ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Βιογραφία

• Αριστοτέλης: νέος τύπος στοχαστή, που επρόκειτο να σημαδέψει βαθιά και για πολύν καιρό το έργο και την κοινωνική θέση του φιλοσόφου στην Αρχαιότητα

• Κατά Vegetti, αυτή η ριζική διαφορά οφειλόταν στην καταγωγή του

• Γεννήθηκε 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Εξαρχής συνδεδεμένος με βασίλειο της Μακεδονίας, ίσως ο πατέρας του να ήταν γιατρός του Αμύντα Γ’ (παρέρα Φιλίππου Β’ και παππού Μεγαλέξανδρου)

• Ενδιαφέρον για τις φυσικές επιστήμες, που τον συνόδεψε σε όλη του τη ζωή.

• Η κοινωνική θέση του πατέρα του ήταν τέτοια, ώστε στη Μακεδονία δεν μπορούσε να διεκδικήσει κανενός είδους εξουσία, στη δε Αθήνα πάλι δεν εδικαιούτο να κάνει κάτι τέτοιο, αφού ήταν ξένος

• Παράδοξο: από τη μια είναι ο αποκλεισμένος από την εξουσία σοφός (προοιωνίζει διανοούμενο ελληνιστικής εποχής), από την άλλη όμως συμπυκνώνει και παγιώνει την κληρονομιά του συνόλου του ελληνικού στοχασμού από τον 6ο έως τον 4ο αι.

• 17 ετών (367) στην Αθήνα, δεκτός στην Ακαδήμεια μάλλον κατόπιν συστάσεως της μακεδονικής αυλής και προφανώς επειδή τον ήλκυσαν οι λογικές και επιστημονικές έρευνες του Πλατωνικού περιβάλλοντος. Βρίσκει επικεφαλής της Ακαδήμειας τον Εύδοξο τον Κνίδιο, αφού ο δάσκαλος είναι στην Σικελία. Παραμένει εκεί είκοσι χρόνια, μέχρι το θάνατο του Πλάτωνα

• Κατά τη διάρκεια της εικοσαετίας σαφώς ξεχωρίζει, κατά τη διάρκεια της δεύτερης δεκαετίας συγγράφει διαλόγους πλατωνικής έμπνευσης και ορισμένα από τα σημαντικότερα έργα του, που αφορούν στη λογική, τη θεωρία της γλώσσας και τη ρητορική. Επίσης τότε μερικά από τα πρώτα επιστημονικά, όπως τα Φυσικά.

• Πλάτων πεθαίνει 347. Ο Αριστοτέλης ήδη 37 ετών και έχει θέσει σταθερά τα λογικά θεμέλια της σκέψης του. Εγκαταλείπει την Αθήνα και πηγαίνει στην αυλή του Ερμεία, ηγεμόνα της Άσσου και του Ατάρνεου, πιστού στο Φίλιππο.

• Λόγοι αποχώρησης: μερικοί λένε ότι αντέδρασε στην εκλογή του Σπεύσιππου, ανιψιού του Πλάτωνα, στη θέση του σχολάρχη, άλλοι ότι είχε αρχίσει να φουντώνει η αντίδραση των Αθηναίων κατά της επεκτατικής πολιτικής του Φιλίππου

1

• Στην Άσσο γνώρισε τον μετέπειτα μαθητή του Θεόφραστο – έκαναν μαζί βιολογικές μελέτες, που τις συνέχισαν στη Μυτιλήνη

• 342: πρόσκληση Φιλίππου να αναλάβει το ρόλο του παιδαγωγού

• Κίνητρο Φιλίππου όχι μόνον η φήμη του Αριστοτέλη ως φιλοσόφου, αλλά το ότι ο Αριστοτέλης ήταν φίλος του Νικόμαχου και φίλος του Ερμεία

• Κατά Vegetti ο Αλέξανδρος διδάχθηκε μόνον λογοτεχνία και ρητορική

• 338 π.Χ. Χαιρώνεια – χάρη στην προστασία Αλέξανδρου επιστρέφει στην Αθήνα και ιδρύει το Λύκειον (στην Ακαδήμεια σχολάρχης ο Ξενοκράτης)

• Λύκειον: ίδρυμα διαφορετικό από την Ακαδήμεια. Τους μαθητές δεν τους ένωνε κανένας θρησκευτικός δεσμός, ούτε κοινός κανόνας ζωής, κανένα πολιτικό σχέδιο κοινής δράσης. Πολλοί μαθητές ήταν μέτοικοι.

• Το Λύκειον ήταν λιγότερο ανοιχτό στη ελεύθερη διαλεκτική συζήτηση, αλλά περισσότερος χώρος στις εξειδικευμένες έρευνες, τις οποίες διεξήγαγε μεγάλος αριθμός σπουδαστών υπό την καθοδήγηση του Αριστοτέλη και στο πλαίσιο, το οποίο ο δάσκαλος υπεδείκνυε

Έργα

• 1) Διάλογοι πλατωνικού τύπου (σώζονται λίγα αποσπάσματα, στην αρχαιότητα δημοφιλείς) Περὶ ἰδεῶν, Περὶ φιλοσοφίας

Στην ίδια περίοδο Προτρεπτικός

• 2) Έργα λογικά – γλωσσολογικά. Ένα μέρος τους αποτελεί το Ὄργανον . Το απαρτίζουν τα εξής έργα λογικής: Περὶ ἑρμηνείας (σημασιολογικές λειτουργίες της γλώσσας), Κατηγορίες, Ἀναλυτικὰ πρότερα (περί συλλογισμού) Ἀναλυτικὰ ὕστερα (περί ἀποδείξεως), Τοπικά (διαλεκτική).

• Στην ίδια περίοδο Ρητορική και Ποιητική

• 3) Έργα φυσικά. Φυσικά (γενική θεωρία της φύσεως), Περὶ οὐρανοῦ (αστρονομία, κοσμολογία), Μετεωρολογικά. Μεγάλο μέρος τους συντάχθηκε πριν από το θάνατο του Πλάτωνα

• 4) Έργα αμιγώς φιλοσοφικά. Πολλά επιμέρους βιβλία, τα οποία εν τέλει συνέθεσαν τα Μετὰ τὰ φυσικά. Όχι ενιαία πραγματεία, αλλά σειρά αυτοτελών φιλοσοφικών αναλύσεων, που συντάχθηκαν τον 1ο αι π.Χ. από τον Ανδρόνικο

• 5) Έργα βιολογικά

2

Περὶ ζῴων ἱστορίαι (ζωολογία), Περὶ ζῴων μορίων (ανατομία-φυσιολογία), Περὶ ζῴων γενέσεως (γενετική και εμβρυολογία), Περὶ ζῴων κινήσεως, Περὶ ζῴων πορείας.

Σημαντικότερο έργο της Περιόδου: Περὶ ψυχῆς. Επίσης Μικρὰ φυσικά

6) Ηθικά και πολιτικά έργα (Ηθικὰ Εὐδήμεια, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Πολιτικά, Ἀθηναίων Πολιτεία)

Οι τρεις τελευταίες κατηγορίες συντάχθηκαν μετά την ίδρυση του Λυκείου.

• Μνημειώδης η έκδοση του αριστοτελικού corpus από τον I. Bekker – καλύπτει σχεδόν όλους τους τομείς του επιστητού

• Η δύναμη της σκέψης του και οι ανεξάντλητες γνώσεις του αποκαλύπτονται στις επιστημονικές πραγματείες, που στην ουσία αποτελούν καταγραφή των μαθημάτων του σε Ακαδήμεια και Λύκειον. Ακριβώς επειδή καταγράφονται μαθήματα, τα οποία παραδόθηκαν σε διαφορετικές εποχές, υπάρχουν κάποια ελαττώματα στη συνοχή, επαναλήψεις και αντιφάσεις.

