RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:26 E diel, 1 korrik 2012E diel, 1 korrik 2012E diel, 1 korrik 2012E diel, 1 korrik 2012E diel, 1 korrik 2012

ZBULONI PESE FSHAZBULONI PESE FSHAZBULONI PESE FSHAZBULONI PESE FSHAZBULONI PESE FSHATRATRATRATRATRATTTTT: SHEN KOST: SHEN KOST: SHEN KOST: SHEN KOST: SHEN KOSTANDINI, ANDINI, ANDINI, ANDINI, ANDINI, SHEN PALI, GINESTRA, BARILI, MASKITISHEN PALI, GINESTRA, BARILI, MASKITISHEN PALI, GINESTRA, BARILI, MASKITISHEN PALI, GINESTRA, BARILI, MASKITISHEN PALI, GINESTRA, BARILI, MASKITI

THESARET ARBERESHEShqip- Shqip- Shqip- Shqip- Shqip- ArbëreshArbëreshArbëreshArbëreshArbëresh,,,,, n n n n një urë komunikimi për të shpëtuar një gjuhëjë urë komunikimi për të shpëtuar një gjuhëjë urë komunikimi për të shpëtuar një gjuhëjë urë komunikimi për të shpëtuar një gjuhëjë urë komunikimi për të shpëtuar një gjuhë

VVVVVisar Zhiti,isar Zhiti,isar Zhiti,isar Zhiti,isar Zhiti,dëshmia sipëranedëshmia sipëranedëshmia sipëranedëshmia sipëranedëshmia sipërane

e poetite poetite poetite poetite poetitBurgologjia e VBurgologjia e VBurgologjia e VBurgologjia e VBurgologjia e Visar Zhititisar Zhititisar Zhititisar Zhititisar Zhititnë dy libra autobiografikë.në dy libra autobiografikë.në dy libra autobiografikë.në dy libra autobiografikë.në dy libra autobiografikë.

Ngjarje të vërteta, personazheNgjarje të vërteta, personazheNgjarje të vërteta, personazheNgjarje të vërteta, personazheNgjarje të vërteta, personazhe reale, vëzhgim i hollë, reale, vëzhgim i hollë, reale, vëzhgim i hollë, reale, vëzhgim i hollë, reale, vëzhgim i hollë,

fantazi trallisëse… fantazi trallisëse… fantazi trallisëse… fantazi trallisëse… fantazi trallisëse…

Shën Pali ShqiptarShën Pali ShqiptarShën Pali ShqiptarShën Pali ShqiptarShën Pali Shqiptar,,,,,aty ku lindinaty ku lindinaty ku lindinaty ku lindinaty ku lindin“banxhurnat”“banxhurnat”“banxhurnat”“banxhurnat”“banxhurnat”

Shën Pali Shqiptar është një fshat prej 328Shën Pali Shqiptar është një fshat prej 328Shën Pali Shqiptar është një fshat prej 328Shën Pali Shqiptar është një fshat prej 328Shën Pali Shqiptar është një fshat prej 328banorësh në provincën e Potencës. Ështëbanorësh në provincën e Potencës. Ështëbanorësh në provincën e Potencës. Ështëbanorësh në provincën e Potencës. Ështëbanorësh në provincën e Potencës. Është

komuna më e vogël e Bazilikatës dhe gjendetkomuna më e vogël e Bazilikatës dhe gjendetkomuna më e vogël e Bazilikatës dhe gjendetkomuna më e vogël e Bazilikatës dhe gjendetkomuna më e vogël e Bazilikatës dhe gjendetnë zëmër të Luginës së Sarmento-s...në zëmër të Luginës së Sarmento-s...në zëmër të Luginës së Sarmento-s...në zëmër të Luginës së Sarmento-s...në zëmër të Luginës së Sarmento-s...

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20○ ○ ○ ○

faqe 15faqe 15faqe 15faqe 15faqe 15

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Çfarë shkruajnë poetët e Rilindjes:Çfarë shkruajnë poetët e Rilindjes:Çfarë shkruajnë poetët e Rilindjes:Çfarë shkruajnë poetët e Rilindjes:Çfarë shkruajnë poetët e Rilindjes:Gavril Dara dhe Zef Jubani përGavril Dara dhe Zef Jubani përGavril Dara dhe Zef Jubani përGavril Dara dhe Zef Jubani përGavril Dara dhe Zef Jubani për

origjinën e Kastriotëve nga Mirdita.origjinën e Kastriotëve nga Mirdita.origjinën e Kastriotëve nga Mirdita.origjinën e Kastriotëve nga Mirdita.origjinën e Kastriotëve nga Mirdita.Po burimet dokumentare ePo burimet dokumentare ePo burimet dokumentare ePo burimet dokumentare ePo burimet dokumentare e

tezat e historianëve...?tezat e historianëve...?tezat e historianëve...?tezat e historianëve...?tezat e historianëve...?

○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19

Mbi origjinënMbi origjinënMbi origjinënMbi origjinënMbi origjinëne Kastriotëvee Kastriotëvee Kastriotëvee Kastriotëvee Kastriotëve

në Mirditënë Mirditënë Mirditënë Mirditënë Mirditë

Tek meditoja për 100-vjetorin e pavarësisë,

për faqet me dritë të his-torisë së Shqipërisë, kujte-sa më çoi një gjysmë shek-ulli më pare. Atëherë, kuru shpjegoja nxënësve të mipoemën madhore “Kënga esprasme e Balës” të rilin-dasit të shquar GavrilDara i Riu, më pati bërëpërshtypje shënimi i tijautobiografik në hyrje tëkësaj poeme: Duke kujtu-ar të parët e tij, të cilët ushpërngulën nga atdheumëmë e u vendosën nëPalac Adriano më 1480, aishkruante: “Midis tyre,ndër të parët, ishin gjy-shërit e mi, që emro hengjer më sot, Mërkuri dheNjani i Darenjëve, gjërinj(gjini, fis, gjak- shënimi im)të Kastriotit nga ana e

Vojsavës, nënës së tij, që ish-te e bija e princit të Mirdi-tasve…”.

Ky pohim interesant mështyni atëherë t‘u them, sime krenari, nxënësve të mi:

“Këto fjalë të këtij poetiduket se flasin shumë. Atosikur na thonë shkoqur seGavril Dara i Riu paska qenënga anët tona, nga Mirdita!Dhe jo vetëm kaq: Nga Mird-ita jonë duket se e paskaorigjinën edhe Heroi ynë ko-mbëtar-Gjergj Kastrioti,Skënderbeu; se princat, za-konisht, bijat e tyre i marto-nin në të njejtën trevë në sh-tëpitë e sojit të tyre.

Dhe atëherë, i frymë-zuar nga këto ide, pata shk-ruar ca sonete kushtuarvendlindjes sime-Mirditës e,pothuaj pas një gjysmë shek-ulli, po përmend vetëm dystrofa të...

Një thesar atje mes maleve, përtej detit, u konservua mrekullisht për

shekuj me radhë. Arbëreshët megjuhën traditat, kostumet, folk-lorin dhe vlerat e pazakontanjerëzore, janë ende sot një copëze vyer e mozaikut identitar të sh-qiptarëve. Në gjuhën dhe kul-turën e atyre njerëzve gjen dia-mante që ne shqiptarët e këtush-ëm i kemi humbur me kalimin eshekujve. Për disa gjëra, atje mesatij komuniteti, koha duket sikurka ndalur. Pleqtë ende e flasin ar-bërishten mrekullisht, këndojnëkëngë e kujtojnë rite tëlashta....Por koha bën të veten.Globalizmi si kudo, po shuan disavlera që deri më dje ruheshinmrekullisht. Të rinjtë arbëreshënuk e flasin më gjuhën e gjy-shërve. Ky është një lajm trish-tues. Dhe brezat e ardhshëm do

të vijojnë të largohen nga kjo gju-hë, e këto tradita të lashta...Kyështë një rrezik për këtë komu-nitet, për këtë vlerë të rrallë që imbijetoi për kaq e kaq shekuj asi-milimit, zhdukjes...

Kur na e prezantuan idenë enjë hapësire për gjuhën dhe tra-ditat, e arbëreshëve, në suple-mentin tonë Rilindasi (një që dotë jetë e pranishme çdo javë meshkrime të ndryshme) , u entu-ziazmuam. Jo vetëm do të njihnimmë nga afër jetën dhe vlerat e rral-la të këtij komuniteti arbëresh nëItali, por do të hapnim një dritareedhe për ta, nga ku mund të kun-drohen ngjarje, personazhe de-bate, vlera kulturore e historiketë Shqipërisë e shqiptarëve. Njëurë ribashkimi, që mund ta zbusëe pse jo ti thotë ndal rrezikut që ikanoset kulturës e traditave tëkomunitetit arbëresh e të ruajëatë thesar të vyer, atë pjesëz tërëndësishme të mozaikut tonëidentitar.

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-17vijon në faqen 14-17vijon në faqen 14-17vijon në faqen 14-17vijon në faqen 14-17

E arrestuan më 8 nëntor 1979, në ditë

feste, ditën e themelimittë PKSH-së së famshme,që ndërkohë e kishtendërruar emrin e saj nëPPSH, ndërsa po pintekafe me një mikun e tijpiktor në barin e hotelittë vetëm të qytetit tëKukësit, ku kishte zbri-tur nga fshati në të cilinpunonte mësues,edukonte vogëlushët, bijtë fshatarëve të varfër.Papritmas, si në ndonjëfilm absurd, në jetën e tiju shfaqën operativi izonës, gazi i degës, pran-gat... Pasuan shtatë vjetburg (1979-1987), marr-jet në pyetje ditën enatën, natën sidomos,vetmia, muret qikllopiketë qelisë, vargjet e para

të krijuara me mend, si njëdorë e zgjatur nga provi-denca, pastaj dalja në gjyq,salla, publiku, dëshmi-tarët, kryesisht të rremë,trupi gjykues, njëkarikaturë, shqiptimi idënimit me dhjetë vjetburg, vuajtja e dënimit nëSpaç, puna e rëndë nëminierë, ku kurrë nuk di-hej a dilje i gjallë, ajo punëe tmerrshme e sfilitëse nënjë vend pa ajër, ku poeti iri shtynte vagonat me qy-myrgur dhe imagjinontevargje, figura, metafora...për jetën, dashurinë, lum-turinë, vdekjen, përjetës-inë; edhe për marrëzinë ediktatorëve e të diktat-urave, të sistemeve poli-tike që cenojnë lirinë e nje-riut, që e mbikëqyrin dhekufizojnë atë në çdo hap,ashtu si Big...

Admirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina Peçi

Agim VAgim VAgim VAgim VAgim Vincaincaincaincainca

Në foto: (Lart) Fshati arbëresh Barili(majtas) fshati arbëresh Shën Kostandini

PRENG CUB LLESHIPRENG CUB LLESHIPRENG CUB LLESHIPRENG CUB LLESHIPRENG CUB LLESHI

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 1 korrik 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom TRADITAAAAAARBËRISHTJARBËRISHTJARBËRISHTJARBËRISHTJARBËRISHTJA N N N N NJOHJAJOHJAJOHJAJOHJAJOHJA

“Të tutelarësh minoranxet linguistike është një senj i vëreje e madhe për klasën politike”.“Të tutelarësh minoranxet linguistike është një senj i vëreje e madhe për klasën politike”.“Të tutelarësh minoranxet linguistike është një senj i vëreje e madhe për klasën politike”.“Të tutelarësh minoranxet linguistike është një senj i vëreje e madhe për klasën politike”.“Të tutelarësh minoranxet linguistike është një senj i vëreje e madhe për klasën politike”.

Rilindasi,Rilindasi,Rilindasi,Rilindasi,Rilindasi,De Filippo:De Filippo:De Filippo:De Filippo:De Filippo:

Një urë virtualeNjë urë virtualeNjë urë virtualeNjë urë virtualeNjë urë virtualeme Shqipërinëme Shqipërinëme Shqipërinëme Shqipërinëme Shqipërinë“Të mbrosh minorancat“Të mbrosh minorancat“Të mbrosh minorancat“Të mbrosh minorancat“Të mbrosh minorancat

linguistike është një shenjëlinguistike është një shenjëlinguistike është një shenjëlinguistike është një shenjëlinguistike është një shenjëkujdesi e veçantë nga ana ekujdesi e veçantë nga ana ekujdesi e veçantë nga ana ekujdesi e veçantë nga ana ekujdesi e veçantë nga ana e

klasës politike”klasës politike”klasës politike”klasës politike”klasës politike”

Të krijosh një urë virtuale qëtë lidhë komunitetet arbëresh

të Bazilikatës me Shqipërinë ësh-të një mënyrë për të ruajtur tëforta lidhjet me prejardhjen tonë.Pa qenë të ankoruar tek identi-teti personal, krenar për origjinëndhe pa kujtuar historinë, nuk katë ardhme. Kjo inisiativë e re ed-itoriale na gjen të impenjuar nëpromovimin e realiteteve tona ar-bëresh, në mbrojtje të një mino-rance që rrezikon të zhduket. TeRilindasi, suplement i përjav-shëm në gjuhën shqipe e me kar-akter kryesisht kulturor, do tëgjejnë hapësirë artikuj që i dedi-kohen pesë komuniteteve të Ba-zilikatës me origjinë shqiptare,me theksin mbi historinë, tra-ditën, veshjet dhe zakonet fetare.Një mënyrë për të mbajtur gjallënë kujtesë të kaluarën, por edhepër të mbrojtur gjuhën arbëreshqë tashmë flitet vetëm nga tëmoshuarit. Është një mundësi përbrezat e rinj që të vazhdojnë tatrashëgojnë në kohë siç kanë bërëparaardhësit e tyre. Për ne ështënjë shenjë e kujdesjes së veçantënë mbrojtje të minorancave lin-guistike që duhen mbështetur meprojekte që kanë si qëllim rua-jtjen e kësaj pasurie kulturore tëpaçmueshme, e përbërë edhe ngashumë histori emigrantësh qëkanë mbërritur te ne si rrjedhojëe shumë valësh emigrimi.”

Potenca, maj 2012Potenca, maj 2012Potenca, maj 2012Potenca, maj 2012Potenca, maj 2012

Një urë bashkimi me arbëreshëtNjë projekt që njeh, zbulon e krijon ura komunikimi, për të ruajturNjë projekt që njeh, zbulon e krijon ura komunikimi, për të ruajturNjë projekt që njeh, zbulon e krijon ura komunikimi, për të ruajturNjë projekt që njeh, zbulon e krijon ura komunikimi, për të ruajturNjë projekt që njeh, zbulon e krijon ura komunikimi, për të ruajtur

vlerat e gjuhës, kulturës dhe traditave të arbëreshëvevlerat e gjuhës, kulturës dhe traditave të arbëreshëvevlerat e gjuhës, kulturës dhe traditave të arbëreshëvevlerat e gjuhës, kulturës dhe traditave të arbëreshëvevlerat e gjuhës, kulturës dhe traditave të arbëreshëve

Rilindasi, De Filippo: “Një pond virtuall me Rilindasi, De Filippo: “Një pond virtuall me Rilindasi, De Filippo: “Një pond virtuall me Rilindasi, De Filippo: “Një pond virtuall me Rilindasi, De Filippo: “Një pond virtuall me Albaninë”Albaninë”Albaninë”Albaninë”Albaninë”

Rilindasi, VITI:Rilindasi, VITI:Rilindasi, VITI:Rilindasi, VITI:Rilindasi, VITI:“aljbërishti,një“aljbërishti,një“aljbërishti,një“aljbërishti,një“aljbërishti,njëpetk i madhëpetk i madhëpetk i madhëpetk i madhëpetk i madhë

“ Ne jemi të angazhuar të ndihnjëm“ Ne jemi të angazhuar të ndihnjëm“ Ne jemi të angazhuar të ndihnjëm“ Ne jemi të angazhuar të ndihnjëm“ Ne jemi të angazhuar të ndihnjëminicjative që tutelarnjëninicjative që tutelarnjëninicjative që tutelarnjëninicjative që tutelarnjëninicjative që tutelarnjën

minoranxet edhe me progjeteminoranxet edhe me progjeteminoranxet edhe me progjeteminoranxet edhe me progjeteminoranxet edhe me progjeteshkollorë ashtu sa të rinjtë të nashkollorë ashtu sa të rinjtë të nashkollorë ashtu sa të rinjtë të nashkollorë ashtu sa të rinjtë të nashkollorë ashtu sa të rinjtë të nabjeren gljuhën e prindërit e tyre”bjeren gljuhën e prindërit e tyre”bjeren gljuhën e prindërit e tyre”bjeren gljuhën e prindërit e tyre”bjeren gljuhën e prindërit e tyre”

Ka një anë të favorirësh integrimin e katë jetra të tutelarësh identitetin i vethenit.

Ka shumë shekulj që Basilikata pat fluxe emi-grantësh ka Albania e na i faljnjëm për vljerënmë shumë që na japën.

Dhja si “Dipartimento alla formazione” uangazhuam me progjetin “Alba”, atlanti linguis-tik i Basilikatës që është një e ndihurë shumëe madhe për të mbajtur fort rrëkicën leksikore.Ne jemi të angazhuar të ndihnjem inicjative qëtutelaenjën minoranxet e edhe me progjeteshkollorë ashtu sa të rinjtë mos të na bierengjuhën e prindërit e tyre, ashtu si është dhja ebëhet. Të Gjithë istitucjonet, istruktive epolitike,kanë të shtinjën progjetet që venë nëkëtë udhë, p’se në qljoftë se bazohemi vetëmmbi të foljutir do të thetë të bierësh të tëra ketotradita të forta që duanë të jenë ruajtur me samë shumë vljerë” Ky është komenti i asesorit i“Formazione della Cultura della Regione Ba-silicata” Vincenzo Viti në momentin kur prezen-toi rivistën Rilindasi ku do të dedikohet një faqekatundevet aljbëreshë të Basilikatës.

PUTENXË, MAJ 2012PUTENXË, MAJ 2012PUTENXË, MAJ 2012PUTENXË, MAJ 2012PUTENXË, MAJ 2012

Një pond virtuall që të ljidhë komunitetet aljbëreshe me Albaninë është

një manerë për të ljidhur fort rrënjtë e tyre. Pa këto rrënjë identiteti, pa kuljtuar

storjën e tyre, s’ka sprënxa për jetën al-jbëreshe që do të vinj.

Kjo gazetë e re na sheh të angazhuar tëna njohnjen jetën tonë aljbëreshe e për tu-telartur një minoranxë që rrzikon të mostë jetë më.

Tek Rilindasi, rivistë setimanale, sido-mos kulturore, në gljuhën shqipe, , do tëgjënjenë vend artikuljë të dedikuar të peskatundevet aljbëreshë të Basilicatës( tëLukanisë) me aprofondime mbi storjen,traditat, zakonët e besën

Një art për të mbash të gjall kuljtimintë të shkuarit edhe për tutelën së aljbër-ishtit që, më në fund, ku më shumë e kumë pak fljite adhe, sidomos pljeqtë. Ësh-

të një okazjon për të rinjtë për ta mbaiturnë motin, si e bënë prindërit e tyre.

Për ne është një senj i vëreje patiku-lare të tutelarësh minoranxet libnguistikeqë kanë të jenë ndihur me proxhete që dotë ruajnë këtë rrëkicë kulturore e pafund,edhe pljotë me storje

të emigrandesh që u zbarkuanë ka nashekulj pas shekulj.

PUTENXË, MAJ 2012PUTENXË, MAJ 2012PUTENXË, MAJ 2012PUTENXË, MAJ 2012PUTENXË, MAJ 2012

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 1 korrik 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI TRADITAShen Palji i Shen Palji i Shen Palji i Shen Palji i Shen Palji i Aljbëreshve:Aljbëreshve:Aljbëreshve:Aljbëreshve:Aljbëreshve:

VVVVVetëm atje bihen banxhurnatetëm atje bihen banxhurnatetëm atje bihen banxhurnatetëm atje bihen banxhurnatetëm atje bihen banxhurnat

Shën Pali Shqiptar: vetëm aty lindin “banxhurnat”Shën Pali Shqiptar: vetëm aty lindin “banxhurnat”Shën Pali Shqiptar: vetëm aty lindin “banxhurnat”Shën Pali Shqiptar: vetëm aty lindin “banxhurnat”Shën Pali Shqiptar: vetëm aty lindin “banxhurnat”Oh moj e bukura More, siç të

lashë më s’të pashë... “. SipasDorsës, “këto vargje këndoheshinme patos dhe nostalgji çdo pran-verë nga shqiptarët e Koronës tëmbërritur në Itali në shekullinXVI. Tashmë kjo këngë këndohetende vetëm në një fshat të vogël tëNoja-s, Casalnuovo di Basilicata(sot, Shën Pali) ndërtuar nga emi-grantët që vinin nga Moreja (rajoni Peloponezit, në Greqi) në vitin1532: në këtë komunitet, 15 ditëpara karnevales, vashat, pas ritittë vëllazërisë, mblidheshin bashkëme flamuj në malin Carnara, ngaduket i gjithë Joni, drejtoheshinnga deti dhe këndonin me nostal-gji: “Oh moj e bukura More, siç tëlashë më s’të pashë... “

Shën Pali Shqiptar është një fs-hat prej 328 banorësh në provincëne Potencës. Është komuna më evogël e Bazilikatës dhe gjendet nëzëmër të Luginës së Sarmento-s, nëBazilikatën jugore, shumë pranëkufirit kalabrez. Në lartësinë prej848 metrash mbi nivelin e detit,

gjendet në tatëpjetën e Malit Car-nara (1284 m. i lartë), nga ku,pikërisht, shihet deti Jon dhe rikuj-tohet, duke kënduar, Moreja ebraktisur dhe aty ku lind, në mua-jin maj, një lule e veçantë e ngjas-hme me tulipanin, që nuk gjendetnë vend tjetër: “banxhurna”, ngaitaliashtja “Buongiorno” (Mirëdi-ta), pasi hapet në mëngjes dhemblidhet me perëndimin e diellit.Nga kryqi duken majat e Pollino-sdhe e tërë panorama e Luginës sëSarmento-s. Është një fshat ku ar-bërishtja flitet ende me të vërtetë

dhe ku gratë vishen si dikur.Ka ndryshuar emër shpesh

herë, fillimisht i quajtur Casalnuo-vo i Noja-s (ose Casalnuovo i Bazi-likatës) e më pas Shën Pali iGrekëve, me fashizmin përsëriCasalnuovo Lucano e në fund, nëvitin 1961, Shën Pali Shqiptar.

