Sevan Ni+şanyan - Hayali Co¦şrafyalar

7/30/2019 Sevan Ni+anyan - Hayali Corafyalar

1/78

HUPA


2/78

Hayali Corafyalar:Cumhuriyet DnemindeTrkiyede Deitirilen Yeradlar

Sevan Nianyan


3/78

Hayali Corafyalar:Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Deitirilen Yeradlar

Bankalar Cad. Minerva HanNo: 2 Kat: 3Karaky 34420, stanbulTel: +90 212 292 89 03 PBXFax: +90 212 292 90 [email protected]

Yazar:

Sevan Nianyan

Yayma Hazrlayan:Mehmet Ekinci, zge Gen

Kapak Tasarm:Banu Soytrk

Dzelti:Elin Gen

Yapm: Myra

Yayn Kimlii Tasarm: Rauf KsemenUygulama: Glderen Renber ErbaKoordinasyon: Sibel Doanretim Koordinasyon: Nergis Korkmaz

Basm Yeri: mak OfsetBask Adedi: 1.000 adet

TESEV YAYINLARI

ISBN: 978-605-5832-76-6

Copyright Temmuz 2011

Tm haklar sakldr. Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadanbu yaynn hibir ksm elektronik ya da mekanik yollarla (fotokopi, kaytlarn ya da bilgilerinarivlenmesi, vs.) oaltlamaz.

Bu yaynda belirtilen grlerin tm yazara aittir ve TESEVin kurumsal grleri ile ksmen yada tamamen rtmeyebilir.

TESEV Demokratikleme Program, bu yaynn hazrlanmasndaki katklarndan tr AkToplum Vakfna, Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliine ve TESEV YksekDanma Kuruluna teekkr eder.

Trkiye Ekonomik veSosyal Etdler Vakf

Demokratikleme Program


4/78

indekiler

SUNU, 5

GR, 9

PROBLEMN TANIMI, 13

CORAFYAYA LENEN HAFIZA, 21

YAPAY CORAFYALARIN YARATILMASI, 29

YANLI GEREKELER, 35

AMELYATIN LK EVRES: TTHAT VE TERAKK, 41

BYK DEMN HASAR TESPT, 49

ADE EDLEN ADLAR, 63

SONU: ETNK KMLKLER VE KLTR MRASI, 71

KAYNAKA, 75

YAZAR HAKKINDA, 76


5/78


6/78

tarihi ve sosyolojik tespitler, yeradlar deitir-me siyaseti ile devletin zellikle aznlkvatandalar zerinde uygulad mlkszle-tirme ve yerinden etme siyaseti arasndakibalanty da aa karyor. Rapor, yakndnem Trkiye demokratikleme sreciylebirlikte eski yer adlarnn iadesi veya kullanm

konusunda ufak apl da olsa aamalarkaydedildiine de dikkatleri ekiyor.

Nianyan, raporda aratrmann savlarngrsel olarak destekleyen harita ve tablorneklerini de kullanmann yan sra, kararalclara ve kamuoyuna hitaben, eski yeradlarn kullanma ve iade taleplerine veuygulamada tkanlan noktalara ilikin nerilerve k yollar da ortaya koyuyor. Nianyan,Trkiyede toplumun geni kesimlerinin yer

adlarnn iadesine ilikin duygusal tepkilergstereceinden ve yeni yer adlarnn oktanbenimsenmi olmasndan hareketle zm iintek bir yol olmad ve var olan yer adlarnnnemli oranda kalc olduunu kabul etmemizgerektii sonucuna varyor. Bu yaklamnpratik adan gereki olduunu teslim etmeklebirlikte, almann farkl ereveler zerindenyeni ve ok ynl okumalara ve tartmalaraolanak vermesini umuyoruz. Rapor, ierdiianektodlar, bilmeceler, ucu ak soru iareti ve

sorunsallar ile sorunun karmaklna ve okkatmanllna iaret ediyor. Tek tip biryaklamla ele alnmas mmkn grnmeyeneski yer adlarn iade ve kullanma meselesinin,raporun yarataca tartma ortamndahlihazrda var olan tespit ve nerilere ilavetenfarkl k noktalar retmesini umuyoruz. Bunoktada, raporda da ska sz edilen dier

Sunu

Elinizdeki rapor, TESEV DemokratiklemeProgramnn, Trkiyede Cumhuriyet tarihiboyunca il, ile, mahalle, ky ve mezra gibiyerleim adlarnn deitirilmesinde izlenensiyaset, ierik ve uygulamalar farkllk vebenzerlikleri ile ele almak; ve devletin yerleimadlar siyaseti ile vatandalk siyaseti arasnda-

ki ilikiyi ortaya koymak zere yola kt biralmann eseridir. Youn bir emek srecinin vemeakkatli bir ariv aratrmasnn rn olanproje, aratrmac/yazar Sevan Nianyantarafndan yrtlmtr. Hayali Corafyalarraporunun yansra, projenin bir dier nemliaya da, www.nisanyanmap.com adresindenulalabilen Trkiye Yerleim BirimleriEnvanteri adl geni bir veritabandr. Verita-bannda, Trkiyedeki il, ile, mahalle, ky vemezralarn eski ve yeni adlar, kkenleri ve

hangi tarihlerde deitirildiine ilikin bilgilerGooglemaps destekli bir Trkiye haritas zerineilenmitir. Ziyaretilerin haritaya veri ekleme-sini mmkn klacak ekilde yaplandrlan websayfas, bu sayede, gncellenerek projenin uzunsoluklu bir ekilde devamn salayacaktr.

Elinizdeki rapor, sadece Trkiyede yer adlarnndeiimine ilikin yeni ve kapsaml bir bilgi plat-formu oluturmuyor, ayn zamanda TrkiyeCumhuriyetinin vatandalk politikalarna,

ulus devlet ve milli kimlik inas srelerine veyakn dnem tarihine ilikin alternatif bir bakas da sunuyor. Bir yandan da, basite

corafi olarak tanmlanabilecek bir meseleninbarndrd siyasal arka plana ve saysz yer addeitirme uygulamasnn nasl bir siyasalprojenin rn olduuna ilikin eletirel birokuma imkn salyor. Raporda sunulan siyasi,

zge Gen, Mehmet Ekinci TESEV Demokratikleme Program


7/78

ulus-devlet rnekleri ve olas zm modelleriile konunun sadece Trkiye Cumhuriyetiulus-devlet sorunsalna zg bir meseleolmad unutulmamaldr. Eski yer adlarnn

kullanm ve iadesine ilikin meselenin, dierulus-devlet balamlarnda zlm olmasTrkiyede de zlebileceini gstermektedir.

Raporda da sz edildii zere kamuoyundadaha nce olmad kadar ok tartlan bir haktalebi olarak eski yer adlar iadesi/kullanm,gemi dnemde baz siyasi aktrlerin, Krtblgelerindeki eski yer adlarnn iadesinigndeme almaya hazr olduklarn ifadeetmeleriyle kamuoyunun konuya olan ilgisini

artrmt. Yer adlarnn iadesi tartmas,anadilde eitim, demokratik zerklik ve yerelynetimler zerinden Krtlerin hak ve zgrlktalepleri ile dorudan ilikilidir. te yandan, bugelimelerin yaratt kamusal tartma, eskiyer adlarna dnlmesi konusunda sadece Krt-lerin deil, ayn zamanda dier gruplarn dasesinin daha fazla duyulur hale gelmesinisalad. Farkl gruplarn bu yndeki taleplerin-de baz farkllklar bulunabilmektedir. Trkkimlii ile i ie gemi erkesler, kendi

toplumlarnn Trkiyede yerleik bulunduuyerlere erkese isim verilmesi konusundaki ya-kn tarihli taleplerini daha fazla dile getirmek-teler. Ayn zamanda, raporda da ele alndzere, benzer talepler eski yer adlarnadnlmesi konusunda bilinen etnik bir nedeniolmayan muhafazakr Trkleri de cesaretlen-dirmitir.

Proje esnasnda, Trkiyedeki eski yer isimleri-nin iadesi ve kullanmn savunan ve bu konuda

aratrmalar yapan Krt, Laz, Rum, erkes,Abhaz, Arap ve Sryani aratrmaclar, avukat-lar, aktivistler, belediye bakanlar ve dieryerel ynetim mensuplarn bir araya getiren biraltay dzenlendi. Bu toplant, katlmclarndeneyimlerini, beklentilerini ve eski yerisimlerinin iadesi ve kullanm konusunda dahance yaptklar aratrmalar paylaabilmeleri

iin bir tartma platformu ve esiz bir frsat

salad. Bu alma ile yeniden anlald ki,

Trkiyede yer adlarn deitirme, eski yer

adlarn iade ve kullanma talebi farkl etnik,

siyasi ve kltrel kesimlerden birok kiininortak talebidir. Anadolu halklarnn eitliliini,

tarihsel ve kltrel derinliini gzler nne

seren bu talepler, korkulacak veya engellenme-

si gereken talepler olarak alglanmamaldr. Bu

talepler ayn zamanda zleri itibaryla eit

vatandalk, demokrasi ve insan haklar

talepleridir. Ayrca farkl topluluklarn corafi

evreleri ve kltrel ve gndelik hayat pratikleri

ile ilikilerini srdrmesi bakmndan da

nemlidir. Bu taleplerin bu ekilde ele alnmasve eski yer adlarnn iadesi dhil her trl

seenein gzden geirilmesi gereklidir.

Son olarak, Trkiyede Gayrimslim aznlklara

ynelik yaygn bak asnda olduu gibi, eski

yer adlar birer tarihi kalnt ve gemi Anadolu

mozaiinden hayatta kalan nostaljik birer renk

veya seda olarak deil, halen bu topraklarn, bu

corafyann yaayan, hakiki ve hayali olmayan

birer unsuru olarak grlmelidir. Deitirilen

yer adlarnn, kkeninin hangi dilden (Ermenicemi Krte mi?) olduundan te, kuaklar boyu

bir corafi blgede yaayan halklarn gndelik

hafza ve anlam dnyalarnda nereye tekabl

ettii anlalmaldr. Bu adan bakldnda,

Cumhuriyet dnemi boyunca srdrlen

siyaset ve uygulamalar, hafza ve anlam

dnyalarnn hem gndelik hayat pratiklerin-

den hem de tarihsel dokmanlardan ve

arivlerden nasl temizlenmeye alldna

ilikin pek de iyi niyetli olmayan bir abannrn olarak gze arpmaktadr.

Umuyoruz ki rapor ierisinde sunulan bilgilen-

dirici tarihsel arka plan, veriler ve zm

nerileri eski yer adlarn kullanma sokma

konusunda mcadele veren bireyler ve

toplumsal hareketler iin bir klavuz ilevi grr.


8/78

Giri


9/78


10/78

eski yeradnda nemli veya nemsiz dzeltme-ler yaplmtr. Ayrca yeradlarnn deiikkaynaklardaki farkl yazmlarn belgelemehususunda nemli ilerleme kaydedilmitir. Buiyiletirmeler, 2010-2011 yllarnda TESEVDemokratikleme Program desteindeyrttm almann rndr.

Rapor, Trkiyede yerad deitirme srecininama ve usulleriyle ilgili baz gzlemlerimi veTESEV web sitesinde yaynlanan deiikliklerlistesine ilikin yorumlarm iermektedir.Sonu blmnde eski yeradlarnn iadesineveya canlandrlmasna dair birka neritartlmtr.

Sevan Nianyan

Aratrmann amac, a) Trkiyedeki tmyeradlarnn, ve b) zellikle 20. yzyl bandanberi deitirilen yeradlarnn envanterinikarmaktr.

Trkiye corafyasndaki yerleim birimiadlarnn tarihsel soy ktklerini karmay ve

belgelemeyi amalayan ilk almawww.nisanyanmap.com web sitesinde halenucu ak olarak srdrlmektedir. 20. yzylbandan beri merkezi siyasal iktidar tarafn-dan deitirilen yeradlar envanterinin u anvarm olduum noktada eksiksize yakndkm ise TESEV web sitesinde bulunmakta-dr. Dkmde Mays 2010da Adn Unutanlke adl kitabmda yaymlanan dkme1000e yakn yeni yer eklenmi, 3000den fazla

Giri


11/78


12/78

Birinci Blm


13/78


14/78

Adlar Deitirme Komisyonu kuruldu. l

daresi Kanununda 1959da yaplan birdeiiklikle ileri Bakanlna ky addeitirme yetkisi verildi.2 Ayn yl iller bazndayeni yerad listeleri yaymlanmaya baland.

Hazrlklar 27 Mays 1960 darbesinin hemenertesinde semeresini verdi. Darbeyi izleyendrt ay iinde 10.000e yakn yeni ky ad resmikullanma sokuldu. 1965ten nce Trkiyedekitm yeradlarnn yaklak te biri deitirildi.Bazlar binlerce yllk tarihe sahip olan 12.000

dolaynda ky ve 4.000 dolaynda balyerleim ile binlerce akarsu, da ve corafiekil, brokratik zihniyetin rn olan yeniTrke adlara kavutu.

