P. Cornelio Tacito - Vico Acitillo · quod in bona uxore tanto maior laus, quanto in mala plus...

1

P. Cornelio Tacito - Agricola

P. Cornelio Tacito

Agricolaa cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

2

Senecio: Classici Latini e Greci

Classici Latini e Greci

[email protected]

Napoli, 2009

La manipolazione e/o la riproduzione (totale o parziale) e/o la diffusionetelematica di quest’opera sono consentite a singoli o comunque asoggettinon costituiti come imprese di carattere editoriale,cinematografico o radio-televisivo.

3


P. Cornelio Tacito

Agricolaa cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

4


5


[1] Clarorum virorum facta moresque posteris tradere, antiquitususitatum, ne nostris quidem temporibus quamquam incuriosa suorumaetas omisit, quotiens magna aliqua ac nobilis virtus vicit ac supergressaest vitium parvis magnisque civitatibus commune, ignorantiam rectiet invidiam. Sed apud priores ut agere digna memoratu pronummagisque in aperto erat, ita celeberrimus quisque ingenio adprodendam virtutis memoriam sine gratia aut ambitione bonae tantumconscientiae pretio ducebantur. Ac plerique suam ipsi vitam narrarefiduciam potius morum quam adrogantiam arbitrati sunt, nec id Rutilioet Scauro citra fidem aut obtrectationi fuit: adeo virtutes isdemtemporibus optime aestimantur, quibus facillime gignuntur. At nuncnarraturo mihi vitam defuncti hominis venia opus fuit, quam nonpetissem incusaturus: tam saeva et infesta virtutibus tempora.

[2] Legimus, cum Aruleno Rustico Paetus Thrasea, HerennioSenecioni Priscus Helvidius laudati essent, capitale fuisse, neque inipsos modo auctores, sed in libros quoque eorum saevitum, delegatotriumviris ministerio ut monumenta clarissimorum ingeniorum incomitio ac foro urerentur. Scilicet illo igne vocem populi Romani etlibertatem senatus et conscientiam generis humani aboleriarbitrabantur, expulsis insuper sapientiae professoribus atque omnibona arte in exilium acta, ne quid usquam honestum occurreret.Dedimus profecto grande patientiae documentum; et sicut vetus aetasvidit quid ultimum in libertate esset, ita nos quid in servitute, ademptoper inquisitiones etiam loquendi audiendique commercio. Memoriamquoque ipsam cum voce perdidissemus, si tam in nostra potestateesset oblivisci quam tacere.

[3] Nunc demum redit animus; et quamquam primo statim beatissimisaeculi ortu Nerva Caesar res olim dissociabilis miscuerit, principatumac libertatem, augeatque cotidie felicitatem temporum Nerva Traianus,nec spem modo ac votum securitas publica, sed ipsius voti fiduciam

6


ac robur adsumpserit, natura tamen infirmitatis humanae tardiora suntremedia quam mala; et ut corpora nostra lente augescunt, citoextinguuntur, sic ingenia studiaque oppresseris facilius quamrevocaveris: subit quippe etiam ipsius inertiae dulcedo, et invisa pri-mo desidia postremo amatur. Quid, si per quindecim annos, grandemortalis aevi spatium, multi fortuitis casibus, promptissimus quisquesaevitia principis interciderunt, pauci et, ut ita dixerim, non modoaliorum sed etiam nostri superstites sumus, exemptis e media vita totannis, quibus iuvenes ad senectutem, senes prope ad ipsos exactaeaetatis terminos per silentium venimus? Non tamen pigebit velincondita ac rudi voce memoriam prioris servitutis ac testimoniumpraesentium bonorum composuisse. Hic interim liber honori Agricolaesoceri mei destinatus, professione pietatis aut laudatus erit autexcusatus.

[4] Gnaeus Iulius Agricola, vetere et inlustri Foroiuliensium coloniaortus, utrumque avum procuratorem Caesarum habuit, quae equestrisnobilitas est. Pater illi Iulius Graecinus senatorii ordinis, studioeloquentiae sapientiaeque notus, iisque ipsis virtutibus iram GaiCaesaris meritus: namque Marcum Silanum accusare iussus et, quiaabnuerat, interfectus est. Mater Iulia Procilla fuit, rarae castitatis. Inhuius sinu indulgentiaque educatus per omnem honestarum artiumcultum pueritiam adulescentiamque transegit. Arcebat eum abinlecebris peccantium praeter ipsius bonam integramque naturam,quod statim parvulus sedem ac magistram studiorum Massiliam habuit,locum Graeca comitate et provinciali parsimonia mixtum ac benecompositum. Memoria teneo solitum ipsum narrare se prima in iuventastudium philosophiae acrius, ultra quam concessum Romano ac sena-tori, hausisse, ni prudentia matris incensum ac flagrantem animumcoercuisset. Scilicet sublime et erectum ingenium pulchritudinem acspeciem magnae excelsaeque gloriae vehementius quam cauteadpetebat. Mox mitigavit ratio et aetas, retinuitque, quod estdifficillimum, ex sapientia modum.

[5] Prima castrorum rudimenta in Britannia Suetonio Paulino, dili-genti ac moderato duci, adprobavit, electus quem contubernioaestimaret. Nec Agricola licenter, more iuvenum qui militiam inlasciviam vertunt, neque segniter ad voluptates et commeatus titulumtribunatus et inscitiam rettulit: sed noscere provinciam, nosci exercitui,discere a peritis, sequi optimos, nihil adpetere in iactationem, nihilob formidinem recusare, simulque et anxius et intentus agere. Non

7


sane alias exercitatior magisque in ambiguo Britannia fuit: trucidativeterani, incensae coloniae, intercepti exercitus; tum de salute, mox devictoria certavere. Quae cuncta etsi consiliis ductuque alterius agebantur,ac summa rerum et recuperatae provinciae gloria in ducem cessit, artemet usum et stimulos addidere iuveni, intravitque animum militaris gloriaecupido, ingrata temporibus quibus sinistra erga eminentis interpretationec minus periculum ex magna fama quam ex mala.

[6] Hinc ad capessendos magistratus in urbem degressus DomitiamDecidianam, splendidis natalibus ortam, sibi iunxit; idquematrimonium ad maiora nitenti decus ac robur fuit. vixeruntque miraconcordia, per mutuam caritatem et in vicem se anteponendo, nisiquod in bona uxore tanto maior laus, quanto in mala plus culpae est.Sors quaesturae provinciam Asiam, pro consule Salvium Titianumdedit, quorum neutro corruptus est, quamquam et provincia dives acparata peccantibus, et pro consule in omnem aviditatem pronusquantalibet facilitate redempturus esset mutuam dissimulationem mali.Auctus est ibi filia, in subsidium simul ac solacium; nam filium antesublatum brevi amisit. Mox inter quaesturam ac tribunatum plebisatque ipsum etiam tribunatus annum quiete et otio transiit, gnarussub Nerone temporum, quibus inertia pro sapientia fuit. Idempraeturae tenor et silentium; nec enim iurisdictio obvenerat. Ludos etinania honoris medio rationis atque abundantiae duxit, uti longe aluxuria ita famae propior. Tum electus a Galba ad dona templorumrecognoscenda diligentissima conquisitione effecit, ne cuius alteriussacrilegium res publica quam Neronis sensisset.