Shumë interesante është qen-dra historike me pallatet e saj dhekisha e Shën Rrokut e shekullitXVII; në këtë kishë të vogëlgjenden disa afreske të bukura poranonime. Së bashku me gjuhën,Muzeu i Kulturës Arbëreshe ka njërol thelbësor, jo vetëm për jetën eshënpaljotëve dhe kulturën e fs-hatit por edhe për të gjithë Bazil-ikatën: në brendësi të strukturësjanë të ekspozuara të gjitha mje-tet e jetesës së dikurshme, veshjete ndryshme arbëreshe në detaj dhe,më e veçanta, të gjitha fazat e për-punimit të gjineshtrës dhe shndër-rimit të saj në rrobë, proces me tëcilin gratë merreshin gjatë gjithëjetës së tyre për tërë vitin.

KROQIKROQIKROQIKROQIKROQI

Shumë intersant ështëkatundi i vjetër me pël-lase të shek.XVII e Klishae Sënd Rokut, shëjtiprotektor, mbrënda tëçiljës janë afreske tëbukura anonime

Moj e bukura More, si të ljemë nëk të pe!”. Sipas Dorsës

“ këtë vjesh e këndoin, pljot memall, çdo paraverë e tue ruajturprej Orientit, aljbëreshët qëkishin gati ardhur në Itali..Naniky,zakon qëndroi vetëm në Casal-nuovo di Basilicata( Shën Palji isodme), i ngrëjtur ka migrantetqë vijn ka Morea (Greqi) në 1532:atje, pesmbdhjetë ditë para kar-nuvalit, vasha e kupilje, pas ritine motërmës, mbidhëshin me flja-murë mbi maljin i Karnarnës, e,tue ruajtur prej detit Jon e kën-doin “Moj e bukura More…”

Shën Palji i Arbëreshve, 848mmbi det, është një katundëshumë i vogel, gati 328 njeriz, qështrohet mbi kurrizin të maljitKarnarë (1284m) ku duket detiJon e kuljtohet , tue kënduar memall, Moren e shkretë e atje kubihet në muan e majt një ljulje situlipan që s’gjëndet gjikun: banx-hurna (ka gljuha ljëtire “boun-giorno” p’se hapet manatën e

mbyllet kur uljet dieli).Ka Kriqëza dukën maljat e

Puljinit e panorami i tërë i Val-sarmentit . Është katundi al-jbëresh ku aljbërishti fljitet mëvërtet e ku gratë vishën adhe sin jëherë

Ndroi ëmer shumë herë.Më parë ia thoin Casalnuovo diNoja ( sod Noepoli ), pëstaj Sanpaolo dei Greci, me fashizmin

Rilindasi, VRilindasi, VRilindasi, VRilindasi, VRilindasi, Viti:iti:iti:iti:iti:Arbërishtja, pasuriArbërishtja, pasuriArbërishtja, pasuriArbërishtja, pasuriArbërishtja, pasuri

për t’u mbrojturpër t’u mbrojturpër t’u mbrojturpër t’u mbrojturpër t’u mbrojtur“Jemi të impenjuar në favorizimin e inisiativave“Jemi të impenjuar në favorizimin e inisiativave“Jemi të impenjuar në favorizimin e inisiativave“Jemi të impenjuar në favorizimin e inisiativave“Jemi të impenjuar në favorizimin e inisiativave

që mbrojne minorancat dhe ruajnë gjuhën e tyre edheqë mbrojne minorancat dhe ruajnë gjuhën e tyre edheqë mbrojne minorancat dhe ruajnë gjuhën e tyre edheqë mbrojne minorancat dhe ruajnë gjuhën e tyre edheqë mbrojne minorancat dhe ruajnë gjuhën e tyre edheme projekte të destinuara për shkollat, me qëllimme projekte të destinuara për shkollat, me qëllimme projekte të destinuara për shkollat, me qëllimme projekte të destinuara për shkollat, me qëllimme projekte të destinuara për shkollat, me qëllimevitimin e rrezikut që brezat e rinj të mos dinë tëevitimin e rrezikut që brezat e rinj të mos dinë tëevitimin e rrezikut që brezat e rinj të mos dinë tëevitimin e rrezikut që brezat e rinj të mos dinë tëevitimin e rrezikut që brezat e rinj të mos dinë të

flasin gjuhën e gjflasin gjuhën e gjflasin gjuhën e gjflasin gjuhën e gjflasin gjuhën e gjyyyyyshërve të tyre”.shërve të tyre”.shërve të tyre”.shërve të tyre”.shërve të tyre”.

Nga një njëra anë favorizimi i integrimit dhe nga

ana tjetër mbrojtja e identi-tetit. Prej shekujsh Rajoni ynëështë prekur nga flukset mi-gratore të ardhura nga Sh-qipëria dhe u jemi mirënjohësekëtyre komuniteteve përvlerën shtesë që u kanë dhënëterritoreve tona. Si Departa-ment i Formimit kemi qenë tëimpenjuar në projektin Alba,atlas linguistik i Bazilikatës,që përfaqëson një punëdomethënëse në rekuperimine pasurisë sonë leksikore. Jemitë impenjuar të favorizojmë in-isiativa që të mbrojnë mino-rancat dhe të ruajnë gjuhën etyre edhe me projekte të des-tinuara për shkollat, me qëllimevitimin e rrezikut që brezat erinj të mos dinë të flasin gju-hën e gjyshërve, siç fatkeqë-

sisht po ndodh aktualisht. Tëgjitha institucionet, forma-tive apo politike, kanë detyr-imin të ndihmojnë projektee inisiativa që shkojnë nëkëtë drejtim. Nga ana tjetër,të lësh gjithçka në dorë të tëfolurit do të thotë të lësh tëvdesë për gjithmonë një tra-ditë të fortë dhe të struktu-ruar që duhet mbrojtur dhevlerësuar.”

Është ky komenti ipërgjegjësit për Formimindhe Kulturën në Rajonin eBazilikatës, Vincenzo Viti, nëprezantimin e inisiativës ed-itoriale që do të lejojë re-vistën shqiptare Rilindasi qëtë mikpresë çdo javë një faqetë dedikuar komunitetevearbëresh të Bazilikatës.

Potenza, maggio 2012Potenza, maggio 2012Potenza, maggio 2012Potenza, maggio 2012Potenza, maggio 2012

Ka Kriqëza dukën mal-jat e Puljinit e panoramii tërë i Valsarmentit .Është katundi aljbëreshku aljbërishti fljitet mëvërtet e ku gratë vishënadhe si n jëherë

Casalnuovo Lucano e në fund ,1961, Shën Palji Arbëreshv e( S.Paolo Albanese). Shumë intersantështë katundi i vjetër me pëllasetë shek.XVII e Klisha e SëndRokut, shëjti protektor, mbrëndatë çiljës janë afreske të bukuraanonime. Bashkë megljuhën,Muzeu i Kulturës Al-jbëreshe ka një rrol , pa fare

thënë shumë i madh e jovetëm përshënpaljot, për kulturën ekatundi,po edhe për Basilikatëne tëre: mbrënda janë kostumet, tëspjeguar në çdo pjesë; gjithë gjërattë jetës i njëherë e sidomos buth-tohet si sparta bëhet rrobë engatërrenei jetën e gravet anë endanë vitin.

KROQIKROQIKROQIKROQIKROQI

www.shqiptarja.com E diel, 1 korrik 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom TRADITAPPPPPESËESËESËESËESË FSHAFSHAFSHAFSHAFSHATRATRATRATRATRA ARBËRESHEARBËRESHEARBËRESHEARBËRESHEARBËRESHE

Njihni dhe zbuloni vende, traditat dhe historitë e këtyre banorëve të veçantë. Si mbërritënNjihni dhe zbuloni vende, traditat dhe historitë e këtyre banorëve të veçantë. Si mbërritënNjihni dhe zbuloni vende, traditat dhe historitë e këtyre banorëve të veçantë. Si mbërritënNjihni dhe zbuloni vende, traditat dhe historitë e këtyre banorëve të veçantë. Si mbërritënNjihni dhe zbuloni vende, traditat dhe historitë e këtyre banorëve të veçantë. Si mbërritënnë këto toka banorët e Shën Kostandinit, Shën Palit, Ginestrës, Barilit dhe Maskititnë këto toka banorët e Shën Kostandinit, Shën Palit, Ginestrës, Barilit dhe Maskititnë këto toka banorët e Shën Kostandinit, Shën Palit, Ginestrës, Barilit dhe Maskititnë këto toka banorët e Shën Kostandinit, Shën Palit, Ginestrës, Barilit dhe Maskititnë këto toka banorët e Shën Kostandinit, Shën Palit, Ginestrës, Barilit dhe Maskitit

Historia, traditat dhe prejardhja e tyre

Shën Kostantini i aljbëreshve:Shën Kostantini i aljbëreshve:Shën Kostantini i aljbëreshve:Shën Kostantini i aljbëreshve:Shën Kostantini i aljbëreshve:Buljartë ka koronaBuljartë ka koronaBuljartë ka koronaBuljartë ka koronaBuljartë ka korona

Shën Kostandini ShqiptarShën Kostandini ShqiptarShën Kostandini ShqiptarShën Kostandini ShqiptarShën Kostandini ShqiptarFshati i fisnikëve KoronëFshati i fisnikëve KoronëFshati i fisnikëve KoronëFshati i fisnikëve KoronëFshati i fisnikëve Koronë

Noja-s (sot Noepoli). Kështu lind Shën Ko-standini Shqiptar. Qendra lind e varfër dhee tillë mbetet, e bazuar në një ekonomi mbi-jetese; kultivohen gështenja, ullinj e pambuk.Por fshati është subjekt i disa privilegjevembretëroreç që prej vitit 1671 banorët e tijnuk paguajnë taksa; mbretëria spanjolledëshiroi t’i falënderonte për ndihmën e dhënë,në të kaluarën, në betejën me turqit.Mes gjërave që arbëreshët ndjenin si njëveçanti dhe element bashkimi mes tyre pordallimi nga italianët ishin, pikësëpari gju-ha, jo vetëm kod kumunikimi por simbol ivetë etnisë. Veshjet, manifestimet tradicio-nale dhe i gjithë aparati folklorik e zakonete jetës kanë ndihmuar gjithmonë, së bash-ku me gjuhën, në karakterizimin e identi-tetit të grupit etnike. Ruajtja e ritit Greko-Bizantin bën që komuniteti të jetë nën ju-risdiksionin fetar të Eparkisë së Lungo-s(CS).