Eski adlar unutturmak iin son derece katpolitikalar izlendi. Bu adlar (parantez iindedahi olsa) gsteren haritalarn baslmas,yurda sokulmas ve datlmas yasakland. Buamala Genelkurmay Bakanl bnyesindeharita sansr kurulu ilevi gren Harita Genel

Komutanl oluturuldu. Trkiyede her trlharita basm ve sat bu heyetin iznine

2 11.05.1959 tarihli ve 7267 sayl l daresiKanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun,21.05.1959 tarihli ve 10210 sayl Resmi Gazete.

A. TRKELETRME: 1913-1965

Trkiyede Trke olmayan yeradlarnnTrkeletirilmesine ynelik siyasi irade1913-1916 yllarnda Enver Paann bayraktarl-nda ortaya kt. Balkan Savalarn izleyengnlerde ttihat ve Terakki Cemiyetinin, Milli

Mcadele esnasnda da Mdafaay Hukukkadrolarnn giriimiyle Rumca veya Bulgarcakkenli olan birok yerad deitirildi.

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkeletirmefikri ideolojik dzeyde ilgi ve destek grmeyedevam ettiyse de, pratikte tekil rneklerdnda nemli bir adm atlmad.1 Daha okTrk Ocaklar ve Halkevleri cihetinden gelenbasklara kar siyasi liderlik ou zamantemkinli bir duru sergiledi. Atatrkn

hayatnn son yllarnda Doudaki il adlarnTrkeletirme ynnde birka gsterili hamleyapld; ancak smet nn dneminde hemenhemen hi yerad deiikliine gidilmedi.

Radikal dnm 1950lerin ikinci yarsndabalad. Bu tarihten itibaren Trkeletirmeadeta siyasi iktidarlar aan bir devletpolitikas olarak benimsendi. 1957de Trkeolmayan yeradlarn belirlemek ve yeni adlarnermek amacyla, ileri Bakanl bnyesin-

de, silahl kuvvetlerin, niversitelerin ve dierAtatrk devlet kurumlarnn katld Yabanc

1 Sonradan Trkiyeye katlan Artvindeki tm kyadlar 1925te, Hataydakiler 1938deTrkeletirildi. 1923-1960 aralnda toplucaTrkeletirme vakalar bu iki yerle snrldr.

Problemin Tanm

Radikal dnm 1950lerin ikinci yarsnda balad. Butarihten itibaren Trkeletirme adeta siyasi iktidarlar aanbir devlet politikas olarak benimsendi.


15/78

basm ve yazm hatasyla dolu olarak hazrlan-d; ticari datma sokulmad ve kamuya akhibir ktphaneye konmad.

Yeradlarnn yasaklanmasyla ezamanlolarak Trkiye corafyasnda Trk ve Msl-man olmayan dier izlerin silinmesi iin yeni birseferberlik balatld. Terk edilmi olan oksayda Rum ve Ermeni kilisesi ile mezarl,mahiyeti henz tam olarak aydnlatlmamolan birtakm askeri veya sivil heyetlercesistemli olarak tahrip edildi. mroz veBozcaadada Lozan Antlamasnn ngrdzel stat kaldrlarak Rum nfus boaltld.stanbul Rumlarnn byk blm 1964te

snrd edildi. Tarada kalm olan Ermeninfusu, 1955-1956dan sonra artan basklarlastanbula veya yurt dna ge zorland.

leri gelen Krt ailelerini Batya srmeksuretiyle Krt sosyal dokusunu paralamayaynelik politikalar ayn dnemde younlat.

B. GEMN GLGES: 12 EYLL

1965e doru aktif evresini tamamlayarakduraksama dnemine giren yerad deitirme

sreci, 12 Eyll 1980 darbesini izleyen yllardayeniden canlanma belirtileri gsterdi. 1980edek resmi ilemlerde tek tk de olsa kullanlaneski adlar, 1980den sonra askeri ynetiminkararl mdahaleleri sonucu tedavldenkaldrld. Baz nfus mdrlkleri doumbelgelerinde eski ky adlarn kullanmaya 1980edek devam etmiken, bu tarihten sonra buuygulamaya son verildi. Dou ve Gneydoudapratik kullanm alan bulunmad iin ksmen

unutulmaya yz tutan resmi mezra ve mahalleadlar, 1980den sonra askeri ve mlki otoriteninemriyle yeniden canlandrld.

12 Eyll rejiminin yeni yeradlarnn kullanmnadair zorlayc tutumu nedeniyle bugnTrkiyede pek ok kii, ky ve mezra adlarnn1980den sonra deitirildii ynnde yanl bir

baland.3 Yerel bazda eski adlar tantanyaynlar, bazen basit bir krokiyi haritasaymak suretiyle toplatld.

Kasaba ve kylerde, o yerin eski adn kullananiletmelerin kurulmas engellendi. Eski adniadesi iin baz ky ve kasabalarn yaptbavurular, bazen geni halk desteine vegl siyasi dayanaklara ramen, ileriBakanl tarafndan karlksz brakld.

Eski ve yeni yeradlarn topluca gsteren tekresmi yayn,4 tesadf saylamayacak kadar ok

3 1994/5856 sayl Harita ve Harita Bilgilerini Teminve Kullanma Ynetmeliinin 2/9/1997 tarih ve9921 sayl kararnameyle deiik 18. maddesinegre harita yapmak ve yaynlamak isteyen gerekve tzel kiiler u koullara uymakla mkelleftir:eitli amalarla yurt iinde retilecek veya yurtdndan ithal edilecek her trl harita (kadastralharitalar hari), atlas, kre ve benzeri dokmannlke menfaatlerine aykr olabilecek corafi

isimler ve lke snrlarnn kontrol maksadyla;1) Yurt iinde retilecek kara ve hava haritalar ile

atlas, kre ve benzeri dokmanlarn basm veyaym ncesinde Milli Savunma Bakanl HaritaGenel Komutanlna; deniz haritalarnn basmve yaym ncesinde Deniz Kuvvetleri KomutanlSeyir, Hidrografi ve Oinografi DairesiBakanlna incelettirilerek u ygunluk onayalmak,

2) Yurt dndan ithal edilecek kara ve havaharitalar ile atlas, kre ve benzeri dokmanlariin Milli Savunma Bakanl Harita GenelKomutanlndan; deniz haritalar iin DenizKuvvetleri Komutanl Seyir, Hidrografi veOinografi Dairesi Bakanlndan ithal uygunluk

yazs almak.2 Ocak 1961 tarih ve 2 03 sayl yasayla deitirilenHarita Genel Komutanl kurulu yasasna uygunolarak hazrlanan eski ynetmeliin ilgilimaddesini tm aramalarmza ramen bulamadk.1994 ve 1997de deitirilmi olan ynetmelikmaddesinin, eskisine nazaran daha liberal birdille yazlm olmas ihtimal dahilindedir.

4 TC ileri Bakanl ller daresi GenelMdrl, 1968, Kylerimiz, Ankara.

Yeradlarnn yasaklanmasyla ezamanl olarak Trkiyecorafyasnda Trk ve Mslman olmayan dier izlerinsilinmesi iin yeni bir seferberlik balatld.


16/78

Bu talepleri iki ayr balk altnda ele almakgerekir.

i. Etnik Nitelikteki Talepler

Trkeletirmeden en ok etkilenen ikiblgeden biri olan Gneydouda, eski adlarniadesi Krt siyasi hareketinin balca taleple-rinden biri olarak n plana kt. Yeradlarnndeitirilmesi, Krt kltrn ve ulusalkimliini sindirmeye ynelik resmi politikalarnbir paras olarak deerlendirildi. Eski adlarniadesi, anadilde eitim ve yayn haklarylabirlikte, kltrel haklar mcadelesinin asli birunsuru sayld. Gnlk yaamda eski adlarkullanmak, bir siyasi duru ve onur meselesiolarak grld.

Bu talepte enteresan olan nokta, bir blmErmenice, Sryanice veya baka kkenli olaneski yeradlarnn Krte kabul edilmesi veKrt kltrel kimliinin bir unsuru olarakbenimsenmesiydi.6

Benzer talepler bir siyasi oluuma balolmakszn Lazca konuulan blgede de gkazand. erkes evrelerinde, erkes yerleim-

lerinin yerel erkese adlarn canlandrma,hatta bu yaplamyorsa erkese ad yaratmagayreti ortaya kt. Grc ve Arap dil alanla-rnda henz kristalize olmu bir eilim olmasada ayn ynde mnferit sesler duyuldu.

1990larn sonunda Artvin ilinde birok kye,eski ve yeni adlar bir arada gsteren karayolulevhalar kondu. Midyat ve Nusaybinde2004ten itibaren yeniden iskn edilen Sryanikylerinde iki dilli tabelalara gz yumuldu.

6 rnein Cumhurbakannn kndan sonramedyada hemen herkese Groymakn Krtead olarak deerlendirilen Norin, gerekteErmenice bir yeraddr.

izlenime sahiptir. Oysa 1980-1983 dneminde(daha nce tzel kiilie sahip deilken kystatsne kavutuu iin Trke ad verilenbirka dzine yer dnda), Trkeletirme

tanmna uyan ad deiiklii yok gibidir. Kiiseltankla ve anekdotlara dayanarak 1980sonrasna tarihlendirilen ad deiikliklerininhemen hepsi, resmi belgelere gre 1960dolaynda gerekletirilmitir.5C. KARIT AKIM: 2000 SONRASI

Yeradlarnn ulusal politika dorultusundadeitirilmesine kar kan sesler 1980 ve1990larda clz olarak duyulurken, 2000li

yllarda kamuoyunu nemli oranda etkisi altnaald.

Yeradlar konusundaki resmi politikanndeiebileceine dair ilk nemli iaretler2009da grld. Cumhurbakan Abdullah Gl,8 Austos 2009da Bitlisin resmi ad Groymakolan ilesinde halka hitap ederken, kasabanneski veya Krte ad olan Norin adn telaffuzetti. Hemen ardndan 12 Austos 2009da Baba-kan Recep Tayyip Erdoan, kendi doum yeri

olan Rizenin Gneysu kasabasnn eski adnaatfla Potamyalyz ezelden ifadesini kulland.Kamuoyunda yank uyandran bu jestler,yllardan beri byk hassasiyetle korunan birtabunun en st siyasi otorite tarafndan terkedilmesi ihtimalini gndeme getirdi. Bunuizleyen aylarda eski adlarn iadesine yneliktalepler kamuoyunda sk sk duyuldu.

5 Ad deitirme komisyonunun 1970-1983

aralndaki etkinliine dair veri bulamadk.1983te askeri rejimin giderayak yeni birynetmelikle komisyonu canlandrd anlalyor.

Yeni ynetmelik uy arnca 1983-20 00 arasnda 280ky ad deitirilmitir. Bunlarn hemen hepsi

olumsuz armlar nedeniyle yerel halkntalebi zerine yaplan deiiklikler veya birleme,ayrlma ve stat deiiklii nedeniyle yaplanidari dzeltmelerdir. Sz konusu dnemde

Trke olmad iin deitirilen yeradnarastlayamadk.


17/78

Byk bir blm kendini Trk, hatta Trkmilliyetisi olarak tanmlar. Prensip olarakdevlete yakn pozisyonlar savunurlar, ama bunoktada resmi gre ters derler.

Bu elikiyi amak iin benimsedikleri tipikstrateji, iadesi istenen eski adlarn aslndaTrke olduunu, dolaysyla yanllklaveya brokratik yetersizlik nedeniyle deitiril-diini ileri srmektir. Bunda, bir yanda yerelkimliin bir paras olarak benimsenen adlar,dier yanda Trk ve slam olarak tanmla-nan ve resmi anlatyla ekillenen genel kimliktahayyln badatrma abas gze arpar.

Yabanc olduu ileri srlen adlar, resmi

anlat iine yerletirilmek suretiyle merulat-rlr.

Yaygn akl yrtme ekli yle zetlenebilir:

a. Biz Trabzonluyuz (Kayseriliyiz vb.).Dedelerimizin geleneinde buraya XX adverilir.

b. Biz Trkz. Atalarmz Orta Asyadangeldi.

c. Demek ki XX ad Orta Asyadan geldi,

dolaysyla korunmal.

Bu mantk bazen iadesi istenen gelenekseladlarn arptlmasna kadar varabilir. Tipik birrnek Bayburttaki Manasi > Gnedoru >Manas kydr. Muhtemelen Ermenice kkenlibir ad olan Manasi yerine, ky halknn veresmi makamlarn bir Krgz destanndangeldiine inand Manas ad benimsenmitir.Eridirde Yunanca Ptradan gelen BedreBeydere klnda geri gelmi, Mulada

Gevenes ky Trke bir bitki ad olan Gevenolarak yorumlanmtr. Hatayda Batayaz olanBitiyas (asl Rumca Pedias), ErmenekteBalkusan eklinde geri gelen pre-HelenikBalkason/Balkasun, Aksarayda Tozkovankisvesine brnen Toskavan ayn meyandasaylabilir.

ii. Muhafazakr Nitelikteki TaleplerEtnik farklla dayanan bu taleplerin yannda,Trkiyenin etnik farkllk iddias olmayanblgelerinden gelen benzer sesler belki

yeterince dikkat ekmedi.