[7] Sequens annus gravi vulnere animum domumque eius adflixit.Nam classis Othoniana licenter vaga dum Intimilium (Liguriae parsest) hostiliter populatur, matrem Agricolae in praediis suis interfecit,praediaque ipsa et magnam patrimonii partem diripuit, quae causacaedis fuerat. Igitur ad sollemnia pietatis profectus Agricola, nuntioadfectati a Vespasiano imperii deprehensus ac statim in partistransgressus est. Initia principatus ac statum urbis Mucianus regebat,iuvene admodum Domitiano et ex paterna fortuna tantum licentiamusurpante. Is missum ad dilectus agendos Agricolam integreque acstrenue versatum vicesimae legioni tarde ad sacramentum transgressaepraeposuit, ubi decessor seditiose agere narrabatur: quippe legatisquoque consularibus nimia ac formidolosa erat, nec legatus praetoriusad cohibendum potens, incertum suo an militum ingenio. Ita successorsimul et ultor electus rarissima moderatione maluit videri invenissebonos quam fecisse.

8


[8] Praeerat tunc Britanniae Vettius Bolanus, placidius quam ferociprovincia dignum est. Temperavit Agricola vim suam ardoremquecompescuit, ne incresceret, peritus obsequi eruditusque utilia honestismiscere. Brevi deinde Britannia consularem Petilium Cerialem accepit.Habuerunt virtutes spatium exemplorum, sed primo Cerialis laboresmodo et discrimina, mox et gloriam communicabat: saepe partiexercitus in experimentum, aliquando maioribus copiis ex eventupraefecit. Nec Agricola umquam in suam famam gestis exultavit; adauctorem ac ducem ut minister fortunam referebat. Ita virtute inobsequendo, verecundia in praedicando extra invidiam nec extragloriam erat.

[9] Revertentem ab legatione legionis divus Vespasianus inter patriciosadscivit; ac deinde provinciae Aquitaniae praeposuit, splendidaeinprimis dignitatis administratione ac spe consulatus, cui destinarat.Credunt plerique militaribus ingeniis subtilitatem deesse, quiacastrensis iurisdictio secura et obtusior ac plura manu agens calliditatemfori non exerceat: Agricola naturali prudentia, quamvis inter togatos,facile iusteque agebat. Iam vero tempora curarum remissionumquedivisa: ubi conventus ac iudicia poscerent, gravis intentus, severus etsaepius misericors: ubi officio satis factum, nulla ultra potestatis per-sona[; tristitiam et adrogantiam et avaritiam exuerat]. Nec illi, quodest rarissimum, aut facilitas auctoritatem aut severitas amorem deminuit.Integritatem atque abstinentiam in tanto viro referre iniuria virtutumfuerit. Ne famam quidem, cui saepe etiam boni indulgent, ostentandavirtute aut per artem quaesivit; procul ab aemulatione adversus collegas,procul a contentione adversus procuratores, et vincere inglorium etatteri sordidum arbitrabatur. Minus triennium in ea legatione detentusac statim ad spem consulatus revocatus est, comitante opinioneBritanniam ei provinciam dari, nullis in hoc ipsius sermonibus, sedquia par videbatur. Haud semper errat fama; aliquando et eligit. Consulegregiae tum spei filiam iuveni mihi despondit ac post consulatumcollocavit, et statim Britaniae praepositus est, adiecto pontificatussacerdotio.

[10] Britanniae situm populosque multis scriptoribus memoratos nonin comparationem curae ingeniive referam, sed quia tum primumperdomita est. Ita quae priores nondum comperta eloquentiapercoluere, rerum fide tradentur. Britannia, insularum quas Romananotitia complectitur maxima, spatio ac caelo in orientem Germaniae,in occidentem Hispaniae obtenditur, Gallis in meridiem etiam

9


inspicitur; septentrionalia eius, nullis contra terris, vasto atque apertomari pulsantur. Formam totius Britanniae Livius veterum, FabiusRusticus recentium eloquentissimi auctores oblongae scutulae velbipenni adsimulavere. Et est ea facies citra Caledoniam, unde et inuniversum fama [est]: transgressis inmensum et enorme spatiumprocurrentium extremo iam litore terrarum velut in cuneum tenuatur.Hanc oram novissimi maris tunc primum Romana classis circumvectainsulam esse Britanniam adfirmavit, ac simul incognitas ad id tempusinsulas, quas Orcadas vocant, invenit domuitque. Dispecta est et Thule,quia hactenus iussum, et hiems adpetebat. Sed mare pigrum et graveremigantibus perhibent ne ventis quidem perinde attolli, credo quodrariores terrae montesque, causa ac materia tempestatum, et profundamoles continui maris tardius impellitur. Naturam Oceani atque aestusneque quaerere huius operis est, ac multi rettulere: unum addiderim,nusquam latius dominari mare, multum fluminum huc atque illucferre, nec litore tenus adcrescere aut resorberi, sed influere penitusatque ambire, et iugis etiam ac montibus inseri velut in suo.

[11] Ceterum Britanniam qui mortales initio coluerint, indigenae anadvecti, ut inter barbaros, parum compertum. Habitus corporum variiatque ex eo argumenta. Namque rutilae Caledoniam habitantiumcomae, magni artus Germanicam originem adseverant; Silurum colo-rati vultus, torti plerumque crines et posita contra Hispania Hiberosveteres traiecisse easque sedes occupasse fidem faciunt; proximi Galliset similes sunt, seu durante originis vi, seu procurrentibus in diversaterris positio caeli corporibus habitum dedit. In universum tamenaestimanti Gallos vicinam insulam occupasse credibile est. Eorum sa-cra deprehendas ac superstitionum persuasiones; sermo haud multumdiversus, in deposcendis periculis eadem audacia et, ubi advenere, indetrectandis eadem formido. Plus tamen ferociae Britanni praeferunt,ut quos nondum longa pax emollierit. Nam Gallos quoque in bellisfloruisse accepimus; mox segnitia cum otio intravit, amissa virtutepariter ac libertate. Quod Britannorum olim victis evenit: ceteri manentquales Galli fuerunt.

