Eindnota Menno ter Braak Menno ter Braak... · 2019. 6. 17. · Propria Cures, ‘de jure niet,...

MennoterBraak&

HenrikScholte

NotaModerneLetterkundeMauriceDumont(#3421406)

Cursus:“MennoterBraak”Docent:H.Anten Januari2010

MennoterBraak&HenrikScholte–M.Dumont

2

Inhoud

Inleiding .................................................................................................................................................. 3

Onderzoeksvragen,werkwijzeenliteratuur ........................................................................................... 4

PropriaCures....................................................................................................................................... 6

DeDistelvinck...................................................................................................................................... 8

Erts/Balans ........................................................................................................................................ 9

DeNederlandscheFilmliga ............................................................................................................... 10

HettijdschriftFilmliga....................................................................................................................... 12

J.F.Otten ...................................................................................................................................... 12

HamptonCourt ............................................................................................................................. 12

DuPerron/ShanghaiExpress....................................................................................................... 13

HetVaderland ................................................................................................................................... 14

Dekwestie“DoeHans” ................................................................................................................. 15

Literatuur .............................................................................................................................................. 18

Verantwoordingillustraties: ......................................................................................................... 18

Noten .................................................................................................................................................... 20


3

Inleiding

MennoterBraakheeftinzijnlevennaarschatting4000brievengeschreven,zowelzakelijkeals

persoonlijke.Meteenaantalmensenonderhieldhijlangdurigebriefwisselingen.Debekendste

daarvanisuiteraarddiemetE.duPerron,diein1962,verzorgddoorH.vanGalenLast,werd

uitgegeven.Daarnaastschreefhijmetfamilieleden,vrienden,zijnuitgeverenandereschrijvers,zoals

J.J.Slauerhoff,J.Greshoff,V.vanVriesland,maarbijvoorbeeldookThomas,KlausenErikaMann.

InhetkadervaneenstagebijdeMennoterBraakstichtingwilikdebriefwisselingtussenTer

BraakenHenrikScholtegereedmakenvoorpublicatieopdesitevandestichting.Tenbehoevevan

dezestagewilikindezenotaeenachtergrondschetsen,dieeeninterpretatievanfeiten,namen(van

o.a.personen,personages,plaatsen,organisatiesetc.)enanderedataindezebrieven

vereenvoudigt.

Ikwasindegelukkigeomstandigheiddatikreedstijdenshetschrijvenvandezenotakon

beschikkenoverdezebriefwisseling,datwilzeggeneenWord‐bestandwaarindezebrieven

overgetyptzijn.DebrievenzijnovergetyptdooreenstagiarvanLéonHanssen,tenbehoevevande

doorHanssengeschrevenbiografievanTerBraak.1Eendeelvanmijnstagezaleruitbestaandeze

getypteversiesopnieuwnaastdescansvandeoriginelebrieventeleggenendekwaliteitte

verbeteren.Dezebrievenzijndusnoginbewerking;metditvoorbehoudmaakikerindezenota

gebruikvan.UiteraardverwijstookHansseninzijnbiografieopbepaaldeplaatsennaardeze

briefwisseling.

Erzijnduidelijkeaanwijzingendatdebriefwisselingzoalsikdezegekregenheb,omvattende

79brievenen4dateringenzondertekst,nietvolledigis.Naastdatmenerinhetalgemeenbij

dergelijkepersoonlijkedocumentenaltijdrekeningmeedienttehoudendatbrievenindeloopder

tijddoorallerleiomstandighedenverlorenkunnengaan(KoosAlbertswasvastnietdeenigedie

foto’sverscheurdeenbrievenverbrandde2),wordterindecorrespondentietussenTerBraaken

Scholte,enindietussenTerBraakenDuPerrongerefereerdaanbrievendieiknietheb

aangetroffen.


4

Onderzoeksvragen,werkwijzeenliteratuur

Decentralevragendieikindezenotawilproberentebeantwoorden,zijn:1)wanneerenwaar

kruistenMennoterBraakenHenrikScholteelkaarspad?2)Watwarenderedenen/aanleidingen

voorhuncorrespondentie?3)Hoespraken,hoedachtenTerBraakenScholteoverelkaar?Hoewas

hunverstandhouding?

Deeerstevraagbeantwoordikvooralmetbehulpvandiversesecundairewerken,waarvanik

debelangrijkstehieronderzalnoemen.Detweedeonderzoeksvraagbeantwoordikmetnamemet

behulpvandebriefwisselingTerBraak–Scholte.Voordederdevraagmaakikgebruikvande

briefwisselingTerBraak–DuPerron,dememoiresvanScholte,encitatenuitScholtesdagboekenin

desecundaireliteratuur.

Debelangrijkstesecundairewerkendieikgeraadpleegdheb,zijndezeeruitgebreide

biografievanMennoterBraakdoorLéonHanssen3,debijdragevanCélineLinssenaanHetgaatom

defilm!,4waarinScholteredelijkuitgebreidaanbodkomt,deinleidingdieCarelPeetersschreefbij

deverzameldePropriaCures‐artikelen,5deherinneringenaanTerBraakdieScholtein1978

optekendevooreenspecialeBzzletin‐uitgaveoverTerBraak6eneenartikelvanSelmaChen,

‘GeboorteenstervenvanDeDistelvinck.’7

Ikwilhierookkortenkelewerkennoemendieiknietgebruiktheb,omdatikerbinnenhet

tijdsbestekwaarindezenotaafgeronddiendetewordengeenbeschikkingoverkonhebbenen/of

geenaandachtaankonbesteden.Niettemindenkikdatbestuderingervannuttigzouzijnvoormijn

verdereonderzoekenikhoopdanookdatikertijdensmijnstageweloverzalkunnenbeschikken.

HetbetrefthiermetnameScholte‐gerelateerdmateriaal,wantzovéélalsoverTerBraakgeschreven

is,zoweinigiseroverScholtetevinden.8EenuitgebreidebiografievanScholtebestaathelaasniet.

Welzijnerzijnnagelatendagboeken,dietevindenzijninhetStadsarchiefvandeGemeente

Amsterdam.LinssenmaaktehiervoorhaarbijdrageaanHetgaatomdefilm!9veelgebruikvan.Ook

beschiktezijoverbandopnamenvandrielangegesprekkendieJanHeijsin1977en1978voerdemet

Scholte.TotslotverwijstHansseninzijnnotaregelmatignaareenongepubliceerdtyposcriptvan

Scholtemetdetitel‘Dejarendesovervloeds,1920‐1925’10eneenanderstukvandienshand,

getiteld‘HetessaybijTerBraak,DuPerronenMarsman.’11Tenslottekunnenookandere

briefwisselingeneenverhelderendofnieuwlichtwerpen.Denkindezecontextaande

briefwisselingenvanTerBraakmetBinnendijk,GreshoffofJordaan.

DatdezenotaisgeschreveninhetkadervaneencursusoverTerBraakéndaterover

ScholtevrijwelalleenmaarinformatietevindendieTerBraak‐gerelateerdis,heeftuiteraard


5

gevolgenvoormijnwerkwijzeendeopbouwvandezenota.BijTerBraakisereenovervloedaan

informatie,bijScholterelatiefweinig.Hetmeestvoordehandliggendeishetdusomvanuithet

perspectiefvanTerBraakopzoektegaannaarScholte.Daarmeepoogiktevensaantesluitenbijhet

vermoedelijkepubliek,datglobaalthuiszalzijnindelevensloopvanTerBraak,maarweinigtotniks

vanScholtezalweten.


6

PropriaCures

ScholteenTerBraakkomenwaarschijnlijkvoorheteerstmetelkaarinaanrakingopdeUniversiteit

vanAmsterdam.12Beidenhebbeneenafkeervanhetcorps,TerBraakoverigenspasnaeen

traumatischeenvoortijdigafgebrokenontgroening.13Beidenbesluiten‘knor’of‘nihilist’teworden,

darwilzeggeneen‘student,dienietonderhetjukvandegroentijddoorwilde,dusgeenCorpslid

werd.’14BinnenderedactievanPropriaCures,‘dejureniet,maardefactowèleenCorpsblad’,15werd

steedséénnihilisttoegelaten,sinds1922wasditHenrikScholte,dievolgensCarelPeeters:

[…]P.C.ontegenzeggelijknieuwleven[had]ingeblazenmetzijn

talrijkeartikelenoverliteratuur,filmentoneel.Maarhijhadook

voordenodigeergernisgezorgd.Hijpubliceerdeherhaaldelijk

controversiëleartikelenwaarderestvanderedactienietsvan

wist.16

WanneerScholtezijnfunctieneerlegt,polsthijTerBraak,die

sindsjuni1923regelmatigaanhetbladbijdraagt,17alszijn

opvolger,volgensHanssenomdatScholtezijnconcurrent

D.A.M.(Dick)Binnendijkdeplaatsnietgunde.18HoeScholte

opspecifiekTerBraakkwam,wordtnietvermeld.Welis

bekenddatBinnendijkenTerBraakindieperiodealveelmet

elkaaroptrokken,waarbijBinnendijkdegangmakerwas.19

TerBraakaanvaardtinfebruari1924hetredacteurschap.‘Nuwashijiemand’,stelt

Hanssen.20InheteerstedeelvandebiografieschrijftHanssenwelvakerineendergelijkelicht

gedramatiseerdestijl.Hetmaaktzijnboekweliswaarwatmeeslepender,enhetbetrefthieruiteraard

ookeenbelangrijkmomentinhetlevenvanTerBraak:hetbeginvanzijncarrièrealspublicist.Ook

HanssensbeschrijvingenvanScholtezijnnietneutraal.Hijnoemthem:‘slordigengroezelig’,‘een

bizarproduct’vanzijnouders,‘zelfingenomen’enbeheptmet‘degavezichzelftepousseren’.21Bij

dezebeschrijvingenstaanhelaasgeenbronvermeldingen,enwienswaarnemingenofopinies

Hanssenindezepassageverwerktheeft,blijftdusonduidelijk.Aanheteindvanzijnintroductievan