Kadim yeradlarnn yasaklanmasn yanlbulan, toplumun gemiiyle manevi bannkoparlmasna kar kan, yerel kltr vekimlii savunan, eski adlarn iadesi iinmcadele eden evreler ilk gnden beri vard.Bunlarn etkinlii 2000li yllarda artt.

Eski adlarn iadesi meselesi ilk kez 1980lerinsonunda zal hkmetinin yeni ileler kurma

hamlesiyle gndeme geldi. le statskazanan baz yerler, rnein Artvin Murgul,Antalya brad, Hatay Erzin, frsattan istifadeTBMM kararyla eski adlarn geri aldlar.1990larn belediyeleme furyasnda belediyeolan birok yerleim, belediye meclisi kararylaeski adn geri alma urana girdi. 1987den buyana 100 civarnda ky ve kasabann eski ad,uzun brokratik mcadeleler sonucunda iadeedildi. Baz belediyeler ise bu kadar ilerigitmeden, eski ky adn cadde ve meydanlara

vermek suretiyle yaatma yolunu seti.

Blm 7deki tablodan grld zere eskiad iade edilen yerler, Gneydou hari,Trkiyenin her blgesine homojen olarakyaylmtr. Son yllardaki rnekler arasndaanakkale Evree, Manisa Adala, Mula Bafave Bitez, Denizli Nikfer, Antalya Adrasan veErnez, Adana Misis, Hatay Payas, AksarayNrgz, Nide Fertek, Kayseri Germir ve Gesi,Konya Gynem, Malatya Girmana ve Orduzu,

Mara Hartlap ve Helete, Zonguldak Filyos,Ordu Fizme, Trabzon Kisarna, Bayburt Balahorve Plr, Ardahan Dedeen gze arpar.

Etnik bir iddiaya dayandrmakszn eski adlarniadesini isteyenlerin ou, gzlemleyebildii-miz kadaryla, yerel gelenee ve yerel tarihemerakl, muhafazakr yapda kiilerdir.


18/78

olan seslerin glenmesine zemin hazrlaya-caktr.

Raporun amac, bu yeradlar tartmasndayararl olabilecek birtakm veriler sunmak, bazkavramlar netletirmektir. Raporun sonundaiadenin olabilirlii, tarz ve ls konusundabirka ahsi gr ileri srlecektir.

C . SONU

Yeradlar tartmasnn nmzdeki dnemdedaha da glenerek sreceine kesin gzylebakabiliriz.

Bunda esas itici g, Krt siyasi hareketidir.Krt kamuoyunun neredeyse ittifakla benimse-dii bir duyarlla siyasi iktidarn uzun sreilgisiz kalacan veya direnmek isteyeceinidnmek yanl olur.

Krt taleplerinin ateledii tartma, doalolarak dier blgelerde de ayn yndekiistekleri motive edecek, henz clz ve kararsz

Yeradlar tartmasnda esas itici g, Krt siyasi hareketidir.Krt kamuoyunun neredeyse ittifakla benimsedii birduyarlla siyasi iktidarn uzun sre ilgisiz kalacan veyadirenmek isteyeceini dnmek yanl olur.


19/78


20/78

kinci Blm


21/78


22/78

nceki hecede vurgulu Tksim ve li,anlamdan arnm yeradlarn ifade eder.

ngiltere ve Almanyadaki yeradlarnn oubugnk dilde daha dorusu bugnk dilineski bir formunda anlamldr. Buna karlk binila bin be yz yllk srete bu adlarn byk

ounluunun anlam kaybolmutur. Brom-wich, Gotham ve Canterbury ngilizcedir, amagnmz dilinde anlam ifade etmezler.Wadersloh ve Dnningen Almanca olarakalglanr, ama zel eitim grmemi bir Almanbu adlar aklayamaz. Bu yzden yeradlarnnanlamna dair popler yaynlar bu lkelerdebyk ilgi grr.

Anlamdan bamsz yaama zellii sayesinde-dir ki yeradlar, orijinal adlandrma gerekesi

ortadan kalktktan sonra dahi, nfus yapsnda-ki, dildeki, siyasi ve hukuki durumdaki, fiziki ev-redeki byk deiikliklere ramen kullanmdakalabilir. Taksimde su datm ebekesini,Leventte babozuk Anadolu askerinin klasn,Karakyde Karay Yahudi cemaatini hatrlayankalmamtr. Gene de bu adlar yaamaya devameder. Tiberius Caesar dneminin unvanpolitikalar veya Bizans yeradlarnn Arapayaaktarlma koullar oktan unutulduu halde,Kayseri ad varln srdrr.

B. YERADLARI UZUN MRLDR

Anlamndan soyutlanan yeradlar bazenartc lde kalc olabilir. Bir yerad, anlam,hatta dili unutulduktan binlerce yl sonra ku-rall fonetik deiimlere uram olarak yaa-maya devam eder.

Corafyaya lenen Hafza

Yeradlar ilmi (ng. toponymy, Fr. toponymie,Alm. Toponomastik), tarihin, arkeolojinin vedilbiliminin bir yan disiplini olarak 19. yzylortalarndan beri akademik ilgi grmtr.

Literatrde ortaya kan birka tema ylezetlenebilir:

A. YERADLARI ANLAMDANBAIMSIZDIR

Prensip olarak tm yeradlarnn balangta biranlam olduu varsaylabilir. Fakat yeradlar,orijinal anlam unutulsa veya bozulsa da ilevkaybna uramaz, kullanlmaya devam eder.

stanbul, Ankara ve zmir Trkede anlamsz-dr. Buna karlk bu adlarn, anlam effaf olanBingl, Tunceli veya Eskiehir adlarndan

daha az ilevsel olduu sylenemez.

Fakat tersi ileri srlebilir. Gncel dilde anlamolan yeradlar, iftanlamlla izin verdii vebalama aykr armlara sahip olabildiiiin pratikte rahatsz edicidir.Yrk kyndeyaayan biri yrk olmayabilir; Dabakynn ulam kolay ve uygar bir yerolduunu kukucu muhataplara kar savun-mak gerekebilir. Urla tamircilerini Googledabulmak kolaydr ama emede zorluk

ekilebilir.

Trk dili bu duruma kar yeradlarn sistemliolarak anlamszlatran bir stratejiye sahiptir.Normal szck vurgusu Trke adlarda sonhecededir. Oysa ou yeradnda vurgu sondannceki heceye aktarlr. Son hecede vurgulutaksm ve ilanlaml szcklerdir; sondan


23/78

adlar M 2. binyl bana ait Asur kaynak-larnda anlr.

mparatorluk dnemi Hitit kaynaklarndaAdaniya(Adana), ngila(Eil), Gamaxa

(Kemah), Sexariya(Sakarya), Tara(Tarsus) mevcuttur. Urartu yaztlarndaArzastu(Erci), Palu, Zuaini (SarkamZivin ky), Utu (Erzurum Byktuy ky)zikredilir.

M 9. yzylda derlenen Homeros destan-larnda mbros(mroz, imdi Gkeada),Ains(Enez), Smyrn (zmir), Klazomenai(Kilizman, imdi Gzelbahe), Sinp(Sinop), Kytoros (Cide ilesine adn veren

Cideros), Perkote (> Perkosios > Bergos,imdi Umurbey) vardr.

Yunanca +sss ekli olup Trkede (Yunancaadn akkuzatif biiminden) +son, +sun veya+sn eklini alan adlarn hemen hepsi,Yunan-ncesi bir Anadolu diline, belkiLuwiceye veya onunla akraba bir Hint-Avrupa diline aittir. Ablasun, Adrmusun,Adrasan, Alasun, Alasn, Avason,Balkason, Bolasan, Boyasn, Canasn,

Dadasun, fasulyasyla nl Dermason(Telmesss), Elmasun, Eylesun, Gelbula-sn, Giresun, Gksun, Hormusun, Kesre-sun, Kean, Kiresun, Mamasun, Mudasun,Mulasun, Muncusun, Parlasan(Parnasss), Samsun (Amisss), Sineson,Tavlusun, Tersun, Trmsn (Termesss),Yaylasun (alysss) bunlardandr.

Yunanca +and/+wand ile biten veTrkede +anda, +ende, +and veya +ant

eklini alan adlar Atlant, Balganda,almanda, Dalanda (Darende), Gevende,Gezende, Kalanda (Gelenbe), Karand,Karsant, Larende, Pasanda (Basant),Padyanda (Pozant), Sinand,Yalanda,Zamant gibi Yunan ncesinden devraln-mtr. En az 3000 yldan beri kullanmdaolduklar varsaylabilir. Byk skender

En ok incelenmi kta olan Avrupada yeradla-rnn byk bir blmnn gemii M 1.binyla dek izlenebilir. Fransa yeradlar,Milattan ksa sre sonra snm olan Gal dili

hakkndaki en nemli bilgi kaynamzdr.7

Alman yeradlar, Kavimler G dnemininGermen airet dalmlar konusunda detaylbilgi verdii gibi, M 1. binyla ait Kelt yerle-imlerine, hatta ondan nceki Neolitik anproto-Avrupa kltrne dair ipular tar.8Britanya yeradlar, 5. yzyldaki Anglosaksonve 8. yzyldaki Viking yerleimleri sreciniartc bir sadakatle yanstr.9

Yunan yeradlarnn nemli bir blmnn Eski

Bronz ana ait bir Anadolu kltryle edilde olduu, Paul Kretschmerden bu yanabilinmektedir.10

Anadolu yeradlar da en az Avrupadakilerkadar eskidir. Mesela:

Tiglat(Dicle), Purattu(Frat), Xaran(Harran), Meliddu(Malatya), Marqasu(Mara), Matiata(Midyat), Nisibina(Nusaybin), Ziqirtu (Siirt), Serug(Suru)

7 Ngre 1990-1998, Toponymie gnrale de la France,3 cilt, Cenevre: Librairie Droz.

8 Bach 1953-1954, Deutsche Namenkunde, Bd II/ 1 &2: Die deutschen Ort snamen, Heidelberg.

9 Smith 1956, English Place-Name Elements, 2 cilt,Londra; (ed.) A. Mawer ve Stenton 1924,

Introd uction t o the Surv ey of English Place-Names,Cambridge University Press.

10 Kretschmer 1896, Einleitung in die Geschichte dergriec hische n Sprache ; tpkbasm Gttingen, 1970.Kretschmer, Yunan dili tarihi alannda r aan

bu eserinde, Yunan yarmadas ile Anadoludayaygn olan +ss- ve +nth- ekli yeradlarnnYunan-ncesi bir dile ait olduunu ileri srmtr.Haley ve Blegen, The Coming of the G reeks adlmakalelerinde Kretschmerin varsaymnarkeolojik verilerle birletirerek, +ss- ve+nth- takl yeradlarnn Anadolu ileYunanistanda ortak olan bir Bronz a kltrn eait olduunu kantlamtr: Haley ve Blegen 1928,

The Coming of the Greeks,Americ an Jour nal ofArche ology 32, s. 141-154.


24/78

r analizi sayesinde aydnlatlabilir.

Roma dnemi ulam a hakknda nemlibir bilgi kayna olan Peutinger Tablosuve Tabula Antoniniana gibi menziltablolar, ancak yeradlarnn titizlikleincelenmesi sayesinde anlaml halegetirilebilmitir.

Trk tarihiliinde, tarihi belgelerdekiverileri mikrocorafyadaki yeradlarylakarlatrarak verimli sonular elde eden

bir isim, Kuzeydou snr illerini inceleyenFahrettin Kirzioludur.11 Yerel bir tarihiolan Ramazan Toparl, yerel gelenekteyaayan yeradlarn inceleyerek 12. yzyl-daki Miryokefalon Savann srlarn srprizli bir ekilde zmeyi baarmtr.12

Birok yerad, tarihi ve arkeolog iin deerliipular gizler:

Yerel kullanmda hl Snr ad verilenBayburt ayryolu kasabas, StrabonunRoma lkesi ile Armenia arasndaki snrkaps olduunu belirttii Synoriayla ayn

11 Kirziolu 1953, Kars Tarihi, stanbul, ve Kirziolu1976 Trklerin Kafka s-illerini Fethi: 1451-1590, TTK.Titiz bir aratrmac olan Kirziolu, maalesefaratrmalarnn sonularn ideolojiknyarglarna kurban etmekten kurtulamamtr.