• Οι αριστοτελικές πραγματείες δεν ήταν έργα απόκρυφα – λόγω του διδακτικού τους χαρακτήρα κυκλοφορούσαν σε πολλά αντίτυπα

Η φιλοσοφία κατά τον Αριστοτέλη

• Στα Ηθικά ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι ο θεωρητικός βίος (vita contemplativa) είναι ο ανώτερος τρόπος ύπαρξης, ο μόνος που καθιστά τον άνθρωπο κατά το δυνάτόν όμοιο με τον θεό. Ο τελευταίος είναι νόηση και γνώση

• Δεν μιλά για νομοθέτη, προφήτη ή εὐμήχανον τεχνίτη, αλλά για στοχαστή, που είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένος στη γνώση με τρόπο ανιδιοτελή. Δεν υπάρχει πρακτικός σκοπός – η γνώση είναι αυτοσκοπός. Αρκεί μια χαλαρή προστασία απότ τις αρχές και ο φιλόσοφος θα μεγαλουργήσει. Από την άλλη, όμως, ο φιλόσοφος προσφέρει στην κοινωνία τη γενική εξήγηση του κόσμου, που συνάδει και με το ότι «ὁ ἄνθρωπος φύσει ὀρέγεται τοῦ εἰδέναι»

Πλατωνισμός και αριστοτελισμός

• Ο πλατωνισμός και ο αριστοτελισμός στην ιστορία της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας εξελίχθηκαν σε δύο εναλλακτικά πρότυπα, σε δύο αντιπαρατιθέμενους τρόπους σύλληψης του κόσμου

• Ήδη από τον 4ο αι π.Χ. όλοι οι φιλόσοφοι μπορούν να χαρακτηριστούν «πλατωνίζοντες» ή «αριστοτελίζοντες»

3

• ΟΜΩΣ αυτή την αντιπαράθεση δεν την προκάλεσε ο Αριστοτέλης, αλλά ήταν αποτέλεσμα της σκέψης και της μεθοδολογίας του

• Για τον αριστοκράτη Πλάτωνα σκοπός της φιλοσοφίας είναι η ηθικοπολιτική αναγέννηση της κοινωνίας

• Για τον Αριστοτέλη φιλοσοφία και γνώση είναι αυτοσκοπός, άρα κοινωνικά άχρηστες – ικανοποιούν την έμφυτη ανάγκη για γνώση

• Για τον πλατωνισμό, η καθαρή φιλοσοφική θεωρία διακρίνεται από την εμπειρική, λαϊκή γνώση, προκειμένου να επιτύχει τη ηθικοπλαστική αναγέννση, μέσω της θέασης των ἰδεῶν. Η γνώμη των πολλών είναι αδιάφορη –μόνο ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται τις αξίες

• Αντίθετα, σκοπός της φιλοσοφίας κατά τον Αριστοτέλη δεν είναι η σύλληψη και η δημιουργία ενός ιδεώδους κόσμου. Μόνο ένας κόσμος υπάρχει, η πραγματικότητα των καθέκαστον οὐσιῶν (άνθρωποι, ζώα, φυτά,άστρα). Τα πάντα υπάρχουν στον κόσμο και τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας

• Σκοπός της γνώσης η περιγραφή, η κατανόηση, η ερμηνεία των φαινομένων και της φύσης –έτσι φθάνουμε στη γνώση

• Κάθετη ιεραρχική δομή του πλατωνικού κόσμου, ο οποίος συγκροτείται χάρη στη διαλεκτική και τα μαθηματικά.

• Αντίθετα, οριζόντια δομή του κόσμου κατά Αριστοτέλη – η πραγματικότητα είναι ενιαία και ομοιογενής. Επίσης, η διαλεκτική και τα μαθηματικά είναι σημαντικά, αλλά όχι πρωτεύοντα. Κατά τον Αριστοτέλη κάθε επιστήμη έχει το δικό της, σημαντικό αντικείμενο –δεν υπάρχει γνωστικό αντικείμενο, το οποίο να υπερέχει των άλλων

• Αυτονομία – αμοιβαία ανεξαρτησία των επιστημών. Στα μέσα του 4ου αι. οι επιστήμες προχωρούσαν αναπότρεπτα προς μια εξειδίκευση

Το πεδίο της αριστοτελικής φιλοσοφίας

• Αυτονομία -εξειδίκευση των επιστημών –η κάθε μια τους στηρίζεται σε δικές της αρχές και μεθόδους, καλύπτεται από εξειδικευμένους επιστήμονες και θέτει συγκεκριμένους στόχους

• Η ενιαία πραγματικότητα διαρθρώνεται σε γένη ή περιοχές, κάθε μια από τις οποίες αποτελεί το αντικείμενο μιας επιστήμης Π.χ. το γένος της «ποσότητας» αποτελεί αντικείμενο των μαθηματικών επιστημών. Κάθε γένος της πραγματικότητας έχει δικές του αρχές, οι οποίες δε μπορούν να αναχθούν σε κάποιον άλλο τομέα. Κάθε επιστήμη πρέπει να ξεκινά από τις αρχές του δικού της αντικειμένου.

4

• Δεν μιλάμε πια για ενότητα των επιστημών, αλλά για αυτονομία επιστημών, που αν μπουν η μια δίπλα στην άλλη προκύπτει το σύνολο της πραγματικότητας.

• Η εγκυκλοπαίδεια ως μορφή ενότητας των επιστημών: συγκέντρωση τεράστιου όγκου υλικού από Αριστοτέλη και μαθητές και οργάνωση, όμως όχι και καθολική απόρριψη του ότι εν τέλει η γνώση είναι σε μεγάλο βαθμό ενιαία

• Επομένως υπάρχει ανάγκη ενότητας της γνώσης, αφού και ο κόσμος διαθέτει εκ φύσεως σταθερότητα, ενότητα και τάξη.

• Φύση και κοινωνία είναι μέρη ενός έλλογου σχεδίου, το οποίο η φιλοσοφία με τη βοήθεια των επιστημών είναι ικανή να συλλάβει και να εξηγήσει

• Επομένως η φιλοσοφία είναι εργαλείο ενότητας της γνώσης

• Κοινός χώρος κάθε επιστήμης αλλά και κάθε μορφή γνώσης και επικοινωνίας η γλώσσα (γραμματική, σύνταξη, σημασιολογία)

• «Ἀρχὴ ἐπιστήμης ὀνομάτων ἐπίσκεψις» - Η φιλοσοφία στοχασμός επάνω στη γλώσσα

• Ο ενοποιητικός λόγος μετατρέπεται σε θεολογία, όχι όπως την νοούσε ο Πλάτων, αλλά ως συμπέρασμα της ύπαρξης μιας έλλογης και αμετάβλητης κοσμικής τάξης. Σημαντικός, αλλά όχι κυρίαρχος ρόλος της θεολογίας στον Αριστοτέλη

Κατηγορίες, Λογική, Διαλεκτική

• Ελάχιστο στοιχείο γλώσσας, που παρουσιάζει ενδιαφέρον , η πρόταση, που αποτελείται από υποκείμενο και κατηγόρημα. Οι όροι κατηγορικής σχέσης χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες: τα «καθόλου» (αποδίδονται ως κατηγορούμενα) και τα «καθέκαστον» (δεν αποδίδονται ως κατηγορούμενα)

• Συμπέρασμα: οι όροι που δεν χρησιμοποιούνται ως κατηγορούμενα είναι οὐσίες, δηλαδή όντα που υπάρχουν αυτόνομα και πρωτογενώς.