ScholtebliktHanssenalvastvooruitophetlevenvanScholte:

MetzijnmeestertitelzouScholteweiniguitrichten;hijnoemdezichzijnlevenlangjournalistenletterkundigeen

pastezijnuiterlijk‐vettighaar,fluwelenjasje‐meteeninzijnstudententijdaandiebegeerdestatusaan.Ook

daarinbotstehijmetTerBraak,diequakledingonberispelijkoogde.ErlagennogtalvanbotsingentussenTer

BraakenScholteinhetverschiet,maardoorzijnkwalijkehoudingtijdensdeoorlogverspeeldeScholtedatgene


7

waarhijhetmeestaanhechtte:zijnreputatie.Na1945hadhijgeenschijnvankansmeertegenTerBraak,ookal

wasdiedood.22

HetlijkterookhierweeropdatHanssenzijnverhaalmeeslependerwilmaken,duidelijktennadele

vanScholte.HetiseenvoudigScholteinhetlichtvandeliteratuurgeschiedenistereducerentoteen

voetnootinTerBraaksleven,23temeerdoordatScholtenadeoorlogniksliterairsmeerondernomen

heeft.24WatbetreftdekwalijkehoudingvanScholteindeoorlog,begeeftHanssenzichnaarmijn

meningechteropgladijs.HijbaseertzichvolgenszijnnotenopdestudievanVenema25enneemt

diensuiterstnegatieveoordeeloverScholtevrijklakkeloosover.Aangezienhetnietpastbinnendeze

notaomaltezeeropVenema’sbeschouwingintegaan,wilikhierslechtseenkortepassageciteren

waarinookTerBraaktersprakekomtendietekenendisvoorderedeneertrantinde(sterk

gekleurde)beschouwingoverScholte:

TerBraakheeftookveeltestellengehadmetHenrikScholte,meerzelfsdanmetKrekel,alkomtdatinde

publikatiesnietechttotuiting.26

WaaromeninwelkezinTerBraakveeltestellenheeftgehadmetScholteenwaarVenemazichdan

wélopbaseert,alshetnietTerBraakspublicatieszijn,wordthelaasnietduidelijk.Venemaweet

alleenenkeleplaatsenaantewijzenwaaruitblijktdatTerBraakenScholteindeloopderjarenuit

elkaargroeien.Bovendien:degenoemde‘Krekel’isHendrikKrekel,eenmedewerkervanhet

Vaderlandmetnationaal‐socialistischesympathieën,waarmeeTerBraakeindjaren’30enkelekeren

inaanvaringkwam,dustoenhijaljarengeencontactmeerhadmetScholte,endusookweinigmet

Scholte‘testellenhad.’Eenvreemdevergelijking,dus.WanneerHanssenzichvoorwatbetreftzijn

negatievehoudingtegenoverScholteslechtsopVenemabaseert,getuigtdatmijninsziensbepaald

nietvaneenerggenuanceerdehouding.27

TerBraakmaaktmetzijnstukkenoverliteratuurinPropriaCuresindrukopzijnomgeving.

Menkanalgauwnietmeeromhemheen,zoblijktwanneerTerBraaknaaraanleidingvaneenartikel

vanScholtepolitiekgetinteuitsprakendoet,28dieinoktober1924leidentoteenpolemiekmetde

redactievanhetsocialistischestudententijdschriftKentering.CarelPeetersschrijfthierover:

DitistekenendvoordeverwarringdieTerBraakstichttebijzijnopponenten;demeestenbegonnenhunkritiek

mettezeggenhoeknapenintelligenthijwasenhoegoedhijoverliteratuurschreef.[…]TerBraaknuanceerde

zijnpolitiek‐culturelemeningzorgvuldig,integenstellingtotHenrikScholte,dievóórTerBraakennogtijdenszijn

redacteurschap,veelgroverenmetmeerpoehatewerkging.[…]TerBraaknoemdezicheens‘eenkindvandeze

fascistischetijd’enhadhetweleensover‘edel‐fascisme’innietalteongunstigezin.InhetmilieuvanP.C.werd

hetwoord‘fascisme’tehooientegrasgebruikt.29


8

Dezezinnenoverhetquasi‐fascismeinPropriaCures‐kringengeldennatuurlijkinprincipenetzo

goedvoorScholtealsvoorTerBraak.ZonderScholteergensvanvrijtewillenpleiten,zegtditookwel

ietsoverhetklimaatwaarindezetothetschrijvenvaneenartikelmeteentitelals‘Zwarthemden

voor!’kwam.30TerBraakzalzichverderinPropriaCuresoverigenszeldenoverpolitiekuitspreken,

zijninteressegeldtvooralcultuur,inbredezin.

TerBraakbegreepdepolitiekalseencorrumperendelementophetmomentdathijdecultuuropdeafgrondzag

afstevenen.Datinzichtkonhemdepressiefmakenomdathijdiepinzijnhart,vanuitdedomineeswortelsvanhet

doopsgezindedenken,geloofdeindeverbondenheidvanhetgoede,hetzuivereenhetschone,ineengoddelijke

harmoniediedoordemensenhersteldzoumoetenworden.Politiekwasinzijnogeneenaantastingvandatalles,

bezoedelingenmisleiding;depolitiekwasdeverkeerdeweg.[…]Hetisinhetlichtvanhetbovenstaande

ondenkbaardatTerBraakooit,zoalsScholteenookwelzijnbestevriendBinnendijkdeden,ostentatiefineen

zwarthemdopstraatgelopenheeftalstekenvanfascistischesympathieën.31

DeDistelvinck

HoewelScholteachterafbeweertzijnredacteurschapvanPropriaCurestehebbenbeëindigdomzich

weeraanzijnstudietewijden,32lijktheteropdathijvooralopeenvolgendecareermoveuitwas.

SalmaChenbeschrijfthoeScholteenBinnendijkalin1923probereneentijdschriftopterichten.Dit

misluktenbeidensluitenzichalsmedewerkeraanbijhetnieuwetijdschriftDeVrijeBladen,dat

vanafjanuari1924verschijnt.

Innovember1924wordtTerBraak,ofalthans‘Scissor’,eenvandepseudoniemendieTer

BraakzonuendanonderzijnbijdragenaanPropriaCureszet,doorRoelHouwinkbenaderdomte

publicereninDeVrijeBladen.OfScholtehiernogeenrolinheeftgespeeld,isonduidelijk.TerBraaks

sympathievoorhetbladhadhijeerderalineenartikelinPropriaCuresbetoond33enTerBraakgaat

danookgraagopdezeuitnodigingin,opvoorwaardedathijvoornamelijkessaysmaginzenden.In

april1925wordtzijneerstebijdragegeplaatst.34Inoktober1925zalhijzijnredacteurschapvan

PropriaCuresbeëindigen,hoewelhijdaarnanogwelbijdragenzalleveren.

Indecember1924richtenScholteenJanCampert35De

Distelvinckop,een‘literaireclubvriendenvan’DeVrijeBladen,die

zichtotdoelstelt‘DeVrijeBladentevormentotwatzijmoetworden:

deboodschappervaneennieuweschoonheidinonzekunst,’36zoalsin

deoprichtingsprospectus–geschrevendoorScholte–vermeldstaat.

Begunstigerszijnvanhartewelkomenmensteltdezeledenlezingen

van‘D.A.M.Binnendijk,Mr.J.C.Bloem,MennoterBraak,JanR.Th.

Campert,Anth.Donker,RoelHouwink,C.J.Kelk,H.Marsman,Henrik

Scholte,J.Slauerhoff,Joh.TheuniszenConstantvanWessem’37inhet


9

vooruitzicht.ScholteheeftTerBraakdusmeteenookwetentevangenvoormedewerkingaanDe

Distelvinck.Sterkernog,wanneertweedesecretarisCampertindezomervan’25eentijdspoorloos

is,krijgtScholteTerBraakzoverdezefunctiewaartenemen.

IndiezelfdeperiodeheeftScholteblijkbaaralweerplannen

vooreeneigentijdschrift.38TerBraakverzuchthieropineenbriefaan

Binnendijk:

[…]daarverrijsthijweer,demachtigeHENRIK–welkeen

imperatorsverlangensschuilenertochachterdiebril?Hoekomthijindie

eeneweekaandatblad?39

TerBraakenBinnendijkweigerenmedewerkingenScholtesinitiatief

gaatnietdoor.40OokDeDistelvinckzalspoedigtoteeneindkomen.Natweemislukteevenementen,

eentottweekeertoeafgelastelezingdoordeDuitsedichteresElse‐Lasker‐Schülereneenvolledig

uitdehandgelopenmidzomerbal,41zitdeverenigingindeschulden.Daarbijis–metnamedoorhet

bal‐hetbeeldontstaanvaneen‘leeg,snobistisch’gezelschap,zoalsvoormaligmedewerkerHendrik

Marsmanhetverwoordt.42Scholteschrijft,metgevoelvoordramatiek,een‘Uitvaart‐manifest’,dat,

doordeoverigebestuursledenondertekend,inPropriaCuresgeplaatstwordt.43

Erts/Balans

Alinjuli1925benadertScholteBinnendijkenTerBraakopnieuwmeteenplan,ditmaalvooreen

letterkundigealmanak.Beidendoennuwélmee.OnderdenaamErtsverschijnteind1925deeerste

editie(1926)vandezealmanak.44DeledenvanDeDistelvinckkrijgen‘vooralhunduregeldnog

wèl’45eenexemplaarvandezealmanak.Deredactieblijftdeeerstedrieeditiesanoniem,maar

omvatnaastScholte,TerBraakenBinnendijkookKeesKelkenAlbertHelman(LouLichtveld).46Ter

