 31 oktober 1922, verschil 14.338 dagen, dat is 39 jaar, 3 maanden en 2 da-gen. Matteo heeft Benito verslagen met 51 dagen. We kunnen ook nagaan wanneer hij zich voor het eerst als vernieuwer gemanifes-teerd heeft. Dat was op 29 augustus 2010, toen hij een toespraak hield waarin hij voor de oude garde een rottamazione senza incentivi in petto had. In het Nederlands vertaald: naar de sloop zonder inruilpre-mie. Hij was toen 35 jaar, 7 maand en 9 dagen. Wat deed Benito op die leeftijd? We komen uit op 9 maart 1919. Op die dag staat er in Il Popolo d’Italia, het blad dat hij in 1914 opgericht had, een herhaalde op-roep voor een bijeenkomst in Piazza San Sepolcro te Milaan op 23 maart om de Fasci di combattimenti op te richten. Het citaat, dat ik vind in Wikipedia onder San-sepolcrismo, luidt: “Il 23 marzo sarà cre-ato l’‘antipartito’, sorgeranno cioè i Fasci di Combattimento, che faranno fronte contro due pericoli: quello misoneista di destra e quello distruttivo di sinistra”. Dit laatste sloeg uiteraard op Benito’s vroe-gere partij, nu in de ban van Lenin, maar het eerste gevaar betrof de rechtse haters van al het nieuwe. De strijd tegen de oude garde heeft dus een lange traditie.We gaan nog eens 91 jaar terug en komen dan uit op juli 1831. In die maand richt Gi-useppe Mazzini te Marseille de beweging Giovine Italia op. Hij was toen 26 jaar. Zijn beweging was, na het mislukte revo-lutiejaar 1830, gericht tegen monarchieën in heel Europa, opnieuw een beroep op de jeugd tegen het vermolmde verleden. Hij

zou het nooit tot premier brengen, alleen – op 44-jarige leeftijd – kortstondig tot lid van een driemanschap in de Romeinse re-publiek. Vernieuwing in de Italiaanse politiek kan verschillend uitpakken. Vernieuwers moeten we dan ook scherp in de gaten houden: vaak willen ze symptomen be-strijden en niet de ware problemen. Voor het herkennen van de ware problemen heb je in Italië de schrijvers nodig, niet de politici. Een van de schrijvers die de Italiaanse realiteit feilloos weten te her-kennen is Massimo Carlotto; ik heb dat al eerder opgemerkt in verband met zijn roman Nordest. Dit jaar verscheen er een kleine roman van zijn hand, die de na-weeën van de financiële crisis op mees-terlijke wijze uitbeeldt: Il mondo non mi deve nulla. Een korte idylle tussen een Italiaan-se werkloze, Adelmo, en Lise, een Duitse dame, die haar kost verdiende als crou-pier op cruise-schepen. Adelmo leidde een rustig bestaan zonder veel ambities, maar verloor zijn baan in de crisis. Om de huur en de ziekenfondspremie te kunnen betalen stuurt zijn vrouw hem uit stelen, maar daarvoor is hij niet echt in de wieg gelegd. Hij zwerft door de betere wijk van Rimini op zoek naar een huis met open ramen. Dat vindt hij ook, maar als hij bin-nenkomt en op zoek gaat naar refurtiva, stuit hij plots op Lise, die in de donkere kamer op een bank ligt toe te kijken. Lise had haar baan opgegeven met de bedoe-

ling om nog een aantal jaren te genieten van haar vergaarde kapitaaltje. Maar de bank waar ze dat geld belegd had, was zich te buiten gegaan aan derivati, en nu was er alleen nog maar een bedrag over waar ze een jaar van kon leven, althans in de levensstijl die ze zich had voorge-nomen. Haar leven is haar daarom niets meer waard. Voor Adelmo zou dat be-drag alle financiële problemen oplossen en als ze dat ontdekt, onder andere door de regelmatige telefoontjes van Carla, de vrouw van Adelmo, die wil weten of hij al iets gepikt heeft, doet ze hem een bizar voorstel. Ze zal haar spaargeld in een la van haar nachtkastje leggen, en als hij belooft dat hij haar door wurging om het leven zal brengen mag hij dat geld meene-men. Ze geeft hem zelfs raad hoe hij dat kan doen zonder sporen na te laten. He-laas voor haar is Adelmo daar niet toe te bewegen: hij is een loser, maar geen moor-denaar. Hoe ze haar probleem ten slotte oplost moet de lezer zelf maar ontdekken.

Adelmo is een brave consument zonder ambities, Lise heeft geprofiteerd van de consumptiemaatschappij zonder er illu-sies aan overgehouden te hebben. Samen staan ze model voor onze maatschappij van 2014. Een knap politicus die daarmee overweg kan.

Minne de Boer

Apostrofo 48

14


L’insistenza dei media su una delle tante riforme oggi necessarie in Italia, in parti-colare quella della giustizia e del sistema carcerario, e i 250 anni del libro De delitti e delle pene di Cesare Beccaria, uscito nel 1764, mi hanno riportato alla memoria il ricordo di una collaborazione preziosa e di una amicizia sincera: e così ho riletto la tesi di laurea di Emile Spierings, fatta con me nel 1980 su ‘La polemica sulla pena di morte dal Beccaria al Compagnoni. Retorica ed argomentazione’. I meno giovani di voi ricordano di certo Emile, figura centrale del Comitato Dante di Utrecht, ma io ho anche altre ragioni per unire il suo nome al libro famoso del Beccaria. Mi sono sempre interessata del Settecen-to letterario, soprattutto teatrale, in Fran-cia prima, e poi in Italia, cioè l’area cultu-rale di Milano, Venezia, Napoli. Ne devo aver parlato un giorno in classe più di quarant’anni fa; allora stavo concludendo una ricerca sull’età delle riviste del primo Novecento, e il mio grande maestro, Gi-useppe Prezzolini, che visitavo di fre-quente a Lugano, mi aveva incoraggiato a proseguire nella ricerca, segnalandomi una zona trascurata della letteratura ita-liana, quella della ‘prosa di idee’ tipica de-gli illuministi italiani di fine Settecento, che Il Leonardo, la sua prima rivista che io stavo studiando, aveva voluto continuare. Probabilmente il mio entusiasmo per il nuovo progetto deve aver contagiato un signore della mia età, Emile Spierings, presente a lezione, che mi domandò subi-to di fare la sua tesi di laurea con me sugli illuministi italiani. Era un notaio, aveva alle spalle una ottima preparazione di lingue classiche e studi-ava l’italiano per passione: per lui l’autore da esaminare non poteva essere che Ce-sare Beccaria. Non importava se per lui le idee sulla pena di morte fossero giuste o sbagliate, io proponevo al giurista olan-dese che voleva laurearsi in letteratura italiana, di capire perché un libretto di poche pagine pubblicato nel 1764 avesse rivoluzionato la civiltà giuridica e tutta la società europea del suo tempo. Sono dunque le idee che muovono la sto-ria? E lo fanno servendosi dell’arte delle parole? Questione di comunicazione, di

persuasione, dunque di retorica e di argo-mentazione. Naturalmente gli imprestai subito i due testi guida per questi problemi, il Traité d’argumentation. La nouvelle rhétorique, di Perelman (Bruxelles, 1976) e il Settecento riformatore di F. Venturi(Torino,1969) e lui non si fece più vedere fino all’anno successivo. Dopo le vacanze arrivò in classe con un dattiloscritto di cinquanta pagine, e me lo consegnò dicendo che aveva lavorato tutta l’estate, tra archivi e biblioteche, e che sua moglie era arrabbiatissima. Al momento non ho collegato le due cose, poi ho capito il perché, mettendomi dalla parte della moglie, lasciata sola, in estate, in Italia, dal precisissimo marito notaio che si era andato a seppellire nelle biblio-teche per leggere tutti i testi di diritto pe-nale di metà Settecento, e ne aveva fatto il riassunto, ordinando i documenti in ordine cronologico. Un materiale prezioso, ma ancora rozzo, il riassunto di cinquanta libri di diritto penale non fa una tesi di laurea di storia della letteratura: purtroppo questo è stato inizialmente il mio giudizio.Per incoraggiarlo a continuare la ricerca e poter così rispondere alla domanda che ci eravamo posta all’inizio, ho cominciato io stessa a lavorare in parallelo con Emile sulla prosa di idee del Settecento italiano, scegliendo la narrativa, la prosa di finzi-one, e i viaggi in utopia, e a dirvi la verità non ho ancora finito… Io servivo a lui da bussola per non per-dersi nel mare delle informazioni, lui ser-