Mariapaola VMariapaola VMariapaola VMariapaola VMariapaola Vergallitoergallitoergallitoergallitoergallito

Shën Kostandini Shqiptar është një fshatprej 800 banorësh që gjendet në jug të Ba-

zilikatës në provincën e Potencës, në Luginëne Sarmento-s, në zemër të Parkut Kombëtartë Pollino-s, në kufi me Rajonin e Kalabrisë. Ivendosur në 700 metra mbi nivelin e detit, aigjendet në një “gropë” të rrethuar me malenga tre anë. Pjesa më antike shtrihet nga veri-perëndimi në jug-lindje. Dy ekstremet për-caktoheshin nga dy kishëza: ajo në pjesën elartë, dedikuar Shën Mërisë së Mëshirshmeqë ekziston edhe sot; ndërsa ajo jugore, dedi-kuar Shën Mërisë Katistea, është shemburrreth 30 vjet më parë për t’i hapur vend njërruge. Sipas traditës, Shën Kostadini Sh-qiptar është themeluar nga emigrantë që vi-nin nga qyteti Koron, në Morea (Greqi), gjatëvalës së katërt migratore të vitit 1534, si rrje-dhim i pushtimit të Shqipërisë nga Peran-doria Osmane. Mbreti i Napolit i priti dhe ishpërndau në pjesë të ndryshme tëmbretërisë. Një nga këto grupe u dërgua në

Shën kostantini i aljbëreshve,është një katund me 800 njeriz,

në jugun të Basilikatës, mbi ljuminSarment e në parkun të Puljinit,afër Kalabrisë. 700m mbi det,aigjëndet në një kongë e rrethuar memalje. Është i ndar në dy pjesë: ka-tundi i vjetër, ljart e katundi i ri,posht, të mbyllururë ka dy kljis-hazë: ljart, Shër Mëria e Graxjes eposht, Shër Mëria e Katistesë,që uhumb kur për një udhë.

Sipas Zakonët, Shën Kostantiniljeu me aljbëreshët që vijnë ka Morea,në Greqi në !534, kur Korona ra ndënTurqit. Rregji i Napuljit i mirëpriti ei vu në rrethin të Nojës. Katundi rrontue shërbier ullirin, kështënjen,ljirin,spartën e mumbakun.Ai patëprivilegje rregjësorë: njera në 1671shkosnjot s’kishin probleme taxave;rregji spanjoll dish ti spërbljenei p’se

e kishin ndihur kundër turqit.Kryeljartësia më e madhe për

të gjithë aljbereshët, e ashtu edhepër shkosnjot, është gljuha, jovetëm për të marrsh vesh poedhe si fljamur etnik. Kostumet,zakonët e gjithë aparati folklor-ik marrën pjesë qëkur, bashkëme gljhuën, të karakterizonjëngrupin etnik.

E mbajtja e ritit grek vë katun-din ndën Eparkisë së Ung-rës,(CS)

Mariapaola VMariapaola VMariapaola VMariapaola VMariapaola Vergallitoergallitoergallitoergallitoergallito

Falenderojmë profesorPietro Abitante për përkthimin

e teksteve nga Arbërishtjanë Italisht që më pas ne i

përkthyem në shqip.

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 1 korrik 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI TRADITA

Gljat udhës së OracitGljat udhës së OracitGljat udhës së OracitGljat udhës së OracitGljat udhës së OracitGINESTRA ZHURAGINESTRA ZHURAGINESTRA ZHURAGINESTRA ZHURAGINESTRA ZHURA

Është një ndër tre comunet albanofonëtë Vulturit bashkë me Barilin e Mas-

kitin. Zhura bën 742 njeriz e gjëndet 8 kmka Venoza, katundi i poetit ljëtirë Oraci e 8km ka Rioneri i Vulturit,katundi i XhustinFortunatit.

Hora ngrëhet 564m mbi det, prapa Vul-turit e afër Putenxës, Ripacandidës, Bar-ilit, Venosës, Maskitit e Forenxës.

Stemi i saj është një krah me një bastunhekurimi në dorë për kuljtim i Skënderbeutqë me shpatën e me bastunin hekurimi vris-nei më armiq ai se të gjithë të tjerët kaval-jerë .

Në mest Majzorët e QendërnjanëtNë mest Majzorët e QendërnjanëtNë mest Majzorët e QendërnjanëtNë mest Majzorët e QendërnjanëtNë mest Majzorët e QendërnjanëtMASKITIMASKITIMASKITIMASKITIMASKITI

Shumë e bukur është Kljisha” Madre” eShen Nikolëss , shëjti i Zhurës, e stisur

Ka aljbëresht (1600). Tek Santuari i Shër Mërisë së Kostanti-

nopolit, i stisur në 1588 ( qëndroi vetëmportali gurisht) është një afresk i ShërMërisë së Kostantinopolit.

Festat më të mbdha janë: sagra tëngrënit aljbëreshë ( në tet gusti) e organi-zuar ka pro-locoja Zhurjan e “Il borgo deisapori aljbëreshë” e organizuar ka kanxhel-jaria, të dielën e ljurmjen e Shen Mitrit.

Gljuha aljbëreshe biret ditë pas ditë.Lorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo Zolfo

Katundi i “Pasjunës Krtishtit”Katundi i “Pasjunës Krtishtit”Katundi i “Pasjunës Krtishtit”Katundi i “Pasjunës Krtishtit”Katundi i “Pasjunës Krtishtit”BARILIBARILIBARILIBARILIBARILI

Lok i kulture aljbëreshe, ndën maljinVultur, 6oo m mbi det. Ai ka 3300

njeriz.Origjinet e tija janë shumë të ljashta. Ven-di ku ljeu ish, të parën, një koloni greke epëstaj u popullua me aljbëreshë që vijnëka Shkodra e ka Kruja.

Sod, adhe,ruhën zakonët e gljuha al-jbëreshe kurse riti grek u buar në 1627kur vescovi i Melfit, Diodati Skalja shturitin lëtirë.

Kanë shumë vljerë “Kantinat të Bar-ilit”, gruta të hapura ka aljbëreshtë tëparët për të mbajtur një verë me vljerë siAljanku i Vulturit. Në këto gruta PierPaolo Pasolini muar disa” esterni” përfilmin “Vangjeli sipas Mateut” në 1964,sidomos për paezazhet që i gljasën atytiretë Palestinës.

Në Baril, nga të Prëmte e Shëjte, bëhetpërcjuna e pasjunës së Krishtit me njerëzite vendit, më e ljashta së Basilikatës, siv-jet bëhen 400 vjet ka e para.

Ka shumë vljerë Kljisha e Shër Mërisëe Kostantinopolit, ku figurohet një kua-

dër bixantin i Shër Merisë.Hollësi e madhe nj krua me një rreth

hunjësh (Fontana dello Steçato) stisur megurë e me tre krera atropopaike.

Jashta është e pljotë me vreshta e ul-injë, prandaj në katund janë trapite e kan-tina të specjalizuara për Aljankun DOC.

Manifestimet më të njohur janë “ Tu-macë me Drrudhëzë”( makarona me thr-rime), në vjesht , çmimi i litersisë “PierPaolo Pasolini” në prill , “Cantinando” nëgusht, të organizuar ka shoqata kultur-ore “Sisma”.

Lorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo Zolfo

Sod, adhe,ruhën zakonët egljuha aljbëreshe kurse ritigrek u buar në 1627 kurvescovi i Melfit, DiodatiSkalja shtu ritin lëtirë

Një herë shkuar Venosën, 5 km më pas,jemi në Maskit,595 m mbi det, 1755 njeriz,ish kastrum i Romës kui u shtuanë al-jbëreshët (1467) me gljuhën e zakonët e tyresi buthëtohet me Kruan e Skënderbeut, megurë të bardhë.

Me shumë interes artistik është klisha eKarosenit, mbrënda të cilës është një afreski Shër Mërisë me Djaljin.Kljisha “Madre”,XVII shek. Është e votuar Shënd Elisë eruan tela e XVshek..

Katiundi është i rrethuar me dhera gru-ri e vreshta. Aty ljeu Luigi Giura(1795), ar-kitet

i ljumtur që stisi për s’pari një pond hek-urimi mbi ljumin i Gariglianit. Klje edhe

Ministër i Punëve Publike tundu pasbashkimit të Italisë.

Carakteristikë e stemit të komunit ësh-të një shqiponjë me dy krye.

Festa popullore:

-E Prëmta e Shëjtë: përcjuna e Krishtit epërbërë ka njerëzit.

-E shtuna e fundit të prillit:Retna, përc-junë e dedikuar Shër Mërisë me kurorë;gjindja hipën mbi karroca e përbënjën figu-ra të shënjta të Shër Mërisë e të ShënMikelit.

- 5 e 6 gushtit:”Retnesa”valle me të ve-shura aljbëreshe për kompaninë armesh

së stradiotevet të kapitanit LaxarMathesit.

Në shek.XVI disa suljdet merçenarë al-jbëreshë fundartin Maskitin. Suljdet vijnëka vende të ndrishe, u ndajtin ashtu në dyfracjuna: e para ia thojnë Majzor, ka Koro-na, (More) që u vendësuan në katundinljart, kurse e dyta, ka Shkodra, ia thojnëQëndërnjan në katundin posht. Te dya pi-estë ishin ndën kapitanit Mathës, i çilit ikishin bërë besë.

Lorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo Zolfo

www.shqiptarja.com E diel, 1 korrik 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DEBATETHHHHHEROIEROIEROIEROIEROI P P P P PREJARDHJAREJARDHJAREJARDHJAREJARDHJAREJARDHJA

SKENDERBEUOrigjina e Kastriotëve, “Atje

n’Kastër asht shenjue...”,Çfarë shkruajnë poetët e Rilindjes: Gavril Dara dhe Zef Jubani për origjinën eÇfarë shkruajnë poetët e Rilindjes: Gavril Dara dhe Zef Jubani për origjinën eÇfarë shkruajnë poetët e Rilindjes: Gavril Dara dhe Zef Jubani për origjinën eÇfarë shkruajnë poetët e Rilindjes: Gavril Dara dhe Zef Jubani për origjinën eÇfarë shkruajnë poetët e Rilindjes: Gavril Dara dhe Zef Jubani për origjinën eKastriotëve nga Mirdita. Po burimet dokumentare e tezat e historianëve...?Kastriotëve nga Mirdita. Po burimet dokumentare e tezat e historianëve...?Kastriotëve nga Mirdita. Po burimet dokumentare e tezat e historianëve...?Kastriotëve nga Mirdita. Po burimet dokumentare e tezat e historianëve...?Kastriotëve nga Mirdita. Po burimet dokumentare e tezat e historianëve...?

Në foto: Gjergj Kastriot Skënderbeu

Tek meditoja për 100-vjetorin e pavarësisë, përfaqet me dritë të his-

torisë së Shqipërisë, kujtesamë çoi një gjysmë shekulli mëpare. Atëherë, kur u shpjego-ja nxënësve të mi poemënmadhore “Kënga e sprasme eBalës” të rilindasit të shquarGavril Dara i Riu, më patibërë përshtypje shënimi i tijautobiografik në hyrje të kësajpoeme: Duke kujtuar të parëte tij, të cilët u shpërngulën ngaatdheu mëmë e u vendosën nëPalac Adriano më 1480, ai sh-kruante: “Midis tyre, ndër tëparët, ishin gjyshërit e mi, qëemro hen gjer më sot,Mërkuri dhe Njani i Daren-jëve, gjërinj (gjini, fis, gjak-shënimi im) të Kastriotit ngaana e Vojsavës, nënës së tij, qëishte e bija e princit të Mirdi-tasve…”.

Ky pohim interesant mështyni atëherë t‘u them, si mekrenari, nxënësve të mi:

“Këto fjalë të këtij poetiduket se flasin shumë. Atosikur na thonë shkoqur seGavril Dara i Riu paska qenënga anët tona, nga Mirdita!Dhe jo vetëm kaq: Nga Mirdi-ta jonë duket se e paskaorigjinën edhe Heroi ynë ko-mbëtar-Gjergj Kastrioti,Skënderbeu; se princat, za-konisht, bijat e tyre i marto-nin në të njejtën trevë në sh-tëpitë e sojit të tyre.

Dhe atëherë, i frymëzuarnga këto ide, pata shkruar casonete kushtuar vendlindjessime-Mirditës e, pothuaj pasnjë gjysmë shekulli, po për-mend vetëm dy strofa të njer-it prej atyre soneteve, në tëcilin bëhet fjalë për Kuvendine Dukagjinit, që u mblodh nëkishën e Shën Aleksandrit nëOrosh të Mirditës më 1602:

“Atje n`Shën Llezhdër bur-ra t`rreptë po vijnë

Nga Vjosa plakë, Kosova eKurbini;

Kërkojnë atje shtigje përlirinë

Dhe në kuvend ngrihet eflet Gjini:

“Ka vdekë ai që i doli zotardheut,

Dragoi që lindi bija mirdi-tore,

Po do të rrojë Shqip‘ri eSkënderbeut…

Përpara, burra! Turkut s‘ibjemë ndore”!

Pak vite më vonë, duke stu-diuar variatin e parë të “His-torisë së Skënderbeut” të FanS. Nolit të vitit 1921, më tërho-qen vëmendjen dy pohime tërëndësishme të këtij autori: Sëpari, pohimi se “Thaloc dheJeriçek e quajnë përrallësllavërinë e Kastriotëve dheshtojnë se llagapi i tyre… tre-gon se i kishin rrënjët nga njëfshat i quajtur Kastri” dhe, sëdyti, pohimi se “Fshatra me

emrin “Kastër” ka sot në Sh-qipëri, një në Çamëri dhe njënë Mirditë”.

Ja!-thoja me vete: Duket setakohen këtu edhe Thaloc eJeriçek, edhe Fan S. Noli eGavril Dara i Riu. Të gjithëkëta, duke folur për vend-origjinën e Kastriotëve, naçojnë në fshatin Kastër tëMirditës, që bën pjesë në atëqë quhet “Bajraku i Dibrit”, siçpohojnë historianë të ndry-shëm. Dhe, tek po mendojapër këto, më erdhën ndër-mend vargjet e një rilindasitjetër-Zef Jubanit:

“Leu nji yll në Shqipni,Me na shndritë, me na drej-

tue;Me shumë dije e me trim-

ni,Andej Kastrit asht shenjue:

Gjergj Kastrioti këtij ithonë,

Skënderbeg shumëkushdonë”!

Dhe, tek i rilexoja e i anal-izoja këto vagje, pyesja mehabi: “Si është e mundur qëtë mos përmenden e përfillen

këto pohime nga historiogra-fia shqiptare, kur bëhet fjalëpër vendorigjinën e Kastri-otëve?! Se, edhe në qoftë seThaloc dhe Jeriçek nuk mundtë kishin të dhëna të saktapër këtë çështje, rilindasiGavril Dara i Riu nuk mund

të fanta zonte që Mirdita ish-te vendorigjina e tij dhe e Kas-triotëve legjendarë, pa umbështetur në dokumente enë të dhëna të tjera. Se edheZef Jubani, para se të shkru-ante ato var gje plot frymëzimpër Gjergj Kastriotin, do të

ketë pasur të dhëna të saktapër Kastrin, që e “shenjonte”si vendin e Kastriotëve. Se po-etët nuk luajnë me emravendesh, kur është fjala për tëvërteta historike!

* * *Historianët: “Gjon Kastri-

oti… njihej si një nga princatkatolikë të rajonit të Mird-

itës”Për Mirditën si vendorigji-

na e Kastriotëve, na vijnë nëndihmë edhe shumë doku-mente të tjera, të cilat, çuditër-isht, janë lënë në harresë jovetëm gjatë gjysmës së dytë tëshekullit njëzet, por edhe nëkëtë fillim shekulli të ri. E tillëështë edhe teza e At AthanasGegës, një historian i mirën-johur i gjysmës së parë tëshekullit XX, i cili, në veprën“Arbëria-Gjergj Kastrioti-Skënderbeu”, shkruante:“Kastriotët zotëronin… terri-toret e përfshirë në verilindjetë Shkodrës dhe të Lezhës ederi në Prizren… Mirditabënte pjesë në zotërimet eKastriotëve… Mbiemri “Kas-trioti”, që ka mbije tuar në his-tori, lidhet më shumë melokalitetin (fshatin-shënimiim) e Kastrit në Mirditë, qëndodhet midis fshatrave tëDibrit (bajrak i mëvonshëm iMirditës), Mnelës, Kashnjetite Vigut, se sa me lokalitete tëtjera që kanë të njëjtin emër”.

Këtë tezë Athanas Gega, tëcilin Fan S. Noli e quante “njo-hësin më të mirë” të historisësë Skënderbeut, e hodhi nëtemën e doktoraturës që do tëmbronte në Unive rsitetin eLuvrit. Dhe kushdo e kuptonse ky dijetar me kulturë tëgjërë nuk mund të stiste mefanrazinë e tij Kastrin në Vigtë Mirditës si vendorigjinën eKastriotëve, pa u mbështeturnë dokumente historike, tëcilat kishte mundësi t`i shtintenë dorë në kohën e tij.

Kështu, gjersa “sipas buri-meve osmane, Kastriotët ish-in pronarë të tokave në mesShkodrës dhe Lezhës”, siç nakumton historiani SkënderRiza; gjersa, siç thekson AGega, “sipas një dokumentivenecian të vitit 1439, pronate Kastriotëve ishin fqinj meShkodrën e Lezhën”; gjersa,siç thotë Fan S. Noli, “Mird-itën dhe Hasin i kishte GjonKastrioti”, atëherë edheGjergji, i biri i Gjonit, në pr-onat e babait të tij do të ketëlindur, pra, në Mirditë! Dheduket se kurorën këtij mendi-mi ia vë historiani turk NurayBozbora, i cili, në veprën “Sh-qipëria dhe nacionalizmi sh-qiptar në Perandorinë Osmane”, shkruan: “Skënderbeuishte më i vogli i tre djemve tëGjon Kastriotit, kreu i familjes Kastrioti, që njihej si njënga princat katolikë të rajonittë Mirditës”.

Ky pohim përbën një doku-ment që nuk mund të hidhet

Pak vite mëPak vite mëPak vite mëPak vite mëPak vite mëvonë, duke stu-vonë, duke stu-vonë, duke stu-vonë, duke stu-vonë, duke stu-diuar variatin ediuar variatin ediuar variatin ediuar variatin ediuar variatin eparë të “His-parë të “His-parë të “His-parë të “His-parë të “His-torisë sëtorisë sëtorisë sëtorisë sëtorisë sëSkënderbeut” tëSkënderbeut” tëSkënderbeut” tëSkënderbeut” tëSkënderbeut” tëFan S. Nolit tëFan S. Nolit tëFan S. Nolit tëFan S. Nolit tëFan S. Nolit tëvitit 1921, mëvitit 1921, mëvitit 1921, mëvitit 1921, mëvitit 1921, mëtërhoqen vë-tërhoqen vë-tërhoqen vë-tërhoqen vë-tërhoqen vë-mendjen dymendjen dymendjen dymendjen dymendjen dypohime të rëndë-pohime të rëndë-pohime të rëndë-pohime të rëndë-pohime të rëndë-sishme të këtijsishme të këtijsishme të këtijsishme të këtijsishme të këtijautori: Së pari,autori: Së pari,autori: Së pari,autori: Së pari,autori: Së pari,pohimi se “Tha-pohimi se “Tha-pohimi se “Tha-pohimi se “Tha-pohimi se “Tha-loc dhe Jeriçek eloc dhe Jeriçek eloc dhe Jeriçek eloc dhe Jeriçek eloc dhe Jeriçek equajnë përrallëquajnë përrallëquajnë përrallëquajnë përrallëquajnë përrallësllavërinë esllavërinë esllavërinë esllavërinë esllavërinë eKastriotëve dheKastriotëve dheKastriotëve dheKastriotëve dheKastriotëve dheshtojnë se llaga-shtojnë se llaga-shtojnë se llaga-shtojnë se llaga-shtojnë se llaga-pi i tyre…pi i tyre…pi i tyre…pi i tyre…pi i tyre…

PRENG CUB LLESHIPRENG CUB LLESHIPRENG CUB LLESHIPRENG CUB LLESHIPRENG CUB LLESHI

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 1 korrik 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DEBATET

Në foto: (Djathtas) Zef Jubani (sipër) Gavril Dara

poshtë nga askush dhe, aq mëshumë, të anashkalohet. Sehistorianët e dinë mirë që, nëmesjetë, krahinat e ndry shmetë Shqipërisë, veçanërisht atotë malësive të veiut, princat ikishin vendas. Ata nuk i “im-portonin”, siç mund të impor-tohen në “kohët moderne”. Përrrjedhojë, nuk mund të men-dohet që Gjon Kastrioti të ish-te nga Hasi, nga Dibra a ngaMati dhe të vinte princ nëMirditë.