Braakvervultnaasthetredacteurschapookderolvansecretaris‐

penningmeester.VanwegehetafstuderenvanzowelTerBraakals

Scholte,47enwaarschijnlijkookvanwegeallebezighedenrondomde

Filmliga,verschijnterin1928geeneditie.Naeenconflictmetuitgever

S.VanLooyoverdevormgevingvandealmanakvan1929staptmen

overnaareenandereuitgever,A.J.G.Strengholt.48Vanaf1930isde

redactienietmeeranoniem.Scholtebeschrijftdezejaargangals

‘bloedeloos’.49In1939zaldanookdelaatsteafleveringvande

almanak‐onderdenaamBalans1930‐1931:AlgemeenJaarboekder

NederlandscheKunsten‐bijuitgeverLeiter‐NypelsteMaastricht


10

verschijnen.50

DeNederlandscheFilmliga

ZowelScholtealsTerBraakschrijveninhunPropriaCures‐tijdalregelmatigoverfilm.Beidenzijn

enthousiastoverdefilmavant‐gardeengevenblijkvaneenfelanti‐Amerikanisme,TerBraak

overigensconsequenterdanScholte,51waarbijAmerikagelijkgesteldwordtmetHollywood,waarfilm

vooralalseencommercieelproductwordtbeschouwd.MetnamevoorTerBraakstaatbioscoop

Tuschinskisymboolvoorhetkwaad,(hetgeenheminzijnartikeleneenaantalkerentotuitgesproken

antisemitischekwalificatieszalbrengen.52)

TerBraakvertrekt,nazijndoctoraalexamenindecember1926behaaldtehebben,injanuari

1927naarBerlijnomonderzoektedoenvoorzijnproefschriftoverkeizerOttoIII.Daarnaasrschrijft

hijvanuitBerlijnculturelebijdragenvoordeGroeneAmsterdammeronderdetitel‘Berlijnsche

phaenomenen’.53Tenbehoevevandezerubriek‘genoothijmetvolleteugenvanhetcultureleleven

vandestad’.54Naastdans‐entoneelvoorstellingenbezochthijookenkelefilms,diegroteindrukop

hemmaakten,metnameDeMoedervanV.I.Poedovkin.OverdezeenandereRussischefilmsschrijft

hijookvoori10,hetinternationalekunsttijdschriftvanArthurMüller‐Lehning.

Scholteschrijftalin1923,indePropriaCures‐rubriek‘Scaenica’overzijnverlangennaar‘een

kleinecinema[…],vooreenstrenggeselecteerdpubliek,afzijdsvanhetgeroezemoesvanavond‐

stadenreclame‐pleinen,enkelalssamenkomstvankunstzinnigenenartisten,intellectueelenen

society!’55WanneerScholte,dieopdatmomentvooralovertoneelschrijftindeGroene

Amsterdammerentevergeefsenigsuccesalsdichternastreeft,begin1927,alsbestuurslidvan‘De

Kring’benaderdwordtdoorJorisIvensomdeFranseavant‐gardefilmRienquelesheuresvanAlberto

deCavalcantibinnen‘DeKring’tevertonen,ziethijdanookeenkansomzijnoudewensinvervulling

telatengaan.HoewelRienquelesheuresalsfilmhemnietbijzonderaanspreekt,organiseerthijdeze

avondenzalhijvoorafgaandaandefilmeeninleidingverzorgen.56Wellichtopgrondvanditinitiatief

wordtScholteop6mei1927uitgenodigddoorfilmverhuurderEdPelster,dieeenkopievanDe

Moederheeftwetentebemachtigen,maardezewegenseenverbodopgrondvan‘bolsjewistiche

propaganda’nietmagverhuren.Scholteiszeerenthousiastenisdirectvanplanomookdezefilm

binnen‘DeKring’tevertonen.Hijorganiseertvoor13meitweevertoningen.

ScholteenPelstervertonenDeMoederop11meialvastaanDickBinnendijk,HansIvensen

MennoterBraakenwanneerScholteindeeuforienaafloophetideevaneen‘filmliga’oppert,vindt

ditideedirectinstemming,endedagnadeberuchte13emei,dezeerchaotischeverlopen

‘Moedernacht’,57wordtde‘FilmligaAmsterdam’opgerichtensteltvoorzitterScholtehetmanifest

‘Hetgaatomdefilm’op.TerBraakneemtdetaakvansecretaris‐penningmeesteropzich.Op25juni


11

wordtdeoprichtingofficieelbekrachtigd.Indedaaropvolgendemaandenontstaanoveralinhetland

soortgelijkeinitiatieven,hetgeenin

septemberzalleidentotdeoprichting

vandeoverkoepelende

‘NederlandscheFilmliga’,waarvande

Amsterdamseafdelingtevenshet

hoofdbestuurvormt.58

Vooreenalgemene,meer

volledigeuiteenzettingoverde

geschiedenisvandeFilmliga,verwijsiknaarLinssen(1999).Ikwilhierkortingaanophetportretdat

LinssenvanScholteschetst.Hoewelerregelmatigenigeironieinhaarbeschrijvingenvalttelezen,59

gaatzijtochliefdevolmethaaronderwerpom.AltegrotesubjectiviteitweetLinssentevermijden

doorveeluitScholtesdagboekenteparafraserenenvooralteciteren.60Daarnaastlaatzijsterknaar

vorenkomendatScholtehetweliswaarduidelijknietvanzijnliteraireofvisionairetalentmoest

hebben,maarmetzijnenthousiasmeenorganisatorischetalenttochdemotorwasvaneenaantal

initiatievenwaarbijTerBraak–dankzijScholte,somszelfsnaenigaandringenvandienszijde–

betrokkenisgeraaktenachterafgezienzekergarenheeftgesponnen.Ookdetegenstellingtussende

wendbare,immerzoekendeScholteende–iniedergevalindezeperiodeenwatfilmbetreft–zeer

principiële,‘onvermurwbare’TerBraakschetstzijhelderennietperseinhetnadeelvanScholte.

‘Scholtedoetzijnbest,’concludeertLinssen.Ondankszijnijdelheidendevaakjaloersegevoelens

beschrijfthijzijnwaarderingvoorTerBraakinzijndagboek:‘Ikwaardeerhemmeerenobjectiever

danhijmij.Aanmijzalhetnietliggenalsereenconflictmochtontstaan,datdanuitsluitendin

persoonlijkemotievenzijnoorsprongvindt.’61

Terafsluitingvandezeparagraafmaakikeensprongnaareind1930.Scholteisinfebruari

vandatjaargetrouwdenzijnvrouwishoogzwanger,TerBraakwoontinverbandmetzijnbaanals

leraarinRotterdam,waardoorbeidenhunactiviteitenvoordeLigaopeenlagerpitjemoetenzetten.

WanneereropnieuwproblemenrondomdevertoningvanRussischefilmsontstaan(inditgevalDe

AardevanAleksandrDovzjenko),wordtdevoorstellingafgelastzondernoemenswaardigprotest.62

WanneerdeRotterdamseafdelingwilgaansamenwerkenmet‘aartsvijand’Tuschinskiomeenbrug

tussenbioscoop‐enfilmpubliekteslaan,dreigtScholtedeNederlandscheFilmligaopteheffen.63

Doorenigpappenennathoudenzalhetnogtotseptember1931durenvoordat,ineenlaatste

algemeneledenvergadering,Scholte,TerBraakenL.J.Jordaanhuntakenneerleggen.Ondermr.

JohanHuijts,voorzittervandeRotterdamseFilmligawordteendoorstartgemaakt.Scholte,TerBraak

enJordaanblazenhet,voortaanonafhankelijke,tijdschriftFilmliganieuwlevenin.64


12

HettijdschriftFilmliga

HettijdschriftFilmliga(dataanvankelijkDeExplicateurzougaanheten65)isaanvankelijkeeninitiatief

vanConstantvanWessem,hoofdredacteurvanDeVrijeBladen,datin1926aleendubbelnummer

wijdtaandefilmkunst.66Scholtelijfthetbladalgauwinenneemtookderedactioneleleidingover.

VanWessemblijftwelinderedactie,enookTerBraakwordtdoorScholte,weliswaarpasnaenig

tegensputteren,gestrikt.67Filmligaverschijntlangetijdmetdezelfderegelmaatalsdematineesdie

doordeLigageorganiseerdworden.Eind1930komt,tegelijkmetdespanningeninhetbestuur,ook

dekladinhettijdschrift.

Wanneerhetbladeind1931,nahetterugtredenvan

Scholte,TerBraakenJordaanuitdeNederlandscheFilmliga,als

onafhankelijktijdschriftmetnieuwelanverdergaat,wordthet

vooralhetbladvanScholteenJordaan,dieer,vanuithunveel

ruimerefilmopvattingen,eenbladvoorde‘beterebioscoopfilm’

vanmaken.TerBraakzalalinapril1932zijnredacteurschap

neerleggen.HoeweleenconflictomeenbijdragevanEduarddu

Perrondedirecteaanleidingis,zijnerdaarvóóraldiverse

spanningen.

J.F.Otten

WanneerTerBraakvanwegezijnwerkalsdocentnaarRotterdamverhuist,raakthijbevriendmetJo

Otten.OttenzitinhetbestuurvandeFilmligaRotterdamenschrijft,netalsTerBraak,voorde

rubriekFilmkunstvandeN.R.C.68Doordeveranderendeverhoudingentussen‘Amsterdam’–het

afgetredenbestuurdatzichgaatrichtenophettijdschrift–en‘Rotterdam’–hetnieuwe

hoofdbestuur–in1932,raakthetduoTerBraakenOttenenigszinstussenwalenschip.TerBraakwil

Ottengraagerbijinderedactie,waarschijnlijkalstegenwichttegenScholteenJordaan,maarzij

willenhemalleenalsredactiesecretaristoelaten,nietalsredacteur.UitdebriefwisselingTerBraak–

Scholteblijktdathetvoorbeidepartijeneenprincipekwestiewordt.69OttenenTerBraaktrekken

uiteindelijkaanhetkortsteeind:Ottenwordtniettoegelatenenweigertdanookhetsecretariaat.