viva a me da segugio segnalandomi quei testi che io non trovavo perché li cercavo nel posto sbagliato. Infatti per la critica italiana in generale, narrativa significa romanzo, e un romanzo non deve avere idee, solo sentimenti. Perciò io non tro-vavo nulla fintanto che Emile non mi ha messo sulla strada giusta.Così per molti mesi ci siamo scambiati i nostri progressi con lunghe chiacchiera-te, e intanto Emile riusciva a portare a ter-mine una ricerca che ancora oggi ritengo perfettamente strutturata, di grande chi-arezza espositiva e, rileggendola a distan-za di tanti anni, di sorprendente attualità.Dei delitti e delle pene (Over misdaad en straf-fen, trad. J.M. Michiels, Antwerpen, Klu-wer, 1971) è un testo di una cinquantina di pagine, che esprime tutti i problemi di una generazione di trentenni italiani, gi-uristi ed economisti (non letterati di pro-fessione) che sognavano di ‘rottamare’ la generazione dei loro padri, tutta la classe dirigente del loro tempo, corrosa da una profonda corruzione, ricattata dal po-tere politico conservatore austriaco, sos-tenuto per di più dalla chiesa: e intanto l’economia lombarda andava in rovina perché le innovazioni tecnologiche in-glesi e francesi erano respinte, e così era subentrata una fortissima crisi econo-mica e finanziaria che investiva tutte le classi sociali. Non vi sembra di leggere la stampa italiana di oggi?I due fratelli Verri, e tutti i loro amici dell’ Accademia dei Pugni tra i quali Bec-caria, erano in aperta guerra (padri che facevano imprigionare i figli, figli che sc-appavano all’estero per anni ecc.) con la generazione precedente. La quale rifiuta-va le nuove idee, e tanto più la pubblica-zioni di libri che le diffondessero: infatti moltissime opere del tempo escono ano-nime con date e luoghi di edizioni false. È singolare osservare come un libro di di-ritto penale, scritto da un semplice laure-ato in legge a Pavia, come il marchese Bec-caria, un carattere complicato, indeciso, pigrissimo, possa avere un successo tale da mettere in crisi tutto il pensiero giuridico europeo del tempo impegnato da anni sul problema della pena di morte e della tortu-ra, in decine di libri, che nessuno leggeva. Non vi ricordo gli argomenti affrontati

Cesare Beccaria (1738-1794)

Cesare Beccaria, Dei delitti e delle pene(1764)In ricordo di Emile Spierings

15


nel libro, su internet trovate tutto; certo il problema è ancora aperto in molte parti del mondo, se il Papa ancora oggi trova urgente scagliarsi conto la tortura. Ma nessuno dice (salvo Mario Fubini, Beccaria scrittore,1965 e Spierings nella sua ricerca) il perché del successo del libro di Beccaria: che sta nella forma stilistica che l’autore sceglie per persuadere il lettore che la pena di morte è un ‘pubblico assassinio’.Nel 1764, nella Milano dominata dagli austriaci, mettere in discussione la vali-dità della pena di morte significava met-tere in crisi il diritto che un re, tale per diritto divino, aveva sulla vita dei suoi sudditi. Come osserva lo Spierings ‘il concetto primario del testo del Beccaria è

quello di fare una distinzione tra giustizia divina e quella naturale da una parte, e la giustizia umana dall’altra, da cui risulta la desacralizzazione del diritto penale…questo concetto comporta una distinzi-one fra delitto e peccato’ (pag. 12 e sgg.) Per arrivare a questo, Cesare Beccaria nel capitolo XXVIII ‘Della pena di morte’ inse-risce un monologo del condannato rius-cendo a raggiungere uno straordinario equilibrio tra idee e sentimento, perché nella argomentazione logica inserisce il fattore della compassione per il giustiziato. Questa idea decisiva per la laicizzazi-one delle pene, in proporzione con le colpe, è stato l’attentato più forte che si potesse fare ai potenti del tempo: gli il-

luministi francesi lo hanno capito subito e infatti consideravano Beccaria uno di loro. Come riporta Franco Venturi nella sua edizione del testo del Beccaria e della sua fortuna in Europa (1973) l’autore se ne rendeva perfettamente conto se scriveva al suo traduttore francese Morellet ‘Nello scrivere l’opera mia, ho avuto davanti agli occhi Galileo, Machiavelli e Giannone. Ho sentito scuotersi le catene della su-perstizione e gli urli del fanatismo soffo-care i gemiti della verità. Ho voluto essere il difensore degli uomini senza esserne il martire’. Ecco un capolavoro di ‘prosa di idee’ degno di essere riletto.

Laura Schram-Pighi

Londra e Parigi, per fare due esempi, sono capitali che hanno fagocitato tutte le fun-zioni del proprio paese: politica, buro-crazia, produzione, finanza, cultura ecc. Altre nazioni, invece, hanno privilegiato una spartizione delle diverse attività in va-rie zone. Così, per restare in Europa, ab-biamo modelli opposti di decentralizza- zione in Germania con almeno quattro poli (Berlino, Francoforte, Amburgo e Mo-naco), in Olanda (Amsterdam, L’Aja, Rot-terdam) e in Italia (Roma e Milano1). Ogni città, così, viene organizzata in modo da incoraggiare le rispettive peculiarità sia in quello che fanno sia in quello che sono. In questo senso potremmo addirittura par-

lare di una prassi e di un’ontologia delle città. Questo processo di aggregazione di funzioni in Italia, come altrove, ha delle ragioni storiche e socio-economiche ben note a tutti e che non ha senso ripetere qui. Invece quello che conta è sottoline-are che in esso si è concretizzato un ele-mento specifico del carattere italiano. A tale proposito basti ricordare nella prima modernità la formazione del sistema cor-porativo o, in ambito culturale, la tenden-za ad aggregarsi in scuole; mentre oggi si manifesta attraverso la concertazione politica2 o nelle filiere di produzione3. Dopo questo breve cappello, ora vengo al tema di questa nota che è Milano. La città meneghina4 che riesce a mantenere (per quanto?) il proprio impegno di ca-pitale morale, è la realizzazione della ci-vitas ben organizzata, con una borghesia forte e colta e, nonostante la crisi mon-diale, di città ricca dove il PIL (Prodotto Interno Lordo, (bruto binnenlands product) pro capite supera di molto la media euro-pea, e la disoccupazione, pur se alta per gli standard lombardi, è rimasta a livelli bassi. In questo contesto è nata Alda Me-rini (1931 - ivi 2009) e a darcene conto è lei stessa in versi ormai celebri5:

L’Italia dei poetiAlda Merini e Milano

Per MilanoNon è che dalle cuspidi amorosecrescano i mutamenti della carne,Milano benedettadonna altera e sanguignacon due mammelle amorosepronte a sfamare i popoli del mondo,Milano dagli irti colliche ha veduto quicrescere il mio amoreche ora è defuntoMilano dai vorticosi pensieridove le mille allegriemuoiono piangenti sul Naviglio.

ad allora, infatti, Firenze era stata il punto

d’aggregazione della cultura letteraria. Oggi

invece le varie attività ad essa connesse (editoria

e giornali) sono concentrate a Milano, e anche i

‘movimenti’ poetici più rappresentativi, ‘Scuola

romana’ e ‘Linea lombarda’, con ogni evidenza

si sono sviluppati nei due territori ripresi nella

denominazione. Un caso a parte è Venezia che

mantiene un primato sulle arti visive grazie alla

Biennale e alla Mostra del cinema.

2 La ‘concertazione’ è un processo basato sul

confronto paritario tra le istituzioni (statali o

locali), le parti sociali (i sindacati o altre asso-

ciazioni) e i datori di lavoro. Lo scopo è favorire,

attraverso la contrattazione, il benessere collet-

tivo. In parte è paragonabile al poldermodel.

3 Con ‘filiera’ s’intende un gruppo di aziende

che in modo organizzato condividono risorse

(materiali, finanziarie, tecnologiche, operative)

nella realizzazione (costruzione o coltivazione),

trasformazione, distribuzione e commercializza-

zione di un prodotto (alimentare o industriale).

Il termine si può sostituire con ‘rete’ o l’inglese

cluster.

4 Meneghino è la maschera del servitore nel

teatro popolare settecentesco. Impersona le

qualità del milanese: in primis la laboriosità e la

cordialità.

5 Alda Merini, ‘Sono nata il ventuno a prima-

vera’, in Ead., Vuoto d’amore, Torino, Einaudi,

1996, p. 5, vv. 1-4. Dico famosi anche perché

sono stati cantati da Milva, cfr. www.youtube.

com/watch?v=ixpCzkh4ksY

1 La nostra struttura bifronte si è sviluppata dal

dopoguerra, quando cioè le due città simbolo

si sono spartite anche le attività culturali. Fino

16


Sono nata il ventuno a primavera ma non sapevo che nascere folle, aprire le zolle potesse scatenar tempesta.