[12] In pedite robur; quaedam nationes et curru proeliantur. Honestiorauriga, clientes propugnant. Olim regibus parebant, nunc per principesfactionibus et studiis trahuntur. Nec aliud adversus validissimas gentispro nobis utilius quam quod in commune non consulunt. Rarusduabus tribusve civitatibus ad propulsandum commune periculumconventus: ita singuli pugnant, universi vincuntur. Caelum crebris

10


imbribus ac nebulis foedum; asperitas frigorum abest. Dierum spatiaultra nostri orbis mensuram; nox clara et extrema Britanniae partebrevis, ut finem atque initium lucis exiguo discrimine internoscas.Quod si nubes non officiant, aspici per noctem solis fulgorem, necoccidere et exurgere, sed transire adfirmant. Scilicet extrema et planaterrarum humili umbra non erigunt tenebras, infraque caelum et sideranox cadit. Solum praeter oleam vitemque et cetera calidioribus terrisoriri sueta patiens frugum pecudumque fecundum: tarde mitescunt,cito proveniunt; eademque utriusque rei causa, multus umor terrarumcaelique. Fert Britannia aurum et argentum et alia metalla, pretiumvictoriae. Gignit et Oceanus margarita, sed subfusca ac liventia. Quidamartem abesse legentibus arbitrantur; nam in rubro mari viva ac spirantiasaxis avelli, in Britannia, prout expulsa sint, colligi: ego faciliuscrediderim naturam margaritis deesse quam nobis avaritiam.

[13] Ipsi Britanni dilectum ac tributa et iniuncta imperii munia impigreobeunt, si iniuriae absint: has aegre tolerant, iam domiti ut pareant,nondum ut serviant. Igitur primus omnium Romanorum divus Iuliuscum exercitu Britanniam ingressus, quamquam prospera pugnaterruerit incolas ac litore potitus sit, potest videri ostendisse posteris,non tradidisse. Mox bella civilia et in rem publicam versa principumarma, ac longa oblivio Britanniae etiam in pace: consilium id divusAugustus vocabat, Tiberius praeceptum. Agitasse Gaium Caesaremde intranda Britannia satis constat, ni velox ingenio mobili paenitentiae,et ingentes adversus Germaniam conatus frustra fuissent. DivusClaudius auctor iterati operis, transvectis legionibus auxiliisque etadsumpto in partem rerum Vespasiano, quod initium venturae moxfortunae fuit: domitae gentes, capti reges et monstratus fatisVespasianus.

[14] Consularium primus Aulus Plautius praepositus ac subindeOstorius Scapula, uterque bello egregius: redactaque paulatim informam provinciae proxima pars Britanniae, addita insuperveteranorum colonia. Quaedam civitates Cogidumno regi donatae (isad nostram usque memoriam fidissimus mansit), vetere ac iam pridemrecepta populi Romani consuetudine, ut haberet instrumenta servitutiset reges. Mox Didius Gallus parta a prioribus continuit, paucisadmodum castellis in ulteriora promotis, per quae fama aucti officiiquaereretur. Didium Veranius excepit, isque intra annum extinctusest. Suetonius hinc Paulinus biennio prosperas res habuit, subactisnationibus firmatisque praesidiis; quorum fiducia Monam insulam

11


ut vires rebellibus ministrantem adgressus terga occasioni patefecit.

[15] Namque absentia legati remoto metu Britanni agitare inter semala servitutis, conferre iniurias et interpretando accendere: nihilprofici patientia nisi ut graviora tamquam ex facili tolerantibusimperentur. Singulos sibi olim reges fuisse, nunc binos imponi, equibus legatus in sanguinem, procurator in bona saeviret. Aequediscordiam praepositorum, aeque concordiam subiectis exitiosam.Alterius manus centuriones, alterius servos vim et contumelias miscere.Nihil iam cupiditati, nihil libidini exceptum. In proelio fortioremesse qui spoliet: nunc ab ignavis plerumque et imbellibus eripi domos,abstrahi liberos, iniungi dilectus, tamquam mori tantum pro patrianescientibus. Quantulum enim transisse militum, si sese Britanninumerent? Sic Germanias excussisse iugum: et flumine, non Oceanodefendi. Sibi patriam coniuges parentes, illis avaritiam et luxuriamcausas belli esse. Recessuros, ut divus Iulius recessisset, modo virtutemmaiorum suorum aemularentur. Neve proelii unius aut alterius eventupavescerent: plus impetus felicibus, maiorem constantiam penesmiseros esse. Iam Britannorum etiam deos misereri, qui Romanumducem absentem, qui relegatum in alia insula exercitum detinerent;iam ipsos, quod difficillimum fuerit, deliberare. Porro in eius modiconsiliis periculosius esse deprehendi quam audere.

[16] His atque talibus in vicem instincti, Boudicca generis regii feminaduce (neque enim sexum in imperiis discernunt) sumpsere universibellum; ac sparsos per castella milites consectati, expugnatis praesidiisipsam coloniam invasere ut sedem servitutis, nec ullum in barbaris[ingeniis] saevitiae genus omisit ira et victoria. Quod nisi Paulinuscognito provinciae motu propere subvenisset, amissa Britannia foret;quam unius proelii fortuna veteri patientiae restituit, tenentibus armaplerisque, quos conscientia defectionis et proprius ex legato timoragitabat, ne quamquam egregius cetera adroganter in deditos et utsuae cuiusque iniuriae ultor durius consuleret. Missus igitur PetroniusTurpilianus tamquam exorabilior et delictis hostium novus eoquepaenitentiae mitior, compositis prioribus nihil ultra ausus TrebellioMaximo provinciam tradidit. Trebellius segnior et nullis castorumexperimentis, comitate quadam curandi provinciam tenuit. Didicereiam barbari quoque ignoscere vitiis blandientibus, et interventuscivilium armorum praebuit iustam segnitiae excusationem: sed discor-dia laboratum, cum adsuetus expeditionibus miles otio lasciviret.Trebellius, fuga ac latebris vitata exercitus ira, indecorus atque humilis

12


precario mox praefuit, ac velut pacta exercitus licentia, ducis salute,[et] seditio sine sanguine stetit. Nec Vettius Bolanus, manentibus adhuccivilibus bellis, agitavit Britanniam disciplina: eadem inertia erga hostis,similis petulantia castrorum, nisi quod innocens Bolanus et nullisdelictis invisus caritatem paraverat loco auctoritatis.

[17] Sed ubi cum cetero orbe Vespasianus et Britanniam recuperavit,magni duces, egregii exercitus, minuta hostium spes. Et terrorem statimintulit Petilius Cerialis, Brigantum civitatem, quae numerosissimaprovinciae totius perhibetur, adgressus. Multa proelia, et aliquandonon incruenta; magnamque Brigantum partem aut victoria amplexusest aut bello. Et Cerialis quidem alterius successoris curam famamqueobruisset: subiit sustinuitque molem Iulius Frontinus, vir magnus,quantum licebat, validamque et pugnacem Silurum gentem armissubegit, super virtutem hostium locorum quoque difficultates eluctatus.