12 Toparl 2010, Deien Corafya ve Miryokefalon

Sava, Ankara. Toparl, Bizans vakanvisi NiketasKhoniatsin eserinde geen yeradlarn Osmanlve Seluklu kaynaklarnda geen yeradlaryla vehalk belleinde yaayan adlarla titiz ekildekarlatrarak bugnk Eirdir Glnn boumyerinden dou-bat istikametinde geen tarihi biryolun varln kantlar. Tarihiler arasnda uzunsreden beri bilmece niteliinde olanMyriokephaln mevkiini, halen Eirdir Glnnykselen sular altnda kalm olan YeniceKprs mevkiine yerletirir.

Anadoluyu fethettiinde bu isimler oktanyerleikti.

Anadolu kentlerinin birou Helenistik akrallarnn veya onlarn yerini alan Roma

imparatorlarnn adn tar. Antioxeia >Antakya, Seleukeia > Silifke, Attaleia >Antalya, Amastris > Amasra, Mithrapolis >Midrebolu, Samosata > Samsat, Nikome-dia > znikmid > zmit, Polemonion >Bolaman, Arxelaida > Erkilet, belki Prousa> Bursa bunlardan ilkine, Hadrianupolis >Edirne, Sebasteia > Sivas, Kaisaria >Kayseri, Neokaisaria > Niksar, Germaniko-polis > Ermenek, Klaudiopolis > Boluikincisine rnektir.

Trkeye alnarak bugne gelen veya 20.yzylda silinen Ermenice yeradlarnnnemli bir blm Ermeni dilinde anlamifade etmez. Bunlarn bazlarnn Urartuca,Hurrice veya henz bilinmeyen baka yereldillerden miras kald muhakkaktr.Mesela: Xlad > Ahlat, Sper > spir, Gamax >Kemah, Olti > Oltu, Namravan > Narman,Gars > Kars, Arce > Erci, Dercan > Tercan.

C. YERADLARI KLTR MRASIDIRBu denli kalc olabilen yeradlar, insanlktarihine dair nemli bir bilgi kaynadr. Tpkarkeolojik kalntlar, tarihi yaplar, yaztlar,sikkeler ve mezar talar gibi, toplumun veinsanln gemiine k tutarlar.

rnein:

Anadolu yeradlar, Yunan-ncesi Anadoludilleri hakknda eldeki en kapsaml

kaynaklardan biridir. Son yllarda Anadoludilleri hakkndaki akademik tartmannnemli bir blm toponimler zerindenyrtlmektedir.

Anadolunun Trkler (ve Krtler) tarafndaniskn srecinde klasik tarih kaynaklarnnkaranlkta brakt pek ok husus, yeradla-

Bu denli kalc olabilen yeradlar insanlk tarihine dair nemlibir bilgi kaynadr.


25/78

Yeradlarnn geliigzel deitirilmesi, kltrmirasnn tahribiyle edeerdir:

Gristan (gvur mezarl) > Gristan >Grenli > Sugren. Gristan genellikle renyerlerine, zellikle nekropollere verilenaddr. Yaplan i, arkeolojik sit alannaapartman yapmaktan farkszdr.

Rumanls(Rum kilisesi) > Gvuramls> Gzelaml. Kilisenin izi tahrip edilmitir.

Baladiyanos(Rumca Palatinos sarayl)> Biladyunus>Yunuseli. Bizans tarihindenbir sayfa silinmitir.

ingrlar (ingeneler) >enger > imdar

> Kavakz. Etnik gemi silinmitir.

Kanlkla (Kanl aireti kla) >anlkla. stelik Trk etnik gemiisilinmitir.

Karalar (Araplar veya Fellahlaranlamnda) > ztrk. Bu kez kastlsahtecilik vardr. Kaak inaata Trkbayra ekme gelenei akla gelmektedir.

Hacaa (dilek iin ziyaret edilen kutsal

aa) > Acaa. Kltr miras silinmitir. Karada(kara ekya) > Karaday. Yerel

tarih silinmitir.

Parantez: Kltr Mirasnn TahribiTC Yasalarna Gre SuturTrkiyede 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlkla-rn Koruma Kanunuyla belirli tanr vetanmaz varlklar kamu korumas altnaalnm ve bunlara zarar verilmesi sert cezalarabalanmtr.13

Kanunun 6. maddesi korunmas gerekenvarlklar uzun bir liste halinde ayrntlandrr.

13 21.07.1983 tarihli ve 2863 sayl Kltr ve TabiatVarlklarn Koruma Kanunu, 23.07.1983 tarihli ve18113 sayl Resmi Gazete.

yer midir? O halde imparatorluk snrMS 1. yzylda bugnk Gmhane-Bayburt il snr myd? 20. yzyl bandablgedeki Rum/Ermeni yerleimleri

snrnn bununla tam olarak akmastesadf mdr?

anakkaledeki Alexandreia Troas ren yeri,halk arasnda Eski stanbul adyla tannr.Bunun yaknndaki Kestanbol kaplcas,Yunanca Palaia Konstantinpolis (eskiKonstantinopolis) adndan evrilmiolmaldr. Bu isim oradaki harabelerinstanbula benzerliinden dolay verilmiolabilir mi? Yoksa stanbul bakent

olmadan nce Konstantin kenti burasmyd?

Kumburgaz ad 17. yzyl kaynaklarndaKonom veya Kunum burgaz olup, muhte-melen Bizansn hazine nazr olanOikonmostan defterdar kulesi gibi biranlam dndrr. Bu kulenin bugn izivar mdr?

Ermenice ad Manawazgerd (Manawazkalesi) olan Malazgirt hisarna adn

veren kii, Urartu kral soyunun kurucusuolarak yaztlarda anlan Menuwasla aynkii midir?

imdiki ad Gazi mahallesi olan RizePazarn Honiin kynde yaayp (Lazcave Trke dnda) ayr bir dil konuanhalkn varl Evliya elebiden berikaydedilmitir. Acaba bu halklar, Krt veyaTrkmen asll Rivan airetinin Honiinkoluyla balantl olabilirler mi?

Erzurumun spir vadisine adn veren antikSpeiroi kavmi ile, Ermeni kaynaklarndaVan Bakaledeki spiriz Dayla balantlolarak anlan halk ayn mdr? Antik Yunankaynaklarna gre tpk Grccedeki gibisa+ nekiyle yerad yapan bu kavim,Grclerle balantl myd?


26/78

lkemizde yakn yllara kadar vatani grevsaylan, ya da en azndan bu bak asylamazur grlen kilise vb. tahripilii gnmz-de su kabul edilmekte ve 2863 sayl kanunun

65/a maddesi uyarnca 2 ila 5 yl hapislecezalandrlmaktadr. Bundan 50 yl nce VanGl evresindeki tarihi manastr ve kiliselersistemli olarak yktrlm ve Ahtamar Kiliseside bu ykmdan tesadf eseri kurtulabilmiken,bugn bu kilise muazzam paralar harcanarakdevlet tarafndan onarlmaktadr.

Eski eserler konusunda grlen bu zihinselevrimin henz eski yeradlar konusunayansmam olmas zcdr.

Listedekilerin bir ksm yledir:

[] kaya mezarlklar, yazl ve kabartmalkayalar, resimli maaralar, hykler, tm-lsler, ren yerleri kale, hisar, bur, sur,

tabya ve istihkmlar [] harabeler, kervansa-raylar [] kmbet ve kitabeler, sarn vekuyular, tarihi yol kalntlar, mesafe talar,eski snrlar belirten delikli talar, sunaklar[] kkler, evler, yallar [] mezarlklar []eski ant ve duvar kalntlar []

[] tarihncesi ve tarihi devirlere ait []antropoloji, prehistorya, arkeoloji ve sanattarihi alarndan belge deeri tayan ve aitolduklar dnemin sosyal, kltrel, teknik veilmi zellikleri ile seviyesini yanstan her trlkltr varl. (madde 23)

Tarihi yeradlarnn, bu saylanlar kadar nemve zellik tayan kltrel varlklar olduu ak-tr.

Yaygn inancn tersine kltr varlklarnkorumaktaki ama turist gelsin dviz braksndeildir. Bu varlklar insanln ortak kltrelmiras olduklar iin korunur. Kaybolmalar,insanln kltr hazinesine kestirebildiimiz

veya bugn iin kestiremediimiz bir zararverecei iin deerli saylrlar.

Trkiyenin taraf olduu Dnya KltrelMirasnn Korunmasna Dair Szlemeningereke metni de ayn manta vurgu yapar:

Kltrel ve Doal mirasn herhangi birparasnn bozulmasnn veya yok olmasnn,btn dnya milletlerinin miras iin zararl biryoksullama tekil ettii [].

Trkiyede eski yeradlarn deitiren veunutturmaya alan zihniyetin, ayn zamandagayrimslimlere ait tarihi kilise, ant, mezarlk,yazt, ev, mahalle gibi eserleri tahrip edenanlay olduu bilinir. Bu iki proje ayn dnem-de ve muhtemelen ayn kadrolar eliyleyrtlmtr.

Trkiyede eski yeradlarn deitiren ve unutturmaya alanzihniyetin, ayn zamanda gayrimslimlere ait tarihi kilise,ant, mezarlk, yazt, ev, mahalle gibi eserleri tahrip edenanlay olduu bilinir.

E. YERADLARI YEREL KMLNBR UNSURUDUR

Yeradlar sadece belge deeri tamaz, aynzamanda yerel (ve blgesel, ulusal) kltrntanmlayc bir gesi olarak nem tar.

Baz yeradlar ulusal kltre mal olmutur.stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Erzurum,

Trk veya Trkiyeli kltrel kimliinin yaptalardr. Bunlar karldnda Trk veTrkiyeli kavramlarnn ii boalr.

Ayn ekilde Krinta, ufaruksa, Hundez ve

Kono karldnda Oflu kltrel kimliindengeriye ok ey kalmaz. Ketizmeni, Kastal,Palavar olmayan Elbistan, anlamsz bir isimolur.

Bu isimler, Trkiyeli ya da Oflu veyaElbistanl kimliini oluturan kolektifhafzann geleridir. Zengin armlar vardr.


27/78

kolektif kimlikleriyle tanmlanr ve bakalarn-dan ayrrlar. Mensup olduklar gruplaradayanarak kiisel deer ve saygnlk talepederler.

Kolektif kimliklerin en nemlilerinden biri olanyerel kimlii tahrip etmek, bu anlamda, kiileritoplum iinde yalnz ve plak brakmaklaedeerdir.

phesiz silinenler yerine ortaya kan yeniyeradlar da bir sre sonra zihinsel corafyaiinde yerlerini alr. Gesi silindikten bir sresonra Bayurdu anlam kazanabilir; kltrelkimliin gesi haline gelir, armlar biriktirir.Temel toplumsal ihtiyalarn ilelebet karlksz

kalmas dnlemez.

Gelgelelim, ortada telafisi mmkn olmayanbir kayp vardr: Yzlerce yllk bir kltrelbirikim, zengin bir armlar yuma kaybe-dilmitir; kuaklar boyu yontulup ekillenmibir kltrel varln yerine, sfrdan yenisininina edilmesine giriilmitir.

Trkiyede yeradlarnn deitirilmesi, buanlamda, eski evleri ykp yerine apartmanlar

yapan an ve zihniyetin eseridir. Bu ikisininkltrel sonular da aa yukar ayndr.

Daha nemlisi bu armlar, yabanclarnayn konuya dair armlarndan farklarmlardr. Ketizmen, Elbistanl olmayanbirine anlam ifade etmez; etse de muhtemelen

yanl anlam ifade eder. Dolaysyla Ketizmenadna yklenen veya yklenmeyen anlam, bir

Elbistanly Elbistanl olmayandan ayrr.

Yerel kltrn mal olan hikyelerde, masallar-da, arklarda, trklerde, deyimlerde, atasz-

lerinde, grsel imgelerde bu adlar yer alr.Kiiler, topluluk iindeki ilikilerinde kendilerinibu adlardan oluan bir zihinsel corafya iineyerletirerek tanmlarlar (u kii zmirlidir Konoludur, yle yle olur, filan bilir, falananlamaz). Bu isimlerle rlm bir zihindnyas sayesinde kendilerini bakalarndan mesela bir Brezilyaldan veya Yozgatldanfarkl ve baz bakmlardan daha deerlihissederler. Bu sayede kiilik kazanrlar.niform bir insanlk denizi iinde yok olmaktan

kendilerini korurlar.

Modern bireyci dncenin varsaydnnaksine, kiiler toplumda sadece veya ncelik-le bireysel zellikleri ve kazanmlarylaayrmazlar. ncelikle eitli kademelerdeki

Trkiyede yeradlarnn deitirilmesi, bu anlamda, eski evleriykp yerine apartmanlar yapan an ve zihniyetin eseridir.Bu ikisinin kltrel sonular da aa yukar ayndr.


28/78

nc Blm


29/78


30/78

Yapay CorafyalarnYaratlmas

gerek nitelik bakmndan dnyadaki emsaller-den ayrlr.