Për këtë të vërtetë bën fjalëedhe akademiku DhimitërShuteriqi, kur përmend njëdokument të përcjellë edhenga Fan S. Noli, sipas të cilitGjon Kastrioti, “më 1407, pre-tendon të ketë kisha, të cilat…ishin pjesë e peshkopatës sëArbërit. Midis tyre është edheShën Mëria e Ndërfandës. Aithotë se, prej 800 vjetësh Pesh-kopata e Arbërit vendosej nëtokat e sunduara… prej tij”.Dhe këto dëshmi janë meshumë rëndësi, kur dihet sekisha e Ndërfandës gjendet nëzemër të Mirditës.

Këtë çështje sikur e nxjer-rin më në dritë edhe MilanShuflai e Jeriçek. I pari pohonqartë se “Gjon Kastriotishfaqet për here të pare nëdokumente (1407) si protektori Peshkopatës së Arbërit” (“Ar-banum”), kurse i dyti thotë:“Për nga relata kishtare, ven-di (Arbëria dhe pjesa në veritë saj-shënimi im) i përkistepjesërisht Peshkopatës së Ar-bërit (“Arbanum”), pjesa tjetërkishës serbe”

Këto të dhëna kanë njërëndësi të veçantë për Mird-itën, kur mbajmë parasysh se,siç thekson arkeologu i njohurNeritan Ceka “Mirdita dhe,më gjërë, lugina e Matit, eFandit dhe e Drinit ishin bosh-ti i Arbërit të hershëm”. Këtëpikëpamje duket se e miratonedhe prof. dr. M. Korkuti, kurshkruan se mbishkrimi nëkishën e Gëziqit e mbështettezën se “Mirdita ka qenë qen-dra e Shtetit të Arbërit”.

Edhe më i madhi historiani gjysmës së dytë të shekullitnjëzet, Aleks Buda, edhe psembështeste tezën se vend-origjina e Kastriotëve duhetkërkuar në Has, duke iu refer-uar J. Radoniq, pohon qartë:“Sipas të dhënave të një mar-rëveshje tregtare me qytetine Dubrovnikut (1420), tokat qëu përkisnin zotërimeve tëGjon Kastriotit, nisnin (kor-sivi është imi) në perëndim, nëbregdet, në rrethinat e qytetittë Lezhës dhe arrinin deri nërrethinat e Prizrenit, dmth,përfshinin trevën në jug të lu-mit Drin: Mirditën dheLumën”. Dhe pohime të tillaështë vështirë të vihen në dis-kutim.

Skënderbeu vë kurorë nëSkënderbeu vë kurorë nëSkënderbeu vë kurorë nëSkënderbeu vë kurorë nëSkënderbeu vë kurorë nëkishën e Vkishën e Vkishën e Vkishën e Vkishën e Vaut të Dejësaut të Dejësaut të Dejësaut të Dejësaut të Dejës

Përveç këtyre të dhënaveme rëndësi, për një historianlargpamës, edhe disa ngjarjetë rëndësishme që lidhën mejetën dhe veprimtarinë eGjergj Kastriotit sikur flasinnë favor të tezës që e kosid-eron Mirditën etnografike sivendorigjinën e familjes prin-core të Kastriotëve. Se nuk

mund të ketë vetëm një shkakqë e bëri Heroin tonë Ko-mbëtar ta organizojë be-sëlidhjen shqiptare pikërishtnë Lezhë, afër Kastrit, ashtusi nuk mund të quhet si ras-tësi fakti që Skënderbeu u var-ros pikërisht në Lezhë.

Se ky kalorës i lirisë, si ka-tolik që ishte, po të ishte ngaHasi, mund ta kishte lënëamanet që ta varrosnin nëvendlindje. Të njëjtën gjë do tëbënte, po të ishte nga Kastrioti i Dibrës, apo nga Mati. Dhe,për solemnitet, që e lakmojnëdhe e meritojnë figura si ai,Gjergji lavdimadh do të kishtelënë si amanet që ta varrosninnë kështjellën e Kru jës. Por jaqë ai “zgjodhi” pikërishtLezhën, të cilën rilindasi i njo-hur Preng Doçi e quante “cepine Mirditës”.

Për në Kastër na çon edhenjë moment tjetër i jetës sëGjergj Kastriotit-momenti i imartesës së tij. Për këtë his-toriani francez MarkusPetërs, në librin “Përballja ehistori së së kishës katolikeshqiptare”, pohon: “Kisha go-tike e Vaut të Dejës, e vetmjae këtij stili në Shqipëri… ish-te kisha në të cilën ishte mar-tuar (kishte vënë kurorë-shën-imi im) Heroi Kombëtar kato-lik Gjergj Kastrioti-Skënder-beu”.

Dhe, po të pranohet si ivërtetë ky pohim i historianitfrancez, logjika e thjeshtë do tëna bënte të medonim se Gjergjynë nuk do ta kishte marrë njërrugë kaq të gjatë, po të ishtenga Hasi, nga Kastrioti i Di-brës, nga Mati, apo nga kësh-tjella e Krujës, për të vënëkurorë në kishën e stilit gotiknë Vaun e Dejës. Ai do të ketëqenë diku afër vend lindjes sëtij: Në Kastër ose në Lezhë, qëishin në rrezen kishtare tëPeshkopatës së Arbërit.

* * *Johan Von Hahn dhe

Falmerajer: “Kastriotët ishinnga Kastri i Mirditës”

Për në Kastër, si vend-origjina e Kastriotëve, naçojnë edhe fragmente po-himesh të historianëve, al-banologëve a studiuesve tëndryshëm, për të cilët flasinedhe historia nët shqiptarë.Kështu, nuk është e rastit qëKristo Frashëri e të tjerë për-mendin që “…udhëtari frëngAmi Bue shkruante se kish-te dëgjuar që Skënderbeukishte lindur në fshatinKastër të Mirditës…gjysmëore larg fshatit të sotëm Vig”.Këtë ide na e thotë edhe al-banologu gjerman Johan VonHahn, kur flet për “zbulimin”e një “vendli ndjeje të re” të

Skënderbeut”, diku afër njëkështjelle të vjetër në fshatinKastër të Mi rditës.

Dhe, duke i dëgjuar këtazëra që na vijnë nga mendjetë ndritura të botës intelektuale, i besojmë edhe histori-anit austriak Jakob F. Falm-erajer, i cili, në librin “Ele-menti shqiptar në Greqi”, sh-kruan se “Kastriotët ishinnga fshati Kastër i Mirditës”,siç i be sojmë edhe francezitAmi Bue, kur na tregon se“Flamujt e Skënderbeut ish-in të kuq me shqiponjën ezezë me dy krerë, sikundër ekanë edhe mirditasit”.

Për këtë dëshmon edhehistoriani Dr. Pal Doçi, kurbën fjalë për protestën e kryengritësve mirditorë drejtuarValiut të Shkodrës me 1901,në të cilën shkruhej se “Flamuri ynë do të jetë ai i GjergjKastriotit”, gjë që e dëshmonfakti se ky flamur, pothuajidentik me stemën e Kastri-otëve, është gjetur pikërisht

në fshatin Kashnjet, fare afërKastrit, poshtë të të cilit ësh-të emri “Mirdita”.

Në këtë këndvështrim, sinjë argument në favor tëidesë që e konsideron Mird-itën si vendorigjinën e Kas-triotëve, përbën edhe fakti qëbashkëluftëtarë të GjergjKastriotit në betejat legjen-dare kundër pushtuesve os-manë, përveç të tjerëve, ish-in edhe Pal, Lekë e NikollëDukagjini, që i kishin zotë-rimet e tyre në trevat e Mird-itës; Pjetër, Ndre e Gjon Për-lati, nga fshati Përlat i kësajtreve; Pal e Gjergj Kuka ngafshati Shebe; Ko jë Zaharia-nip i Tanush Dukagjinit;vëllezërit e lavdishëm Gjon,Pal dhe Andrea Gazu lli-bij tëfshatit Gazull, fare afër Kas-trit në Vig të Mirditës.

Edhe shamia e zezë, qëmbajnë gratë mirditore, kurështë fjala për vendorigjinëne familjes princore të Kastri-otëve, sikur i kalon caqet elegjendës. Se ato gra të buku-ra që e kanë ruajtur me be-snikëri kostumin e lashtë ilir-ian, që është i bardhë si borae malit, dhe i qendisur mjesh-trisht, shaminë e zezë thuhetse e përdorën kur vdiq prijsilegjen dar i shqiptarëve nëshekullin e 15-të. Dhe e rua-jtën këtë shami, krejt ndry-she nga kra ninat e tjera, siçruajtën edhe katolicizmin-be-

simin e Heroit tonë Ko-mbëtar.

* * *Të gjitha këto çështje, që

kërkojnë reflektime të thellae studime serioze, duket se ijapin të drejtë historianitMoikom Zeqo, i cili, nëpërm-jet ca pyetjeve që shtron, kurbën fjalë për Kuvendin e Ar-bërit, që u mblodh në Mërçitë Lezhës, jo larg Kastrit, më1703, sikur na çon në tënjëjtat përfundime si edheshumë paraardhës të tij,lidhur me vendorigjinën eKastriotëve legjendarë:“Përse u zgjodh pikërisht fs-hati Mërçi pranë Lezhës, pyetautori, si vendi më i për sh-tatshëm për Kuvendin e Ar-bërit? Pse pikërisht ky venddhe jo ndonjë vend tjetër? Aka të bëjë zgjedhja e këtij ven-di historik - vazhdon studiue-si - me evokimin e mrekullueshëm e të paharruar tëAtletit të Krishtit, Gjergj Kas-riotit-Skënderbeut, që i mby-lli sy të pikërisht në Lezhë?!Dhe përgjigjet nënkuptohen.

Mbi këto dëshmi historikeduket se hidhte dritë edhe po-eti i Rilindjes sonë kombë tareRisto Siliqi, kur këndonte:

“O Mirditë! O trimnesh` edheut!

I Arbnisë fis i kryekreut!. . . . . . . . . . . . . . . . . .Vuejte prova, por s‘i mbete

shtegutDhe ja mbajte jazin

Skënderbegut”!