• Η πραγματικότητα ορίζεται από ατομικές οντότητες (Σωκράτης, ένα συγκεκριμένο άλογο), και όχι καθολικά κατηγορούμενα, όπως εσφαλμένα πίστευε ο Πλάτων (ἰδέες). Τα κατηγορούμενα εκφράζουν γνωρίσματα των οὐσιῶν και η ύπαρξή τους είναι δευτερεύουσας σημασίας

• Μόνο ό,τι εκφράζει εἶδος καθορίζει την οὐσία

• Τα εἴδη δεν υπάρχουν χωριστά από τις οὐσίες, στις οποίες αποδίδονται, αλλά και οι ουσίες υπάρχουν μόνον επειδή ανήκουν στα εἴδη.

5

• Η κάθε οὐσία είναι σύνθεση (σύνολον) ὕλης και μορφῆς. Βέβαια, ως γνήσιος μαθητής του Πλάτωνα, ξεχωρίζει την πρώτη οὐσία από τις δεύτερες οὐσίες (εἴδη)

• Όλα τα δυνατά είδη κατηγορουμένων εντάσσονται σε δέκα βασικούς τύπους, που ο ίδιος ονομάζει κατηγορίες (ουσία, ποσόν, ποιόν, σχέση, τόπος, χρόνος, κεῖσθαι, ἔχειν, ποιεῖν, πάσχειν)

Η διδασκαλία των κατηγοριῶν αποδεικνύεται ισχυρό εργαλείο ανάλυσης στο πλαίσιο του αριστοτελικού στοχασμού

• Το μέρος της λογικής που ο ίδιος ονομάζει ἀναλυτικά δεν μελετά τη δομή μιας πρότασης, αλλά τη σχέση μεταξύ προτάσεων (αληθείς ή ψευδείς). Μέσω των προτάσεων συγκροτείται ο λογικός υπολογισμός ή συλλογισμός

• Συλλογισμός είναι ο τρόπος σκέψης στον οποίο, έχοντας θέσει κανείς κάποιες προτάσεις, συνάγει υποχρεωτικά μια άλλη

• Ο αριστοτελικός συλλογισμός αποτελεί μια τέλεια λογική μηχανή. Εάν δομηθεί σωστά, εγγυάται την ποιότητα των συμπερασμάτων του. Αν και δεν είναι όργανο επιστημονικής ανακάλυψης, εν τούτοις θέτει εκ των υστέρων σε τάξη, βάσει λογικά αναγκαίων συνδέσεων, μια προϋπάρχουσα του συλλογισμού γνώση

• Επομένως είναι περισσότερο μέσο επιστημονικής διδακτικής παρά αναπόσπαστο στοιχείο της ίδιας της επιστήμης

• Η αριστοτελική διαλεκτική συγκροτείται και αυτή συλλογιστικά –όμως δεν είναι επιστήμη της απόδειξης, αλλά της συζήτησης και της ανασκευής. Περιορίζεται επομένως στο επίπεδο της δόξας, αντίθετα με την πλατωνική διαλεκτική, αποκτά παρά ταύτα μεγάλη σημασία όταν τίθεται το θέμα των ανωτάτων αρχών της λογικής

• 3 αρχές : αρχή της ταυτότητας, αρχή της μη αντίφασης, αρχή της του τρίτου αποκλίσεως.

• Πρόκειται στη ουσία για τρεις διαφορετικές λογικές καταγραφές του ίδιου αξιώματος, το οποίο πρέπει να διέπει αφενός τη γλώσσα και την επικοινωνία και αφετέρου την πραγματικότητα, προκειμένου να είναι εφικτή η γνώση και η ζωή.

• Ανασκευαστική δύναμη της διαλεκτικής, που μέσω της ανασκευής αποκαλύπτει τις αρχές της λογικής και της ίδιας της πραγματικότητας. Μπορεί ο κάθε συλλογισμός να ξεκινά με δόξες, στην πορεία, όμως, με τη χρήση των αρχών της λογικής, προκύπτει η αλήθεια.

6

• Αριστοτελική διαλεκτική: νοείται ως μέσον έλλογης συζήτησης μεταξύ των ανθρώπων και συγκρότησης μιας εύλογης και ευρέως αποδεκτής γνώσης, όσο και αν δεν είναι απόλυτη και αναγκαία όσο η αυστηρά νοούμενη επιστημονική γνώση

Η αριστοτελική θεωρία της επιστήμης

• Μάθηση κατά Αριστοτέλη διαιρείται σε τρία μεγάλα μέρη: ποιητικὲς, πρακτικὲς, θεωρητικὲς μαθήσεις

• Ποιητικές δραστηριότητες: στοχεύουν στην κατασκευή υλικών αντικειμένων – τέχνες από αρχιτεκτονική έως υποδηματοποιία. Στηρίζονται στη συσσωρευμένη εμπειρία και ανήκουν στη χαμηλότερη βαθμίδα γνώσης

• Πρακτικές μαθήσεις: δεν στηρίζονται σε αντικείμενα, αλλά ανθρώπινες συμπεριφορές. Ηθική, πολιτική, αλλά και διαλεκτική και ρητορική (νοούμενες ως τεχνικές και εργαλεία συζήτησης και συλλογισμών, όχι ως επιστήμες)

• Θεωρητικές επιστήμες: στοχεύουν αποκλειστικά στη γνώση και δεν έχουν καμμία πρακτική χρησιμότητα

• Κατηγοριοποίηση των επιστημών:

• Επιστήμες της φύσης (βιολογία, φυσική). Μελετούν αντικείμενα που είναι προικισμένα με ουσιώδη ύπαρξη, αλλά ανήκουν στον κόσμο της ύλης και της κίνησης (διαδικασίες μορφοποίησης και διάλυσης, γένεσης και φθοράς)

• Μαθηματικές επιστήμες: τα αντικείμενά τους είναι ακίνητα και άυλα, αλλά ανήκουν στην κατηγορία όχι της ουσίας, αλλά του ποσού, υφίστανται δε χάρη στη διαδικασία μια νοητής αφαίρεσης

• Θεολογία: επιστήμη μέγιστης αξίας, αφού πραγματεύεται την άυλη και αιώνια πραγματικότητα, τη θεότητα

• Μεταξύ φυσικής και θεολογίας βρίσκεται η αστρονομία (ασχολείται με αιώνια, πραγματικά όντα, που έχουν ειδική ύλη και είναι προικισμένα με την τέλεια μορφή κίνησης, την κυκλική.

• Αν και τα μαθηματικά έχουν χάσει την υπεροχή, την οποία τους προσέδιδε ο Πλάτων, εν τούτοις η αριστοτελική θεώρηση και οργάνωση του εσωτερικού των επιστημών είναι εμπνευσμένη από πρότυπα μαθηματικής προέλευσης

• Η κάθε επιστήμη θεμελιώνεται σε ένα οικοδόμημα αρχών, προχωρούμε στη συναγωγή συμπερασμάτων με όργανο τους συλλογισμούς και διασφαλίζουμε την καθολικότητα της απόδειξης χάρη στη σωστή χρήση των παραπάνω.

7

• Είναι όμως δυνατή η εφαρμογή ενός επιστημονικού προτύπου γεωμετρικού είδους στο φυσικό κόσμο, αφού τα φαινόμενα που τον διέπουν δεν είναι κανονικά και σταθερά?