[18] Hunc Britanniae statum, has bellorum vices media iam aestatetransgressus Agricola invenit, cum et milites velut omissa expeditionead securitatem et hostes ad occasionem verterentur. Ordovicum civitashaud multo ante adventum eius alam in finibus suis agentem propeuniversam obtriverat, eoque initio erecta provincia. Et quibus bellumvolentibus erat, probare exemplum ac recentis legati animum opperiri,cum Agricola, quamquam transvecta aestas, sparsi per provinciamnumeri, praesumpta apud militem illius anni quies, tarda et contrariabellum incohaturo, et plerisque custodiri suspecta potius videbatur,ire obviam discrimini statuit; contractisque legionum vexillis et modi-ca auxiliorum manu, quia in aequum degredi Ordovices nonaudebant, ipse ante agmen, quo ceteris par animus simili periculoesset, erexit aciem. Caesaque prope universa gente, non ignarusinstandum famae ac, prout prima cessissent, terrorem ceteris fore,Monam insulam, cuius possessione revocatum Paulinum rebellionetotius Britanniae supra memoravi, redigere in potestatem animointendit. Sed, ut in subitis consiliis, naves deerant: ratio et constantiaducis transvexit. Depositis omnibus sarcinis lectissimos auxiliarium,quibus nota vada et patrius nandi usus, quo simul seque et arma etequos regunt, ita repente inmisit, ut obstupefacti hostes, qui classem,qui navis, qui mare expectabant, nihil arduum aut invictum crediderintsic ad bellum venientibus. Ita petita pace ac dedita insula clarus acmagnus haberi Agricola, quippe cui ingredienti provinciam, quodtempus alii per ostentationem et officiorum ambitum transigunt, laboret periculum placuisset. Nec Agricola prosperitate rerum in vanitatem

13


usus, expeditionem aut victoriam vocabat victos continuisse; ne laureatisquidem gesta prosecutus est, sed ipsa dissimulatione famae famamauxit, aestimantibus quanta futuri spe tam magna tacuisset.

[19] Ceterum animorum provinciae prudens, simulque doctus peraliena experimenta parum profici armis, si iniuriae sequerentur, causasbellorum statuit excidere. A se suisque orsus primum domum suamcoercuit, quod plerisque haud minus arduum est quam provinciamregere. Nihil per libertos servosque publicae rei, non studiis privatisnec ex commendatione aut precibus centurionem militesve adscire,sed optimum quemque fidissimum putare. Omnia scire, non omniaexsequi. Parvis peccatis veniam, magnis severitatem commodare; necpoena semper, sed saepius paenitentia contentus esse; officiis etadministrationibus potius non peccaturos praeponere, quam damnarecum peccassent. Frumenti et tributorum exactionem aequalitatemunerum mollire, circumcisis quae in quaestum reperta ipso tributogravius tolerabantur. Namque per ludibrium adsidere clausis horreiset emere ultro frumenta ac luere pretio cogebantur. Divortia itinerumet longinquitas regionum indicebatur, ut civitates proximis hibernisin remota et avia deferrent, donec quod omnibus in promptu eratpaucis lucrosum fieret.

[20] Haec primo statim anno comprimendo egregiam famam pacicircumdedit, quae vel incuria vel intolerantia priorum haud minusquam bellum timebatur. Sed ubi aestas advenit, contracto exercitumultus in agmine, laudare modestiam, disiectos coercere; loca castrisipse capere, aestuaria ac silvas ipse praetemptare; et nihil interim apudhostis quietum pati, quo minus subitis excursibus popularetur; atqueubi satis terruerat, parcendo rursus invitamenta pacis ostentare. Quibusrebus multae civitates, quae in illum diem ex aequo egerant, datisobsidibus iram posuere et praesidiis castellisque circumdatae, et tantaratione curaque, ut nulla ante Britanniae nova pars [pariter] inlacessitatransierit.

[21] Sequens hiems saluberrimis consiliis absumpta. Namque uthomines dispersi ac rudes eoque in bella faciles quieti et otio pervoluptates adsuescerent, hortari privatim, adiuvare publice, ut templafora domos extruerent, laudando promptos, castigando segnis: itahonoris aemulatio pro necessitate erat. Iam vero principum filiosliberalibus artibus erudire, et ingenia Britannorum studiis Gallorumanteferre, ut qui modo linguam Romanam abnuebant, eloquentiam

14


concupiscerent. Inde etiam habitus nostri honor et frequens toga;paulatimque discessum ad delenimenta vitiorum, porticus et balineaet conviviorum elegantiam. Idque apud imperitos humanitasvocabatur, cum pars servitutis esset.

[22] Tertius expeditionum annus novas gentis aperuit, vastatis usquead Tanaum (aestuario nomen est) nationibus. Qua formdine territihostes quamquam conflictatum saevis tempestatibus exercitum lacesserenon ausi; ponendisque insuper castellis spatium fuit. Adnotabant peritinon alium ducem opportunitates locorum sapientius legisse. Nullumab Agricola positum castellum aut vi hostium expugnatum aut pactioneac fuga desertum; nam adversus moras obsidionis annuis copiisfirmabantur. Ita intrepida ibi hiems, crebrae eruptiones et sibi quisquepraesidio, inritis hostibus eoque desperantibus, quia soliti plerumquedamna aestatis hibernis eventibus pensare tum aestate atque hiemeiuxta pellebantur. Nec Agricola umquam per alios gesta avidusintercepit: seu centurio seu praefectus incorruptum facti testem habebat.Apud quosdam acerbior in conviciis narrabatur; [et] ut erat comisbonis, ita adversus malos iniucundus. Ceterum ex iracundia nihilsupererat secretum, ut silentium eius non timeres: honestius putabatoffendere quam odisse.

[23] Quarta aestas obtinendis quae percucurrerat insumpta; ac si virtusexercituum et Romani nominis gloria pateretur, inventus in ipsaBritannia terminus. Namque Clota et Bodotria diversi maris aestibusper inmensum revectae, angusto terrarum spatio dirimuntur: quodtum praesidiis firmabatur atque omnis propior sinus tenebatur,summotis velut in aliam insulam hostibus.

[24] Quinto expeditionum anno nave prima transgressus ignotas adid tempus gentis crebris simul ac prosperis proeliis domuit; eamquepartem Britanniae quae Hiberniam aspicit copiis instruxit, in spemmagis quam ob formidinem, si quidem Hibernia medio interBritanniam atque Hispaniam sita et Gallico quoque mari opportunavalentissimam imperii partem magnis in vicem usibus miscuerit.Spatium eius, si Britanniae comparetur, angustius nostri maris insulassuperat. Solum caelumque et ingenia cultusque hominum haudmultum a Britannia differunt; [in] melius aditus portusque per com-mercia et negotiatores cogniti. Agricola expulsum seditione domesti-ca unum ex regulis gentis exceperat ac specie amicitiae in occasionemretinebat. Saepe ex eo audivi legione una et modicis auxiliis debellari

15


obtinerique Hiberniam posse; idque etiam adversus Britanniamprofuturum, si Romana ubique arma et velut e conspectu libertastolleretur.