In queste parole è racchiuso non solo un dato biografico, ma anche quello esisten-ziale, legato alla malattia mentale. Sarà lei stessa a chiedere di essere internata in istituti (gli ex manicomi) nel 1979 e poi nel 1986. Anche da tale esperienza nasceran-no testi importanti come L’altra verità. Dia-rio di una diversa (1986) e Testamento (1989). Il suo esordio è però molto più remoto ed è stato, a dir poco, favoloso. Nel 1950 – dunque a 19 anni – due sue poesie furono incluse in una prestigiosa edizione curata da Giacinto Spagnoletti, l’Antologia della poesia italiana 1909-1949. L’anno dopo al-tre, e questa volta addirittura su suggeri-mento di Montale e di Maria Luisa Spazia- ni, vennero riprese nella collezione delle Poetesse del Novecento. Intanto frequenta scrittori come Giorgio Manganelli, Lucia-no Erba, David Maria Turoldo, Salvatore Quasimodo e pubblica il suo primo volu-metto organico, La presenza di Orfeo (1953). Nel 1955 ne usciranno addirittura due di poesia, Paura di Dio e Nozze romane, e uno in prosa, La pazza della porta accanto. In queste liriche è presente in modo preciso e distintivo una predilezione per gli argo-menti erotici e per quelli mistici, ma non in spazi propri ma facendoli coincidere. Di primo acchito si potrebbe pensare alle soluzioni riscontrabili anche in Santa Te-resa d’Avila. La mia impressione invece è che il referente più prossimo sia quello di un altro lombardo, ovvero Caravaggio. Per intenderci, entrambi, nonostante trattino dei temi apparentemente incompatibili, non si accontentano di applicare le stra-tegie più convenienti, ma preferiscono creare uno straniamento, potremmo dire una sorpresa. Questo avviene sfruttando con un’apparente distrazione i registri linguistici delle due tradizioni e metten-doli in atto al momento sbagliato. Tale pratica viene esaltata da un’altra forma di rimescolamento: quello dei toni. Cara-vaggio e Merini adottano difatti, in con-temporanea, una prepotente espressività di stampo nordico (soprattutto tedesco) ma nei modi sensuali di matrice medi-terranea6. La cifra stilistica è marcata da stilemi molto simili e viene resa con una assoluta coerenza stilistica. Per vent’anni, nel periodo cioè del suo

autoesilio dal mondo, Merini non pub-blicherà almeno fino all’uscita di La Terra Santa (1984; ma vi lavora già dal ’79). Da questo momento il suo diventerà un caso letterario; gli editori se la contendono; gli scaffali delle librerie propongono i suoi titoli; con Ballate non pagate (1995) vince il premio ‘Viareggio’; mentre, cosa inaudita, l’Académie française nel 1996 la candida al ‘Nobel’. Il fatto più impor-tante è però che Merini riconquisterà un posto di estremo rilievo nel contesto let-terario italiano, sebbene ciò sia avvenuto in un modo frenetico che non sempre le ha giovato7 e che, anzi, la porterà ad es-sere messa da parte da certo snobismo letterario. A parte il periodo a Taranto – dove vive con il secondo marito, il poeta Michele Pierri – Merini ha trascorso la propria esistenza nella sua città e l’ha cantata in versi precisi e a tratti dolenti8. La sua non è la Milano delle pubblicità o delle strade del centro, ma quella della piccola borghesia, degli appartamenti di ringhiera (in uno, a Ripa di Porta Ticine-se, visse fino alla morte), delle botteghe, i caffè, le taverne. Insomma una cittadella popolare che ha la sua realizzazione più sincera nella zona dei Navigli: il sistema di canali navigabili che arrivano fino ai laghi e la Svizzera. La poesia intitolata ‘Per Milano’ è inclusa nella raccolta Tu sei Pietro (1961). Nel primo verso le “cuspidi” ( indicano il Duomo e fanno riferimento, simbolicamente, al carattere aspro degli abitanti. Eppure, nonostante tale appa-renza formale, la sostanza è amorosa, ad-dirittura materna. Una genitorialità che nel verso 5 addirittura trasforma le pre-cedenti forme verticali (gotiche = Nord)

delle torrette in quelle rotonde (barocche = Sud) delle mammelle, altrettanto amo-rose. L’emblema delle poppe vuole esal-tare l’opulenza della città, la sua capacità di creare lavoro e benessere, non solo per se stessa ma per “sfamare i popoli del mondo”. Tutt’altro, allora, delle carat-teristiche che, vuoi o non vuoi, hanno contribuito alla formazione dello stere-otipo della metropoli fredda, efficiente, egoista e calcolatrice9? No, Merini difatti la descrive anche come una donna che nel-l’atteggiamento rimane “altera” (v. 4). Si tratta semmai di una contraddizione che, in modo speculare, è un suo distintivo aspetto comportamentale. Tant’è che la città viene interiorizzata e percepita come un testimone umanizzato della propria esperienza: “che ha veduto qui | crescere il mio amore” (vv. 8-9). Importante è sotto-lineare che, nonostante il soggetto gram-maticale della frase sia la città, l’utilizzo del possessivo “mio” riconduce il testo al

6 A questo proposito sarebbe interessante

indagare come qualcosa del genere si verifichi

anche in Giovanni Testori e Pier Paolo Pasolini,

per quanto in essi più che di felice convivenza si

dovrebbe parlare di corto circuito.

7 Mi riferisco in particolare al numero eccessivo

di pubblicazioni.

8 Cfr. Alda Merini, Canto Milano, a cura di G.

Greco e P. Manni, S. Cesario di Lecce, Manni,

2007.

9 La migliore rappresentazione di tale cliché si

può forse ritrovare nell’episodio intitolato ‘Anna’

del film Ieri, oggi, domani diretto da Vittorio De

Sica (1963). Mi preme però ricordare che la

sceneggiatura di questa parte del trittico è dello

straromano Moravia.

17


genere lirico dell’elegia, dove il soggetto poetico per forza deve essere l’Io. Quella di Merini è una città che si discosta pa-recchio dall’immagine di perfezione e ordine che ci viene imposta perché, oltre al già detto rapporto madre-figli (anche quelli stranieri) ne promuove piuttosto l’incorenza dei “vorticosi pensieri” (v. 11) e la malinconia delle “mille allegrie” (v. 12) destinate, ahimè, a morire. Tale suggestione malinconica viene comple-

tata dall’atmosfera nebbiosa attraverso il riferimento carducciano degli “irti colli” (v. 7)10. Si tratta di una Milano profonda-mente diversa da quella di un altro poeta, Giancarlo Majorino (Milano, 1928), che con il suo libro La capitale del nord (1959 e 1994) ci presenta una metropoli altrettan-to quotidiana ma in dialogo con la storia e, dunque, inquieta. Quella di Merini è non solo astorica ma, vorrei dire, ‘poe-tica’, perché viene rappresentata nel suo

carattere più particolare e, allora, gen-uino. In questa differenza di traduzione della medesima realtà sta non solo la dif-ferenza tra i due poeti ma, in sostanza, tra realismo e verità.

Gandolfo Cascio

10 Cfr. Giosuè Carducci, San Martino (1883), poi

in Rime nuove (1887): “La nebbia a gl’irti colli |

piovigginando sale” (vv. 1-2).

In 1981 schreef Corrado Augias (*1935) de historische giallo Quel treno da Vienna, het eerste deel van een trilogie over beslis-sende periodes uit de Italiaanse geschie-denis. Dit boek speelt in 1911, wanneer de vijftigste verjaardag van het koninkrijk ge-vierd gaat worden. Ik heb het gelezen met een typologische vraag: wat is het giallo-model van deze roman? Het antwoord is niet moeilijk voor een fan van Dorothy Sayers. Ik vind Peter Wimsey terug als Giovanni Sperelli, amateur-speurder, po-litieman Charles Parker als il maresciallo Vittorio Marchisio, beiden terugkerend in de andere twee delen, en – alleen in dit boek – hartsvriendin Harriet Vane als Gio-vanni’s soul-mate Paolina. De gentleman’s man Bunter kan ik niet terugvinden, maar Sperelli is dan ook geen Engelse gentle-man. Wat is hij wel? Daarvoor moeten we teruggaan naar de literaire situatie van 1911: het decadentisme van D’Annunzio is uit de mode en een nieuwe mode dient zich aan in de vorm van het protofas-cisme rond Marinetti. Giovanni Sperelli is de halfbroer van Andrea Sperelli uit Il Piacere van D’Annunzio (die hier even als personage optreedt en later uitvoeriger in de rest van de trilogie), hij heeft carrière gemaakt bij de politie, die hij als commis-sario heeft verlaten en treedt nu spora-disch op om moeilijke zaken op te lossen voor de geheime dienst. Waar Wimsey uitblonk in het cricket, is Sperelli een kei in de paardensport en waar Wimsey als geheim agent diplomaten ondervroeg en daarbij ongemerkt meer informatie kreeg dan hij prijsgaf, doet Sperelli niets anders dan gesprekken voeren op allerlei feesten, sportfestijnen en andere bijeen-komsten van hooggeplaatsten: deze ge-