• Αριστοτέλης: η επιστήμη δεν αναφέρεται στη μεταβλητότητα των καθέκαστον, αλλά σε ό,τι συμβαίνει ὡς ἐπὶ τὸ πολύ.

• Οι αρχές και οι ορισμοί παράγονται μέσω της ἐπαγωγῆς

• Η εμπειρική γενίκευση, στην οποία καταλήγει η ἐπαγωγή, μεταβάλλεται σε επιστημονική γνώση μέσω μιας πράξης καθαρής έλλογης «ενόρασης» . Ο νοῦς επιλέγει τις επιστημονικά αξιόπιστες προτάσεις. Κριτήριο της ενορατικής προφάνειας – βρίσκει καλύτερη εφαρμογή στη γεωμετρία, παρά στις φυσικές επιστήμες .

• Αριστοτέλης: η αληθινή γνώση είναι η γνώση των αιτίων . Η επιστήμη δεν σταματά στη διαπίστωση της πραγματικότητας ενός φαινομένου – προχωρά στο «γιατί». Στη γεωμετρία η γνώση των αιτίων ανάγεται πάντα σε γνώση της οὐσίας, τι γίνεται, όμως, με την επιστήμη της φύσης?

• Βασικά στοιχεία του αριστοτελικού προτύπου της επιστήμης: από τη μια είναι αποδεικτική, στενά συνδεδεμένη με τους γλωσσικούς κανόνες δόμησης του συλλογισμού. Από την άλλη, οι επιστημονικές αποδείξεις στηρίζονται σε προκείμενες (αρχές και αίτια), που είναι εμπειρικά επαληθεύσιμα.

• Όμως η εμπειρία δεν έχει σχέση με κανένα πείραμα – βασίζεται αποκλειστικά στην παρατήρηση και εκδηλώνει από μόνη της ολόκληρη την πραγματικότητα και την αλήθεια της φύσης και του κόσμου

• Σκοπός του Αριστοτέλη δεν είναι να διατυπώσει γενικούς «νόμους» για τα φαινόμενα, ή θεωρίες , αλλά να διεισδύσει βαθιά στη δομή των όντων του κόσμου.

Η φύση, το γίγνεσθαι, η ζωή

• Ως πνευματικός κληρονόμος των Ιώνων, ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται τη φύση ως ένα σύνολο πραγμάτων, που διαθέτουν όχι μόνον πλήρη και αυτόνομη ύπαρξη, αλλά και ενδογενή ικανότητα εκτέλεσης διαδικασιών. Οι τελευταίες αποσκοπούν στη δημιουργία μιας διάταξης, στην πραγματοποίηση και τη διατήρηση ενός σχεδίου, το οποίο δε σχετίζεται με τη θεία πρόνοια, αλλά ταυτίζεται με την ίδια τη φύση των πραγμάτων.

• Τίμαιος: μύθος της «ψυχής του κόσμου», προκειμένου να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ εμπειρίας και ιδεώδους τάξεως. Ο Αριστοτέλης δεν έχει ανάγκη κάτι τέτοιο, δεδομένου ότι η φύση ανακτά όλη την αξία της στο στοχασμό του.

8

• Φύση: σταθερό σύνολο οὐσιῶν, προικισμένο με το κοινό γνώρισμα της κίνησης, το οποίο υπάρχει μέσα στις ίδιες.

• Κίνηση: όχι μόνον μετατόπιση στο χώρο, αλλά οποιοδήποτε είδος αλλαγής (ανάπτυξη, μεταβολή, αλλοίωση). Πρβλ. προσωκρατικόν γίγνεσθαι

• Η κίνηση λοιπόν βασικό δομικό στοιχείο της φύσεως. Περιλαμβάνει απαραιτήτως τρία στοιχεία: ὑποκείμενον, στέρησιν και μορφήν.

• Φυσικά: τέσσερα αἴτια φυσικών διαδικασιών: ὑλικόν, ποιητικόν, μορφικόν και τελικόν.

• Νέο ζεύγος φυσικών εννοιών: δύναμις και ἐνέργεια. Η πρώτη εκφράζει την πραγμάτωση της μορφῆς σε ένα δεδομένο ὑποκείμενον.Τίποτε δεν μπορεί να υπάρξει ἐνεργείᾳ, εάν δεν έχει προϋπάρξει δυνάμει

• Θεμελιώδης θεωρίες αριστοτελικής φυσικής

• Υπάρχουν δύο είδη ἀπείρου: το κατά πρόσθεση (σειρά των αριθμών) και το κατ’ αφαίρεση (έκταση στο χώρο)

• Δεν μπορεί να υπάρξει σώμα άπειρης έκτασης (το ίδιο το σύμπαν το θεωρεί πεπερασμένο, αντίθετα με τις σύγχρονες θεωρίες για τη διαστολή του), παρά ταύτα κάθε σώμα που εκτείνεται στο χώρο μπορεί να μειωθεί απείρως. Αυτό το είδος του ἀπείρου είναι δυνάμει και ποτέ ἐνεργείᾳ.

• Ο χρόνος είναι δυνάμει ἄπειρος και κατά πρόσθεση και κατ’ αφαίρεση

• Με βάση τα παραπάνω επιλύει το παράδοξο του Ζήνωνα για την κίνηση και αρνείται την ύπαρξη κενού, σε αντίθεση με τον Δημόκριτο

• Επιχειρήματα κατά της ύπαρξης κενού: στηρίζονται στις θεωρίες του για την κίνηση, δηλαδή στη δυναμική.

• Η όλη αριστοτελική πραγμάτευση του κενό και της κίνησης συνυφαίνεται αφενός με τα δεδομένα της άμεσης παρατήρησης και αφετέρου με τη λογική τους επεξεργασία. Καμμία προσπάθεια μαθηματικοποίησης, αντίθετα με τη φυσική του Γαλιλαίου

• Βιολογικές επιστήμες (ζωολογία, ανατομία, γενετική φυσιολογία) Με τη βοτανική δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα – την άφησε στον Θεόφραστο

• Θεμελιώδης έννοια της αριστοτελικής βιολογίας είναι η έννοια του εἴδους (εἰδητικῆς μορφῆς)

• Δεν πρόκειται απλώς για ταξινομική έννοια, αλλά για έναν πυρήνα πραγματικότητας, την ύπαρξη του οποίου υπηρετούν τα επιμέρους άτομα, τα οποία ανήκουν σε αυτό. Είναι σταθερό, αμετάβλητο, αναπαράγεται αδιάκοπα

9

στα άτομα, που το απαρτίζουν, και η όποια διαφοροποίηση προκύπτει είναι πάντα στο πλαίσιο του εἴδους.

• Επομένως αυτή η σταθερότητα και η αιωνιότητα του εἴδους αποκλείουν κάθε έννοια εξέλιξης

• Η φύση αποτελεί μια συνεχή κλίμακα, που βαίνει από τα κατώτερα έμβια είδη στα συνθετότερα, προχωρώντας σταδιακά και με ελάχιστες μεταβολές

• Ακόμη και η χάραξη διαχωριστικής γραμμής μεταξύ ανθρώπων και ζώων είναι δύσκολη, γενικά, όμως, τα δεύτερα διαφέρουν ως προς την ικανότητα αντίληψης

• Θεμελιώδης αρχή της αριστοτελικής βιολογίας: η φύση προσαρμόζει πάντοτε το όργανο στην κάθε λειτουργία Π.χ. το χέρι είναι διαμορφωμένο για να πιάνει.