*Autori është poet, publi-*Autori është poet, publi-*Autori është poet, publi-*Autori është poet, publi-*Autori është poet, publi-cist dhe studiues. Idetë e këtijcist dhe studiues. Idetë e këtijcist dhe studiues. Idetë e këtijcist dhe studiues. Idetë e këtijcist dhe studiues. Idetë e këtijshkrimi ai i ka trajtuar gjerë-shkrimi ai i ka trajtuar gjerë-shkrimi ai i ka trajtuar gjerë-shkrimi ai i ka trajtuar gjerë-shkrimi ai i ka trajtuar gjerë-sisht në librin e tij “Polemikasisht në librin e tij “Polemikasisht në librin e tij “Polemikasisht në librin e tij “Polemikasisht në librin e tij “Polemikapër Kastriotët” me parathëniepër Kastriotët” me parathëniepër Kastriotët” me parathëniepër Kastriotët” me parathëniepër Kastriotët” me parathënietë të të të të Akademik Mark TAkademik Mark TAkademik Mark TAkademik Mark TAkademik Mark Tirtairtairtairtairta

KRËHËRI I ARTË (LUÇI)SHKOLLA E PARUKERISË - ESTETIKËS

Kurse 6 - 9mujore.Për më të mirët mundësi punësimiRegjistrimi vazhdon

Adresa: Rr. Mihal Grameno,200m mbi Shkollen e Baletit

Tel: 04 2 233 950Facebook. Kreheri i Arte Tirane

www.shqiptarja.com E diel, 1 korrik 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom LIBRAT

JJJJJETETETETETAAAAA LLLLLETËRSIAETËRSIAETËRSIAETËRSIAETËRSIA

VISAR ZHITIDëshmia sipërane e poetit

Burgologjia e VBurgologjia e VBurgologjia e VBurgologjia e VBurgologjia e Visar Zhitit në dy libra autobiografikë.isar Zhitit në dy libra autobiografikë.isar Zhitit në dy libra autobiografikë.isar Zhitit në dy libra autobiografikë.isar Zhitit në dy libra autobiografikë.Ngjarje të vërteta, personazhe reale, vëzhgim i hollë,Ngjarje të vërteta, personazhe reale, vëzhgim i hollë,Ngjarje të vërteta, personazhe reale, vëzhgim i hollë,Ngjarje të vërteta, personazhe reale, vëzhgim i hollë,Ngjarje të vërteta, personazhe reale, vëzhgim i hollë,

fantazi trallisëse. Ky është prosedeu i tij krijues…fantazi trallisëse. Ky është prosedeu i tij krijues…fantazi trallisëse. Ky është prosedeu i tij krijues…fantazi trallisëse. Ky është prosedeu i tij krijues…fantazi trallisëse. Ky është prosedeu i tij krijues…

Agim VAgim VAgim VAgim VAgim Vincaincaincaincainca

E arrestuan më 8 nëntor 1979, në ditë feste,ditën e themelimit të PKSH-së së famshme,që ndërkohë e kishte ndërruar emrin e saj

në PPSH, ndërsa po pinte kafe me një mikun e tijpiktor në barin e hotelit të vetëm të qytetit tëKukësit, ku kishte zbritur nga fshati në të cilinpunonte mësues, edukonte vogëlushët, bij të fs-hatarëve të varfër. Papritmas, si në ndonjë filmabsurd, në jetën e tij u shfaqën operativi i zonës,gazi i degës, prangat... Pasuan shtatë vjet burg(1979-1987), marrjet në pyetje ditën e natën, natënsidomos, vetmia, muret qikllopike të qelisë, varg-jet e para të krijuara me mend, si një dorë e zgja-tur nga providenca, pastaj dalja në gjyq, salla, pub-liku, dëshmitarët, kryesisht të rremë, trupigjykues, një karikaturë, shqiptimi i dënimit medhjetë vjet burg, vuajtja e dënimit në Spaç, punae rëndë në minierë, ku kurrë nuk dihej a dilje igjallë, ajo punë e tmerrshme e sfilitëse në një vendpa ajër, ku poeti i ri shtynte vagonat me qymyr-gur dhe imagjinonte vargje, figura, metafora... përjetën, dashurinë, lumturinë, vdekjen, përjetësinë;edhe për marrëzinë e diktatorëve e të diktaturave,të sistemeve politike që cenojnë lirinë e njeriut, qëe mbikëqyrin dhe kufizojnë atë në çdo hap, ashtusi Big Bradheri famoz i Oruellit dhe Cjapi ham-shor i Vargas Ljosës dhe sekretari i parë i PPSH-së i Trebeshinës, Arbnorit, Zhitit vetë, edhe i Ka-daresë, në periudhën “post”, por jo më parë dhe isa e sa të tjerëve; edhe Tito e Rankoviqi, ky i dytisidomos, i Adem Demaçit, Rexhep Qosjes, RamizKelmendit e ndonjë prozatori tjetër këtu në Kos-ovë, ku poezia, për çudi, ka lënë më shumë dësh-mi se proza për kohën kur njerëzit detyroheshinta varnin veten në litar për pushkën që s’e kishin(aksioni famëkeq i mbledhjes së armëve, 1956)dhe të tjerat që erdhën më pas... Mësues në njëfshat të humbur të Kukësit, jo larg Kosovës, tek ekishte caktuar Partia që t’i shërbente atdheut,djaloshi nga Lushnja e Myzeqesë, i pashëm, in-teligjent e përplot ëndrra, pa i mbushur ende 27vjet, aq sa ishte Migjeni kur vdiq, filloi kalvarin evuajtjeve: vetmi, hetim, gjyq, policë, burg, punë edetyrueshme në minierë, por edhe qëndresë emiqësi e kalitur në ato kushte, solidaritet, motiveqë do të bëhen frymëzim i krijimtarisë së tij tëfrytshme letrare, në poezi e prozë, përfshirë edhedy librat që po paraqesim sot: Rrugët e ferrit dheFerri i çarë. Fjala është për dy libra të vëllimshëm,që së bashku kanë mbi një mijë faqe tekst, nëkëtë version të plotësuar nga autori pas botimittë versionit të parë vite më parë. Vetë autori i quankëto vepra “romane me personazhe reale e ngjar-je të vërteta”, ku ai vetë është kryepersonazh, çkado të thotë se ato janë vepra me karakter doku-mentar. Por, këto dy vepra të Zhitit janë në tëvërtetë vepra me strukturë të përzier, mikste:poezi, prozë, ese, skica, parabola, thënie, memoare,publicistikë, me një fjalë ars combinatoria.Të sh-tojmë sakaq se letërsia e kohës sonë, proza sido-mos, priret gjithnjë e më shumë kah ky prosede.Dostojevski thoshte: “s’ka gjë më fantastike se re-aliteti”, kurse Borhesi shton se shkrimtarit i du-het fantazia për ta përdorur citatin e jo për të tril-luar situata. Situatat për të cilat flet Visar Zhitiatij ia ofroi jeta, përvoja e hidhur jetësore, kursepersonazhet nuk pati nevojë t’i trillonte: ato i njo-hu në burgun e Spaçit e të Qafë-Barit, në ferrinnëntërrathësh, sa ferri i Dantes, por që, përshumëçka, ia kalonte të parit.Visar Zhiti ështëkrijues që u dënua me burg për shkak të poezisë.Kjo dihet tashmë nga të gjithë. Në parathënien elibrit Hedh një kafkë te këmbët tuaja (1994) aishkruan se poezia qe lavirja që e denoncoi dhe eflaku në qeli, por edhe shpëtimtarja që e shpëtoinga tmerri, ankthi, absurdi dhe vetmia.

Po përse? Ç’faj kishte bërë?Po përse? Ç’faj kishte bërë?Po përse? Ç’faj kishte bërë?Po përse? Ç’faj kishte bërë?Po përse? Ç’faj kishte bërë?Në kohën kur kërkohej të shkruhej për partinë

dhe socializmin, Visar Zhiti shkruante përtrëndafilat! Kur duhej të këndonte për fitoret e sëresë, të revolucionit, që shembte çdo gjë të vjetër,tempujt, zakonet, moralin, kujtimet, ai këndontepër trëndafilat e jo për minat! Një pararendës i tij,yni, në kapërcyell të viteve ’50-’60, duke goditur

poezinë e asfiksuar sentimentale, pat shkruar dhebotuar vargjet: “Poet është ai që me dorën e fortë/Ashtu, siç këput një trëndafil në lëndinë,/ Mundtë zbërthejë pranë trëndafilit/ Edhe njëminë”.Poeti, pra, sipas autorit të vargjeve të më-sipërme, që në atë kohë i printe procesit të rinovim-it të poezisë shqipe të kohës, duhej t’i bënte bash-kë minat dhe trëndafilat ose shpatën dhe karan-filat, siç do të shprehej, në një kontekst tjetër, po-eti i shquar spanjoll Rafael Alberti, i arratisur nëbotë nga diktatura e Frankos.“Poet është ai që /(…) Mund të zbërthejë pranë trëndafilit/ Edhenjë minë” - shkruante Ismail Kadareja i ri në vitin1960. Në kohën kur po dilte në skenë Visar Zhitidhe brezi i tij, në vitet ’70, ishte kapërcyer ky men-talitet. Diktatura ishte forcuare konsoliduar dhe për shumëç-ka ishte bërë më e egër, para-nojake, madje. Djalosh plot ën-drra e ideale, student letërsie nëShkodër, inteligjent, i pashëm,flokëkaçurrel, si babai i tij dikur,Zhiti i ri kishte dorëzuar për bot-im në shtëpinë e vetme botuese,që mbante emrin e poetit ko-mbëtar “Naim Frashëri”, librine tij me poezi Rapsodia e jetës sëtrëndafilave, në prag të PlenumitIV famëkeq, që u shpalli luftë tëegër, të pakompromis, ndikimevetë huaja e liberale në letërsi dhearte. Pa kaluar shumë kohë librii tij me poezi, herë-herë mbaseedhe naive, tok me një ditar rinor,do të përfundonin në dosjet e Sig-urimit Shtetëror, kurse autori ityre fatkeq, që e rëndonte, veç tëtjerash, edhe biografia e keqe,prapa grilave. Burgu është burgkudo në botë, por burgjet komu-niste ishin një ferr i vërtetë. Kjoështë njëra anë e medaljes, ajo ekeqja, e errëta. Pse, a thua mundtë ketë burgu edhe anë tjetër, tëmirë, të shndritshme? Natyrishtqë jo. Por nga dy librat e Zhititdel se ato (burgjet shqiptare) ish-in edhe shkollë e universitet: aqshumë njerëz të ditur e të talen-tuar kishte në to sa njeriu thjeshthabitet me bisedat që zhvillojnëdhe mendimet që shfaqin ata përprobleme shoqërore, politike, filo-zofike, estetike, letrare, fetare etë tjera, me një fjalë për jetën në përgjithësi. Në toka spiunë, kriminelë, aventurierë, degjenerikë, poredhe krijues, dijetarë, klerikë, shpikës, novatorë,fantastë, shkencëtarë, ish-politikanë e ish-diplo-matë. Ka shumë portrete njerëzish në këta dy li-bra, banorë të ferrit, sikurse autori i tyre; portretetë gdhendura me mjeshtri si në mermer, herë-herë me pak penelata, por përplot ngrohtësi, çiltër-si, humanitet. Shkrimtari Halil Laze, këngëtariSherif Merdani, gazetarët Vangjel Nezho e FadilKokomani dhe martiri tjetër i kësaj tresheje,Xhelal Koprencka; kleriku Sabri Koçi, poeti Zyh-di Morava, piktori i talentuar me nënë ruse, Valeri;inxhinier Farka, i quajtur Fausti; i biri i ish-min-istrit të tregtisë, Lenc Ngjela etj. Tepër e dashurdhe njerëzore figura e Bajos, çamit që i bëhet en-