[25] Ceterum aestate, qua sextum officii annum incohabat, amplexuscivitates trans Bodotriam sitas, quia motus universarum ultra gentiumet infesta hostilis exercitus itinera timebantur, portus classe exploravit;quae ab Agricola primum adsumpta in partem virium sequebaturegregia specie, cum simul terra, simul mari bellum impelleretur, acsaepe isdem castris pedes equesque et nauticus miles mixti copiis etlaetitia sua quisque facta, suos casus attollerent, ac modo silvarum acmontium profunda, modo tempestatum ac fluctuum adversa, hinc ter-ra et hostis, hinc victus Oceanus militari iactantia compararentur.Britannos quoque, ut ex captivis audiebatur, visa classisobstupefaciebat, tamquam aperto maris sui secreto ultimum victisperfugium clauderetur. Ad manus et arma conversi Caledoniamincolentes populi magno paratu, maiore fama, uti mos est de ignotis,oppugnare ultro castellum adorti, metum ut provocantes addiderant;regrediendumque citra Bodotriam et cedendum potius quampellerentur ignavi specie prudentium admonebant, cum interimcognoscit hostis pluribus agminibus inrupturos. Ac ne superantenumero et peritia locorum circumiretur, diviso et ipso in tris partesexercitu incessit.

[26] Quod ubi cognitum hosti, mutato repente consilio universi nonamlegionem ut maxime invalidam nocte adgressi, inter somnum actrepidationem caesis vigilibus inrupere. Iamque in ipsis castrispugnabatur, cum Agricola iter hostium ab exploratoribus edoctus etvestigiis insecutus, velocissimos equitum peditumque adsultare tergispugnantium iubet, mox ab universis adici clamorem; et propinqualuce fulsere signa. Ita ancipiti malo territi Britanni; et nonanis rediitanimus, ac securi pro salute de gloria certabant. Ultro quin etiamerupere, et fuit atrox in ipsis portarum angustiis proelium, donec pulsihostes, utroque exercitu certante, his, ut tulisse opem, illis, ne eguisseauxilio viderentur. Quod nisi paludes et silvae fugientis texissent,debellatum illa victoria foret.

[27] Cuius conscientia ac fama ferox exercitus nihil virtuti suae inviumet penetrandam Caledoniam inveniendumque tandem Britanniaeterminum continuo proeliorum cursu fremebant. Atque illi modo cautiac sapientes prompti post eventum ac magniloqui erant. Iniquissima

16


haec bellorum condicio est: prospera omnes sibi vindicant, adversauni imputantur. At Britanni non virtute se victos, sed occasione et arteducis rati, nihil ex adrogantia remittere, quo minus iuventutemarmarent, coniuges ac liberos in loca tuta transferrent, coetibus etsacrificiis conspirationem civitatum sancirent. Atque ita inritatisutrimque animis discessum.

[28] Eadem aestate cohors Usiporum per Germanias conscripta et inBritanniam transmissa magnum ac memorabile facinus ausa est. Occisocenturione ac militibus, qui ad tradendam disciplinam inmixtimanipulis exemplum et rectores habebantur, tris liburnicas adactisper vim gubernatoribus ascendere; et uno remigante, suspectis duobuseoque interfectis, nondum vulgato rumore ut miraculumpraevehebantur. Mox ad aquam atque utilia raptum [ubi adpul]issent,cum plerisque Britannorum sua defensantium proelio congressi acsaepe victores, aliquando pulsi, eo ad extremum inopiae venere, utinfirmissimos suorum, mox sorte ductos vescerentur. Atque itacircumvecti Britanniam, amissis per inscitiam regendi navibus, propraedonibus habiti, primum a Suebis, mox a Frisiis intercepti sunt.Ac fuere quos per commercia venumdatos et in nostram usque ripammutatione ementium adductos indicium tanti casus inlustravit.

[29] Initio aestatis Agricola domestico vulnere ictus, anno ante natumfilium amisit. Quem casum neque ut plerique fortium virorumambitiose, neque per lamenta rursus ac maerorem muliebriter tulit, etin luctu bellum inter remedia erat. Igitur praemissa classe, quaepluribus locis praedata magnum et incertum terrorem faceret, expeditoexercitu, cui ex Britannis fortissimos et longa pace exploratos addiderat,ad montem Graupium pervenit, quem iam hostis insederat. NamBritanni nihil fracti pugnae prioris eventu et ultionem aut servitiumexpectantes, tandemque docti commune periculum concordiapropulsandum, legationibus et foederibus omnium civitatium viresexciverant. Iamque super triginta milia armatorum aspiciebantur, etadhuc adfluebat omnis iuventus et quibus cruda ac viridis senectus,clari bello et sua quisque decora gestantes, cum inter pluris ducesvirtute et genere praestans nomine Calgacus apud contractammultitudinem proelium poscentem in hunc modum locutus fertur:

[30] "Quotiens causas belli et necessitatem nostram intueor, magnusmihi animus est hodiernum diem consensumque vestrum initiumlibertatis toti Britanniae fore: nam et universi co[i]stis et servitutis

17


expertes, et nullae ultra terrae ac ne mare quidem securum inminentenobis classe Romana. Ita proelium atque arma, quae fortibus honesta,eadem etiam ignavis tutissima sunt. Priores pugnae, quibus adversusRomanos varia fortuna certatum est, spem ac subsidium in nostrismanibus habebant, quia nobilissimi totius Britanniae eoque in ipsispenetralibus siti nec ulla servientium litora aspicientes, oculos quoquea contactu dominationis inviolatos habebamus. Nos terrarum aclibertatis extremos recessus ipse ac sinus famae in hunc diem defendit:nunc terminus Britanniae patet, atque omne ignotum pro magnificoest; sed nulla iam ultra gens, nihil nisi fluctus ac saxa, et infestioresRomani, quorum superbiam frustra per obsequium ac modestiameffugias. Raptores orbis, postquam cuncta vastantibus defuere terrae,mare scrutantur: si locuples hostis est, avari, si pauper, ambitiosi, quosnon Oriens, non Occidens satiaverit: soli omnium opes atque inopiampari adfectu concupiscunt. Auferre trucidare rapere falsis nominibusimperium, atque ubi solitudinem faciunt, pacem appellant.