• Επομένως τη φύση του οργανισμού μπορούμε να τη γνωρίσουμε μέσω της λειτουργίας των οργάνων – η φυσιολογία προηγείται της ανατομίας

• Επίσης θεμελιώδης αρχή το ότι η φύση δεν κάνει τίποτε μάταια ή κατά τύχη. Το κάθε έμβιο είδος είναι απόλυτα προσαρμοσμένο στις λειτουργίες του, προκειμένου να αυτοσυντηρηθεί και να αναπαραχθεί. Υπό αυτήν την έννοια δεν έχει νόημα να μιλάμε για ανώτερα και κατώτερα ζώα. Εξαίρεση: άνθρωπος (σκέψη και γνώση)

• Το κέντρο των φλεβών και του αίματος η καρδιά, ωστόσο η ανάγκη ενοποίησης του μοντέλου τον εξωθεί στα άκρα. Θεωρεί την καρδιά κέντρο του αίματος και όλων των ζωτικών λειτουργιών της θρέψης και της αύξησης, καθώς και κέντρο όλων των ψυχο-φυσικών λειτουργιών, ιδιαίτερα της αντίληψης

• Υποβάθμιση εγκεφάλου (αντίθεση με Αλκμαίωνα-Ιπποκράτη)

• Η γενετική του στηρίζεται στην εξής θεωρία: σε κάθε αναπαραγωγική διαδικασία, το αρσενικό στοιχείο παρέχει στο νέο ον τη ζωή και το εἶδος του, το θηλυκό την ὕλη, που αποτελείται από το αίμα της έμμηνης ρύσης. Η μετάδοση του εἴδους εξασφαλίζεται από το σπέρμα και το συστατικό του το πνεῦμα – θερμότητα - στερεοποίηση –έμβρυο.

• Συμβαίνουν και ανωμαλίες – θηλυκός γόνος ή τερατογένεση

10

Το σύμπαν, τα άστρα και η θεότητα: αριστοτελική κοσμολογία

και θεολογία

• Η κοσμολογία του Αριστοτέλη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το στοχασμό του ύστερου Πλάτωνα (Τίμαιος , Ἑπινομίς)

• Πλάτων και Αριστοτέλης υποστηρίζουν ότι το σύμπαν αποτελείται από δύο διαφορετικά, ιεραρχικώς διατεταγμένα επίπεδα

• ΟΜΩΣ για Πλάτωνα τα δύο επίπεδα είναι τα εξής: ο κόσμος της εμπειρίας και ο κόσμος των ἰδεῶν.

• Για Αριστοτέλη, αντίθετα, δεν υπάρχει κόσμος των ἰδεῶν, αλλά κόσμος της εμπειρίας και κόσμος των ουρανών, των άστρων και των κινήσεών τους, που είναι τέλειος και στενά συνυφασμένος με τη θεότητα. Ο γήινος κόσμος ονομάζεται και υποσελήνιος.

• Τα δύο επίπεδα διαφοροποιούνται ως προς το είδος της κίνησης: κυκλική και αέναη η κίνηση των ουρανίων σωμάτων, γραμμμική και παροδική η επίγεια

• Ο επίγειος κόσμος αποτελείται από τα τέσσερα παραδοσιακά στοιχεία της προσωκρατικής φιλοσοφίας (αέρας, νερό, γη, φωτιά). Κάθε στοιχείο αποτελεί μια «σφαίρα», η οποία, όμως, ποτέ δεν σχηματίζεται στην τελειότητά της, αφού τα στοιχεία αναμιγνύονται διαρκώς.

• Η τάση των στοιχείων για επανένωση αποτελεί την εξήγηση των φυσικών κινήσεων των γήινων σωμάτων. Κάθε σώμα κινείται αυθόρμητα προς τον τόπο, τον οποίο καταλαμβάνει η σφαίρα του επικρατέστερου σε αυτό στοιχείου.

• Σε αντίθεση με το γήινο, ο ουράνιος κόσμος αποτελείται από ένα πέμπτο στοιχείο πύρινης φύσης, τον αἰθέρα, η ύπαρξη του οποίου αποτελεί υπόθεση, αναγκαία, όμως, γι ανα εξηγήσει το γεγονός ότι τα άστρα είναι ταυτόχρονα ορατά και αιώνια. Ο αἰθέρας είναι άφθαρτος , δεν αλλοιώνεται με την πάροδο του χρόνου και γνωρίζει μόνον την κατά τόπον κίνηση.

• Τα στοιχεία του υποσελήνιου κόσμου είναι ασταθή, μεταβάλλονται το ένα στο άλλο και σχηματίζουν συνεχώς ενώσεις μέσω διαδικασιών φυσικοχημικής τάξης, που χρήζουν ανιχνεύσεως.

• Γένεσις και φθορά αντιστοιχούν στο σχηματισμό και τη διάλυση των συνθέσεων, όμως δεν λαμβάνει χώρα ποσοτική μεταβολή της ύλης

• Πρώτα σχηματίζονται τα ανόργανα σώματα, τα μέταλλα, στη συνέχεια οι ιστοί που αποτελούν τα όργανα των φυτών και των ζώων.

11

• Οι θεωρίες για ουρανό και άστρα απηχούν Πλάτωνα, αλλά και Εύδοξο. Από τον τελευταίο αντλεί τη θεωρία των σφαιρών, στην επιφάνεια των οποίων λαμβάνει χώρα η κυκλική κίνηση των σωμάτων.

• Διαφορά: στον Εύδοξο η θεωρία είναι μαθηματικής υφής, στον Αριστοτέλη λαμβάνει διαστάσεις κοσμολογικές –θεολογικές.

• Ο Αριστοτέλης δίδει στις σφαίρες υπόσταση, αφού υποθέται ότι αποτελούνται από το πέμπτο στοιχείο. Επίσης τις φαντάζεται προικισμένες με κίνηση, από την οποία εξαρτάται η κίνηση των άστρων που βρίσκονται από πάνω τους, και η οποία με τη σειρά της οφείλεται στη δράση εξωτερικών παραγόντων.

• Μιλάμε για άυλα ἀκίνητα κινοῦντα, τα οποία είναι θείοι νόες, που εξαρτώνται από το πρώτο κινοῦν ἀκίνητο, τον Θεό.

• Το σύμπαν του Αριστοτέλη αποτελείται από 55 ομόκεντρες σφαίρες, στο κέντρο των οποίων βρίσκεται ακίνητη η Γη. Πάνω πάνω βρίσκεται σφαίρα πεπερασμένων διαστάσεων, η οποία περιέχει τους «απλανείς αστέρες» -η κίνησή τους εξαρτάται από το πρώτο κινούν

• Τη σχέση των κινήσεων των άστρων με τη γήινη ζωή την εξασφαλίζει ο ήλιος. Αυτός είναι ο μεσάζων, χάρη στον οποίο η αιωνιότητα και η κανονικότητα των ουρανών αντανακλώνται στον κόσμο. Αν και κανένα έμβιο ον δεν μπορεί να φθάσει την αθανασία, λόγω της ενδογενούς αστάθειας, που χαρακτηρίζει κάθε υλική σύνθεση, όμως ο κύκλος της αναπαραγωγής των εμβίων όντων εξασφαλίζει την αιωνιότητα των εμβίων εἰδῶν.

• Το ἀκίνητο κινοῦν συνδέει τη φυσική, την αστρονομία και τη θεολογία του Αριστοτέλη.

• Κάθε κίνηση απαιτεί ένα κινούν εξωτερικό προς το κινούμενο αντικείμενο, δεν είναι όμως η δύναμη που προκαλεί την κίνηση, αλλά ο σκοπός, τον οποίο έχει η κίνηση, αυτό στο οποίο τείνει.