HamptonCourt

Indetussentijdspeelternogeentweedekwestie.TerBraakseersteromanHamptonCourtisin1931

verschenen.Deromankrijgtoverwegendnegatievereacties70enookindeN.R.C.wordthetboek

weinigenthousiastonthaalddooreenanoniemerecensent.HansAntenverondersteltinzijn

inventarisatievandereceptievanderomandatVictorvanVrieslandverantwoordelijkisvoorhet

stuk,71maaruitdebriefwisselingTerBraak–Scholteblijktdatdezelaatstedeschrijveris.TerBraak

voeltditaan,trektditnabijdeN.R.C.enschrijftScholteeenbrief,dieik–helaas!!!–nietinde


13

correspondentiehebaangetroffen.UitdereactievanScholte,diegelukkigwélisovergeleverd,valt

afteleidendatheteenpittigebriefmoetzijngeweest.TerBraakverwijtScholtemetnamehetniet

ondertekenenvanderecensie.Scholteverdedigtzichuitvoerig:

Ikkanmeinderdaadjereactieverklaren,nujemeschrijftdatjenietofficieelaandeN.R.C.,maarpersoonlijkaan

eenderredacteurengevraagdhebtwiedecritiekgeschrevenheeft.Tegenoverdiegene,diejemededeelde,dat

Verdoes“speciale”opdrachthad,je“inditgeval”denaamvandeschrijverniettenoemen,zouikvoormijneigen

houdingindezengraagwillen,datjehemdezaakpreciesexpliceerde.AnderszouikhetinRotterdammoeten

doen.Ikzouernietaandenken,nochinjouwgevalnochineenigandergeval,eendergelijkeinstructieaan

Verdoestegeven.DeN.R.C.zouerzichm.i.nimmertoeleenen,zulke,indatgevaldantochverdachtpersoonlijke

critiekenredactioneeltepubliceeren.MenisdaarnietgekendeN.R.C.isdeTelegraafniet![…]Deanonymiteit

vandeN.R.C.hebikaltijdzoouitgelegd,datnietofficieeldochwelofficieusiedergeïnteresseerdetewetenkon

komenvanwieeenbepaaldartikelwas:tooneelmenschenzoowelalsletterkundigen.Ikzelfzaltenallentijdeen

tegenoveriedereenerkennenofikeenartikelaldannietgeschrevenheb.De“ethische”motiveeringvande

anonymiteitderN.R.C.istochm.i.deze,dateenkrantdoorhaareigenautoriteitsterkstaat.[…]Wijmogendan

geenpersoonlijkevriendenzijn,dochzelfstegenovereenwildvreemdezouikgeweigerdhebben,eendergelijke,

bovendiennuttelooze,enzeldzaamkinderachtigeintriguetespelen.[…]Overdecritiekzelfkunnenwij,nahet

sluitenvanditincident,betermondelingpraten.[…]Ikkanniethelpen,datikhetgemisaanleveninjouwroman

hetsterkstgevoeldheb,omdatjejuistpretendeert,leventegeven.[…]EenpersoonalsvanHaaftenishet

spiegelgevechtnietwaard,daarvoorishijtepetieterigentedoorzichtig.Datisheroworshippingvandekorte

broektegenoverdelange.72

HetlijdtinmiddelsnauwelijksnogtwijfeldatderelatietussenScholteenTerBraakaanhet

verslechterenis.Het‘Wijmogendangeenpersoonlijkevriendenzijn’staatincontrastmetde

amicaletooninbijvoorbeeldScholteshoneymoon‐briefvanuitSpanje,vananderhalfjaareerder.73

DuPerron/ShanghaiExpress

HetisEverardBouws,delatereredactiesecretarisvanForumenlidvandeFilmligaRotterdam,die

TerBraakenDuPerronmetelkaarincontactbrengt.Alin1930heefthijplannenvooreentijdschrift

waarinhijbeideschrijversgraagsameninderedactieziet,naastSlauerhoffenVanVriesland.Eind

julistuurthijTerBraakeenbriefdoor,dieafkomstigisvanDuPerron,waarindezezeerpositiefis

overTerBraaksCarnavalderburgers.74EenrecensiedoorDuPerron,metdezelfdestrekkingzallater

verschijneninDenGuldenWinckel.75Op17november1930startdebijnatienjaardurende,

intensievebriefwisselingtussenTerBraakenDuPerron,hetbeginvaneenhechtevriendschap.Door

hetcontactmetDuPerronkomtTerBraakineennieuwelevensfase,waarinliteratuurweer

belangrijkerwordt,tenkostevandefilm.76Ofwashetschrijvenoverdenoviteitfilmvooraleen

maniergeweestomeenpositieteverwerveninhetcultureleleven?HansSchootsgaatinzijnartikel

‘Degeestmaaktlevend,hetAmerikanismedoodt’77inopderolvanTerBraakindeFilmliga,maar

ookopderolvandeFilmligainTerBraakscarrière.


14

DeoprichtingvanForum,inseptember1931,isdaarineenvolgendestap.78DuPerronstaat

negatieftegenoverdeLiga‐mentaliteitenspoortTerBraakaanerafstandvantedoen.79TerBraak

daagtDuPerronuiteen‘leeken’stukjeoverfilmintesturennaarhetblad,omzijncollega’ste

‘choqueeren’,enstaatinvoordeplaatsingervan.80DuPerronschrijfteenzeernegatiefstukoverde

filmShanghaiExpress,eenfilmmetMarleneDietrich,dieopScholteenJordaanjuistveelindruk

heeftgemaakt.ScholteverrastTerBraakdoorzonderoverleghetstukvanDuPerronniette

plaatsen,maartevervangendooreen–uiteraardzeerpositief–stukoverdefilmvaneigenhand.81

TerBraakreageertmeteenvenijnigstukindevolgendeFilmliga,waarinhijhet‘oudeLiga‐ideaal’

verdedigt.IneenbriefaanScholtedreigthijmetuittreden.82IndebriefwisselingTerBraak–Du

Perronisuitgebreidtelezenmethoeveelgenoegenditconflictuitgespeeldwordt.83TerBraaktrekt

zichop5april1932teruguitderedactie.NadezebreuklijktdevriendschaptussenTerBraaken

Scholtedefinitiefbekoeld,84hoewelTerBraaknogwelsporadischvoorFilmligaschrijft.85

HetVaderland

In1933zijnScholteénTerBraakinderaceomdevacaturevanmedewerkervoorliteratuuren

toneelbijHetVaderland.TerBraakhaddevoorkeurvankunstredacteurG.H.’s‐Gravenzande(alias

G.H.Pannekoek).Hanssenvatdeintrigealsvolgtsamen:

DegrotekandidaatvandedirectiewasechterHenrik

Scholte‐daarishijweer‐,diegeenmiddelongebruikt

lietombijHetVaderlandtekomen.Infeitehadhijal

eenstilzwijgendeafspraakmetE.A.L.deLang,

directeurvanHetVaderland,dathíjdeopvolgervan

Borelzouworden.Hijlegdebezoekenaf,schreef

ellenlangebrieven,schakeldedehoofdredacteurvan

deN.R.C.in‐wantsedertdeverkoopvanhetbladin

1924aande‘notoirecourantier’H.NijghstondHet

VaderlandondertoezichtvandeN.R.C.‐en

probeerdedecommissarissenvandeHaagsekrant

voorzichtewinnen.ZonietTerBraak,hijbrachtgeen

bezoek,hieldzichbuitenhetgekonkelenwachtte

af.86

Beidendieneneenproefkroniekteschrijven.Alseersteverschijnt‘Eenvolkontwaakt.Maarzijn

kunst?’vanScholte,op17september.Op24septemberwordtTerBraaks‘MorgensternsBetoverde

Wereld’afgedrukt.87Uiteindelijk,nalanginspanningtehebbengezeten,krijgtTerBraakdebaan.88

Hanssenschrijftvervolgens:


15

HenrikScholte,deafgewezene,verwerktedegebeurtenissenopzijnmanierdooreenmytheinhetlevente

roepenwaarinhijdegoedheiligewasdieeigenlijkzijnneusvoorhetbaantjeophaalde.Ineenmondeling

onderhoudoverTerBraakverklaardehijlater:‘IkhebTerBraaknogdiebaankunnenbezorgen,ƒ6.000perjaar

wasmeeigenlijkteweinig,bovendienhadikdanmoetenverhuizen.’89

DevolgendepassageuitdebriefwisselingTerBraak‐DuPerronvindtHanssenhelaasníet

vermeldenswaardig:

IkmoettotrestauratievanScholte'sreputatiezeggen,dathijmijvandaageenzeerhartelijkefelicitatiezond,met

eenoprecht‘sansrancune’(oprecht:hoopik).90

DeoprechtheidvanScholtevaltwellichtinderdaadtebetwijfelen.Tochvindikhettyperenddat

Hanssennietdemoeiteneemtommeldingtemakenvandezebrief,ofdepassagewaarinTerBraak

dezebriefnoemt.DatScholtezichdeminderewistvanTerBraak,komtmetnameinLinssensportret

duidelijknaarvoren.Hijzalzichderhalveterdegebesefthebbendathijallesuitdekastmoesthalen

alshijdezeracevanTerBraakzouwillenwinnen.Hetlijktmegeendiskwalificatievandepersoon

Scholte.

Dekwestie“DoeHans”

DelaatstekeerdatersprakeisvanschriftelijkcontacttussenScholteenTerBraak,althansvoor

zoverbekend,isin1939,alsScholteeenemotionelebriefaanTerBraakschrijftnaaraanleidingvan

eenuitdehandgelopenpolemiektussenTerBraakenderechts‐liberaalDoeHans,hoofdredacteur

vanhetHaagsedagbladDeAvondpost,enhetdaaropvolgendedreigendeontslagvanTerBraakbij

HetVaderland.91

HetisdetijdvanhetookinNederlandsterkopkomendnationaal‐socialisme,waarTerBraak

zichmethandentandtegenverzet.Nietteminkomthetsteedsdichterbij,zelfsbinnenHet

Vaderland,waarvoorTerBraaknogsteedskroniekenschrijft.Vooralindebuitenlandredactiezitten

dannogalwatsympathisantenvanhetnationaal‐socialisme,waaronderHendrikKrekel.92Ditonder

hettoeziendoogvanE.deLang,dedirecteurdiezichin1933feltegendebenoemingvanTerBraak

verzetteenlieverScholtehadgehad.TussenTerBraakenDeLangheerstdanookeengroot

wederzijdswantrouwen.