sprekken vormen de basis van het boek. Marchisio is een Piemontees, die al der-tig jaar in Rome werkt, maar nog steeds niet aan de stad gewend is. Als maresci-allo van de carabinieri is hij hiërarchisch lager dan Sperelli en dat blijkt af en toe in de onderlinge verhouding; op andere momenten ontwikkelt hij zich als een soort vriend à la Charles Parker. Hij is goed voor het serieuze politiewerk, maar stapt soms uit zijn rol om avontuurlijke dingen te ondernemen. Paolina is, net als het slachtoffer in deze detective, een meisje van eenvoudige komaf, dat het in de variété-wereld, met behulp van pro-tegerende heren, probeert te maken. Zo langzamerhand heeft ze zoveel succes dat ze het zonder rijke beschermers kan stel-len, al is ze niet ongevoelig voor degene die haar een tournee in het buitenland (Wenen) kan aanbieden. Haar dubbelrol

als vriendin van de speurder en variété-artieste is een interessant element uit de plot van het verhaal.De historische periode is een soort breek-punt in het jonge koninkrijk. Sperelli heeft weinig fiducie in het land: volgens hem had men het Bourbonse gedeelte er beter buiten kunnen houden; bij zijn ma-resciallo begint het Zuiden al voorbij de Ticino. Behalve het jubileum speelt ook het op handen zijnde Libische avontuur een rol: Italië zal zich daar presenteren als volwaardige Europese natie, die ook militair up to date is: een van de festijnen is een luchtvaartshow, waar de vliegtui-gen gepresenteerd worden waarmee het land straks als eerste land bombarderend de oorlog in zal gaan. Rome ondergaat een gedaanteverwisseling, niet alleen op de plaats van de jubileumtentoonstelling, maar ook in allerlei wijken die met hoofd-stedelijke pretentie gepland worden: voor Romegangers is dit boek een ongezochte historie van de stad die zij kennen. De tentoonstelling bevat een verzameling allegorieën van de verschillende regio’s; voor het beeld dat Italië zelf moet voor-stellen heeft het slachtoffer geposeerd, zoals Marchisio ontdekt als hij het beeld met het gevonden lichaam vergelijkt. Behalve een giallo is dit boek tevens een parodie van de giallo; zo althans voelen de ontdekkers van de moord het aan: ieder speelt zijn rol, zelfs de bijzonder onbekwame politiearts speelt zijn rol als onbekwame arts. In de loop van het on-derzoek verandert het genre enigszins in het verwante genre van de spionagero-man, althans dat is de bedoeling. Maar in tegenstelling tot Graham Greene of John Le Carré lijkt de auteur niet veel kaas te

Uit de geschiedenis van de Italiaanse Giallo (14)

18


hebben gegeten van het spionagevak: Sperelli ontwaart voortdurend opvallend schaduwende figuren en de gesprekken tussen diplomaten lijken te komen uit het handboek ‘Hoe kom ik van de Triplice Al-leanza af ?’. Verder loopt er nog een jour-nalist rond die best een Mussolini-achtige carrière voor de boeg kan hebben. Er is nog een klungelige episode in het

huis van de moord, waar Marchisio en een spion tegelijkertijd ’s nachts bin-nendringen om een tekst te bemachtigen die een rol in de roman speelt. Die tekst is van Hugo von Hofmannsthal’s Rosen-kavalier, in het Duits en het Italiaans. De gezochte passage klinkt in het Italiaans hooggestemd; in het Duits is er sprake van negatief beoordeelde Napolitanen.

En zo zijn we weer thuis.Een kwart eeuw later schrijft de auteur dat zijn romans bedoeld zijn om te laten zien dat de Italiaanse politiek niet func-tioneerde. Er is nog niet veel veranderd, meent hij. En dat in 1981, als Bossi zijn carrière nog moet beginnen.

Minne de Boer

La notizia fece parte della pagina della cronaca nera e apparve sul Messaggero Veneto il giorno dopo che Annemiek era tornata in Olanda dalla vacanza a Ligna-no Sabbiadoro.

Giovanotto trovato ucciso sulla spiaggia di Sab-biadoro

Lignano Sabbiadoro. È stato trovato ieri mat-tina sulla sabbia con la gola squarciata. I primi bagnanti spaventati hanno subito dato l’allarme al pronto soccorso e ai carabinieri. I soccoritori hanno potuto soltanto costatarne la morte. Se-condo il medico legale la morte deve essere av-venuta tra le undici e l’una della notte. Pare che si tratti di un ragazzo di circa 19 anni in vacanza a Lignano, ammazzato senza nessuna miseri-cordia. I testimoni, bagnanti, non hanno visto nessuna traccia dell’arma del delitto, probabil-mente è stato un coltello abbastanza grande da causare un taglio così ampio. Indaga sul delitto l’ispettore di polizia Alberto Missaglia. Tra gli amici che frequentavano la vittima c’era anche una bionda ragazza olandese.

Gli anni scorsi la ragazza olandese era sempre andata sulla costa adriatica con i genitori, ma stavolta suo padre, professo-re di fisica, doveva fare una presentazione

negli Stati Uniti all’Università di Califor-nia. Lui e la mamma erano andati lì as-sieme, perché non avevano mai viaggiato in quella parte dell’America, in altre parti sì, ma non ancora in California. Avevano permesso ad Annemiek di andare da sola in villeggiatura balneare, soprattutto per-ché negli ultimi anni aveva fatto amicizia con Maruzza, una ragazza siciliana, che ogni anno andava allo stesso posto con tutta la famiglia, i genitori, Giannuzzo, il fratello maggiore, e i nonni. Inoltre tutte e due le ragazze avevano compiuto 17 anni e già da qualche anno Annemiek aveva fatto trapellare il suo desiderio di andare in vacanza da sola finalmente. Meglio nello stesso posto e dove ci sarebbe stata anche l’amica con la famiglia, così i geni-tori avevano pensato.Fortunatamente della notizia sul Messag-

gero Veneto Annemiek non seppe niente neanche dopo essere arrivata a casa in Olanda. I genitori non erano ancora tor-nati dalla California e sarebbe stato sem-plicemente insopportabile per lei avere le notizie così drammatiche e sconcertanti quando era ancora alla casa familiare da sola per tornare a scuola il giorno suc-cessivo. Proprio per questo aveva preso il primo treno all’alba. Così avrebbe avuto almeno un po’ di tempo per prepararsi mentalmente al prossimo anno scolas-tico, l’ultimo prima di diplomarsi.

Aveva avuto un rapporto non tanto stretto con la vittima, fratello della sua amica Ma-ruzza, ma stranamente lui aveva comin-ciato a chiedere, anzi quasi pretendere, soldi a lei negli ultimi incontri privati tra di loro. All’inizio Annemiek non aveva vo-luto parlare di tutto questo con Maruzza. Quell’estate Maruzza aveva avuto rapporti amorosi con un tale Roberto, per la prima volta, e le due ragazze parlavano spesso di Roberto e degli sviluppi passionali tra lui e Maruzza e di come Giannuzzo sembrava diventato un po’ protettivo della sorella minore. Le due ragazze avevano imparato l’inglese abbastanza bene alla scuola e se non riuscivano a capirsi con le parole, i

Senza misericordia

Questo racconto è frutto dell’immaginazione. Gli eventi di cronaca e i personag-gi realmente esistenti o esistiti sono trasfigurati dallo sguardo dello scrittore.

Per il resto, ogni riferimento a persone e fatti reali è da ritenersi casuale, eccetto l’immagine (la foto). Tuttavia ringrazio Giorgio Scerbanenco e il professore

Carlo Giordano per avermi ispirato ed avermi spinto ad iniziare questo compito che si presenta come una grande sfida per me. Il risultato è soltanto frutto del

mio lavoro e quindi la responsabilità è completamente mia.Il professore Carlo Giordano scelse il romanzo di Scerbanenco intitolato La sab-bia non ricorda. Ne ha tratto gli elementi di una trama per il compito di costi-tuire un racconto giallo come parte di un suo corso di letteratura: il compito fu

di scrivere un racconto ‘giallo’ partendo dagli elementi offerti.