[31] "Liberos cuique ac propinquos suos natura carissimos esse voluit:hi per dilectus alibi servituri auferuntur; coniuges sororesque etiam sihostilem libidinem effugerunt, nomine amicorum atque hospitumpolluuntur. Bona fortunaeque in tributum, ager atque annus infrumentum, corpora ipsa ac manus silvis ac paludibus emuniendisinter verbera et contumelias conteruntur. Nata servituti mancipia semelveneunt, atque ultro a dominis aluntur: Britannia servitutem suamcotidie emit, cotidie pascit. Ac sicut in familia recentissimus quisqueservorum etiam conservis ludibrio est, sic in hoc orbis terrarum veterefamulatu novi nos et viles in excidium petimur; neque enim arva nobisaut metalla aut portus sunt, quibus exercendis reservemur. virtus por-ro ac ferocia subiectorum ingrata imperantibus; et longinquitas acsecretum ipsum quo tutius, eo suspectius. Ita sublata spe veniae tandemsumite animum, tam quibus salus quam quibus gloria carissima est.Brigantes femina duce exurere coloniam, expugnare castra, ac nisifelicitas in socordiam vertisset, exuere iugum potuere: nos integri etindomiti et in libertatem, non in paenitentiam [bel]laturi; primo statimcongressu ostendamus, quos sibi Caledonia viros seposuerit.

[32] "An eandem Romanis in bello virtutem quam in pace lasciviamadesse creditis? Nostris illi dissensionibus ac discordiis clari vitiahostium in gloriam exercitus sui vertunt; quem contractum exdiversissimis gentibus ut secundae res tenent, ita adversae dissolvent:nisi si Gallos et Germanos et (pudet dictu) Britannorum plerosque,

18


licet dominationi alienae sanguinem commodent, diutius tamen hostisquam servos, fide et adfectu teneri putatis. Metus ac terror sunt infirmavincla caritatis; quae ubi removeris, qui timere desierint, odisseincipient. Omnia victoriae incitamenta pro nobis sunt: nullae Romanosconiuges accendunt, nulli parentes fugam exprobraturi sunt; aut nul-la plerisque patria aut alia est. Paucos numero, trepidos ignorantia,caelum ipsum ac mare et silvas, ignota omnia circumspectantis, clausosquodam modo ac vinctos di nobis tradiderunt. Ne terreat vanusaspectus et auri fulgor atque argenti, quod neque tegit neque vulnerat.In ipsa hostium acie inveniemus nostras manus: adgnoscent Britannisuam causam, recordabuntur Galli priorem libertatem, tam deserentillos ceteri Germani quam nuper Usipi reliquerunt. Nec quicquamultra formidinis: vacua castella, senum coloniae, inter male parentis etiniuste imperantis aegra municipia et discordantia. Hic dux, hicexercitus: ibi tributa et metalla et ceterae servientium poenae, quas inaeternum perferre aut statim ulcisci in hoc campo est. Proinde ituri inaciem et maiores vestros et posteros cogitate.'

[33] Excepere orationem alacres, ut barbaris moris, fremitu cantuqueet clamoribus dissonis. Iamque agmina et armorum fulgoresaudentissimi cuiusque procursu; simul instruebatur acies, cum Agri-cola quamquam laetum et vix munimentis coercitum militemaccendendum adhuc ratus, ita disseruit: 'septimus annus est,commilitones, ex quo virtute et auspiciis imperii Romani, fide atqueopera vestra Britanniam vicistis. Tot expeditionibus, tot proeliis, seufortitudine adversus hostis seu patientia ac labore paene adversus ipsamrerum naturam opus fuit, neque me militum neque vos ducis paenituit.Ergo egressi, ego veterum legatorum, vos priorum exercituum terminos,finem Britanniae non fama nec rumore, sed castris et armis tenemus:inventa Britannia et subacta. Equidem saepe in agmine, cum vospaludes montesve et flumina fatigarent, fortissimi cuiusque vocesaudiebam: "quando dabitur hostis, quando in manus [veniet]?"Veniunt, e latebris suis extrusi, et vota virtusque in aperto, omniaqueprona victoribus atque eadem victis adversa. Nam ut superasse tantumitineris, evasisse silvas, transisse aestuaria pulchrum ac decorum infrontem, ita fugientibus periculosissima quae hodie prosperrima sunt;neque enim nobis aut locorum eadem notitia aut commeatuum eademabundantia, sed manus et arma et in his omnia. Quod ad me attinet,iam pridem mihi decretum est neque exercitus neque ducis terga tutaesse. Proinde et honesta mors turpi vita potior, et incolumitas ac decuseodem loco sita sunt; nec inglorium fuerit in ipso terrarum ac naturaefine cecidisse.

19


[34] "Si novae gentes atque ignota acies constitisset, aliorum exercituumexemplis vos hortarer: nunc vestra decora recensete, vestros oculosinterrogate. Hi sunt, quos proximo anno unam legionem furto noctisadgressos clamore debellastis; hi ceterorum Britannorum fugacissimiideoque tam diu superstites. Quo modo silvas saltusque penetrantibusfortissimum quodque animal contra ruere, pavida et inertia ipso agminissono pellebantur, sic acerrimi Britannorum iam pridem ceciderunt,reliquus est numerus ignavorum et metuentium. Quos quod tandeminvenistis, non restiterunt, sed deprehensi sunt; novissimae res etextremus metus torpore defixere aciem in his vestigiis, in quibuspulchram et spectabilem victoriam ederetis. Transigite cumexpeditionibus, imponite quinquaginta annis magnum diem,adprobate rei publicae numquam exercitui imputari potuisse aut morasbelli aut causas rebellandi.'

[35] Et adloquente adhuc Agricola militum ardor eminebat, et finemorationis ingens alacritas consecuta est, statimque ad arma discursum.Instinctos ruentisque ita disposuit, ut peditum auxilia, quae octomilium erant, mediam aciem firmarent, equitum tria milia cornibusadfunderentur. Legiones pro vallo stetere, ingens victoriae decus citraRomanum sanguinem bellandi, et auxilium, si pellerentur.Britannorum acies in speciem simul ac terrorem editioribus locisconstiterat ita, ut primum agmen in aequo, ceteri per adclive iugumconexi velut insurgerent; media campi covinnarius eques strepitu acdiscursu complebat. Tum Agricola superante hostium multitudineveritus, ne in frontem simul et latera suorum pugnaretur, diductisordinibus, quamquam porrectior acies futura erat et arcessendasplerique legiones admonebant, promptior in spem et firmus adversis,dimisso equo pedes ante vexilla constitit.

[36] Ac primo congressu eminus certabatur; simulque constantia, simularte Britanni ingentibus gladiis et brevibus caetris missilia nostrorumvitare vel excutere, atque ipsi magnam vim telorum superfundere, donecAgricola quattuor Batavorum cohortis ac Tungrorum duas cohortatusest, ut rem ad mucrones ac manus adducerent; quod et ipsis vetustatemilitiae exercitatum et hostibus inhabile [parva scuta et enormis gladiosgerentibus]; nam Britannorum gladii sine mucrone complexumarmorum et in arto pugnam non tolerabant. Igitur ut Batavi miscereictus, ferire umbonibus, ora fodere, et stratis qui in aequo adstiterant,erigere in collis aciem coepere, ceterae cohortes aemulatione et impetuconisae proximos quosque caedere: ac plerique semineces aut integri

20


festinatione victoriae relinquebantur. Interim equitum turmae, [ut]fugere covinnarii, peditum se proelio miscuere. Et quamquam recentemterrorem intulerant, densis tamen hostium agminibus et inaequalibuslocis haerebant; minimeque aequa nostris iam pugnae facies erat, cumaegre clivo instantes simul equorum corporibus impellerentur; ac saepevagi currus, exterriti sine rectoribus equi, ut quemque formido tulerat,transversos aut obvios incursabant.