• Κάθε κινούν είναι και αυτό με τη σειρά του σε κίνηση – είναι αναγκαίο, επομένως, να υπάρχει ένα αρχικό ἀκίνητο κινοῦν, το οποίο δρα και ως ποιητικὸν αἴτιον και ως τελικὸν αἴτιον. Είναι άυλο και ακίνητο, τέλειο και αποτελεί αντικείμενο έρωτος για όλη τη φύση. Τα πρώτα όντα που αγαπούν αυτήν την τελειότητα είναι οι αστρικές σφαίρες. Τείνουν προς την ακινησία μέσω της ανώτερης μορφής κινήσεως, της κυκλικής. Στο γήινο κόσμο έχουμε τον κύκλο της αναπαραγωγής.

• Έτσι όμως εισάγονται ψυχολογικές έννοιες (έρωτας, επιθυμία) στην ανάλυση φυσικών κινήσεων. Στην ουσία ο Αριστοτέλης διαπράττει ένα άλμα εννοιολογικής τάξεως, προκειμένου να δώσει την εντύπωση θεωρητικής

12

συνοχής σε ένα σημείο, όπου διασταυρώνονται διαφορετικές ανάγκες και στόχοι.

• Ο θεός του Αριστοτέλη είναι ακίνητος και άυλος, άρα είναι καθαρή ἐνέργεια και καθαρή μορφή. Είναι αιώνιος, τέλειος, αντικείμενο έρωτος ολόκληρου του σύμπαντος. Κάτω από αυτόν βρίσκεται μια ιεραρχία θεοτήτων, τα κινούντα των αστρικών σφαιρών.

• Ο αριστοτελικός θεός δεν είναι όμως σε καμμία περίπτωση δημιουργός του κόσμου –πρώτον, διότι η φύση είναι αϊδια, άρα δεν έχει αρχή, και δεύτερον διότι η δημιουργία συνεπάγεται μετάβαση από το δυνάμει εἶναι στο ἐνεργείᾳ - όμως, η θεότητα δεν μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο, αφού με την κίνηση θα βλαπτόταν η τελειότητά της

• Επομένως η αριστοτελική θεότητα δεν δημιουργεί όπως ο Δημιουργός στον Πλάτωνα, ίσως όμως να αντιστοιχεί στις ἰδέες.

• Η μόνη δραστηριότητα που του αρμόζει είναι η νόηση, που όμως δεν προϋποθέτει καμμία σχέση με την κίνηση και την ύλη. Έτσι, ο θεός είναι καθαρή και τέλεια νόηση, που είναι αδύνατον να θεάται τα κατώτερα αντικείμενα, άρα νοεί μόνον τον εαυτό του.

• Επομένως ο θεός είναι νόησις νοήσεως

• Η αριστοτελική θεολογία μπορεί να μην αποτελεί εναλλακτική λύση προς την παραδοσιακή θρησκεία των Ελλήνων (όπως, για παράδειγμα, απετέλεσε αργότερα η θεολογία του Επίκουρου), διαδραμάτισε όμως έναν σημαντικό πολιτιστικό ρόλο.

• Κατά τον Αριστοτέλη ο θεός βρίσκεται στην αρχή και το τέλος της μηχανής του κόσμου και αποτελεί την εγγύηση της σταθερότητας και της τάξης. Παρά ταύτα, δεν επιβάλλει τη δική του τάξη στον κόσμο, ούτε χρήζει βοηθείας. Ο κόσμος είναι ενδογενώς προικισμένος με τάξη, επαναλαμβάνει δε αιωνίως ένα σχέδιο που είναι άριστο. Εγγυητής συνοχής, κρίκος που συνδέει τις ποικίλες διαδικασίες που εκτυλίσσονται στον κόσμο, αντιπροσωπεύοντας την ενότητά τους

• Δεδομένου ότι η σκέψη του Αριστοτέλη είναι πρώτα και πάνω απ’ όλα έρευνα και ότι δεν αφιέρωσε και πολύ χώρο και χρόνο στη θεολογία, ίσως να μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ήθελε να αφήσει ανοιχτές τις οδούς της γλωσσικής και επιστημονικής έρευνας προς αυτήν την κατεύθυνση.

Η ψυχή, η ευδαιμονία και η πολιτική

• Ψυχολογία, ηθική, πολιτική: ομάδα επιστημών, οι οποίες αφορούν τον ατομικό και κοινωνικό ανθρώπινο βίο. Κατέχουν σημαντική θέση στην

13

αριστοτελική εγκυκλοπαίδεια, αλλά παρά ταύτα δεν αποτελούν το σκοπό ή το αποκορύφωμά της

• Ούτε έχουν άλλες επιστήμες στην υπηρεσία τους, αλλά ούτε και οι ίδιες θεραπεύουν ένα πρόγραμμα μεταβολής του ανθρώπου και της κοινωνίας

• Τον Αριστοτέλη δεν τον ενδιαφέρει να διατυπώσει ρυθμιστικούς κανόνες και να δημιουργήσει πρότυπα συμπεριφοράς

• Αντίθετα, τον ενδιαφέρει η γνώση των νόμων και των δομών του εν λόγω τομέα της πραγματικότητας

• Παράδειγμα: η περίπτωση της ψυχής. Ναι μεν η ψυχή αποτελεί το σημείο επαφής μεταξύ του βιολογικού και του διανοητικού επιπέδου, άρα είναι σημαντική, όμως δεν είναι και ζήτημα στο οποίο συναντώνται όλα τα φιλοσοφικά προβλήματα, όπως συνέβαινε στην περίπτωση του Πλάτωνα

• Πραγματεία Περὶ ψυχῆς: ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δείξει ότι η ψυχή είναι αδύνατον να συλληφθεί πλατωνικά, δηλαδή ως μία αυτόνομη οντότητα χωριστή από το σώμα. Η επιστημονική νηφαλιότητα μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ψυχή δεν είναι τίποτε άλλο από τη μορφή ενός εμβίου όντος, δηλαδή η λειτουργική δομή του

• Σώμα και ψυχή βρίσκονται σε σχέση ὕλης και μορφῆς, δυνάμεως και ἐνεργείας, οργάνου και λειτουργίας.

• Η ψυχή είναι για το σώμα ό,τι είναι η όραση για το μάτι: το σύνολο των λειτουργιών που καθιστούν ένα σώμα ζωντανό οργανισμό

• Ταξινόμηση των λειτουργιών της ψυχής:

• α) Αυτές που σχετίζονται με τη θρέψη και την αναπαραγωγή (όλα τα έμβια όντα, και τα φυτά)

• β) Αυτή που σχετίζεται με την αντίληψη και την εκούσια κίνηση (ζώα)

• γ) φαντασία και σκέψη (άνθρωπος)

• Διαδικασία της αντίληψης: παθητική λειτουργία (καρδιά και όχι εγκέφαλος κεντρικό όργανο της ψυχικής δραστηριότητας), αυτή την άποψη, όμως, την επεξεργάζεται περαιτέρω.

• Παθητικός πόλος (αισθητήριο όργανο), ενεργητικός πόλος (χρώμα, ήχος, γεύση). Αντίληψη είναι η σχέση ανάμεσα στους δύο πόλους. Οι ποιότητες, όμως, υπάρχουν δυνάμει – για να γίνουν ἐνεργείᾳ πρέπει να τις αντιληφθούμε

• Σχέση ανάμεσα στο αισθητήριο όργανο και τις ποιότητες: αυτόματη και συναφής.