La Terrazza a mare a Lignano

19


gesti lasciavano poco all’immaginazione. Questo era stato addirittura divertente fino al punto che Maruzza diventò piut-tosto silenziosa sulla sua relazione con Roberto. Annemiek aveva pensato che avesse qualcosa a che fare con il com-portamento troppo invadente di Gian-nuzzo in quanto fratello maggiore.

Dopodiché Annemiek aveva deciso di dire tutto su come Giannuzzo le aveva chiesto soldi in modo sempre più insistente. Su-bito Maruzza era scoppiata a piangere. Giannuzzo, diceva singhiozzando, aveva anche chiesto soldi al suo amore Rober-to. Roberto gli avevo dato qualche soldo in prestito, ma subito Gianuzzo era an-dato a trovarlo per pretenderne di più. Ma perché? Maruzza aveva detto di non avere la più pallida idea. Invece, Annemiek non era tanto sicura che questa fosse la verità. La conversazione l’avevano avuta al La Ter-razza a mare di Lignano in mezzo a tanta gente che si era mostrata incuriosita nel vedere una ragazza piangente di fronte a quella olandese grande dai capelli lisci e biondi. Era il pomeriggio del giorno pri-ma della partenza di Annemiek. Maruzza sapeva che non si sarebbero incontrate il giorno successivo a causa della partenza tempestiva dell’amica. Comunque non era riuscita a rivelare il suo segreto. Forse avrebbero potuto risentirsi tramite e-mail o persino via skype, Annemiek aveva sug-gerito, prima dell’arrivederci. Poi, insod-disfatta, si era recata al campeggio, dove stavano alcuni altri olandesi, per prepa-rarsi per il viaggio.

L’incontro tra le due amiche accadde qualche anno fa. Intanto Aldo Benaris, l’architetto del La Terrazza a mare di Lignano, era deceduto a Udine. Quella struttura meravigliosa che punta dalla spiaggia verso e sopra il mare splendente nel sole estivo, dove le amiche si erano incontrate per l’ultima volta, continua a ricevere migliaia di friulani e altri turisti, da tutta l’Italia e dall’estero. Il porto ha una capacità di cinque mila imbarcazi-oni. Ogni anno è visitato da circa quattro millioni di turisti ed è considerato il più importante centro balneare del Friuli. Ma le due ragazze non si sono mai più riviste, neanche a quella tavola sopra il mare sot-to uno delle sette conchiglie dell’edificio, detto La Terrazza e celebrato anche da un francobollo delle Poste Italiane.

Senza dubbio Annemiek per qualche tempo è stata presente nei pensieri del-l’ispettore di polizia Alberto Missaglia come sospettata per la morte violenta di Giannuzzo. Ma, seppur olandese, non era necessariamente la persona che aveva scritto la parola “Morgen” nella sabbia del luogo del delitto. Infatti, l’iniziale maiuscola avrebbe potuto far pensare ai tedeschi nella zona o ad uno dei tanti altri abitanti e turisti di lingua madre tedesca. Il signore Missaglia era un uomo calmo, sui 55 anni, con occhio clinico. Fumava a volte, ma senza l’atteggiamento tipico del dipendente.

Dopo essersi diplomata alla scuola secon-daria a Eindhoven, Annemiek aveva avuto l’opportunità di andare a scuola in Cali-fornia per un anno. I genitori avevano sis-temato un appartamento per lei con degli amici che avevano conosciuto durante il loro soggiorno dell’anno prima.

Tornata a casa dopo l’anno in California, la ragazza si era iscritta all’Accademmia di Giornalismo a Tilburg, non tanto lon-tano da Eindhoven. Per questo io, come professore all’istituto, sono venuto a sapere delle brutte vicende di quell’ul-tima vacanza a Lignano Sabbiadoro. Già nel primo anno Annemiek mostrava una competenza eccezzionale in inglese. Ma fu solamente nel terzo anno che io venni a sapere cosa era accaduto nel giorno fa-tale in cui Annemiek e Maruzza si erano incontrate per l’ultima volta. Era la stessa Annemiek che me lo fece sapere.

All’accademia Annemiek non aveva mai detto niente sulle vicende traumatiche che avevano separato le due amiche di vacanza. Nella classe del terzo anno in-segnavo inglese scritto. Il principio era ‘learning by doing’ e gli studenti dove-vano scrivere molti pezzi diversi per svi-luppare lo stile adatto ad ogni scopo dei testi scritti. In uno dei primi esercizi do-vevano scrivere su un evento nel passato che aveva avuto un impatto drammatico su di loro.Ciò che Maruzza non aveva mai osato dire in quel loro ultimo incontro io lo lessi nel racconto che Annemiek aveva scritto in un inglese chiaro e commoven-te. Mi mancano le parole per tradurlo in italiano in modo ugualmente dettagli-ato e effettivo. Però questo è quello che

l’ispettore Alberto Missaglia aveva sco-perto nel corso della sua ricerca e di cui il giornale regionale Il Messaggero Veneto aveva fedelmente riportato sul suo sito internet e sulla versione stampata. Certo, l’ispettore aveva anche avuto un confron-to con Annemiek per stabilire cosa era proprio accaduto. Tuttavia io non mi sarei mai accorto di questa storia se non avessi letto e corretto il compito di Annemiek, eseguito in tal modo che non sarei stato capace di migliorare lo stile dell’inglese. Per il contenuto, si capisce, Annemiek è l’unica responsabile.

Dopo essere stata sedotta da Roberto, Maruzza era rimasta incinta. Certo, il giovane ragazzo e lei avevano già avuto delle preoccupazioni, quando lei non aveva avuto il ciclo mestruale. Ma quando divenne chiaro che Maruzza era davvero incinta, c’era soprattuto Giannuzzo che si preoccupava dell’accaduto. Maruzza non avrebbe mai dovuto condividere la sua stessa preoccupazione col fratello. Mentre Roberto si comportava in modo calmo e affettuoso, il fratello si accaní contro la sorella. Disse che lei era stata stupida e frivola. Che sarebbe stata una vergogna per la famiglia, se la gravidanza di Maruzza fosse stata scoperta. E per questo Gianuzzo insisteva che lei abor-tisse. Subito. Infatti, come fratello mag-giore lui avrebbe procurato i soldi, a co-minciare da quell’ignorante di Roberto. E se questo non fosse bastato, c’erano altri da cui lui avrebbe potuto ottenere il denaro che sarebbe mancato. No, a An-nemiek, lui non aveva mai detto a quale scopo erano destinati i soldi. Neanche a Roberto, ma lui, con i suoi teneri senti-menti per Maruzza, era lontano da ogni considerazione dell’aborto. Anzi, per la sua famiglia friulana devota e cattolica, l’aborto restava inaccettabile e lui aveva sempre condiviso la loro convinzione.

Quando Giannuzzo chiese i soldi a Ro-berto per l’ennesima volta, il confronto era carico di tensione. Era appena passa-to da Annemiek il giorno prima della sua partenza. Dall’interrogatorio a cui aveva sottoposto la sorella, l’ispettore era venu-to a sapere, che doveva essere stato poco dopo l’ultimo incontro tra le amiche alla Terrazza. Da Roberto seppe che i due gio-vani avevano persino fatto a pugni e che Roberto, spaventato, aveva dato altri soldi

20


a Giannuzzo. Poi Giannuzzo avrebbe in-sistito a che Roberto lo accompagnasse con la sua macchina alla spiaggia di Sab-biadoro. È lì che Roberto l’aveva lasciato poco dopo le undici. Come subàcqueo Ro-berto portava sempre un grande coltello in fodero di cuio nella macchina. Questo era sparito dalle macchina e non è mai più stato ritrovato. Subito dopo aver lasciato Giannuzzo, Roberto era andato alla casa del famoso architetto Aldo Benardis, il suo vecchio amico gentile e disponibi-le, che era come un padre per il giovane studente di architettura all’università di Udine. L’architetto, vedovo, viveva da solo dopo la morte di tanti anni prima della moglie Paola. Lui, ben conosciuto anche dall’ispettore, aveva confermato la storia del giovane Roberto, che sarebbe arrivato alla sua casa poco dopo le undici, con i segni delle botte ancora sul viso.