A. ALT DLN YCELTLMES

Dnyada en yaygn olan uygulama, egemen birdildeki yeradlar yerine yerel dildeki adlarnbenimsenmesidir. Yerad politikalarna ilikinuluslararas literatrn ana konusunu buoluturur. Oysa Trkiyede yaplan ey bundanfarkldr.

i. Dil deitirmenin tipik rnei, kinci DnyaSava sonrasnda Dou Avrupada Almancayeradlar yerine yerel dildeki edeerlerininkonmasdr. Danzig yerine Gdask, Kalsbadyerine Karlovy Vary, Raab yerine Gyr,Pressburg yerine Bratislava gibi.

Benimsenen adlar, yerel dilde (Lehe, eke,Macarca) zaten var olan, ya da birazzorlama pahasna hatrlanan adlardr.

Eskiden beri egemen olan ve yksek statyesahip olduu kabul edilen bir ulusal dil(Almanca) yerine, daha dk statdesaylan bir BAKA dilin egemenlii ilanedilmitir.

Yeradlar muhafazakrdr. Byk sosyaldeiimlerde ve istila hareketlerinde dahi, oukorunur. Normal koullarda yeni yeradlar,ancak a) yeni iskn edilen yerlerde veya b) varolan yerleimlerin hukuki statsndeki radikaldeiiklikler sonucunda ortaya kar.14

Yeradlarnn siyasi nedenlerle ve toplucadeitirilmesi, modern an tipik bir fenome-nidir. 19. yzyl ortalarnda yeni Yunan milliyet-iliinin bir tezahr olarak ortaya km,Avusturya mparatorluunun ve Balkanlarnblnme srecinde nem kazanm, SovyetDevrimi ertesinde farkl bir siyasi boyutaulamtr.

Deitirmenin amac, a) toplumun gemile

bann koparlmas, b) egemen olan bir dilveya kltrn etkisinin krlmas, c) devletinsiyasi tahayylne daha uygun bir toplumsalkimlik bilincinin ina edilmesi olabilir.

Toplumsal kimliin tanmlayc gelerinden biriolan yeradlarnn topluca deitirilmesi, bizkimiz sorusuna yeni bir cevap verilmesidemektir. Bunun devlet tarafndan yaplmas,yaygn deyimiyle bir toplum mhendisliifaaliyetidir.

Bu konudaki Trkiye deneyimi, gerek nicelik

14 Trk yerleimine en erken maruz kalan blgelerolan Dou ve Anad oluda var olan Trk-ncesiyeradlarnn ou korunmutur. Osmanl diyarnda15. yzyl ortalarnda yeradlarnn topyeknTrkelemesi, a) hukuki yaplanmadaki radikaldeiimle ve b) belki devlet eliyle yrtlen bilinlibir mhendislik faaliyetiyle aklanabilir.

Deitirmenin amac, a) toplumun gemile bannkoparlmas, b) egemen olan bir dil veya kltrn etkisininkrlmas, c) devletin siyasi tahayylne daha uygun birtoplumsal kimlik bilincinin ina edilmesi olabilir.


31/78

karayollarnda tm yerleim birimi adlarnniki dilli olarak gsterilmesi zorunludur.Hangi dilin nce gsterileceine yerelynetim karar verecektir.

rlandann bamszlndan sonra bulkede kullanlan ngilizce yeradlarnnbirounun yerine (rnein Kingston yerineDn Laoghaire) veya onlarn yan sra(rnein Dublin ile birlikte Baile tha Cliath)Gaelce adlar resmi kullanma sokulmutur.

iv. Kanadada fiziksel corafya adlarnnFranszca ve ngilizce versiyonlarnn yanyana kullanlmas yasa gereidir; bunakarlk yerleim birimleri yerel nfusuntercih ettii dilde tek resmi ada sahiptir.1987de Frobisher Bay kasabasnn adnnqaluit olarak deitirilmesinden bu yana,kuzey blgesindeki nuit yerleimlerininhemen hepsi nuit dilinde resmi adlarakavumutur.

v. Yeni Zelandada 1946da yasayla kurulan YeniZelanda Corafya Kurulu (New ZealandGeographic Board), yeradlarnn ngilizce veyerel Maori dilindeki biimlerini yan yanakullanma politikasn (dual naming policy)benimsemitir. Ada lkesindeki da, akarsu,krfez vb. fiziksel corafya birimlerininhemen hepsi ve yerleim adlarnn bir blm,resmi kullanmda ift isimle anlmaktadr.

Grld gibi bu rneklerin her birinde, dkstatde olan yerel dilin, stn saylan ulusalveya uluslararas dile kar pekitirilmesi veyan plana karlmas sz konusudur.

lkemizde Krte yeradlarn canlandrmatalebi de bu ereveye uyar. Egemen kltrnempoze ettii adlar yerine, yerel halkn fiilenkulland ve Krte kabul ettii adlaradn nerilmektedir.

Oysa Trkiyenin Trkeletirme ad altndagiritii i temelde bundan farkldr. Baka bir

ii. Uluslarara s sahada kabul gren eksonim-ler15 yerine yerel endonimlerin dayatlmas,ayn ilkenin bir baka uygulamas olupemperyalizm-sonras an tipik tezahrleri

arasndadr. Hindistann bamszlndansonra Britanya mparatorluu dnemindenkalan ok sayda yerad yerel dildekiisimlerle deitirilmitir (rnein: Bombay,Madras ve Calcutta yerine Mumbai,Chennai ve Kolkata). Burmann 1988deMyanmar olarak dzeltilmesi, gen TrkiyeCumhuriyetinin Constantinople yerinestanbulda diretmesi rnek verilebilir.

iii. Avrupa Birliinde baskn eilim, yerel dil

veya lehedeki endonimlerin ulusal dildekieksonimlere tercih edilmesi ya da iki biiminyan yana kullanlmas ynndedir. Katalan-ca, Baska, Bretonca, Galce ve skoGaelcesindeki yeradlar, ilgili lkelerdeulusal dilin yan sra resmi kullanma dasokulmutur. Slovakyann, Macar aznlnkulland Macarca adlar tanmayadirenmesi eletiri konusudur.

Katalonyada Franco dneminde kamu

alannda yasaklanm olan Katalan dili,1979dan bu yana blgesel ynetimde tekresmi dildir. Blgesel ynetimin resmiilemlerinde Katalanca yeradlar, ulusalynetimde ise ou zaman spanyolca(Castellan) adlar kullanlmaktadr. Blgede-ki karayolu levhalarnda, iki dilin kullanldotoyollar dnda, Katalanca egemendir.

Galler yerel parlamentosunun 2007 tarihliGal Dili Planna (Welsh Language Scheme/

Llywodraeth Cynulliad Cymru) gre,

15 Exonym: d adlandrma. Zdd endonym: iadlandrma. Mnchen endonim, MnihTrke eksonimdir. Blgenin yerel lehesindeayet kentin ad baka bir ekilde syleniyorsa, oleheyi savunanlar Mnchen adnn YksekAlmanca eksonim olduunu, yerel lehedekibiimin tercih edilmesi gerektiini ileri srebilirler.


32/78

Antik adan beri unutulmu olan Hraklionad canlandrlmtr. Delphoi antik kentinin adOrtaadan beri deien ilevi dorultusun-da Marmarion (mermerlik) olmuken, eskiisim yeniden ihya edilmitir.16

Yaplan ii, Atina kentinin talyan ve Osmanleseri olan zengin tarihi dokusunu bozup kentmerkezinde krk dkk talardan oluan devbir arkeolojik alan yaratan zihniyetle kyasla-

yabiliriz. Ama en azndan teorik olarak,yaplann tahribat deil koruma olduu ilerisrlebilir.

Ayn ekilde Ermenistan Cumhuriyetinde 1924ve 1991den sonra Trke yeradlarnn silinerekErmenice tarihi adlarn geri getirilmesindekiamacn hakiki adlara dn olduu savunul-makta ve Trkiyedeki uygulamayla kyaslamagiriimleri iddetle reddedilmektedir.17

Geri dnn limiti nedir? Elli yldan sonraTrkiyede eski yeradlarna dnmek bizce halmakul grnyor. Filistinli Araplar altm yl

16 Anadoluda Yunan igali altndaki birok yerinadnn 1921-1922de ayn anlay dorultusundaantik Yunanca isimlerle deitirildii anla lyor.1922de ksa bir sre Solmisss adn alanKrknca/irkince ky ile Maiandroupolis adverilen Ske bunlardan ikisidir.

17 Eprikyann corafya szlne gre bugnk

Ermenistan Cumhuriyeti snrlar iinde bulunanky ve kasaba adlarnn yaklak yars Trkekkenli iken, bunlardan 600 kadar 192 4-1988yllar arasnda Ermenice adlarla deitirilmitir:Eprikyan 1901-1903, Resimli Corafi Szlk. Budneme ait tam gibi grnen bir liste http://www.isagambar.az/cefer-giyasi-eng.htm#book3adresinde mevcuttur. Azeri nfusun yaad 90kadar yer Trke/Azerice adn korurken, bu adlarda 1991 ylndaki bamszlk ilanndan sonradeitirilecektir.

dile veya kltre ait adlar kaldrlp, onlarnyerine Trklerin veya Trke konuanlarntercih ettii birtakm adlar getirilmemitir.15.000i akn rnein hemen hepsinde, ne

yerel ne de resmi bir gemii olan, tamamenbrokratik yaratcln eseri olan yeni adlarretilmitir. Etnik aznlklarn yan sra

Trklerin ve Trke konuan resmi makamla-rnda kulland binlerce yerad, devlettarafndan retilen yeni adlarla ikame edilmi-tir. Genel politika gerei, bu adlarn ses veanlam bakmndan eski adla alakas olmamas-na zen gsterilmitir.

stisnalar ok enderdir. Konstantinopl/

stanbul rnei gibi, zaten teden beri Trklerarasnda kullanlan yerel adn resmi kimliekavuturulduu rnekler ok az saydadr.Bunun gibi, belki 20-30 rnekte Krte adntam evirisinin Trkede kullanldna tankoluruz; bunlarn bir blmnn, resmi addeitirme ileminden nce ve ondan bamszolarak Krt ve Trk dillerinde ayr ayr kullan-

lan adlar olduunu varsayabiliriz. Ancakbunlar bir yana braklrsa, rneklerin ezici

ounluunda ama, baka bir dil topluluun-ca tercih edilen adlar yerine Trklerin kulland- adlar ne karmak deildir.

B. ESK ALARA DN

Yunanistan rneinde durum yine farkldr. Bulkenin bamszla kavumasndan bir sresonra Trke, talyanca, Slavca, Vlaha vepost-klasik Yunanca kkenli olan yeradlar

Yunan ulusal kimliine aykr saylarak, antik

Yunanca yeradlar canlandrlmtr. ki bin ylsrm bir igal ve bozulma dnemininardndan, hakiki adlara geri dnld

savunulmutur. rnein Giritin en bykkentinin ad 7. yzyldan itibaren ArapaXandak (hendek), ge Bizans RumcasndaKhandaks ve Osmanl Trkesinde Kandiyeiken, 1913te akademik bir kurulun kararyla

15.000i akn rnein hemen hepsinde, ne yerel ne de resmi birgemii olan, tamamen brokratik yaratcln eseri olan yeniadlar retilmitir.


33/78

Yusufeli) grlr. 1916da Giresun kazas iinttihad, Rize sanca iin Terakki, Arhavi iinTekilat, Hopa iin Cihadiye, iran kazas iinTrkili, Srmene kazas iin Trkyuvas adlar

nerilmise de, uygulamaya geilmemitir.

1922-1926 arasnda treyen 30 civarndaMustafakemalpaa (Kirmasti), Kemalpaa(Nif, Makriyali, Vavri), Mustafapaa (Sineson),Gazipaa (Selinti), Kemaliye (Ein, Mendehor-ya, Tirse) ve benzerleri, ayn geleneinCumhuriyet dneminde devam ettiini gsterir.1925te tarikatlerin yasaklanmasnn ardndan

eyh veya tekke szcn ieren 20yeyakn yeradnn Iklar olarak dzeltilmesi

benzer bir anlayn rndr.

Ancak iin tabiat gerei bu tr adlandrmalar,toplam yeradlar mevcudunun ok kk birorann temsil eder. 1960 ylnn Sovyetlerharitasna kaba bir bak, yeradlarnn ancak%1 kadarnn siyasi nitelik tadn gsterir.Trkiyede de Cumhuriyet dneminde ak birsiyasi ve ideolojik dnceyle verilen adlarnsays, deitirilenlerin binde n bulmaz.Cumhuriyetin ilk be ylnda rejim liderinin

adn alan birka yer ile, 1980den bu yanapatlama gsteren Ataky, Atakent, Ataehir,Atayurt vs.ler bunda en byk pay tutarlar.

lgintir ki topyekn deitirmenin gerekleti-i 1928-1980 aralnda verilen adlarn neredey-se tamam, Pnarba, Armutlu, Karabelen,Esentepe vs. gibi siyasi adan ntr isimlerdir.