[37] Et Britanni, qui adhuc pugnae expertes summa collium insederantet paucitatem nostrorum vacui spernebant, degredi paulatim etcircumire terga vincentium coeperant, ni id ipsum veritus Agricolaquattuor equitum alas, ad subita belli retentas, venientibus opposuisset,quantoque ferocius adcucurrerant, tanto acrius pulsos in fugamdisiecisset. Ita consilium Britannorum in ipsos versum, transvectaequepraecepto ducis a fronte pugnantium alae aversam hostium acieminvasere. Tum vero patentibus locis grande et atrox spectaculum: sequi,vulnerare, capere, atque eosdem oblatis aliis trucidare. Iam hostium,prout cuique ingenium erat, catervae armatorum paucioribus tergapraestare, quidam inermes ultro ruere ac se morti offerre. Passim armaet corpora et laceri artus et cruenta humus; et aliquando etiam victisira virtusque. Nam postquam silvis adpropinquaverunt, primossequentium incautos collecti et locorum gnari circumveniebant. Quodni frequens ubique Agricola validas et expeditas cohortis indaginismodo et, sicubi artiora erant, partem equitum dimissis equis, simulrariores silvas equitem persultare iussisset, acceptum aliquod vulnusper nimiam fiduciam foret. Ceterum ubi compositos firmis ordinibussequi rursus videre, in fugam versi, non agminibus, ut prius, necalius alium respectantes: rari e vitabundi in vicem longinqua atqueavia petiere. Finis sequendi nox et satietas fuit. Caesa hostium addecem milia: nostrorum trecenti sexaginta cecidere, in quis AulusAtticus praefectus cohortis, iuvenili ardore et ferocia equi hostibusinlatus.

[38] Et nox quidem gaudio praedaque laeta victoribus: Britannipalantes mixto virorum mulierumque ploratu trahere vulneratos, vocareintegros, deserere domos ac per iram ultro incendere, eligere latebraset statim relinquere; miscere in vicem consilia aliqua, dein separare;aliquando frangi aspectu pignorum suorum, saepius concitari. Satisqueconstabat saevisse quosdam in coniuges ac liberos, tamquammisererentur. Proximus dies faciem victoriae latius aperuit: vastumubique silentium, secreti colles, fumantia procul tecta, nemo

21


exploratoribus obvius. Quibus in omnem partem dimissis, ubi incer-ta fugae vestigia neque usquam conglobari hostis compertum (et exactaiam aestate spargi bellum nequibat), in finis Borestorum exercitumdeducit. Ibi acceptis obsidibus, praefecto classis circumvehi Britanniampraecipit. Datae ad id vires, et praecesserat terror. Ipse peditem atqueequites lento itinere, quo novarum gentium animi ipsa transitus moraterrerentur, in hibernis locavit. Et simul classis secunda tempestate acfama Trucculensem portum tenuit, unde proximo Britanniae laterepraelecto omni redierat.

[39] Hunc rerum cursum, quamquam nulla verborum iactantiaepistulis Agricolae auctum, ut erat Domitiano moris, fronte laetus,pectore anxius excepit. Inerat conscientia derisui fuisse nuper falsume Germania triumphum, emptis per commercia, quorum habitus etcrinis in captivorum speciem formarentur: at nunc veram magnamquevictoriam tot milibus hostium caesis ingenti fama celebrari. Id sibimaxime formidolosum, privati hominis nomen supra principem attolli:frustra studia fori et civilium artium decus in silentium acta, si militaremgloriam alius occuparet; cetera utcumque facilius dissimulari, ducisboni imperatoriam virtutem esse. Talibus curis exercitus, quodquesaevae cogitationis indicium erat, secreto suo satiatus, optimum inpraesentia statuit reponere odium, donec impetus famae et favorexercitus languesceret: nam etiam tum Agricola Britanniam obtinebat.

[40] Igitur triumphalia ornamenta et inlustris statuae honorem etquidquid pro triumpho datur, multo verborum honore cumulata,decerni in senatu iubet addique insuper opinionem, Syriamprovinciam Agricolae destinari, vacuam tum morte Atili Rufi consulariset maioribus reservatam. Credidere plerique libertum ex secretioribusministeriis missum ad Agricolam codicillos, quibus ei Syria dabatur,tulisse, cum eo praecepto ut, si in Britannia foret, traderentur; eumquelibertum in ipso freto Oceani obvium Agricolae, ne appellato quidemeo ad Domitianum remeasse, sive verum istud, sive ex ingenio principisfictum ac compositum est. Tradiderat interim Agricola successori suoprovinciam quietam tutamque. Ac ne notabilis celebritate et frequentiaoccurrentium introitus esset, vitato amicorum officio noctu in urbem,noctu in Palatium, ita ut praeceptum erat, venit; exceptusque breviosculo et nullo sermone turbae servientium inmixtus est. Ceterum utimilitare nomen, grave inter otiosos, aliis virtutibus temperaret,tranquillitatem atque otium penitus hausit, cultu modicus, sermonefacilis, uno aut altero amicorum comitatus, adeo ut plerique, quibus

22


magnos viros per ambitionem aestimare mos est, viso aspectoque Agri-cola quaererent famam, pauci interpretarentur.

[41] Crebro per eos dies apud Domitianum absens accusatus, absensabsolutus est. Causa periculi non crimen ullum aut querela laesicuiusquam, sed infensus virtutibus princeps et gloria viri ac pessimuminimicorum genus, laudantes. Et ea insecuta sunt rei publicae tempora,quae sileri Agricolam non sinerent: tot exercitus in Moesia Daciaqueet Germania et Pannonia temeritate aut per ignaviam ducum amissi,tot militares viri cum tot cohortibus expugnati et capti; nec iam delimite imperii et ripa, sed de hibernis legionum et possessionedubitatum. Ita cum damna damnis continuarentur atque omnis annusfuneribus et cladibus insigniretur, poscebatur ore vulgi dux Agricola,comparantibus cunctis vigorem, constantiam et expertum bellisanimum cum inertia et formidine aliorum. Quibus sermonibus satisconstat Domitiani quoque auris verberatas, dum optimus quisquelibertorum amore et fide, pessimi malignitate et livore pronumdeterioribus principem extimulabant. Sic Agricola simul suisvirtutibus, simul vitiis aliorum in ipsam gloriam praeceps agebatur.