Dunque cosa era successo alla spiag-gia quella notte, subito dopo che Gian-nuzzo aveva lasciato la macchina di Ro-berto? Secondo Maruzza, lei e il fratello si sarebbero incontrati alla spiaggia in segreto, prima di andare in discoteca. Roberto non sapeva niente di questo ap-puntamento. Poi c’era stato un litigio fra il fratello e la sorella, quando Giannuzzo, disperato, aveva di nuovo preteso che lei andasse dal medico con lui per abortire il giorno dopo. Lei rifiutò in modo deciso. Tutt’a un tratto Giannuzzo, arrabbiato, aveva tirato fuori un grande cotello e ave-va minacciato la sorella, se non promet-teva di abortire e di lasciare Roberto. Ma-ruzza con tutto il controllo di cui si sentì capace, fissava il fratello dicendo a bassa voce di darle il coltello che aveva ricon-osciuto come quello dell’amico. Miraco-

losamente Giannuzzo le ubbidì e glielo diede. Con l’arma in mano, la sorella sub-ito diventò molto nervosa. Per mantenere il controllo, cominciò a scrivere qualcosa sulla sabbia con il coltello. Una delle pa-role che aveva imparato da Annemiek fu quello che le venne in mente… Ma non ri-uscì a finire di scrivere quando Giannuzzo l’afferrò e le tolse il coltello di mano. La ragazza quasi morì dallo spavento e tutti e due caddero nella sabbia, quando Maruz-za ebbe la sensazione che il corpo del fra-tello si rilasciasse di colpo. Sangue caldo spruzzava fuori dalla sua vena giugulare e dalla sua gola. Maruzza non si ricordò il resto. Potrebbe aver lanciato l’arma nel mare con l’ultima forza che le rimaneva. Poi il buio, la notte, l’assordante rumore delle onde e la marea montante.

Era questa la versione reale dell’accaduto? L’ispettore prima non ne fu tanto convin-to. Neanche il fodero fu ritrovato. Ma le perizie degli esperti non avevano ottenu-to altri indizi. Di certo la gentile Maruzza non era colpevole. Era stata un incidente in cui il fratello accanito e disperato si era autolesianato in modo così crudele e irre-mediabile. Poi la sorella fu colpito da uno shock. Non ebbe neanche potuto rivedere l’amica olandese di quei giorni. Il giorno dopo la partenza dell’amica del cuore Ma-ruzza sarebbe stata sola con i suoi proble-mi. Era stato troppo tardi per condividerli con Annemiek.

‘Morgen’, tomorrow, domani. Col senno di poi Annemiek aveva creduto che l’unica speranza che restasse a Maruzza e Rober-to fosse la bambina non ancora nata. La bambina intanto doveva aver compiuto più di tre anni. Inaspettatamente, An-

nemiek aveva ricevuto l’annuncio della nascita via e-mail. Una vita per un morto. Durante la sua permanenza in California Annemiek aveva perso ogni contatto con Maruzza. Le amiche non avevano avuti altri contatti, neanche su Facebook, nem-meno su Skype. Annemiek si sentì pronta per rivederla, ma Maruzza sarebbe stata pronta dopo il trauma di quel giorno?

Herman van der Meer

Dopo aver scritto questa mia versione del giallo ho ordinato il romanzo di Scerbanenco, incurio-sito come ero per conoscere e leggere l’originale. Non conoscevo neanche il titolo, ma non risul-tava tanto difficile da identificarlo.

Nel romanzo non c’è un ruolo significante per la ragazza olandese del mio racconto. Invece, c’è la signora/ingegnere tedesca che di mattina presto trova il corpo di Giannuzzo, ammazzato sulla spiaggia. Scritta nella sabbia è la parola ‘Mor-gen’, la parola che lei fa sparire perché ha paura di venire considerata colpevole. Il vero colpevole è Roberto che uccide il suo tormentatore Gian-nuzzo. Nel romanzo Roberto ha avuto soltanto un incontro breve con Maruzza, figlia di Gian-nuzzo. Giannuzzo vuole soldi per trasferire la famiglia al Nord, dove la vita è più promettente. Attacca Roberto con un coltello. Ma Roberto, esperto di autodifensione, disarma Giannuzzo e lo uccide in un impulso di frenesia. Poi scrive il titolo della sua canzone favorita nella sabbia. Ha imparato il tedesco grazie a suo padre auto-revole, controvoglia però. In un senso ha ucciso anche il padre. Il titolo La sabbia non ricorda è un po’ ironico perchè la testimonianza della sig-nora tedesca servirà a scoprire il vero colpevole. Il romanzo di Scerbanenco ha molti fili di trama in più. Vi raccomando di leggerlo, specialmente per gli elementi psicologici.

Sophia Loren komt in september met autobiografie

(Met dank ontleend aan Il Giornale, www.ilgiornale.nl)

Sophia Loren, de mooiste oma aller tijden, gaat haar autobiografie schrij-ven. ‘In de loop der jaren hebben ver-schillende uitgevers me gevraagd om mijn leven te vertellen’, zei de actrice

vol herinneringen waarvan ik hoop dat het iedereen zal prikkelen.’De autobiografie verschijnt op 20 september, haar tachtigste verjaardag.

onlangs tegen de Italiaanse media. ‘Ik weet niet waarom ik nu ineens die behoefte voel, wellicht omdat ik dit jaar 80 word.’ De Italiaanse diva die in meer dan 90 films speelde zag een boek over haar leven tot nu toe nooit zo zitten. ‘Ik vond toevallig een doos met oude documenten en foto’s en daarmee kwamen een hoop herinneringen boven’, zegt La Loren nu. ‘Toen besloot ik mijn boek te schrijven. Het wordt een naslagwerk

21


In Italia è facile riconoscere non solo gli stranieri ma persino gli italiani che vi-vono all’estero, anche se parlano perfet-tamente italiano. Ecco perché.

Affascinante area di studio di una tesi pubblicata su The Economist nella quale si evidenzia che parlando una o più lingue si cambia infatti la personalità. Per capire il tema in modo semplice e come questo sia possibile, basta pensare come sia facile riconoscere gli italiani che arrivano a New York per vacanza, oppure come i turisti in Italia siano subito riconosciuti dagli itali-ani basandosi sulla loro personalità e non sulla lingua che parlano.Per turisti non si deve pensare solo agli stranieri, ma soprattutto agli italiani che hanno lasciato l’Italia per anni e ci tor-nano per vacanza. Questi italiani sono riconosciuti subito quando entrano in un negozio o in un ristorante, o semplice-mente camminando per le strade, anche se parlano un italiano perfetto oppure parlano il loro dialetto di origine. Le per-sone che vivono in Italia quando li vedono subito notano che gli atteggiamenti di questi italiani e la loro personalità riflet-tono un’altra cultura. Questo succede perché restando a contatto con persone di cultura diversa si adottano automatica-mente atteggiamenti diversi nello stesso tempo che si acquisisce familiarità con l’altra lingua, e quindi anche il proprio contegno personale cambia. Tutte le cul-ture sono integrate nel linguaggio che è usato/espresso in qualunque piccola o grande società. Perciò il comportamento delle persone cambia adottando le idee e i concetti culturali. Un italiano che ha vis-suto e lavorato in America per molti anni, inevitabilmente ha molte sfumature e at-teggiamenti americani una volta diven-tato fluente nella lingua e nella cultura americana, e questo italiano lo si nota subito quando ritorna in Italia con la sua personalità americanizzata.Le persone vivono in diverse aree del mondo e in modo diverso da paese a pa-ese. Spesso hanno diverse prospettive, standard di vita. La funzione del linguag-gio è quella di comunicare con il pros-simo i rituali nella vita quotidiana e in diverse condizioni di vita; le modalità con cui le persone comunicano durante le in-terazioni non sono solo nell’uso diverso

delle parole, che nascono inevitabilmen-te, ma anche i loro atteggiamenti e la loro personalità. Perciò, le nuove parole che si acquisiscono diventano parte del linguag-gio modellato dalla cultura che si trasmette contemporaneamente alla lingua. Gli psi-colinguisti discutono se il linguaggio sia innato oppure no, ma dobbiamo ricordarci della sociolinguistica, che è lo studio di come il linguaggio viene plasmato dai fattori sociali. Questa sotto-disciplina si concentra su un approccio sincronico (simultaneo) della linguistica con la so-cietà, e come in una lingua in generale, o in un insieme di lingue, si visualizzano le varietà sia nei discorsi che negli atteg-giamenti di chi li parla; lo studio della va-riazione linguistica e le diverse varietà del linguaggio attraverso i dialetti possono essere affrontati attraverso uno studio di stile, oltre che attraverso l’analisi del dis-corso. I sociolinguistici si dedicano alla ricerca dello stile e del discorso delle lin-gue e ai fattori teorici tra il linguaggio e la società.Il linguaggio e personalità sembra essere un problema di causa ed effetto. Le lin-gue hanno un impatto sulla personalità a causa della gente con cui si pratica e delle interazioni sociali. Ogni lingua è dotata di una società culturale diversa nella quale è inclusa la sua storia e le sue usanze. Capita che le persone che parla-no una lingua diversa si sentono come se fossero persone diverse perché adattano e modificano la loro personalità per potersi integrare nell’altra cultura. Gli studenti che studiano italiano a volte si sentono diversi quando parlano italiano in classe perché i riferimenti culturali sono italiani e si devono adattare anche alla cultura italiana, perciò l’adattamento non è solo linguistico ma anche mentale. Inoltre, le parole, specie quelle identiche, hanno significati diversi in italiano in contrasto all’inglese; un esempio sono le espressio-ni idiomatiche, che fanno riflettere molto gli studenti prima che ne possano capire il significato e le possano usare bene nelle conversazioni. Anche quando si legge si può aveva una sensazione diversa in base alla versione inglese o italiana, perché nel linguaggio e nella lettura c’è sempre la cultura. Da questo possiamo capire per-ché molti studenti non fanno i progressi che dovrebbero durante l’apprendimento