14

• Η απλή αίσθηση είναι πάντοτε αληθινή – εσφαλμένες μπορεί να είναι οι κρίσεις μας για το αντικείμενο της αντίληψης

• Αυτή η εμπιστοσύνη στην πρωτογενή αίσθηση είναι βαθύτατα εμπειριοκρατική και αντιπλατωνική

• Πώς όμως συντίθεται μέσα στο μυαλό μας το αντικείμενο της αντίληψης και πώς αντιλαμβανόμαστε έννοιες όπως ο χρόνος, ο χώρος και η κίνηση? Και πώς φθάνουμε στην αυτεπίγνωση του νοούντος αντικειμένου?

• Και οι τρεις παραπάνω λειτουργίες αποδίδονται σε μια ενιαία ψυχική δύναμη, την κοινὴν αἴσθησιν. Δεν πρόκειται για μια έκτη αίσθηση, αλλά για έναν συνολικό τρόπο λειτουργίας της ανθρώπινης ψυχής, ένα ανώτερο επίπεδο οργάνωσης του υλικού των πέντε αισθήσεων. Δεν συνδέεται με κάποιο σωματικό όργανο

• Διανοητικές διαδικασίες: βασισμένες στις αντιληπτικές και λειτουργούν βάσει ενός αναλόγου προτύπου

• Η διάνοια επεξεργάζεται τα δεδομένα της αντίληψης, αφού αυτά, μέσω της φαντασίας, μεταβληθούν σε ελεύθερες εικόνες. Έτσι φθάνουμε στην οὐσιώδην μορφήν των πραγμάτων

• Όπως όμως έχουμε την κοινὴν αἴσθησιν στο επίπεδο της αντίληψης, έτσι εδώ έχουμε τον ἐνεργητικὸν νοῦν, που είναι η μοναδική ψυχική λειτουργία που δε συνδέεται με τη σωματικότητα

• Δεν αναπτύσσεται παράλληλα με τον οργανισμό, αλλά εισέρχεται έξωθεν. Όντας καθαρή ἐνέργεια, καθαρή μορφή, μπορεί να προσεγγίσει τη θεότητα. Όπως το ἀκίνητον κινοῦν, εισάγεται στην αρχή ως υπόθεση και στη συνέχεια μετατρέπεται σε αυτόνομη οντότητα. Επίσης, ενώ η ατομική ψυχή είναι θνητή, ο ἐνεργητικὸς νοῦς είναι αθάνατος, λόγω της ομοιότητάς του με τη θεότητα. Όμως, δεν πρόκειται για έναν νου προσωπικό, αφού μετά το θάνατο του σώματος ο ένας ἐνεργητικὸς νοῦς δεν μπορεί να διακριθεί από έναν άλλο.

• Αριστοτελική ηθική: η ψυχή αποτελείται από ένα λογικό μέρος (το οποίο διαιρείται σε θεωρητικόν λόγον και πρακτικόν λόγον) και από ένα μέρος άλογο, στο οποίο ανήκουν τα πάθη, οι επιθυμίες και η βούληση

• Δύο διαφορές σε σχέση με τον Πλάτωνα: για τον δάσκαλο, το άλογο μέρος της ψυχής, το ἐπιθυμητικόν, βρίσκεται σε διαρκή σύγκρουση με το λογικό. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι το άλογο μέρος έχει τη φυσική προδιάθεση να υπακούει στο λογικό, με εξαίρεση κάποιες αφύσικες παρεκκλίσεις

15

• Δεύτερον, ο Αριστοτέλης, εφόσον δεν κάνει πουθενά λόγο για αθανασία της ψυχής, δεν εντάσσει στην ηθική του μεταθανάτιες αμοιβές και τιμωρίες ως κίνητρα για μια ενάρετη ζωή

• Η αριστοτελική ανάλυση της κοινωνικής ζωής συνίσταται σε μια καταγραφή των ψυχολογικών και χαρακτηριολογικών κινήτρων των συμπεριφορών, σε συνάρτηση με συνθήκες του κάθε ατόμου (κοινωνική τάξη, οικονομικό επίπεδο). ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΗΘΙΚΟ ΣΤΟΧΑΣΜΟ.

• Επίσης: διαφοροποίηση από Πυθαγορείους, Ηράκλειτο, Πλάτωνα στο ότι δεν διακηρύσσει την ανωτερότητα του συστήματος αξιών μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης

• Ο Αριστοτέλης, μη όντας στο κέντρο της κοινωνικής ζωής, δεν ταυτίζεται με καμμία από τις παραδοσιακές ηθικές και –το σπουδαιότερο-δεν οραματίζεται τη δημιουργία ενός δικαιότερου κόσμου, μέσω της επιβολής ενός συστήματος ηθικών και πολιτικών κανόνων

• Δεν είναι οραματιστής –μεταρρυθμιστής, αλλά παρατηρητής, καταγραφέας, αναλυτής, παρά ταύτα ο ηθικός του στοχασμός είναι πολύ πιο ανοιχτός.

• Είναι πιο ανοιχτός, επειδή λαμβάνει υπόψη όλες τις οπτικές γωνίες, τις ισορροπίες και τους συμβιβασμούς που διαμορφώνονται στο πλαίσιο των δυναμικών σχέσεων ατόμου και κοινωνίας γύρω από το ζήτημα των αξιών.

• Ηθική: ουδέτερη, αντικειμενική, απευθύνεται στον πολίτη, όχι σε ιερείς και όχλο, αλλά σε μέση αστική αριστοκρατία που αποτελούσε τον άξονα ζωής της πόλης

• Αυτό αποδεικνύεται από την αριστοτελική ανάλυση περί αρετών: κάθε κοινωνική ομάδα αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη αρετή. Δούλοι, χειρώνακτες, γυναίκες οφείλουν υπακοή στον αρχηγό της οικογένειας, ο τελευταίος δε είναι ελεύθερος να αποφασίσει για τη διαγωγή του στα πλαίσια της οικογένειας και της πόλεως, να πάρει αποφάσεις και συνεπώς να αξιολογηθεί ηθικά

• Διάκριση αρετών:

• α) πρακτικές (ηθικές ) –αναφέρονται στο άλογο μέρος της ψυχής

• β) διανοητικές - αφορούν το λογικό μέρος

• Οι πρώτες συνίστανται στη μεσότητα (θάρρος= η μεσότης μεταξύ δειλίας και θρασύτητας). Έτσι ο πολίτης θα αποκτήσει ένα είδος αυτοματισμού, που θα του επιτρέψει τηρώντας το μέτρο να έλθει κοντά στη συμπεριφορά των άλλων πολιτών

16

• Ρόλος της ποίησης σημαντικός -αποκαθιστά την ποίηση, και ιδιαίτερα την τραγική

• Φρόνησις: η αριστοτελική μεσότης προϋποθέτει μια διανοητική ικανότητα: να μπορεί κανείς να βρίσκει το μέσον, το οποίο είναι η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ὑπερβολῆς και ἐλλείψεως. Πρόκειται για μια διανοητική αρετή, την οποία ο Αριστοτέλης ονομάζει φρόνησιν. Αυτή καθορίζει τη συμπεριφορά, προσφέρει το ασφαλές κίνητρο για την αξιολόγηση του δυνατού και του προσήκοντος

• Έτσι πραγματώνεται αυτό, το οποίο καθ’ όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας θα αποτελέσει το πρότυπο του ευγενούς πολίτη (σοφού της ελληνιστικής εποχής, Ρωμαίου Συγκλητικού, κικερώνειου ρήτορα)

• Ο μόνος, ο οποίος απαλάσσεται από τους κανόνες είναι ο βασιλιάς – η αρετή του είναι εξ ορισμού ανώτερη από των άλλων.