WanneerKrekelindezondagkrantvan19maart1939,naaraanleidingvandeDuitse

bezettingvanPraag,alteopenlijkenationaal‐socialistischeuitsprakendoet,93stuurtTerBraak,

namenszijnziekehoofdredacteurC.M.Schilt,eenprotestbriefnaarP.C.Swart,dehoofdredacteur

vandeN.R.C.–waarHetVaderlandindietijddeelvanuitmaakt.DeLangwordtophetmatje

geroepenendeN.R.C.‐directiemaanthemom‘voortaaningeenenkelartikelmeerblijktegevenvan


16

welkelevensbeschouwelijkeofpolitiekevoorkeurendanook’.94Swart,ookalgeenTerBraak‐

liefhebber,95houdtvanafdatmomenteenoogjeinhetzeil.

WanneerTerBraakindepolemiekmetHanseenpolitiekgevoeligetermlaatvallen–hij

verwijtHanseen‘mentaliteitdiesomsdichtindebuurtkomtvandefascistische’96–grijpteerstDe

LangendaarnaSwarthardin.IneenbriefsommeertSwartTerBraakterugtekeren‘tothetterrein

derzuivereletterenenzichvooralniet[tebemoeien]metalleswatpolitiekofreligiebetreft.’97

WanneerTerBraakSwarttelefonischbenadert,wordthijdoorhemafgesnauwdenhijontvangt

terstondeendreigendebriefvanN.R.C.‐directeurNijgh.

GeachteHeerTerBraak,

Wijzijnverplicht,totonsleedwezen,Ueenlaatstewaarschuwingtegeven.Wieniethoorenwil,moetvoelenen

waarUblijkbaardewenschenvanUwhoofdredacteuraanUwlaarslaptendaardoorookdievanden

gedelegeerdevoorredactiezakenvanHetVaderland,zijnwijverplichtUtewaarschuwen,datwijvanUnietmeer

zullenduldengekifenpolitiekinUwgeschrijfenoverbodigepersoonlijkeaanvallen,alsdieaanhetadresvanden

heerHansinUwlaatsteartikel.

Vandegelegenheidmakenwijgebruik,omdewenschelijkheiduittespreken,datUinUwwerkwatmeer

objectiefwordt,d.w.z.nietvoortgaatopdewijzealsUdatgewoonbenttedoen,Uwvriendjesvoortetrekkenen

deverschenenboekenvanandereopvattingendandeUwe

vooreengrootdeellinkstelatenliggen.Dieweder‐keerige

ophemelarijvaneenkleinegroepbeginthetpubliekte

vervelen.WijhebbendenheerSchiltverzochtinde

toekomstnauweropUwwerktoetezien.Hetlaatsteartikel

hadhijnietdoormoetenlaten.

ZietUgeenkans,aanonsverzoektevoldoenofzijtUdaar

niettoebereid,wilthetonsdanronduitzeggenentevens

metdegrootstespoednaareenanderepositieuitzien.Het

spreekwoord‘watgijnietwilt,datUgeschiedt’hadUwel

eensmogentoepassennaUwkritiekopdr.Krekel,door

thansnietzelfaanleidingtegeventotergernis.

AlsHansVestdijkbecritiseert,kanUdatkoudlaten.V.kan

bestzichzelfverdedigen;buitendienachtenwijantikritiek

ontoelaatbaar.

Hoogachtend

H.Nijghdirecteur

ooknamensMr.Swart98

TerBraakdienthieropzijnontslagin.DeaffairespreektzichrondenlevertTerBraakveelsteunop.

IndeberichtgevingoverhetconflictindiverseanderekrantenoverheersthetbeeldvanTerBraakals

slachtoffervaneenwraakactievandemethetfascismesympathiserendedirecteurDeLang.Naar

aanleidingvaneensoortgelijkberichtindagbladHetVolkstuurtScholteTerBraakeenwellicht


17

onverwachtesteunbetuiging,volgensHanssen‘regelrechtuithethart’.99Scholtezitopdatmoment

zelfnamelijkookbehoorlijkindeput.

Ikweetook,datIsabell,diealtijdveelmeeraanjouwkantstond,eneengrootesympathiehadvoorjouw

geestelijkeweerbaarheid,doordezegangvanzakentenzeerstegetroffenzouzijn.Eenanderemerkwaardige

parallelinonslevenisechter,datdezevrouw,voorwiejebijonshuwelijkgetuigebentgeweest,juistopdezen

dagmetdekinderennaarAmerikagaat:hetzelfdeAmerika,datjetienjaargeledenenbijnaopdendagvanons

huwelijkintweepagina's,dietusschenjouenhaareeninalhuncontrastscherpingesteldcontactteweeg

brachten,“hebtafgewezen”.

JehebthaarverledenjaarbijChezElizaeensgezegd,datjethansinjeharteigenlijkhetliefstinAmerikazouzijn.

Mochtdatooitzooverkomen,zoekdanmijngescheidenvrouwinSanFranciscoop.Dewetenschap,datzijopdit

keerpuntvanjelevenaanjouwzijdezoustaan,isiets,datikwildatjeweet.

Laathetjegoedgaan,wijzullenelkaarnietzoospoediguithetoogverliezen,ookalhebbenwijdaartoegeen

dagelijkschcontactnoodig.

Metbestewenschen

t.t.HennyScholte100

DepubliciteitrondomdekwestieendepubliekesteunvoorTerBraakzalertoebijgedragen

hebbendatdeVaderland‐/N.R.C.‐commissarissenVandenBerghenKrauszichermeezijngaan

bemoeien.ZijzettendedeurvoorTerBraakweeropeenkiermeteenvoorstelwaarinTerBraak

wordtbeschermdtegentegroteinvloedvanSwartenDeLang.VoortaanzalTerBraakalleen

tegenoverzijn–alsweinigdoortastendafgeschilderde–hoofdredacteurSchiltverantwoordelijkheid

afhoeventeleggen.TerBraakkiesteierenvoorzijngeldenhoudtzijnbetrekkingaan.Swartwordt

kortnadeaffairegetroffendooreenhartaanvalentrektzichterug,terwijlNijghalenkeleweken

eerderdooreenberoertegetroffenwas.DeLanglaatTerBraakvoortaanzijnganggaan.TerBraak

zaltotheteindvanzijnlevenblijvenschrijvenvoorHetVaderland.Zijnlaatstekroniekverschijntop

11mei1940,vierdagenvoorzijnzelfgekozendood.


18

Literatuur

Filmliga1927‐1931.SocialistieseUitgeverĳNĳmegen,Nijmegen1982HansAnten,‘DecontemporainekritiekopMennoterBraaksHamptonCourt’.In:DeNieuweTaalgids80(1987),p.125‐139.EgbertBarten,'"Ikbeniemanddieindromenleeft".Groene‐profielMr.HenrikScholte.'In:DeGroeneAmsterdammer,15juni1988.MennoterBraak,Verzameldwerk.G.A.vanOorschot,Amsterdam1949‐1951.*)MennoterBraak,DePropriaCuresartikelen1923‐1925(ed.CarelPeeters).BZZTôH,DenHaag1978.*)MennoterBraak&E.duPerron,Briefwisseling1930‐1940.(ed.H.vanGalenLast).G.A.vanOorschot,Amsterdam1962‐1967.D.J.Cannegieter,‘Wieniethoorenwil...MennoterBraakenHetVaderlandin1939’.In:Jaarboek1986GeschiedkundigeVerenigingDieHaghe(eds.M.vanBaarsel,Ch.Dumas,C.M.Nigten),p.249‐259.SalmaChen,‘GeboorteenstervenvanDeDistelvinck.’InJaarboekLetterkundigMuseum2.NederlandsLetterkundigMuseumenDocumentatiecentrum,DenHaag1993.*)LéonHanssen,Wantalleverliesiswinst:MennoterBraak1902‐1930.Balans,Amsterdam2000.LéonHanssen,Stervenalseenpolemist:MennoterBraak1930‐1940.Balans,Amsterdam2001.*)CélineLinssen,‘Unaniemrotstophedenavondvergaderen.’In:Hetgaatomdefilm!BasLubberhuizen,Filmmuseum1999,p.15‐147JosPerry,‘“Hetleven,dathardisentochgoed”DeDrentsewereldvanAnnedeVries’.In:JaarboekvandeMaatschappijderNederlandseLetterkundeteLeiden,2004‐2005.MaatschappijderNederlandseLetterkunde,Leiden2006p.34‐36.*)IvoSchöffer,Hetnationaal‐socialistischebeeldvandegeschiedenisderNederlanden.HES,Utrecht1978.*)HenrikScholte,‘Naeenhalveeeuw.HerinneringenaanMennoterBraakalsstudent.’In:Bzzlletin54(maart1978).HansSchoots,‘Degeestmaaktlevend,hetAmerikanismedoodt.’In:Hetgaatomdefilm!BasLubberhuizen,Filmmuseum1999,p.149‐214AdriaanVenema,Schrijvers,uitgevers&huncollaboratie.Deel3a:Dekleinecollaboratie,Amsterdam1990.*)*)viaDBNL

Verantwoordingillustraties:

p.1:HenrikScholte,naareentekeningvanW.Heskes/MennoterBraak,naareentekeningvanJoSpier,beideuit:ErtsLetterkundigeAlmanakvoorhetjaar1927.S.L.vanLooy,Amsterdam1926.p.5:DePropriaCures‐redactie/febr.24,uit:Bzzlletin54(maart1978).p.7:MennoterBraak,uit:ErtsLetterkundigeAlmanakvoorhetjaar1926.S.L.vanLooy,Amsterdam1925.p.8:HenrikScholte,uit:ErtsLetterkundigeAlmanakvoorhetjaar1926.S.L.vanLooy,Amsterdam1925./VoorpaginaErtsLetterkundigeAlmanakvoorhetjaar1926.S.L.vanLooy,Amsterdam1925.p.10:ManifestFilmligaAmsterdam(fragment),uit:Filmliga1927‐1931.