dell’italiano: resistono alla cultura perché senza esserne consapevoli sentono anche un cambiamento nella loro personalità.Dalla mia auto-osservazione tra l’inglese e l’italiano, la gran parte della differenza è dovuta allo stile linguistico di fornire informazioni piuttosto che sulle altre proprietà critiche del linguaggio. Per es-empio, quando si tratta di espressione emotiva, l’inglese di solito tende ad es-sere più semplice, mentre l’ italiano lo fa in un modo più sottile e meno traspa-rente. Quindi l’inglese è diritto al punto e più specifico mentre l’italiano ci gira intorno al punto ed è meno specifico. Detto questo è comprensibile attribuire alcuni tratti della personalità culturale a questa differenza anche se, in entrambi i casi, non ha nulla a che fare con la forza e la qualità delle emozioni ma solo nel modo di come vengono usate le espres-sioni scritte o parlate tra una cultura e l’altra. Molte persone sono a conoscenza di come una lingua non ha solo parole perché la parte della cultura è la parte più difficile da cogliere (che è la connotazio-ne delle parole; la stessa parola può avere un significato diverso a secondo del luogo o della lingua) soprattutto quando non si studia la lingua nel paese dove viene par-lata. Alcune persone imparano una lin-gua perché ne sono attratti, ma la lingua non s’impara in isolamento ma contem-poraneamente e insieme alla sua cultura.Per finire, bisogna ampliare la propria vi-sione e aprire la propria mente a un modo più vario di pensare, e questo influenza la personalità di chi impara e cambia la lin-gua; un processo lungo, difficile e che a volte porta disagio.

Filomena Fuduli SorrentinoFilomena Fuduli Sorrentino è nata e cresciuta in Italia. Calabrese, vive a New York dal 1983. Si è laureata alla NYU-Steinhardt School of Culture, Education, and Human Development, con un BS e MA in Teaching Foreign Languages & Cultures. Dal 2003 insegna lingua e cultura italiana nelle scuole pubbliche a tempo pieno e nelle università come Adjunct Professor. È abi-litata dallo Stato di New York all’insegnamento nelle scuole pubbliche della lingua italiana.

Si cambia personalità cambiando lingua?1

1 Questo articolo fu pubblicato in La Voce di New

York, Giornale online protetto dal Primo Emen-

damento della Costituzione USA, 7 giugno 2014.

22


Recensione di: Silvana Grasso, Il cuore a destra, Le Farfalle, 2014, 72 p., € 12,00

“se un eccellente scrittore vuol dipingere un eroe, lo crea da se [sic]; dunque lo ri-trova egli in se stesso. L’uomo in somma non può perfettamente inventare e ritrar-re ciò che egli non potrebbe (avendone però i mezzi necessarj) eseguire”. Questo è quanto scrive Alfieri in Del principe e delle lettere (1786), e mi pare che sia una pro-posizione utile per provare a capire, al-meno in parte, il senso dell’invenzione letteraria. L’eroe del romanzo – dal No-vecento l’anti-eroe – e le sue azioni non possono, dunque, venire dall’immagina-zione, ma devono formare la possibilità di una coincidenza tra la fabula e la vita. Silvana Grasso, lo sappiamo, mette in pratica l’ammonimento alfierano e pure ne Il cuore a destra ci presenta una brigata di donne che in modi diversi rappresen-tano una serie di personaggi ed eventi che l’autore dimostra di conoscere così bene e che racconta con tale robustezza di stile da indurci a pensare che siano parte in-tegrale della sua biografia e della propria psicologia. La storia è quella delle ge-melle/zitelle Corallo e della nipote/zitella Billonia che, nella Macondo/Spinasanta portano avanti una esistenza dalla noia sveviana, almeno fino alla ‘morte’ delle sorelle: perché da quel momento Billonia si trasforma da commerciante piccolo-borghese a consigliera di santi. Le sue raccomandazioni, tra l’altro pagate benis-simo, sono elargite a tutti (perfino il cu-rato!) che in una provincia afflitta da mali

e malanni le richiedono con una certa insistenza e fiducia. Il suo commercio in fondo è modernissimo, perché offre una psicoterapia alle “malattie che non si ve-dono” (p. 52). Tant’è che, pur non avendo alcun tirocinio medico, tutti guariscono per davvero. Il fatto è che la malattia, la storpiatura, in Grasso ha sempre un sig-nificato allegorico: cioè solo distintivo, ma addirittura fatalistico. L’anomalia del cuore a destra, in questo senso, è lo stigma di un carattere e della predesti-nazione di matrice o protestante o, più verosimilmente, pagana. Questa idea si concretizza nella mise en scène del doppio. Il primo è dato nella identità della sorte delle gemelle Corallo e ha la sua epifa-nia nella somiglianza fisica; il secondo, quello di Billonia e Marìdda, è più com-plesso, perché si manifesta per contrasti: sia di carattere, sia di condizione sociale, ma anche nel rapporto con gli uomini e la maternità. A queste coppie se ne aggi-unge una terza, visto che anche Marìdda ha una gemella, Catìna. (Sul significato dell’onomastica, si legga l’interessante introduzione di Marina Castiglione.) Così viene a costruirsi una struttura di gruppi antagonisti: le Corallo; Billonia e Marìd-da; Marìdda e Catìna. È evidente che qui si ha a che fare con una rielaborazione di un topos (Menecmi e Anfitrione di Plauto; I due gemelli veneziani di Goldoni; Jekyll e Hyde di Stevenson; William Wilson di Poe; Il compagno segreto di Conrad; il Doppelgänger di Rank; a Pirandello; al Visconte di Cal-vino) e in particolare penso all’episodio dostoevskijano, visto che a poco a poco

Marìdda, come il Goljadkin Minore, sos-tituirà Billonia nelle varie incombenze d’ufficio. Com’è giusto che sia, qui c’è una variante importante che rende la favola grassiana una finissima, e intelligente, novità e non solo un rifacimento lettera-rio. Dico questo non per l’omoerotismo tra Billonia e Marìdda (come, ad esempio, nel Dorian Gray o nello Psycho hitchcocki-ano), ma per la felice sconsideratezza con cui la scrittrice ci convince che il naufra-gio di Billonia, e delle altre, sia da prefe-rire alla fiacchezza del sopravvivere a noi stessi. Se, allora, Alfieri ha ragione, c’è da pensare che l’autrice abbia trovato in se stessa i suoi eroi e le loro vicende. Ed ecco spiegato perché, come un Narciso allo specchio, percepisca il cuore a destra. In calce a questa nota mi piace aggiungere un’altra consonanza tra l’ideale scrittore descritto nel saggio settecentesco e Gras-so. Mi riferisco al II capitolo, dove Alfieri ci ricorda come gli “ottimi scrittori”, anti-chi e moderni, “non ebbero costoro nulla che fare con principi”. È in questa anar-chia, io credo, che sta buona parte della credibilità che richiediamo a “quelli che [il mondo] l’hanno dilettato con utile” e tra questi ribelli c’è da considerare Sil-vana Grasso.

Gandolfo Cascio

Il cuore di Silvana Grasso1

1 Questa recensione è stata pubblicata nella

rubrica ‘Il libro del mese’, in Corriere di Gela,

3 maggio 2014.

23


Wat eten we vandaag? En wat zijn dat voor pastavormpjes? Een app met de lumi-neuze naam ‘La pasta’ kan je uit de brand helpen. De Italiaanse consumentenbond (Unione Nazionale Consumatori, UNC) heeft deze app in samenwerking met de AIDEPI (Associazione delle Industrie del Dolce e della Pasta Italiane)ont- wikkeld ‘per aiutare i consumatori ad orientarsi tra i vari tipi di pasta’.Wat heet: gebruikers kunnen door ver-schillende soorten pasta grasduinen op basis van formaat (kort of lang), type (droog, vers, gevuld), naam en regio. En wie zijn tablet of telefoon schudt, krijgt een suggestie voor een recept te zien. Wie zuinig is op zijn apparaat, kan ook zonder te schudden een type pasta en een bijbe-horend recept uitkiezen.Bij elke regio staan enkele tientallen pas-tasoorten vermeld. Dat is heel aardig, zij het dat enkele veelvoorkomende soorten, zoals ditalini en ‘alfabeto’ – lettertjesver-micelli – in bijna elke regio worden ge-noemd, waardoor je je afvraagt uit welke regio de pasta afkomstig is, wetend dat de herkomst in de Italiaanse keuken een fac-tor van belang is.Het is vooral opvallend hoeveel verschil-lende namen voor een en dezelfde pas-tavorm er bestaan: lasagne worden ook bardele, lagane en mezze lasagne ge-noemd; ditali zijn er ook als ditalini (ui-teraard korter), tubetti of tubettini en co-ralli. Overigens worden deze kleine buisjes vooral gebruikt in soepen en bouillons.