Sonu olarak, Trkiyenin Cumhuriyet dne-minde uygulad ad deitirme politikas, dn-yada emsalleri bulunan a) yerel dili yceltme,b) gemie dnme ve c) siyasi sadakat bildirmemodellerinden hibirine tam anlamylauymamaktadr. Yaplan ey, hem nitelii hemde nicelii bakmndan, nevi ahsna mnha-srdr.

sonra hl sraildeki yerlerin eski Arapaadlarn kullanmakta srarcdr. Pragdakomnist ynetimin devrilmesinden sonra birgnde 1948in sokak ve semt adlarna geri

dnlmtr, buna karlk 1918in (Almanca)adlarna dnmek akla gelmemitir. 2000 ylnceki Yunanca adlara dn bunlarla aynmdr? Deilse, zaman am sresi nedir?

Bunlarn kolay sorular olmad teslimedilmelidir.

C. SYAS SMGE-SMLER

Kent ve kasabalara devletin ideolojik ncelik-lerini yanstan adlar verilmesi, en eski devlet-

lerden beri sk rastlanan bir olgudur.

Helenistik a krallar ve Roma imparatorlar,yzlerce kenti hkmdar adlaryla onurlandr-mlardr. Meksika kentlerinin birou Meksikabamszlk savann kahramanlarnn adntar. Sovyetler Birliinde arlk dneminianmsatan veya dini deerlere referans yapanpek ok yerad, rejim nderlerini veya proleter,ekim, devrim, kzl, parti, komsomol, dou,vatan, orak-eki, makina, fabrika gibi siyasi

simgeleri ieren adlarla deitirilmitir.

Trkiyede siyasi adlandrma akm, grebildii-miz kadaryla, 1860larda mantar gibi oalanAziziyelerle balar. Abdlhamit yllarndatespit edebildiimiz 100 dolaynda Hamidiye,Hamidabad, hsanhamid, Eserihamid,Kemerihamid, mranhamid, Ltfihamid,Bnyanhamid, Mamuretlhamid vs. vardr.Yine bu dnemde padiahn kz ve erkekocuklarnn ad Selimiye, Burhaniye, Nazmiye,

Abidiye, Nuriye gibi yerleimlere verilmitir.

ttihat ve Terakki dneminde bir tek Talatiye(buna karlk yeterli sayda Readiye ve veliahtYusuf zzeddin Efendi onuruna bir adet


34/78

Drdnc Blm


35/78


36/78

Yanl Gerekeler

Bir yeradnn kkeninde Yunanca, Krte,Luwice veya Aramice olmas, o yeradnnTrke olmad anlamna gelmez.

stanbul, Ankara ve zmir Trkeye Yunanca-dan alnm adlardr. Ancak bu adlar Trkdilinin unsuru haline gelmi, Trkeye zg

fonetik dnmlere uramtr; Trkeolarak alglanr, Trke cmlelerde kullanldk-larnda yadrganmazlar. Trke iirlerde,romanlarda, trklerde, deyimlerde, tarihibelgelerde, szlemelerde, reklam metinlerin-de, kataloglarda sorunsuzca yer alrlar. Arbirtakm ideolojik sylemler dnda kimse buadlarn Trke olmadn iddia edemez.Buna karlk Konstantinpolis,ngira veSmrni

de etimolojik adan Trkesiyle ekkenliolduu halde Trke deil Yunancadr. Oekilde alglanr, yabanc saylr ve gerekti-inde duygusal tepkilere konu olabilirler.

Evree yollar dar, Gesi balarnda dolan-yorum, Erkilet gzeli balar bozuyor,

Niksarn fidanlar, Buras Mutur yoluyokutur trklerinde geen yeradlarndan ilkdrd Rumcadan, sonuncusu Ermenicedendevirmedir. Trkenin en popler halkezgilerinden birkana konu olmu bu adlarTrke saymamak akla ziyandr. Buna ramen

ikisi Evree ve Gesi Trke olmadklargerekesiyle 1960ta Kadky ve Bayurduolarak deitirilmi, ancak yakn yllarda, belkibu trklerin de delaletiyle, iade edilmitir.

Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti yabanc adlardeil, yabanc kkeni olan baz TRKE adlardeitirmitir.

Trkeletirme lehine yaygn olarak gsteri-len gerekelerden ikisi zerinde ksacadurmakta fayda vardr.

A. TRKE DEL

Birinci iddia udur: Yeradlar Trke olmad

iin deitirildi. Trkiye Trklerindir, dolaysy-la yeradlarnn da Trke olmas doaldr.

Bu iddia apak bir ekilde yanltr. Deitiri-len yeradlarnn tm Osmanl ve TC resmibelgelerinde dzenli olarak kullanlan adlardr.Bu belgeler Trkedir, baka bir dilde deildir.Baka dildeki yer adlarn TC ynetiminindeitirmesi mantken ve hukuken imknszdr.TC ynetimi ancak Trkedeki resmi yeradlarn deitirebilir.

Trke resmi kaytlarda yer almayp bakadillerde olan baz yeradlar, bu projeye ait websitesinde yeri geldike gsterilmitir. Ancakbunlar hibir ekilde deitirilen yeradlarkategorisinde mtalaa edilemez.

stanbulun Ermenice ad Bolistir. Bu ad hibirtarihte deimemitir. Kentin Ermenice adhl budur. Keza Yunanca Konstantinpolis adda deimemitir. Deitirilmesine teebbs

dahi edilmemitir. Nazmiyenin Zazaca adKsldir. Trke resmi belgelerde hibir tarihtekullanldna tank olmadmz bu adn

deitirilmi olduunu ileri sremeyiz.Trkiye devletinin Zazaca adlar deitirmeyetkisi yoktur; bu ynde bir giriimi de grl-memitir.


37/78

Ermenice kkenli de olsa artk Trkedir, oyerde benim DE hakkm var mesajn verir.Sahte bir adla gemii perdeleme abas ise,gerein aslnda yabanc ve rahatsz edici

olduunu kabullenmektir.

kincisi, Ermeni iddialar fikrini bir an iinciddiye alsak da, o iddialar yeradlarnadayandrlamaz. nk Birinci DnyaSavandan nce Trkiyede Ermeni nfusounluuna sahip olan yerlerin yardanounun o tarihte kullanlan ve Ermenilertarafndan benimsenen ad Trkedir.20. yzyl banda Ermenice kkenli ad olanyerlerin byk ounluu ise o tarihte Trk

veya slam yerleimidir. Dolaysyla17. yzyla veya daha ncesine gidilmediisrece Ermenice adlara dayanarak herhangibir hak iddia etmek, iddia edeni zor durumdabrakmaktan baka sonu vermez.

Ayn durum Rumca yeradlarnda da geerlidir.Trabzon ve Rize blgesindeki Rumca isimliyerlerin tamamna yakn en az 17. yzyldanberi slam nfus ounluuna sahip olmutur.Buna karlk 20. yzyl banda Trakya, Ege ve

Bat-Orta Karadeniz blgelerindeki Rumkylerinin %80 kadarnn ad Trkedir.

Bugnk Krt yerleimlerinin yaklak te biri20. yzyla Trke adlarla girmitir.

Rus ynetimindeki Kars oblastna ait 1886tarihli resmi verilerden aldmz aadakiliste, bu olguyu arpc bir ekilde gz nneserer18 (E harfi Ermenice, G Grcce kkenikesin olan adlar gstermektedir).

Ermeni kyleri: Ayakgedikler, Bagedikler,Bayraktar, Bulank, rgan, Hamzagerek,

18 Badem 2010, arlk Rusyas Ynetiminde KarsVilayeti, Birzamanlar Yaynclk, stanbul. simler,tezimizi vurgulamak amacyla seilmitir; Trkead olan Trk, Krte ad olan Krt kyleri devardr.

Yaplan ie Trkeletirme adn vermekyanltr. Tektipletirmek, devletletirmekveya Trkletirmek daha aklaycterimlerdir.

B. ERMENLER, RUMLAR HAKDDA EDERLER

O kylerin deyien isimleri silersen eyi olurnk ermenilerin iddaalar var.

Bu tipik cmle, bir ilimizin eski yeradlarntartan bir internet grubuna gnderilenyorumlardan rastgele seilmitir. lkemizdeyaygn olan bir anlay temsil eder.

Akl banda grnen insanlar tarafndan dahisavunulan bu grn eletiri szgecindengemesi, iki nedenle mmkn grnmemekte-dir.

Birincisi, Ermenice (veya Krte, Rumca,Grcce) yeradlarna dayanarak birtakm

iddialar ileri srlecek olsa bile, TrkiyeCumhuriyetinin idari bir tasarrufuyla buiddialarn ortadan kalkacan dnmek abes-tir. Sonuta eski isimlerin hepsi yazl kaynak-

larda mevcuttur. ddia gdecek durumdaolanlar bu adlar bilir veya ksa bir aratrmasonunda renebilirler. Birtakm bilgilerinTrkiye iinde telaffuzunun yasaklanmas, obilgilerin ortadan kalkmasna yol amaz, delildeerini de zayflatmaz.

Tam tersine yasak, beraberinde kukuyu getirir.Birtakm bilgileri iddialara yol aacagerekesiyle bastrmak, bastran tarafn oiddialar zmnen inandrc bulduuna delalet

eder. Delilleri saklamaya teebbs eden kii,sulu olduuna inanan ya da en azndan sulubulunma korkusu tayan kiidir.

Ermenice kaynakl bir adn Trkede kullanl-yor olmas, o yer zerinde Trkiyenin iddiasnzayflatmaz, aksine glendirir. O yerin artkTrkeye DE mal edildiini gsterir. O ad


38/78

Karapapak kyleri: Kinegi (E), Dalaver (E),gnazor (E), Kamo, Sosgert (E), Suxara, Urta,Meredis, Zinzal, Pokraen (E).

Mslman Krt kyleri: Aroari (E),

Abuaban, Artadut Stl, Kavakl,Trkmeen, inami (E), Kasor (E), Panavas(E), Pifik (E), Zarapxane, Aykos (E), amik,Pertik (E), Altunbulak, Kzlkilise, Oku,Lehimli, Nebiolu.

Yezidi Krt kyleri: Pkner (E), Ksestl,Sanky, atrolu, irin, Harabesusuz.

Eer ama Kars ilinde Ermenilerin gemitarihe dayal birtakm haklar ileri srmesininlemekse, mantken Bayraktar, Ouzlu,

Akakale ve Mescitli gibi adlarn da gizlenmesigerekecektir, nk bunlar da Ermeni kydr.Bunun anlamsz olduunu belirtmeye gerekyok.

Hasiftlik, Karaxa, Karakale, Mezra, Ouzlu,Ortagedik, Tazekent, Bykpirveli, ErmeniAkzm, Kzlakak, Krekdere, Akakale,Celal, Glhayran, engilli, Karaba, ErmeniPifik, Armutlu, Baky, rk, Baykara,Beliahmet, Dlbentli, Eskigazi, Ortakale,Stl Purut.

Rum veya Hayhorom (Rum kilisesine mensupErmeni) kyleri: Azat, Hacveli, slamsor,Maarack, Maksutuk, Vezin, ilehane,Oluklu, Ortaky, Handere, Karakurt, Karaur-gan, Krolu, Mescitli, Srbasan, Yeniky,Bezirgngeit, plakl, Kaml, Karakilise,Tuygun, Yenice.

Trk ve Alevi Trkmen kyleri: Ergine (E),Mkz (E), Cedere, Perkit, Vanaza (E), Purut(E), Srazkom (E), Trapenek (E), Sipanazat(E), Sipikor (E Surp Krikor), Bendivan (E),Zikaristav (G), Tatulet (G), Vartmana, Abur(E), Okam, Zurzuna.


39/78


40/78

Beinci Blm


41/78


42/78

Ameliyatn lk Evresi:ttihat ve Terakki

ekl-i corafisine yakan isimler bulunmal,velhasl mekteb hocalar talebelerinecorafya rettikleri srada vatanmzn herparasn zikrederken onlara ayn zamandaher mevkiin anl tarihine, iklim, mahsul,sanat ve ticaretine ait faideli mevzularbulabilmelidir.

Bir de teden beri yabanc da olsa naslsalisanen lfet edilmi isimlerin birdenbirebaka lafzen hi mabeheti olmayanisimlere tahvili hem baz yanllklar ve hemde ala halihi ahali aznda eski isimlerindolamasn mucib olacandan ahalininkabiliyet-i ftriyesi nazar- mlahazayaalnmal ve ona gre isim bulmaya itinaedilmelidir. Mesela, bu zikredilen esasdahilinde isim bulmak kabil olmaz ise

Ereliye Ergili veyahud Erikli, Geliboluya

Velibolu demekle herhalde lfet-i sabkaihlal edilmemi olur.19

19 Devlet Arivleri Genel Mdrl CumhuriyetArivi, stanbul Vilayet Mektupuluu, nr.000955, 23 Knunuevvel 1331 (6 Ocak 1916) tarihliEnver Paaya ait talimatname. (Saitetinolunun zel arivinden alnmtr.)