gjëll roje në burg poetit të padjallëzuar. Me dashuritë rrallë vizaton figurat e familjarëve të vet,veçanërisht të nënës, “perëndeshës së mbrojtjes”,por edhe të babait, Hekuran Zhitit, poet dhe ai, tëcilin i biri kur del nga burgu e gjen të verbër . Nëlibër, në të dy librat, flitet edhe për ata jashtë bur-gut, sidomos për shkrimtarët si I. Kadare, D. Ag-olli, F. Arapi, Xh. Spahiu, F. Haliti, F. Reshpja, N.Gjetja, B. Shehu, R. Marku etj. Shfaqen mendimee gjykime me interes për veprën e tyre, për jetënletrare në kryeqytet, për raportin e elitës intelek-tuale me pushtetarët dhe me kolegët etj.Faqe tëtëra të këtyre veprave, skena e dialogë, t’i kuj-tojnë filmat horror. I tillë është rrëfimi tronditëspër thyerjen e qëllimshme të gjymtyrëve të trupit

nga ana e të burgosurve për t’ishpëtuar torturës së punës sfilitësenë kampet e burgut.Zhiti end pël-hurën e quajtur tekst letrar meaftësinë e njeriut që i vë në vep-rim të gjitha shqisat: sheh, dëg-jon, ndien, prek, vëren, regjistron,gjykon, duke i lidhur ngjarjet,pamjet, faktet, hollësitë me perine trillit artistik. Ngjarje të vërte-ta, personazhe reale, vëzhgim ihollë, fantazi trallisëse. Ky ështëprosedeu i tij krijues. Po a s’kanëbërë kështu, më në fund, edheBalzaku e Dostojevski, AndreZhidi e Oskar Uajldi, për të mosu shtyrë më tej në kohë, gjer teRableja e Servantesi? Dhe as’bëjnë kështu, në kohën tonë,

kush më shumë e kush më pak,edhe Ismail Kadareja e RexhepQosja (mjaftojnë të kujtojmë ro-manet e tyre të viteve të fundit:Darka e gabuar dhe E penguaratë të parit dhe Një dashuri e sh-tatë faje dhe Bijtë e askujt të tëdytit, që mbështeten fuqimishtmbi ngjarje reale dhe prototipa,që, shumë herë, nuk është vësh-tirë të identifikohen nga bash-këkohësit). Edhe Adem Demaçie Fatos Lubonja ecin në këtë lin-jë, pa harruar kolosët e realizmitmagjik hispanoamerikan: Saba-to e Markesi, Asturiasi e MarioVargas Ljosa? Mjafton të lexo-het romani i jashtëzakonshëm ikëtij të fundit, Festa e cjapit, ipërkthyer edhe në gjuhën sh-

qipe, për të parë se si shkruhet për diktaturat ediktatorët, se si zhvishen ato deri në palcë, poredhe për të parë, kuptuar e kujtuar se jo vetëmne shqiptarët dhe në këtë rast e kam fjalën përvëllezërit tanë të Shqipërisë shtetërore, kemiparë, kaluar e përjetuar një diktaturë, e cila dukena ndenjur si fantomë mbi krye, por mbase edhesi njëfarë alibie, ka rrezik të na rrezikojë edhe tëardhmen, ashtu siç po na e rrezikon! Bota kanjohur shumë diktatura dhe vazhdon të njohë,madje, edhe në ditët e sotme. Prej këtyre dy li-brave të Visar Zhitit mësojmë si ta njohim mëmirë të kaluarën tonë dhe si ta trasojmë rrugëndrejt të ardhmes. Këta dy libra mund t’u shërbe-jnë si nxitje dhe si model ish-të burgosurve poli-tikë të Kosovës, sidomos kur qëllon të jenë sh-

krimtarë, për të lënë dëshmi autentike, por edheartistike, për tmerrin që kanë përjetuar ata nëburgjet jugosllave; për torturat e tmerrshme tëUDB-së, për gjyqet shumë herë butaforike, përregjimin e rreptë të burgjeve të Jugosllavisë lib-erale, ku, siç dëshmon shkrimtari i njohur kroatVlado Gotovac, mund të shkruaje vetëm në nevoj-tore! Janë botuar jo pak libra nga ish-të burgo-surit tanë politikë, përfshirë edhe ato të veprim-tarit dhe shkrimtarit të shquar Adem Demaçi(në dy-tre romanet e tij të viteve të fundit, “Baca”flet për burgimet e tij dhe përballjen me pushte-tin), por, mjerisht, mund të thuhet se ne në Kos-ovë dhe në viset e tjera shqiptare këndej kufiritnuk kemi libra të tillë, të këtij niveli artistik dhetë kësaj gjerësie observuese, me kaq fate tron-ditëse njerëzish, pa harruar as gjuhën dhe stilinrrëzëllues të shkrimtarit, një veçori dalluese e tëcilit është eksperimenti gjuhësor, loja me fjalë,që ky autor e luan si rrallëkush tjetër, duke aktiv-izuar jo rrallë kllapat, tri pikat dhe shenjat e tjeragrafike. Fjalori, shprehja dhe figuracioni i pasurjanë plotësisht në harmoni me përmbajtjen e ve-prës: rrëfimin për burgjet e regjimit komunist sh-qiptar, nëpër të cilat kaluan dy-tre breza njerë-zorë, duke filluar nga fundi i vitit 1944, kur Sh-qipëria u çlirua nga pushtimi nazist, e deri në mba-rim të vitit 1990, kur ra sistemi komunist. Dy ve-prat e tij, që flasin gjerësisht për këtë kalvar,Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, duke regjistruarpothuajse gjithçka, deri edhe hollësitë më të imë-ta, Visar Zhiti i quan “burgologji”. Nuk e dimë nëe shpiku vetë këtë fjalë, por duhej shpikur dhevënë në përdorim gjithsesi ajo në letrat shqipe:fjala burgologji. Burgologji dhe ferr! “Burgologjiaime për Spaçin dhe më parë” dhe “Burgologjiaime për Qafë-Barin dhe më pas”, janë nëntitujt eveprave në fjalë. Visar Zhiti është mjeshtër i fjalës.Dhe kur themi kështu kujtoj se i kemi thënë tëgjitha. Edhe pse natyrë skofiare si njeri, ai e zotëronpër mrekulli gjuhën e ironisë. Në tekstin e tij bash-këjetojnë “grotesku dhe meditimi serioz”, pa-tetizmi dhe tmerri, sublimja dhe banaliteti. Siçështë vërejtur edhe nga të huajt, kurdo që veprae tij është përkthyer në gjuhë të tjera, Zhiti ësh-të autor që të përvetëson, mbi të gjitha, “me fis-nikërinë e ndjenjave dhe me aftësinë e të shpre-hurit lehtë dhe fuqishëm”. Si studiues i letërsisëshqipe nuk mund të mos shprehi me këtë rastnjë mendim timin për specifikat në të cilat u zh-villua kjo letërsi pas Luftës së Dytë Botërore,veçanërisht në Shqipërinë shtetërore. Fjala ësh-të për ekspertizën si fenomen, që nuk njihet nëletërsitë e krijuara në kushte pak a shumë nor-male, madje as në letërsinë shqipe të krijuar nëKosovë, së paku jo në këtë masë. Dorëshkrimitme poezi të Visar Zhitit, për të cilin ai ra në burg,iu bë ekspertiza nga dy njerëz, anëtarë të Lidhjessë Shkrimtarëve dhe redaktorë në shtëpinëbotuese “Naim Frashëri”, të cilët e vlerësuan sivepër armiqësore. Ekziston dokumenti lidhur mekëtë, akt-ekspertiza, e përfshirë në libër, ashtusiç ekziston një dokument i tillë edhe për poez-inë Saharaja të poetit nga Librazhdi VilsonBlloshmi, të pushkatuar bashkë me shokun etij, Genc Leka. Regjimi diktatorial shqiptar e ar-restoi, e burgosi, e dënoi dhe e mbajti në burgVisar Zhitin dhe sa e sa të tjerë, poetë, intelektu-alë, shkrimtarë, artistë, të dënuar me neninfamëkeq 55 për agjitacion e propagandë, por, dukee dënuar atë dhe të tjerët si ai, e dënoi veten. Çdodënim i njerëzve të penës, faj i vetëm i të cilëveështë mospajtimi me dhunën mbi mendimin elirë dhe integritetin fizik e moral të njeriut, shndër-rohet, herët a vonë, në bumerang. Poeti i talentu-ar Visar Zhiti, që jo më pak i suksesshëm po tre-gohet edhe në prozë, po i hakmerret atij regjimidhe asaj kohe në mënyrën e vet, duke ia bërë au-topsinë me penë si ndonjë kirurg i vërtetë kufo-mës me skalpel, me librat e tij të shumtë dheposaçërisht me këta dy libra kapitalë, Rrugët eferrit dhe Ferri i çarë, për të cilët u përpoqëm tëthemi ndonjë fjalë.

(Fjalë e mbajtur në përurimin e dy librave të(Fjalë e mbajtur në përurimin e dy librave të(Fjalë e mbajtur në përurimin e dy librave të(Fjalë e mbajtur në përurimin e dy librave të(Fjalë e mbajtur në përurimin e dy librave tëVVVVVisar Zhitit: Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, nëisar Zhitit: Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, nëisar Zhitit: Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, nëisar Zhitit: Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, nëisar Zhitit: Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, nëPanairin e Librit në Prishtinë, më 6 qershor tëPanairin e Librit në Prishtinë, më 6 qershor tëPanairin e Librit në Prishtinë, më 6 qershor tëPanairin e Librit në Prishtinë, më 6 qershor tëPanairin e Librit në Prishtinë, më 6 qershor tëkëtij viti).këtij viti).këtij viti).këtij viti).këtij viti).

Në foto: Dy kopertinat eveprave biografike tëVisar Zhitit botuar sëfundmi me plotësimea