Cannelloni staan ook bekend als manfri-goli, crosetti of canneroncini, zij het dat manfrigoli doorgaans met de open kant naar boven worden gepresenteerd. Het bevreemdt me wel dat hier ook ‘crosetti’ worden vermeld, omdat een zoektochtje leert dat dat vooral platte rijksdaaldervor-mige pastalapjes zijn met een gestempel-de opdruk van een bloem of een streep-jespatroon.De Piemontese agnolotti lijken op ravioli, met het verschil dat ze uit één stuk pasta worden gemaakt. De app weet te melden dat ze vernoemd zijn naar de kok die ze heeft uitgevonden, ene Angiolino, ook wel Angelot genoemd. Deze pakketjes worden ook wel langaroli genoemd, maar hoe dan ook worden ze besprenkeld met boter en kaas zoals hoort bij de keuken van Piemonte.Meer naar het zuiden vinden we meer kleinere soorten pasta die met de vingers in vorm worden gebracht, zoals cavatelli, strascinari en gnocchetti. Busiati zijn bij uitstek Siciliaans. De naam is afkomstig van de ‘ramo di buso’, verwijzend naar de halmen van de grassoort ampelodesmos waaraan deze sliertpasta al dan niet in ge-

draaide toestand wordt gedroogd.In het lijstje van Sicilië staan ook garga-nelli, een soort penne met twee punten aan de uiteinden en ribbels die haaks op het buisje staan. Opvallend is hier dat de pasta ‘è riconosciuto come prodotto tipico dell’Emilia Romagna’. Strangola-preti hebben Emilia Romagna en een stuk van de Marche als gebied van herkomst – ook hier wordt echter Sicilië vermeld. De vraag die zich steeds meer opwerpt, is waar dergelijke pastasoorten nu werkelijk hun wieg hebben staan en in hoeverre je nog kunt spreken van regionale specia-liteiten nu veel soorten op steeds meer plaatsen te verkrijgen zijn. De weg die met Pellegrino Artusi werd ingezet, namelijk die van vele regionale keukens die in één boek werden vastgelegd, lijkt in deze app zijn voltooiing te hebben gevonden. Maar hoewel de culinaire grenzen zijn vervaagd door Artusi en zijn navolgers, de binnen-landse migratie en natuurlijk de ontwik-keling van de media, blijft het regionale stempel bij bepaalde gerechten nadruk-kelijk bestaan.Tot slot één van de regionale recepten die mij nieuwsgierig maakten en waarbij niet altijd precieze tijden en hoeveelheden worden gegeven – koken doet een Itali-aan immers met zijn zintuigen. De tekst is afkomstig uit ‘La pasta’. Het is wat meer werk dan ‘schudden met je tablet’, maar dan heb je ook wat:

Dennis Smit

Wat voor pasta mag het zijn? Even schudden aan je tablet!

Langaroli al PlinIngredienti: 200 gr. di farina ‘00’, brodo q.b. (= quanto basta, zoveel als nodig dus, DS), 2 carote, 1 cipolla bianca, 100 gr. di coniglio, 100 gr. di lonza di maiale (een soort worst, DS), olio extra vergine di oliva q.b., parmigiano grattugiato q.b., pepe e sale q.b., 20 gr. di scarola, 50 gr. di sedano, 20 gr. di spinaci, 4 uova e 120 gr. di vitello.

Piatto tipico piemontese a base di pasta fresca all’uovo ripiena di carne e verdure. In piemontese PLIN signi-fica ‘pizzicotto’ ed è proprio questa

tale lentamente. Quando la carne è pronta, metterla da parte facendola raffreddare. Il fondo di cottura e le verdure in seguito serviranno per condire gli agnolotti. Lessare gli spinaci e la scarola. Tritare la carne e le verdure in un mix, aggiungendo uovo, parmigiano, sale e pepe. Dopo avere frullato il tutto e stesa la sfoglia, si può procedere a comporre i ‘langaroli’, pizzicandoli (plin) in chiusura. Cuocerli in abbondante ac-qua salata e condirli con il fondo di cottura precedentemente preparato e messo da parte.

la caratteristica di questa ricetta, perché dopo aver assemblato la pasta viene pizzicata al momento della chi-usura dell’agnolotto. Dopo aver pre-parato la sfoglia di pasta all’uovo e fatta riposare in un luogo fresco per circa 1 ora, si può passare a preparare il ripieno.Tagliare cipolla, sedano e carote a pezzi; preparare il vitello, la lonza di maiale e farli rosolare in una casseruola; a parte rosolare anche il coniglio. Quando le carni sono dorate, unirle tutte insieme in una casseruola ed aggiungervi le verdure tagliate precedentemente.Cuocere il tutto con brodo vege-

24


In Caserta:Tot 31 oktober, Vanvitelli segretoReggia, Appartamenti, via Giulio Dohuet 22Info: tel. 0823.448084 In Florence en Modena:Tot 19 oktober, Michelangelo e il NovecentoTer gelegenheid van de 450ste sterfdag van de legendarische kunstenaar:

De waardering voor Michelangelo in de 20ste eeuw.Florence: Casa BuonarrotiModena: Galleria civica, Corso Canalgrande 103Info: tel. 059.2032911, www.galleriacivicadimodena.it

In Riva del Garda:Tot 2 november, AreonaturaDe kijk van Tullio Pericoli op het landschap van de Alto Garda.Museo Alto Garda, piazza Battisti 3Info: tel. 0464.573869

In Volterra:Tot 31 december, Rosso Fiorentino. Rosso Vivo‘La deposizione, la storia, il ’900, il contemporaneo’ luidt de ondertitel van deze tentoonstelling. Naast La Deposizione dalla croce, werk van andere grote kunstenaars die de dialoog aangaan met Rosso Fiorentino.Te zien op 7 locaties, o.a. in de PinacotecaInfo: www.rossofiorentinovolterra.it

(Met dank aan Touring, maandblad van Touring Club Italiano)

Tentoonstellingen in ItaliëKleine greep uit het aanbod

a d v e r t e n t i e

Bed & Breakfast in Valpolicella

Bed en Breakfast ‘Le Cave’ ligt in het dorpje Prun, in de provincie Verona,ongeveer 6 km van Negrar, 15 km van Verona en 20 km van het Gardameer.

Het ligt aan de rand van de Valpolicellastreek, in het natuurpark van Lessinia met een uitzicht over de Povlakte waarachter je de Apennijnen

kunt zien. Het ligt 580 m boven zeeniveau en heeft ’s zomers een

buitengewoon aangename temperatuur.

De B&B beschikt over 3 tweepersoons-kamers,

met gemeenschappelijke badruimte, keukenhoek, balkon en garage.

Desgewenst wordt het ontbijt geserveerd.

Prijs per persoon € 35,-, inclusief ontbijt

telefoon (werk) 0039-045-6000103telefoon (huis) 0039-045-7525686mobiel (Engels) 0039-347-2948633

Famiglia Degani

(Met dank ontleend aan Il Giornale, www.ilgiornale.nl)

Als echte liefhebber van de Italiaanse keu-ken maak je de pastasaus natuurlijk met verse tomaten. Tomaten inkepen, even in kokend water leggen, dan afspoelen met koud water en de velletjes gaan er gemak-

kelijk af. Die gaan dan meestal direct in de gft-bak. Maar je kunt er ook nog wat mee doen, en wel frituren! Zo ontstaat een lekker Italiaans borrelhapje.

Reccept: Patatine fritte di pomodoro, ‘to-matenchips’Behandel de tomaten zoals hierboven be-

schreven: inkepen, in kokend water leg-gen, afspoelen met koud water en pellen. Laat ze drogen. Bestuif de tomatenvelle-tjes met bloem en frituur ze in goed hete olie. Breng op smaak met zout. Simpel en lekker!Ook salieblaadjes zijn zo te frituren. Ver-rassend lekker!

Gefrituurde tomatenvelletjesEen origineel borrelhapje

Notiziario september 2014

Documents

Transcript of Notiziario september 2014