[42] Aderat iam annus, quo proconsulatum Africae et Asiae sortiretur,et occiso Civica nuper nec Agricolae consilium deerat nec Domitianoexemplum. Accessere quidam cogitationum principis periti, quiiturusne esset in provinciam ultro Agricolam interrogarent. Ac primooccultius quietem et otium laudare, mox operam suam in adprobandaexcusatione offerre, postremo non iam obscuri suadentes simulterrentesque pertraxere ad Domitianum. Qui paratus simulatione, inadrogantiam compositus, et audiit preces excusantis, et, cum adnuisset,agi sibi gratias passus est, nec erubuit beneficii invidia. Salarium tamenproconsulare solitum offerri et quibusdam a se ipso concessumAgricolae non dedit, sive offensus non petitum, sive ex conscientia,ne quod vetuerat videretur emisse. Proprium humani ingenii est odissequem laeseris: Domitiani vero natura praeceps in iram, et quoobscurior, eo inrevocabilior, moderatione tamen prudentiaqueAgricolae leniebatur, quia non contumacia neque inani iactationelibertatis famam fatumque provocabat. Sciant, quibus moris est inlicitamirari, posse etiam sub malis principibus magnos viros esse,obsequiumque ac modestiam, si industria ac vigor adsint, eo laudisexcedere, quo plerique per abrupta, sed in nullum rei publicae usum<nisi> ambitiosa morte inclaruerunt.

23


[43] Finis vitae eius nobis luctuosus, amicis tristis, extraneis etiamignotisque non sine cura fuit. vulgus quoque et hic aliud agenspopulus et ventitavere ad domum et per fora et circulos locuti sunt;nec quisquam audita morte Agricolae aut laetatus est aut statim oblitus.Augebat miserationem constans rumor veneno interceptum: nobis nihilcomperti, [ut] adfirmare ausim. Ceterum per omnem valetudinem eiuscrebrius quam ex more principatus per nuntios visentis et libertorumprimi et medicorum intimi venere, sive cura illud sive inquisitio erat.Supremo quidem die momenta ipsa deficientis per dispositos cursoresnuntiata constabat, nullo credente sic adcelerari quae tristis audiret.Speciem tamen doloris animi vultu prae se tulit, securus iam odii etqui facilius dissimularet gaudium quam metum. Satis constabat lectotestamento Agricolae, quo coheredem optimae uxori et piissimae filiaeDomitianum scripsit, laetatum eum velut honore iudicioque. Tam caecaet corrupta mens adsiduis adulationibus erat, ut nesciret a bono patrenon scribi heredem nisi malum principem.

[44] Natus erat Agricola Gaio Caesare tertium consule idibus Iuniis:excessit quarto et quinquagesimo anno, decimum kalendas SeptembrisCollega Prisc<in>oque consulibus. Quod si habitum quoque eiusposteri noscere velint, decentior quam sublimior fuit; nihil impetusin vultu: gratia oris supererat. Bonum virum facile crederes, magnumlibenter. Et ipse quidem, quamquam medio in spatio integrae aetatisereptus, quantum ad gloriam, longissimum aevum peregit. Quippe etvera bona, quae in virtutibus sita sunt, impleverat, et consulari actriumphalibus ornamentis praedito quid aliud adstruere fortunapoterat? Opibus nimiis non gaudebat, speciosae [non] contigerant.Filia atque uxore superstitibus potest videri etiam beatus incolumidignitate, florente fama, salvis adfinitatibus et amicitiis futura effugisse.Nam sicut ei [non licuit] durare in hanc beatissimi saeculi lucem acprincipem Traianum videre, quod augurio votisque apud nostras aurisominabatur, ita festinatae mortis grande solacium tulit evasissepostremum illud tempus, quo Domitianus non iam per intervalla acspiramenta temporum, sed continuo et velut uno ictu rem publicamexhausit.

[45] Non vidit Agricola obsessam curiam et clausum armis senatum eteadem strage tot consularium caedes, tot nobilissimarum feminarumexilia et fugas. Una adhuc victoria Carus Mettius censebatur, et intraAlbanam arcem sententia Messalini strepebat, et Massa Baebius iamtum reus erat: mox nostrae duxere Helvidium in carcerem manus; nos

24


Maurici Rusticique visus [foedavit]; nos innocenti sanguine Senecioperfudit. Nero tamen subtraxit oculos suos iussitque scelera, nonspectavit: praecipua sub Domitiano miseriarum pars erat videre etaspici, cum suspiria nostra subscriberentur, cum denotandis tothominum palloribus sufficeret saevus ille vultus et rubor, quo se contrapudorem muniebat. Tu vero felix, Agricola, non vitae tantum claritate,sed etiam opportunitate mortis. Ut perhibent qui interfuere novissimissermonibus tuis, constans et libens fatum excepisti, tamquam pro vi-rili portione innocentiam principi donares. Sed mihi filiaeque eiuspraeter acerbitatem parentis erepti auget maestitiam, quod adsiderevaletudini, fovere deficientem, satiari vultu complexuque non contigit.Excepissemus certe mandata vocesque, quas penitus animo figeremus.Noster hic dolor, nostrum vulnus, nobis tam longae absentiaecondicione ante quadriennium amissus est. Omnia sine dubio, optimeparentum, adsidente amantissima uxore superfuere honori tuo:paucioribus tamen lacrimis comploratus es, et novissima in lucedesideravere aliquid oculi tui.

[46] Si quis piorum manibus locus, si, ut sapientibus placet, noncum corpore extinguuntur magnae animae, placide quiescas, nosquedomum tuam ab infirmo desiderio et muliebribus lamentis adcontemplationem virtutum tuarum voces, quas neque lugeri nequeplangi fas est. Admiratione te potius et immortalibus laudibus et, sinatura suppeditet, similitudine colamus: is verus honos, eaconiunctissimi cuiusque pietas. Id filiae quoque uxorique praeceperim,sic patris, sic mariti memoriam venerari, ut omnia facta dictaque eiussecum revolvant, formamque ac figuram animi magis quam corporiscomplectantur, non quia intercedendum putem imaginibus quaemarmore aut aere finguntur, sed ut vultus hominum, ita simulacravultus imbecilla ac mortalia sunt, forma mentis aeterna, quam tenereet exprimere non per alienam materiam et artem, sed tuis ipse moribuspossis. Quidquid ex Agricola amavimus, quidquid mirati sumus,manet mansurumque est in animis hominum in aeternitae temporum,fama rerum; nam multos veterum velut inglorios et ignobilis oblivioobruit: Agricola posteritati narratus et traditus superstes erit.

P. Cornelio Tacito - Vico Acitillo · quod in bona uxore tanto maior laus, quanto in mala plus...

Documents

Transcript of P. Cornelio Tacito - Vico Acitillo · quod in bona uxore tanto maior laus, quanto in mala plus...