• Εὐδαιμονία: ο σκοπός της αρετής είναι το ἀγαθόν, όχι όμως ένα υπεράνθρωπο, θεολογικό αγαθό, αλλά για κάτι, το οποίο όλοι οι άνθρωποι αποζητούν και επιθυμούν, συνεπώς είναι προσιτό σε όλους. Πρόκειται για την εὐδαιμονίαν.

• Εάν όλοι κατανοήσουν τη φύση τους και επιδιώξουν να πραγματώσουν την αρετή που αρμόζει στην κοινωνική τους τάξη, τότε όλοι μπορούν να γίνουν ευδαίμονες (δούλος = υπακοή)

• Αρετή του πολίτη (άσκηση οικογενειακών και κοινωνικών καθηκόντων – θα αποκτήσει φίλους και κοινωνική εκτίμηση, ή έστω μια ήσυχη συνείδηση)

• Υπάρχει όμως και μια αρετή πολύ ανώτερη, διότι εκφράζει την ίδια την ουσία του ανθρώπου – ευδαιμονία της θεωρίας και της καθαρής γνώσης

• Πρόκειται για καθαρή και τέλεια ευδαιμονία, διότι είναι αυτάρκης, απαλλαγμένη από κάθε πρακτικό σκοπό και ουσιαστικά μοναχική.

• Η θεωρία δεν χρειάζεται ούτε επιτυχίες, ούτε την υποστήριξη και αναγνώριση των άλλων – αρκούν μερικοί φίλοι και μια μέτρια υλική ευημερία. Όμως η άσκηση αυτής της ύψιστης αρετής καθιστά τον άνθρωπο «κατά το δυνατόν όμοιο με το θεό»

• Ο βίος αυτός προϋποθέτει σπάνια χαρίσματα και ειδικές προϋποθέσεις – επομένως, περιορίζεται σε έναν μικρό αριθμό φιλοσόφων και διανοουμένων

• Θεωρητική επικύρωση του σχίσματος ανάμεσα στην πολιτική και τη φιλοσοφία

• Πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη: Πολιτικά

17

• Ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρει την ευδαιμονία έξω από την κοινωνική ζωή, διότι είναι ζῷον πολιτικόν.

• Θεμελιώδες έργο του κράτους είναι η εξασφάλιση των προϋποθέσεων για την ευδαιμονία των πολιτών

• Ο άνθρωπος δεν υφίσταται καν έξω από το πλαίσιο μιας πολιτικά οργανωμένης κοινότητας

• Σταθμοί, μέσω των οποίων καταλήξαμε ως άνθρωποι στη διαμόρφωση του κράτους –πρότυπο επηρεασμένο από το πεδίο των εμβίων όντων

• Οικογένεια (οικονομική μονάδα με παραγωγικές δραστηριότητες). 3 είδη κυριαρχίας:

• α) Κυριαρχία του συζύγου επί της συζύγου (η σύζυγος ψυχολογικά ανίκανη για πλήρη προσωπική αυτονομία)

• β) Κυριαρχία του πατέρα στα παιδιά (παροδική στην περίπτωση των γιων)

• γ) Κυριαρχία του κυρίου επί του δούλου (δούλοι=έμψυχα όργανα, άχρηστα εάν οι αργαλειοί και τα άροτρα λειτουργούσαν από μόνα τους)

• Οι οικογένειες συναπαρτίζουν κῶμες και ύστερα οι κῶμες συνενούμενες φτιάχνουν πόλεις. Έτσι διαμορφώνεται η πόλις ως πολιτική μονάδα. Μέσα σε αυτήν οι κοινωνικές σχέσεις ανάλογες με τις οικογενειακές

• Αυτή η αναλογία πόλεως και οικογένειας αποτελεί κατά Αριστοτέλη τη εγγύηση της ισορροπίας και της υγείας της κοινωνίας.

• Πρόβλημα: τι γίνεται με τους ακτήμονες χειρώνακτες που κατοικούν στην πόλη (θῆτες)? Δεν ανταποκρίνονται καθόλου στα ηθικοπολιτικά χαρακτηριστικά του πολίτου. Αριστοτέλης: πρόκειται για παθολογία του κοινωνικού σώματος, η οποία πρέπει να εξαλειφθεί –αφαίρεση της υπηκοότητας, άρα και των πολιτικών δικαιωμάτων

• Το έκανε πράξη ο Μακεδόνας κυβερνήτης της Αθήνας Αντίπατρος μετά το θάνατο του Αριστοτέλη (στενός φίλος και εκτελεστής της διαθήκης του)

• Δεύτερο πρόβλημα: ανάπτυξη της οικονομίας, που στοχεύει όχι στην ικανοποίηση των κοινών αναγκών, αλλά στην απεριόριστη αύξηση του κεφαλαίου. Πρόκειται για αφύσικη οικονομία, που αποπροσανατολίζει τον πολίτη από τις δραστηριότητες που εξασφαλίζουν την υγεία του κοινωνικού σώματος – άρα να σταματήσει.

• Αυτή η καταδίκη των εμπορικών και επιχειρησιακών δραστηριοτήτων δεν εμπόδισε την ανάπτυξη του εμπορίου, όμως συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας ιδεολογικής βάσης για την κοινωνική περιθωριοποίηση του εμπόρου

18

• Επίσης, εμπόδισε τη θεωρητική ανάπτυξη ενός οικονομικού στοχασμού ανεξάρτητου από την πολιτική σκέψη

• Πολιτεύματα : ο Αριστοτέλης συνόδευσε τα Πολιτικά με μια συλλογή δεδομένων σχετικά με όλα τα πολιτεύματα που εμφανίστηκαν στον ελληνικό κόσμο. Σώθηκε μόνον η Ἀθηναίων Πολιτεία\

• Τρία βασικά είδη πολιτευμάτων:

• Βασιλεία (εκτροπή= τυραννία)

• Αριστοκρατία (εκτροπή = ολιγαρχία)

• Πολιτεία (εκτροπή = οχλοκρατία)

• Καλύτερα πολιτεύματα θεωρεί τα σταθερότερα. Πιο σταθερό κράτος, αυτό που αποτελείται από μικρομεσαίους ιδιοκτήτες δεμένους άμεσα με την αγροτική ζωή, που δε συχνάζουν στην Αγορά.

• Μετριοπαθές δημοκρατικό κράτος, με περιορισμένες εξουσίες της Εκκλησίας του Δήμου. Καίρια κυβερνητικά αξιώματα η αριστοκρατία, βάσει της εξουσιοδότησης, την οποία θα τους παρέχει σιωπηλά η αγροτική πλειοψηφία

• Μεσότης: ανάμεσα στην ὑπερβολήν της αστικής δημοκρατίας και την ἔλλειψιν της ολιγαρχίας, που βασίζεται στη γαιοκτησία

• Υπάρχει όμως και ένα είδος πολιτεύματος : αυτό, το οποίο κυβερνά ένας δίκαιος και φιλάνθρωπος μονάρχης, η εξουσία του οποίου δεν ελέγχεται τόσο από τους νόμους, όσο από την αρετή του. Επιδράσεις μακεδονικής μοναρχίας σε αυτό το σημείο –ελπίδες, τις οποίες αφύπνισε ο Αλέξανδρος

• Ιστορική ειρωνεία: με τα όπλα ο μαθητής διέψευσε το δάσκαλο για την πόλη-κράτος ως ιδανικό πολιτειακό σχηματισμό

19