19

p.11:LogoFilmliga(tijdschrift),uit:Filmliga1927‐1931.p.13:VoorpaginaHetVaderland,24‐09‐1933.http://kranten.kb.nl/index3.htmlp.15:BriefNijghaanTerBraak,4mei1939,uit:Jaarboek1986GeschiedkundigeVerenigingDieHaghe


20

Noten

1Hanssen(2000)enHanssen(2001).2ziedehitvanKoosAlberts,Ikverscheurdejefoto(1984).3Hanssen(2000/2001).4Linssen(1999).5TerBraak(1978).6Scholte(1978).7Chen(1993).8LinssennoemtScholte‘eigenlijkeenvandeweinigeLiga‐voormannenwiernaamgeengeschiedenisheeftgemaakt.[…]ookindemeergespecialiseerdeliteratuuroverdeFilmligakomtderolvanScholteeigenlijknergensuitgebreidaanbod.[…]MaarhetisdevraagofdeLigazichzonderhetvuurvanScholteooittotzo’nhechtgestructureerdeenwijdvertakteorganisatiehadkunnenontwikkelen.’Linssen(1999)p.36.9Linssen(1999).10H.Scholte,‘Dejarendesovervloeds.1920‐1925’,typoscript(origineel:Amsterdam,Gemeentearchief;kopie:LetterkundigMuseum,collectieJ.H.W.Veenstra).11HenrikScholte,‘HetessaybijTerBraak,DuPerronenMarsman’.In:CritischBulletin3(1932)37‐42.12HoewelhetnietuitgeslotenisdatzeelkaardaarvoorreedsontmoethebbenbijbijeenkomstenvandeGymnasiastenbond.ZieHanssen(2000)p.191‐192enScholte(1978)p.21‐22.13uitgebreidbeschreveninHanssen(2000)H16.14Scholte(1978)p.22.15Scholte(1978)p.22.16TerBraak(1978)p.7.17TerBraakseerstebijdrageaanhetbladisgedateerdop2juni1923enbetrefteenbesprekingvaneenbundelvan…Binnendijk!HelaasisnochindeinleidingopdePropriaCures‐artikelen,nochindebiografietelezenhoeTerBraakzijnintredemaaktebijPropriaCures.18Hanssen(2000)p.214.19zieo.a.Scholte(1978)p.22.ScholteverklaartindezememoireshelaasnietwaaromhijTerBraakvroeg.20Hanssen(2000)p.216.21Hanssen(2000)p.192,197Vgl.ookp.229:‘HenrikScholte,degrootstecarrièristmaarookdegrootsteschertsfiguurvanallevriendenvanTerBraak,konzichslechtsmetdédainoverTerBraaksstudentenhuisvestinguitlaten:“eenkleurlooshokineenkleurlozehuizenrijaandekleurlozedenTexstraat”.OveralwaarScholtezichniethetmiddelpuntvandewereldkonwanen,mistehijglans.’HetScholte‐citaatkomtuitScholte(1978)p.22.22Hanssen(2000)p.198.23LinssennoemtScholte‘eigenlijkeenvandeweinigeLiga‐voormannenwiernaamgeengeschiedenisheeftgemaakt.[…]ookindemeergespecialiseerdeliteratuuroverdeFilmligakomtderolvanScholteeigenlijknergensuitgebreidaanbod.[…]MaarhetisdevraagofdeLigazichzonderhetvuurvanScholteooittotzo’nhechtgestructureerdeenwijdvertakteorganisatiehadkunnenontwikkelen.’Linssen(1999)p.36.24Scholtepubliceerdenadeoorlogo.a.overluchtvaartenhetoudeGriekenland.Ziebijv.hetoverzichtvanzijnwerkenin:MededelingenvandeDocumentatiedienst.NederlandsLetterkundigMuseumenDocumentatiecentrum,DenHaag/ArchiefenMuseumvoorhetVlaamsCultuurleven,Antwerpen1954‐1992(beschikbaarviaDBNL).25Venema(1990).26Venema(1990)p.146.27TerillustratienogeencitaatvanVenema:‘Knapwasnationaal‐socialist;Scholteisdatnooitgeworden.Maar‘fout’washijwel.DatmagwelweereensbenadruktwordenalsjeeenartikelleestalsdatvanEgbertBarteninDeGroeneAmsterdammervan15juni1988.BartenschetstdaarineenweinigwaarheidsgetrouwprofielvanScholte.’Venema(1990)p.147.Venemageeftóókhierbijgeennaderetoelichtingofonderbouwing.Bartenschreefo.a.‘In1942wordt[Scholte]perschefvanhetdubieuzefilmmaatschappijtjeNederlandFilm.[…]Nazijnontslagbijdezeklubbegin1943wordthijindeloopvandatjaarnoodgedwongenDuitsgeoriënteerdeamusementsweekbladCinemaenTheaterdatnaDolleDinsdag1944ookverdwijnt.Veelishetnietomiemandalskollaborateuraandeschandpaaltenagelen,maarvoordebloedhondendienadeoorlogpostuumhun


21

heldenmoedmoestenbewijzen[…]ishetgenoeg.[…]DieoorlogsperiodeheeftScholteookinzijnlaatstemaandennogbehoorlijkdwarsgezeten.[…]Tegenelkedoorhemalskwetsendvoorzijngoedenaamervarenaantijgingoverzijnoptredentijdensdeoorlogtrokhijtenstrijde.Nogtotin1983werdendergelijke,meestalnauwelijksgefundeerdebeschuldigingendoorzijnadvokaatafgestraft.’Barten(1988).28Scholte‘haddeterm‘1meibezopenen’gebezigdendatwasvoorKenteringaanleidingPropriaCuresWeltfremdheitenverheerlijkingvanderoeisportteverwijten.VoorKenteringwasScholtestermdeuitdrukkingvaneenmentaliteitdie‘tegenoverhetSocialismeenzijndragersindestudentenwereldheerst’.’TerBraak(1978)p.25.TerBraakreageerthieropinhetartikel‘PropriaCuresenderoeisport(Eenniet‐sportieveapologie),TerBraak(1978)p.141‐143.29TerBraak(1978)p.26.30HenrikScholte,‘Zwarthemdenvoor!’,inPropriaCures,16december1922.Zieookdeanekdoteover‘PietHitler’,destudentikozegrapn.a.v.demislukteHitler‐putsch.TerBraak(1978)p.23.Hanssen(2000)p.215.Vgl.ookSchoots(1999)p.153:‘ZelfgafScholtemetzijnPC‐artikel‘Zwarthemdenvoor!’eenedelfascistischedraaiaandezegevoelens,dieweinigtemakenhaddenmetpolitiek,maarallesmetouderwetssnobistischelitarismeenjeugdigeovermoed.’31Hanssen(2000)p.221‐222.32Scholte(1978)p.22‘wantermoesttenslottegestudeerdworden.’33M.terBraak,H.Ivens,‘DeVrijeBladen’(‘Litt.kroniek’).In:PropriaCures,1november1924.Zie:TerBraak(1978)p.148‐150.34M.terBraak,‘OverHermandeMan’(‘Boekbespreking’).In:DeVrijeBladen2(1925)nr.4p.108‐111.35ScholteenCamperthaddenin1922sameneendichtbundel,getiteldRefereinen,uitgebracht.EenjaarlaterverscheenScholtesbundelChrysantheem.36geciteerdin:Chen(1993)p.44.37geciteerdin:Chen(1993)p.44.38Hanssen(2000)reconstrueertdecorrespondentietussenresp.ScholteenBinnendijkenTerBraakenBinnendijkenvathetalsvolgtsamen:‘Eerderdatjaarhadhijhetvoorstelgelanceerdvooreenveertiendaagsekrantmetkorte,actueel‐literairejournalistiek,waarvanScholtezelf,Campert,BinnendijkenTerBraakderedactiezoudenmoetenvormen.Delaatstetweewimpeldenhetechteraf:erwerdinNederlandalgenoegoverliteratuurgeluld.’p.260.39BriefMennoterBraakaanDickBinnendijk,13juni1925,geciteerdinLinssen(1999)p.39.40BriefMennoterBraakaanHenrikScholte,15juni1925:‘ViaDickontvingikjezeergewaardeerdeuitnodigingtothetaanvaardenvaneenev.redacteurschapvaneenev.opterichtenblad.Natuurlijkstelikdeinvitatieopprijs;maarverschillenderedenennopenme1°buitenalleanderebezwarenomhetredacteurschapteweigerenen2°mijnprincipieelebezwarentegendeoprichtingjeevenmeetedeelen.(DitnatuurlijkookgeheelvoorJanbedoeld.)Dickverzochtmenadrukkelijkonafhankelijkvanzijntegenwerpingenteoordeelen,watikbijdezendoe;ikbenhetechteropdemeestepuntenmethemeens.1°Omdatikhetvolgendjaardoctoraalwenschteplegen,zouikiniedergevalgeenleidendepositiehoeookaannemen.IkgauitdePropriaCures‐redactieomdejournalistiekteontvliedenengahaardusnieteldersadoreeren.Mochtdeoprichtingdoorgaan,danwilikvantijdtottijdmetgenoegenmeewerken.2°Tegendeoprichtingzelfhebikdevolgendebezwaren.Ikgeloof,dathetnoodzakelijkzalmoetenleidentotverjournalistizeering.Vooruitvoerigencritiek(essay)zijndeVrijeBladentochvoldoende!Waarommoetenweonsingeflodderverliezenalsde“notities”van“Boek&Kunst”,dieheelaardigzijnomboekentekrijgen,maartochverderweinigserieuzebeteekenishebben?’41Zieo.a.Hanssen(2000)p.256‐258enBriefHenrikScholteaanMennoTerBraak,6juli1925:‘Wathet“Midzomernachtsfeest”nogbetreft,ikdurfhierovergeenverslagnaardekrantentesturen,zooalseersthetplanwas.Alsfuifjewashetafterallnietonaardig,maardekernvandezaak:hetfeit,waaromjuistdeDistelvinckdezefuifmoestorganiseeren,istochin'twatergevallen.’42GeciteerdinChen(1993)p.57.Vgl.BriefHenrikScholteaanMennoTerBraak,6juli1925:‘Ikbenjezeererkentelijk,datjealsbestuurslidmeewilthelpenomdekomendeherfstdeDistelvinckbovenwatertehoudenentothaaraanvankelijkeglorietedoenterugkeeren.Ermoetvoordeherfsteennieuwplan‐de‐campagneopgemaaktworden,nietalleenvoorlezingenteAmsterdam,maarookdaarbuiten,hetlaatsteniethetminstomdedroevekastespekken.[…]eenkrachtig,enthousiastiemand,alscentrum,isvoordeDistelvinckdunktmeheteenenoodige,nuheteerstevuur,debaringsroeserbijdemeestenuitisendeDistelvinckdoordeElseLasker‐historieenhetMidzomernachtsfeestz'nreputatieveelschadeheeftgedaan.’43HenrikScholte,D.A.M.Binnendijk,MennoterBraak,ConstantvanWessem,‘DeDistelvinck.Januari1925‐Januari1926.Uitvaart‐manifest’(‘Algemeenestudentenbelangen’),PropriaCures,13maart1926.