A. ENVER PAA TAMM

Bakumandan Vekili Enver Paann 23Knunuevvel 1331 [6 Ocak 1916] tarihli tamimi,Cumhuriyet dneminde izlenecek olanyeradlar politikasnn temel gerekelerini vecizbir ekilde ortaya koyar:

1- Memalik-i Osmaniyyede Ermenice, Rumcave Bulgarca, hasl slam olmayan milletlerlisanyla yadedilen vilayet, sancak, kasaba,ky, da, nehir, ilah. bilcmle isimlerinTrkeye tahvili mukarrerdir. u msaidzamanmzdan sratle istifade edilerek bumaksadn fiile konmas hususunda himmeti-nizi rica ederim.

2- Mntakanz dahilindeki ahzasker resasve memurin-i mlkiye ile birleerek butahvilat mir cedvelleri tertip etsinler veevvelemirde vilayet, sancak, kaza merkezle-rinden balayp biten cedvelleri peyderpeykarargh- umumiye gndersinler. Toplanancedvellerde tedkikat icra ve yekdierine okbenzeyen isimler bilmuhabere tebdilolunduktan sonra bunlar Dahiliye ve Postanezaretlerine tamim ve tatbik edilmesi iingnderilecektir.

3- Yeni konacak isimlerin daima almaktaibret ve miyar olacak tarihi mefahir-iaskeriyemizi amil olmas mltezemdir.Gerek imdi ve gerek evvelce vakayi-ihayriyeye maruz kalm olan mevkiler orayamahsus anl hadisat hatrlatmas ve bu vakideilse en namuslu ve memleketine nafihizmetlerde bulunup da vefat etmi zatlarnisimleri zikredilmeli veyahut mevkiin daimamebzul ve maruf olan mahsulat, sanayi veticaretine, daima sabit kalacak ve sanat ve


43/78

askeri vesayetin zayflad dnemlerdeduraksamtr.

iv. Ad deitirme projesi ayn zamanda tarihinmilitarizasyonunu ierir. Adlandrmada

ncelikle gz nne alnacak temalarmefahir-i askeriyemiz ve anl hadisatolacaktr. Ancak bunlar bulunmadzaman, namuslu ve memleketine nafihizmetlerde bulunmu zatlar, mevkiindaima mebzul ve maruf olan mahsulat vb.isim kayna olarak kullanlabilir.

v. Yeni seilecek adlarn eskileriyle ses veyaanlam bakmndan benzemesi tavsiye edil-mitir. Oysa Cumhuriyet dneminde

izlenecek olan siyaset bunun tersidir; budnemde yeni adlarn eskileriyle ses veyaanlam bakmndan benzememesinezellikle gayret edilecektir. Bu anlamdaCumhuriyetin yaklam EnverPaannkinden daha radikaldir. Eskiadlarn hibir iz brakmayacak ekildesilinmesi hedeflenmitir.

B. RZE YERADLARININDETRLMES

Yeradlarn Trkeletirme politikas gerekteyukarda aktarlan genelgeden yl nce,Balkan Harbi hezimetini hemen izleyen gnlerdebalamtr. Uygulamada zorluklarla karlal-dktan sonra, 1916da Enver Paa genelgesiyleikinci bir hamle yapld anlalmaktadr.

Elimizde 1900-1912 ve 1913-1927 dnemlerine aiteksiksiz ky listeleri bulunmad iin, bu yllararasnda deitirilen yeradlarnn tam bir

envanterini karmak henz mmkn deildir.Ancak, deitirme projesinin ciddi bir baarkazanamam olduu ortadadr. Rize, Vakfkebir,Erdek gibi birka mnferit rnek dnda sistemlibir deiiklik belir tisi yoktur. stanbulda birkamahalle ad ile Trakya ve Bat Anadoluda barizekilde Rumca veya Bulgarca olan yz civarndayerad deitirilmitir.

Burada ilgi ekici olan birka noktaya deinil-melidir.

i. Ad deitirilecek olan yerler Ermenice,Rumca ve Bulgarca, hasl slam olmayanmilletler lisanyla yadedilen yerlerdir.

Cumhuriyet dneminde bu politikasrdrlecek, ancak slam olmayanmilletlerin dillerine bu kez Krte veArapa gibi slam olan fakat Trk olmayantoplumlarnn dilleri de eklenecektir.

ii. Enver Paa Birinci Dnya Savann enkaranlk dnemlerinden birini u msaidzamanmz olarak deerlendirmektedir.Uluslararas haberlemenin ve diplomatiketkileimin minimum seviyeye indii budnem, uzun vadeli bir ulusal projeninyrrle konmas iin uygun zamanolarak grlmtr. Bu ifade, ttihat veTerakki hkmetinin ayn dnemdeuygulad dier ulus inas projelerinde de,yenilgi ve ykm korkusunun getirdii birpanikten ziyade, ayn soukkanl veoportnist bak asnn etkili olabileceinidndrr.

iii. sim listeleri askeri ve sivil karma kadrolartarafndan hazrlanacak, fakat Harbiye

Nezareti karargh tarafndan onaylanacakve yine karargh tarafndan iileri veposta idaresine tamim edilecektir. Aynyap Cumhuriyet dneminde de anahatlaryla korunmutur. Ad deitirmesreci silahl kuvvetlerin ynetimdearlnn artt dnemlerde hzlanm,

Enver Paa Birinci Dnya Savann en karanlkdnemlerinden birini u msaid zamanmz olarakdeerlendirmektedir. Uluslararas haberlemenin vediplomatik etkileimin minimum seviyeye indii bu dnem,uzun vadeli bir ulusal projenin yrrle konmas iin uygunzaman olarak grlmtr.


44/78

bu adlar halen rutin bir ekilde kullanlmakta-dr.

1913te verilen yeni adlarn ezici ounluu, oyerin doal konumunu veya fiziksel zellikleriniaz ya da ok yanstan, doal isimlerdir:Akpnar, Bayrky, anakeme, ataltepe,Deirmendere, Elmal, Glyayla, ncesrt,Karaaa.

20ye yakn yere meslek ad verilmitir:Balklar, akmaklar, Fclar, Halatlar,Ekmekiler, Dlgerli, Sepetiler, Sabuncular,airler, Aklar, Yaclar.

Yine 20 kadar yer, orada bulunan hayratn veya

hayrat sahibi bir gerek kiinin adn almtr:Tekkeky, Adacami, Medrese, Tophane;slampaa, Kaptanpaa, Caferpaa, Bahaed-dinpaa, ataklhoca, Azaklhoca, ukurluho-ca, Glbahar.

4 kye, dnemin usul gerei hanedan mensup-larnn ad verilmitir (Bunlardan, 1913teverilen ya da en azndan da o tarihte resmile-en Hamidiye dikkate ayandr): Readiye,Hamidiye, Selimiye, Muradiye.

Milli, hamasi veya tarihi nitelikte olan hibiryerad yoktur.

O tarihte verilen 207 yeni adn 190 kadar halenkullanlmaktadr. 11 ad daha sonra tekrardeitirilmitir. Bunlarn birounun, olumsuzarmlarndan tr reddedildii anlalyor.(kencedere mekanik pres deresi anlamn-dayken farkl anlama ekilebilir. Tatlsu,blgenin yaygn travmas olan dnmelik

ihtimaline iaret edebilir. Manastrky kezaolumsuz bir gemiin izini tar. Sepetilerseyyar satcl ve belki ingenelii dnd-rr.Yetimhoca yrede sayg duyulan bir tarihikii olduu halde fazlaca alakgnlldr.Bozukkale, Kabakky, Sinekli ve Kseli,doduu yerden dolay vn duymak isteyenbirini tatmin edecek adlar deildir.)

Dnemin en hacimli deitirme operasyonu-nun uyguland yer Trabzon vilayetine balRize sancadr.20 Bu sre zerinde ksacadurmakta fayda vardr.

Sancak dare Heyetinin ky ve mahalleadlarnn deitirilmesine ilikin ald karar,Trabzon vilayetinin 2 Knn-i Evvel 1329 [15Aralk 1913] tarihli telhisiyle DahiliyeVekletine bildirilmitir.21

Belgede 224 yerad ele alnmtr. BunlardanTrke anlam olan 17si ibka edilmi (korun-mu), dier 207 yerin ad deitirilmitir.Deitirme oran %92,5tur. Deitirilenadlarn Ermenice olan 10 kadar hari tmRumca veya Rumca vastasyla aktarlm eskidillerdedir. Trke olmad halde ad korunantek yer, sancak merkezi olan Rizedir.

Belirtmek gerekir ki bu tarihte Rizede (merkez-deki kk bir aznlk dnda) Rum nfusyoktur. Muhtemelen 16. yzyldan itibarenegemen dil Trke olmu, en ge 17. yzyldanitibaren merkez kasaba dnda gayrimslimRum nfus kalmamtr. Dolaysyla Trkekonuan Mslman ahalinin Rumca yeradlarnyaklak 400 yldan beri koruduu grlr.

Korunan adlar resmi kaynaklarda kaydedilmiolan ky ve mahalle adlaryla snrl deildir.Blge kltrnde hemen her mevki, yayla,tarla, iftlik, ev, vadi, tepe, kpr, kaya vb.ninad vardr ve byk ounluu Trke olmayan

20 Bugnk Rize ilinin bat blmne tekabl edenRize sanca, Rize (bugnk Merkez, Derepazar,

Gneysu, yidere), Karadere (Kalkandere), KuraySeba (kizdere) ve Mapavri (ayeli) kazalarnkapsamaktayd. lin dou blmn kapsayanLazistan sanca deiimden etkilenmemi, oblgedeki yeradlar ancak 1960taTrkeletirilmitir.

21 Babakanlk Arivi DH. D. 97-2/25. (http://muhammetsafi.blogcu.com/osmanli-belgelerinde-cayeli/626352 adresinde faksimilemevcuttur.)


45/78

Enver Paann tamimi zerine tekrar hareketegeen Trabzon Vilayet Encmeni, nihayet 1Haziran 1332de [14 Haziran 1916] vilayetintmne ait nihai deiiklik listesini onaylamve 20 Haziran 1332de Dahiliye Nezaretinegndermitir. Yirmi sayfadan oluan bu liste,

bugnk Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon,Gmhane ve Rize illeriyle Artvinin Hopa veArhavi ilelerini kapsamaktadr.23

Listenin Trabzon merkez sancana ait blmtam, geri kalan ksm ise zet olarak yaymlan-mtr. nceleyebildiimiz 450 dolaynda yeniyeradnda u zellikler dikkati eker:

Trabzon merkez sancanda deitirilen adoran, Rizedeki gibi %9 0n zerindedir.

Doa temal yeradlar ounluktadr; ancakRizenin aksine bunlarn adeta bir hazradlar kataloundan seildii hissedilir:Armutlu, Ayvack, Cevizli, Dzce, Elmada,Fndkyeri, deli, Kestanelik, Kprl,Kuyucak, Stl, Yamal.

23 Babakanlk Osmanl Arivi, DH. UM., No: 48/18.

Tablo 1: 1913 ylndan gnmze Rize blgesinde deitirilen yeradlar

Eski Ad Yeni Ad (1913) Bugnk Ad

Besalet Tatlsu Aksu

Romanoz-i Rum Manastrky Akaky

Atyanoz Bozukkale Bozkale

Anzer-i sfla Kseli iekli

Goncevanoz Kabakky Denizgren

Saxur Sinekli Dzky

Etmone kencedere Grdere

Cimil Sfla Yetimhoca Gven

Cimil Ortaky Paaky Ortaky

Xolitoz Sepetiler zml

Kafkame arankaya Zafer

Bunlardan baka 3 yer de Cumhuriyet dne-minde ile veya bucak merkezi statskazandklar iin, genel teaml gerei idaribirimin adn almtr: Fetekoz > 1913 Hamidiye> bugn Gndodu; Muriva > 1913 Yenipazar >ayeli; Aspet > 1913 Fethiye > yidere.

C. TRABZON YERADLARININDETRLEMEMESAyhan Ykselin aratrmalarna gre, Gm-hane sancana bal yerlerin ad deiiklikleriniihtiva eden defter Trabzon Vilayeti UmumiMeclisinde grldkten sonra 9 ubat1330da (22 ubat 1914), Vakfkebir kazasna aitdefter ise 15 ubat 1330da (28 ubat 1914)Dahiliye Nezaretine gnderilmitir. Bakanlk

bunlardan Vakfkebir kazasna ait deiikliikabul etmi, ancak Gmhane cetvelini eskiadlarn bazlarnn okunamad, yeni adlarneskileri hizasna yazlmam olduu gereke-siyle yeniden dzenlenmek zere iade etmitir.22

22 Yksel 2005, Dou Karadeniz Aratrmalar,Kitabevi Yaynlar, stanbul, s.12.


46/78

Bundan, dnemin ricalinden bazlarnn, hattabelki Dahiliye Nazr Talat Paann, ad deitir-meye muhalif olduu sonucu karlabilir.