22

44Chen(1993)p.59.45Scholte(1978)p.25.46Scholte(1978)p.25.47Althans,datvoertScholteachterafalsredenaan.Scholte(1978)p.25.48ScholtebeweertachterafechterdatderedenhiertoehetoverlijdenvanVanLooywas,zieScholte(1978)p.25.49Scholte(1978)p.25.50Linssen(1999)p.39/Scholte(1978)p.25‐26.51ScholteisbijvoorbeeldergenthousiastoverTheBigParadeuit1925enoverweegtnahetzienvandezefilmeenstukteschrijventegenhetanti‐amerikanismevanTerBraak.ZieLinssen(1999)p.46.Defilmwordtoverigensookprominentgenoemdinhet–doorScholtegeschreven–Filmligamanifest.52Vgl.Hanssen(2000)p.335‐338.(TuschinskiwasvanJoodseafkomst.)53Hanssen(2000)p.312.54Hanssen(2000)p.323.55H.[enrik]S.[cholte],‘Cinema’(‘Scaenica.Weekkroniek’),PropriaCures,29september1923,geciteerdinHanssen(2000)p.350enLinssen(1999)p.44.56Vgl.Linssen(2000)p.41‐44.57Vooreenimpressie,ziebijv.Linssen(2000)p.19‐21.58Vgl.Linssen(1999)p.21‐26.59bijv.‘enigopportunismeishemnietvreemd’,Linssen(1999)p.41.60DelezerzalzelfdeconclusiekunnentrekkendatenigeambitieenhoogmoedScholtenietvreemdwas.TekenendhiervoorisdeinhetDuitsvertaaldespreukvanmarkiesDeSadedieScholtealsmottozijndagboekhadgeschreven:‘ImmerderStärkeresein‐dasistdasganzeGeheimnisdesLebens.’zieHanssen(2000)p.36261Amsterdam,Gemeentearchief,archiefvanmr.HenrikScholte,toegangsnummer1133,2,geciteerdinHanssen(2000)p.362.Vgl.Linssen(1999)p.73‐74,dieookuitdebetreffendepassageciteert.Eerdereaanhalingenuitdezeparagraafkomenookuitdezepassage.62BriefTerBraakaanScholte,16oktober1930:‘Huijtsbeltmedaarevenop,dathijvandeWindnogeenkortbriefjeheeftontvangen,waarinhijonsverbiedt,russischefilmstedraaienzondermethemtotovereenstemmingzijngeraakt.Hetwordtfraai!HetconflicttusschenN.R.Ct.enBondisweeraandengang.DeafdeelingRotterdamheeftopgrondvandeslechtecritiekopdereuzefilmDreyfusbesloten,denboycotvoorloopigvoorttezetten.Alleen,schrikniet,TuschinskiendeCorsowarenvoordeopheffing!Ikbenweerheftigvanmeening,datwedeLigavoortmoetenzetten.’63Scholtespreektvande‘R'damsche“Coupd'état”.’BriefMennoterBraakaanHenrikScholte,december1930.64Vgl.Linssen(1999)p.120‐129enBriefHenrikScholteaanMennoterBraak,september1930:‘Hetisonzeovertuiging,datdeoudegeestderFilmligageheelverdwenenisendatzij,alsinstrumentindehandenvandefilmprolleneensmadelijkernederlaagzallijdendanthans,waardooreerstopdenduurbewezenzalworden,dathetgelijkaanonzenkantwas.Destemeerreden,omthanshetmaandbladFilmligaweeropterichten.’65ZieLinssen(1999)p.55.66Devrijebladen3(1926),nrs.7,8en9.67Vgl.Linssen(1999)p.54‐55.68Indezefilmrubriek,getiteldFilmkunst,wordtuiteraardweinigpositiefgesprokenvoor‘bioscoop’films.DeNationaleBioscoopbondstoortzichhieraanenbesluiteind’29toteenadvertentieboycot.OokhierdoorlopendespanningentussenhethoofdbestuurendeafdelingRotterdamop.BriefHenrikScholteaanMennoterBraak,16oktober1930:‘Huijtsbeltmedaarevenop,dathijvandeWindnogeenkortbriefjeheeftontvangen,waarinhijonsverbiedt,russischefilmstedraaienzondermethemtotovereenstemmingzijngeraakt.Hetwordtfraai!HetconflicttusschenN.R.Ct.enBondisweeraandengang.DeafdeelingRotterdamheeftopgrondvandeslechtecritiekopdereuzefilmDreyfusbesloten,denboycotvoorloopigvoorttezetten.Alleen,schrikniet,TuschinskiendeCorsowarenvoordeopheffing!Ikbenweerheftigvanmeening,datwedeLigavoortmoetenzetten.’OokdezeontwikkelingenhebbenbijgedragenaandespanningenbinnendeLiga.69BriefScholteaanTerBraak,14september1931:‘Dezaakisnamelijkdeze,datwijmethetredacteurschapvanOtten,dienwijuitvrijenwilnimmeraanhetdriemanschapderoprichtersenverdedigersvanwatwijnumaarzullennoemen“deideeFilmliga”toegevoegdzoudenhebben,nogalinonzemaagzitten.TegendeformaliteitvanOttenalsredacteurbestaatnatuurlijkevenminbezwaaralstegendefinantieeleregelingenzijnaandeelindewinst.[…]WijhebbenOttengevraagdalsredactie‐secretaris,omorganisatorischeenadministratievekwaliteiten.Wijvoorzienechtermoeilijkhedenalshetzougaanomhetschrijvenvancritieken,


23

inhetbizondercritiekenvan“voorvoorstellingen”derLiga,diehijzelforganiseert.’BriefTerBraakaanScholte,16september1931:Ikvindeengebiedsverdeelingheelgoed,maaralleen,wanneerdienietkrenkendvoorOttenis.Tenslotte(endatisjuisthetlastigepunt)isdemaneenauteuren(daarikhemietsmeerdanoppervlakkigken,kanikdaarvoorwelinstaan)bijveelkleineijdelheidjeseenzeerbetrouwbarekerel,dieniknietvoorhethoofdzouwillenstooten,ookalbenikevenminalsjullievanzijnfilmportretten‐stijlgediend.BriefScholteaanTerBraak,17september1931:‘Ikkannietontkennen,datdekwestie‐Ottenvoormijngevoeleenvervelendedraaibeginttenemen[…]Datnugebeurtvoortdurendminder.Ikhebaanvankelijkinopdrachtvanjou,JordaanenniettevergetenookNijgh&vanDitmar,waarditallesookreedsmeeovereengekomenwas,Ottenmededeelinggedaan(ineengesprekwaarBouwsbijwas)vandeheruitgavevan“Filmliga”bijNijgh,ondereenredactievandriepersonen,jij,Jordaanenik,terwijlikhem,Otten,vroegalsredactie‐secretaris,hetgeenhijvolkomenaanvaardde.Alsdatwerkgedaanmoetworden,hebbenwijtochwelhetrecht,iemand(tegeneenzeerbehoorlijkevergoedingbovendien)voordatwerkenvoornietsanderstevragen.Otteniseerstlatergaansputteren.’BriefScholteaanTerBraak,10december1931:‘Ottenheeftmij(S.)gisterenavonddefinitiefmedegedeeld,dathij,indienJordaanopeenartikeloverWertoffinsisteerde,ontslagzounemenalsredacteur‐secretaris,welkemededeelinglaterinjouwbijzijn,nl.toenookwijbeidentenslottebeslisten,datinderdaadJordaanzouschrijven,gevolgdisdoorOtten'smededeeling,dathijzichdaaropvandezakenvanFilmligaterugtrok.[…]Wijherhalennogeenshoezeerhetonstegenstaat,datwij,dievierjaarlangzondereenigeonaangenaamheidaaneenbladhebbensamengewerktenvandatbladietsgoedshebbengemaakt,thansvanruzietotruziegesleeptworden.Hetismogelijk,datsommigeruziesonvermijdelijkwaren,mijnaandeeldaarininhetverledenwiliknietwegcijferen.Maarhetisonsbeiderovertuiging,datvandemeestegeschillenOttendeoorzaakwas.’70ZieAnten(1987).71Anten(1987).72BriefScholteaanTerBraak,3november1931.Vgl.BriefTerBraakaanDuPerron,3november1931:‘Sederttweedagenzitikindeprovincie,omuitteblazenvandeverdoemingvanHamptonCourt.Watmezelfverwondert,is,datdemoralisatiesvanHelmanenScholte(indeN.R.Cr.)mijtochnograkenenzelfsveranderingenteweegzullenbrengenindeDr.Dumay.Ikhadn.l.gedacht,datdegemiddeldeNederlanderamoreelerwas,betervertrouwdmethetprobleemvanhetcynisme;endatScholtezichopzouwerpenalseenverdedigervanGethsemane(waarbijderedactievandeN.R.Cr.fatsoenshalvenogeenigeregelsvandedoorhemgeciteerdepassageheeftgeschrapt!)hadiknietkunnenvermoeden.’BriefwisselingTerBraak,DuPerronIp.143‐144.IndeaantekeningenbijdezebriefnoteertVanGalenLast:‘IndeN.R.C.van29october1931verscheeneenongesigneerdebesprekingvanHamptonCourt,waarinTerBraako.m.werdbetichtvan‘branie‐achtigeblasphemie’,n.a.v.eenpassagewaaraandekritikuszichhad‘gestoten’,depassagewaarinsprakeisvandegoudentelefoonvandePaus.DebesprekingwasnietvanH.Scholte,zoalsTerBraakvermoedde,maarvanV.E.vanVriesland.’(Cursiveringdoormij,MD.)OverigensmelddeHanssenookaldatderecensievanScholtewas,zieHanssen(2001)p.38(noot36).73BriefScholteaanTerBraak,februari1930.Vgl.ookBriefTerBraakaanDuPerron02juni1931,waarinTerBraakeenontmoetingmetScholtebeschrijft.BriefwisselingTerBraak,DuPerronIp.102.74ZieHanssen(2001)p.13‐14.HanssenbaseertzichopbrievenvanBouwsaanTerBraak.75E.duPerron,‘Carnavalenaschwoensdag.Eenlevensbeschouwingvanonzentijd’,n.a.v.MennoterBraak,Hetcarnavalderburgers(Arnhem1930),inDenGuldenWinckel29(1930)9(september)p.201‐203.76Linsseninterpreteerthetconflict,m.i.terecht,opdezemanier,zieLinssen(1999)p.142‐143.Hanssen,diezichindebetreffendepassagevooralopTerBraakslaatsteartikeleninFilmligabaseert,gaaternietverderopindandat‘TerBraak[dit]beschouwdealseenknievalvoordecommercieenalseenblijkvanminachtingvoordewerkelijkeavant‐garde.’Hanssen(2001)p.91InTerBraaksDemasquéderschoonheid,dathijin1931schreef,komtdefilmeroverigensooknietaltebestvanaf.77Schoots(1999).Metnamehoofdstuk2,p.153‐170handeltoverTerBraak.78Scholtewordtaanvankelijkgevraagdombijtedragen:‘Voortooneel:Scholte(maargeenjournalistiekestukjes!)’,‘IkhebbezwarentegenScholte,alshij‘journalistieke’stukjeslevert;kanhijhetnietandersdaninDeGroene,danhoorthijbijonsniet.’BriefwisselingTerBraak,DuPerronIresp.p.138/130.ScholtesenigebijdrageaanForumis‘TooneelcrisisenTooneelcritiek’.In:Forum1(1932)nr.1.79BriefDuPerronaanTerBraak,23april1931:‘Enwatmijwerkelijknijdigkanmaken‐omdepretentieuzestompzinnigheidervanenverderniets‐isdiesoortfilm‐eer,offilmkenners‐eer,dienietmeergedoogtdatmen‘slechte’filmsziet,danwanneerdietegenoverhetLiga‐protocolalthansopéénmanierverantwoordzijn.(Ikleeswèldetective‐romans,maarniètLaDameauxCamélias!)Deheelehoudingisbezopen,snobistisch‐idioot.


24

HetwordtvooreenbehoorlijkmenschtijdomtegendieLiga‐wijshedentemiliteeren.Wanneerdoejijhet?’BriefwisselingTerBraak,DuPerronIp.82‐83.80BriefTerBraakaanDuPerron,27december1931:‘Kunjenieteenseenstukschrijvenoverdefilm,van‘leekenstandpunt’,zooalsjedestijdswildedoen?VoorFilmliga,waarinikzooietsopwekkendsgraagzouwillenplaatsen.Aldieserieuzeaesthetendaarhangenmeergdekeeluit.JeleekenopmerkingenoverRomanceSentimentaleenTurksibzoudenhetzaakjebelangrijkopfrisschen.Hetzalmijnmederedacteurenwelchoqueeren,maarikwaarborgdeplaatsing.’BriefwisselingTerBraak,DuPerronIp.154.81InScholtesbriefdiegedateerdisop07maart1932staatDuPerronsstuknoginhetconceptopgenomen.Scholtehadinzijnbriefvan06maart1932latenwetenhetstukontvangentehebben.82TerBraakreageertnahetverschijnenvanhetbladalsvolgt:‘Vanmiddagontvingik“Filmliga”,voorwelksvoorkomenopnieuwmijncompliment.IklasjestukoverShanghaiExpressenschreefheetvandenaaldbijgaandartikel,datikgraaginhetvolgendnummerzougeplaatstzien.Jezultweleencommentaarwillengeven,denkik.Dezemaniervanprincipieeleuiteenzettingismisschienbeterdanuittreden.Ikbedoel:komtdezeuitingvanmijnstandpuntinhetpubliek,danweetmen,watikvandefilmdenk,tegenwoordig.’(BriefTerBraakaanScholte,23maart1932.)83ZiedebrievenvanDuPerronaanTerBraak,26maart1932,BriefwisselingTerBraak,DuPerronIp.167‐169.84BriefTerBraakaanDuPerron,16mei1933:‘IksprakvandaagtoevalligHenrikScholte,dieookzooaangenaamverlitterairpolitiektis,datiknogminderneigingvoeldeomwelkserieuspuntookmaaraanteraken.’BriefwisselingTerBraak,DuPerronIIp.51.Vgl.Barten(1988):‘“VoordatEddyDuPerroninhetspelkwam”,merkteScholtefijntjesop,warenTerBraakenhijonafscheidelijk.’85BriefTerBraakaanScholte,21april1932:‘Schrijfme,zoodrajecopijnoodighebt.Ikbeninderdaadnietvanplanhetmedewerkerschapalsformaliteittebeschouwen,enhebnogweléénenanderopmijnhart.’86Hanssen(2001)p.189.87Hanssenmerkthieroverop:UithetfeitdatScholtealseersteeenproefartikelmochtschrijvenzoumenkunnenconcluderendathijalskandidaatnummerééngold.TerBraakberichtteaanDuPerron:‘Scholteheeftzijnproefwerkonvoldoendegemaakt,naarhetschijnt;hijwou“plusroyalistequeleroi”zijnenheeftdaaromeenstukgeschrevenalsworst.OverWillemdenZwijgern.b.alsvoorbeeldvoordenkunstenaar,ofzooiets’(passageweggelatenin:BriefwisselingTerBraak,DuPerronIIp.157‐159).Hanssen(2001)p.193.88BriefwisselingTerBraak,DuPerronIIp.145‐213.89Hanssen(2001)p.197‐198.Hetcitaatkomtuit‘OnderhoudmetMr.HenrikScholte’,LetterkundigMuseum,collectieJ.H.W.Veenstra.90BriefTerBraakaanDuPerron,9november19'33.(BriefwisselingTerBraak,DuPerronIIp.218.)Debriefwaarhiernaarverwezenwordt,bevindtzichoverigenshelaasnietindecorrespondentie,zoalsikdieontvangenheb.91OfenhoeTerBraakdebriefvanScholtebeantwoordheeft,isdushelaasnietbekend.92Sinds1929alsredacteurbuitenlandaanHetVaderlandverbonden.Vgl.Schöffer(1978)p.324‐326:‘Indejarenna'30vormtKrekeleensoortDietsekringvanintellectuelenomzichheen,dieallenbovendienvurigDuitsgezindwerden.[…]IneenbrochureDegrondslagenvanhetDuitschenationaal‐socialisme(1934)poogthijopinvoelendeenbegrijpendewijzeditverschijnselhistorischteverklarenenteprijzen.Detegenkantvanterreurenverdrukkingwilhijslechtszienalsvoorbijgaandeonvermijdelijkeuitwassenvaneengrootserevolutienaarrechts.[…]IndezegeestschrijftKrekelookzijnbuitenlandseoverzichteninHetVaderland,volvanbegripendiepewaarderingvoorhetDuitsenationaal‐socialisme.[…]DeinvloedvanKrekelsbuitenlandseoverzichtenwasgrootineenbepaaldekringvandeburgerij,diegraagookeens‘objectief’overDuitslandvoorgelichtwildewordeneneigenangstvooreenkomendconflictwildesussendoor‘begrip’.’93Vgl.Hanssen(2001)p.499enSchöffer(1978)p.325.94Hanssen(2001)p.499.95Ziebijv.Hanssen(2001)p.418,overdeShakespeare‐rel.OoktussenSwartenVestdijkboterdehetniet.SwartontsloegVestdijktoenhijdekanskreeg.Hanssen(2001)p.500.HieroverwasTerBraakopzijnbeurtverbolgen.96MennoterBraak,‘HetGemiddelde;DecultureeleenpolitiekeHansmetelkaarintegenspraak’.In:HetVaderland,30april1939.(OokinhetVerzameldWerk.)VooreenduidelijkesamenvattingvandepolemiekverwijsiknaarPerry(2006).TerBraaksvisieistelezeninbriefM.terBraakaanE.duPerron(BriefwisselingTerBraak,DuPerronIVp.378‐382).VoormijnreconstructiehebikookCannegieter(1986)enHanssen(2001)gebruikt.97Hanssen(2001)p.502.98Cannegieter(1986)p.251‐252.


25

99Hanssen(2001)p.506.100BriefScholteaanTerBraak,8mei1939.

Eindnota Menno ter Braak Menno ter Braak... · 2019. 6. 17. · Propria Cures, ‘de jure niet,...

Documents

Transcript of Eindnota Menno ter Braak Menno ter Braak... · 2019. 6. 17. · Propria Cures, ‘de jure niet,...