Sonuta sadece yukarda incelediimiz Rizesanca ile, 1914te onaylanm olan Vakfkebirkazasnn (bugnk Vakfkebir ve arbaileleri) yerad deiiklikleri kalc olmutur. Buiki yer dnda Trabzonda eski yeradlarCumhuriyetin ilanndan sonra kullanmdakalm ve ancak 1960 yl dolaynda yenidendeitirilmitir.

Vakfkebir ve arba ileleri hari tutulmakzere Trabzon ilinde Cumhuriyetten nce varolan 575 civarnda ky ve mahalleden %92kadarnn ad 1960 ylnda deitirilecektir.

Daha nce grlmeyen siyasi ve hamasitemal yer adlar %5e yakn bir oran tutar:ttihad, Terakki, Tekilat, Cihadiye, Trkili,Trkyuvas, Alptekin, Barbaros, Erturul,

Piyalepaa, Kolakmustafaaa, Plevne,Derne, Trkmenli.

Liste, hayata gemeden rafa kaldrlmtr.Bunun asl nedeni, belki Trabzon vilayetininbyk bir blmnn ubat 1916dan itibarenRus igaline girmi olmasdr. Bunun yan sra,Dahiliye Nezareti 2 Haziran 1332de ald birkararla askeri ktalar arasnda yaplanyazmalarda zddiyet ve karkla sebebiyetverecei iin seferberlik sonuna kadar adlarn

deitirilmemesini, yaplan deiikliklerin deseferberlik sonuna kadar ertelenmesini talepetmitir.24

24 Yksel 2005, s.16.


47/78


48/78

Altnc Blm


49/78


50/78

Byk DeiiminHasar Tespiti

Gncel yazm standartlarna uydurmayaynelik basit yazm deiiklikleri:

Aviran > Akren, Akakise > Akakese,Bayezid > Bayazt, Beavul > Beal,Bulgurpnar > Bulgurpnar, Karacahyk >Karacahyk, Kyciez > Kyceiz, Musada-nimend > Musadanman, hlar > eyhler.

Bu kategorinin en nemli temsilcisi, viranszcn ieren 600 dolaynda yeradnn1960tan sonra ztrke olduu varsaylan(fakat gerekte viran szcnn yerel birvaryant olan) ren ile deitirilmesidir:

Akviran > Akren, Cibinviran > Cibinren,lcikviran > lcikren, Melikviran > Melik-ren, Toykaviran > Toygaren, Viranck >rencik, Viranky > ren.25

Telaffuz kaymalarndan ve yazm hatalarn-dan veya bunlarn dzeltilmesinden doandzeltmeler:

Borucak > Borcak, engelkay > engelkaya,Hacelobas > Hacaliobas, Hala > Halla,

Kalburcu > Kaleburcu, Karahall > Karaha-lilli, Knez > Knceiz, Yalanguz >

25 zensizce yaplan dzeltmeler baz zgn isimlerinkaybolmasna neden olmutur. Viran hem sfathem isim iken renin sadece isim olduu bazenunutulmutur. Tavl- viran (viran ahr) >Tavlviran > Tavlren, Xaliviran (metruk harabe)> Halren, lviran (airet viranesi) > Elveren.

TESEV web sitesinde yer alan 20. yzylTrkiyesinde deitirilen yeradlar balkltabloda, 20. yzyl bandan bugne dekTrkiyede ad deitirilen yerleim birimlerininlistesi bulunmaktadr. Tabloda yerleim yerinin20. yzylda resmi kullanmda grlen ad veyaadlar, bugnk ad, stats (ky, mahalle,belde vb.) ile bugnk mlki ball gsteril-

mitir. www.nisanyanmap.com adresindekiveritabannda ok daha ayrntl bilgi mevcuttur.Ayrca, akarsu, gl, da, ova gibi fiziki corafyabirimlerinin adlar bu aamada aratrmamzkapsamnda olmad iin bunlara yer verilme-mitir.

A. EKSKLER

Liste baz bakmlardan yetersizdir. yle ki:

1. Baz vilayetler dnda 1928 ncesine aiteksiksiz yerad listeleri bulunmad iin,1928den nce yaplm yerad deiiklikleri-ne ilikin veriler tatmin edici deildir. Saylaryzleri bulan eksikler olabilir. Buna karlk1928 sonras veriler hemen hemen eksiksizdir.

2. 2010 itibariyle var olan tm ky ve kasaba-lara yer verilmitir. nceden bal birimmahalle veya mezra iken sonradan kyolan veya nceden ky iken sonradan balbirim haline getirilen yerlerin ou da

listededir. Bunun dndaki bal birimlerbirka ilede eksiksize yakn bir ekilde gs-terilmi, dier yerlerde hi verilmemitir.

B. SAYILMAYANLAR

Aadaki nitelikleri tayan ad deiiklikleriveritabanmzda belgelenmi olduu haldelistede yoktur:

Baz vilayetler dnda 1928 ncesine ait eksiksiz yerad listeleribulunmad iin, 1928den nce yaplm yeraddeiikliklerine ilikin veriler tatmin edici deildir.


51/78

isimlerin teden beri halk arasnda Trkebiimleriyle kullanld, ancak resmikaytlarda Osmanl yksek slubununtercih edildii varsaylmaldr):

Atiksrc > Eskisrc, Balkeili >Yukarkeili, Fndkl zir > Aafndkl,Gencohaneleri > Gencoevleri, Han-i Kebir >Bykhan, Hortokop vasat > Orta Horto-kop, Kpkran ulya > Yukarkpkran, mer-li sfla > Aamerli, Sittikale fevkani >Yukarsittikale.

Halen halk arasnda kullanlan Kurmanci,Zazaki veya erkezce adlar olduu haldeeski resmi kaytlarda bunlara rastlanmayan,

dolaysyla resmi bir ad deitirme ileminemaruz kald anlalamayan yerler:

Krksrak (Kr: Xiniyan), Yukarkopuz (Kr:Seydoya), Elmalk (: Petsiye hable), evlik(Z: olk)

Bir tarihte resmen nerilmi fakat kullan-ma hi girmemi adlar.

Meru idari ihtiyalardan doan ve siyasi birprojeye bal grnmeyen bu tr deiimlerin,bu raporun esas konusunu oluturan ad

deitirme seferberliiyle ilgisi olmad vedolaysyla toplu istatistiklerde gz nnealnmamas gerektii kansndaym.

C. NCEL SONULAR

20. yzyl Trkiyesinde deitirilen yeradlartablosunda 15.585 deiim belgelenmitir.Mkerrer deiiklikleri gsteren 538 kaytkarldktan sonra toplam 15.047 yerleimbiriminin ad deiiminden etkilendii grlr.

Bu rakam veritabanmzda bulunan 41.036yerleim biriminin %36,5ini, yani te birdenfazlasn temsil etmektedir.

Mkerrer olanlar dndaki deiikliklerin illeredalm aadaki gibidir. Deiiklik oran%60tan yksek olan iller renkle vurgulanmtr.

Yalankoz, Yeenler > Yeinler, Yeltan >Yelten, Ydallar > Yiitaliler.26

Kullanmdaki varyantlar yanstan takdeiiklikleri:

Beybal > Beyba, iftlikat > iftlikler,Deliklita > Delikta, Deveviran > Develi,Hacl > Haclar, Kale > Kalecik, Karaosma-niye > Karaosmanolu, Kzlkeili > Kzlca-keili, Payall > Payallar, Salih > Salihli.

Eskiden Farsa/Krte +an oul taksylayaplan airet ve aile kkenli ky adlarnn1928den sonra bazen +li, +ler, +ua eklindeyazlmas da yine bu kategoridedir:

Bekiran > Bekirua, Haciyan > Haclar,mikan > mikua, Mirzabegan > Mirza-bey, adiyan > adlar, Taikan > Taolar.

Tanmlayc sfatlarn eklenmesi, deitiril-mesi veya karlmas:

Akapnar Kadim > Akapnar, AkpnarMuhacir > Akpnar, Bykkzlca > Kzlca,Nefsi dir > Eski dir, Urfa > anlurfa.

dari aidiyet belirten tamlayclar:

Besni Develi > Develi, Denek Keskini >Keskin, Tekke Bozarmut > Bozarmut.

Cins ve stat belirten tamlayclar:

Celilolu Damlar > Celilolu, HacbekirHan > Hacbekir, Hacisal Aireti >Hacisal, lyasbaba Tekkesi > lyasbaba,Karamehmetolu iftlii > Karamehmet,Kzlar Komu > Kzlar, Suba Al > Suba,Sngt Suyu > Sngt, Yaz Palanga > Yaz,

Yukarmezra > Yukarky.

Osmanlca resmi kullanmdaki sfat vetamlamalarn Trkeletirilmesi (bu

26 Ancak riskli etimolojik karmlara veya bilinliarptmaya dayanan yazm deiiklikleri belirtildi.rnein, Nebolu (muhtemelen Neapolisten) >Nebiolu, Tekfurova > Tekirova.


52/78

Tablo 2: Trkiye Cumhuriyeti illerinde yerad deiimlerinin saysal dalm

lDeienYerad

ToplamYerad

Yzde lDeien

YeradToplamYerad

Yzde

Adana 114 576 20 Karabk 34 276 12Adyaman 332 481 69 Karaman 88 179 49

Afyon 100 503 20 Kars 183 396 46

Ar 379 576 66 Kastamonu 276 1116 25

Aksaray 46 199 23 Kayseri 126 498 25

Amasya 120 382 31 Krkkale 22 143 15

Ankara 185 891 21 Krklareli 62 205 30

Antalya 235 671 35 Krehir 40 204 20

Ardahan 190 253 75 Kilis 58 267 22

Artvin 359 406 88 Kocaeli 24 305 8

Aydn 87 534 16 Konya 235 823 29

Balkesir 121 952 13 Ktahya 93 632 15Bartn 46 273 17 Malatya 250 605 41

Batman 239 283 84 Manisa 76 844 9

Bayburt 143 179 80 Mara 133 540 25

Bilecik 33 263 13 Mardin 561 693 81

Bingl 273 365 75 Mersin 128 582 22

Bitlis 434 519 84 Mula 100 463 22

Bolu 69 527 13 Mu 319 399 80

Burdur 47 215 22 Nevehir 50 185 27

Bursa 133 757 18 Nide 59 165 36

anakkale 116 619 19 Ordu 171 563 30

ankr 75 396 19 Osmaniye 34 182 19orum 120 776 15 Rize 368 463 79

Denizli 78 471 17 Sakarya 84 493 17

Diyarbakr 795 1039 77 Samsun 179 1004 18

Dzce 99 305 32 Siirt 295 333 89

Edirne 50 276 18 Sinop 80 477 17

Elaz 419 637 66 Sivas 417 1293 32

Erzincan 379 587 65 rnak 250 272 92

Erzurum 700 1115 63 Tekirda 52 290 18

Eskiehir 60 421 14 Tokat 279 701 40

Gaziantep 231 518 45 Trabzon 539 690 78

Giresun 189 586 32 Tunceli 328 448 73Gmhane 209 350 60 Urfa 494 1111 44

Hakkari 144 168 86 Uak 50 268 19

Hatay 194 442 44 Van 552 731 76

Idr 55 169 33 Yalova 4 61 7

Isparta 57 228 25 Yozgat 106 642 17

stanbul 52 274 19 Zonguldak 48 383 13

zmir 93 730 13


53/78

Bu olguyu, sz konusu blgenin daha erkenveya daha yksek oranda Trklemi olmasylaaklayamayz. Bilindii gibi, dou ve OrtaAnadolu blgeleri Ege ve Marmaradan okdaha nce Trk egemenliine girmi ve geniapl Trk yerleimine tank olmutu.

Akla gelen bir olaslk, 1450ler dolayndaki birtarihte belki Osmanl Devletinin eliyleyeradlarnn Trkeletirilmi olmasdr. Fatihve II. Bayezid dnemine ait tahrirlerde Trkeisimle verilen baz yerlerin 16. yzyl tahrirlerin-de nam dier Rumca kkenli eski isimlekaydedilmi olmas da ayn yne iaret eden biripucudur.

Osmanl tarihilerinin henz dikkatini ekme-mi olan bu olgu, verimli bir aratrma konusuolabilir.

Harita 1: Trkiye Cumhuriyetinde deitirilen yerad oranlar

Deiiklik oranlarn grafik olarak gsterenyukardaki harita, ad deitirmenin corafiesaslarn arpc bir netlikte gstermektedir.

Haritaya ilikin birka gzlem:

1. Yeradlarnn en ok deitirildii blgelerDou Karadeniz sahil eridi ile Krtounlua sahip olan Gneydou illeridir.

Kltr ve kimlik deitirme basksn enyoun olarak yaayan bu iki blgedenilkinin Trkletirme srecine belki dahaerken balam olmann etkisiyle baarylaayak uydurduu, ikincisinin ise henzuyduramad bilinmektedir.

2. Haritann beyaz ksm, 20. yzyl bandaTrke yeradlarnn %75i aan oranlardaegemen olduu blgeyi gsterir.

Bu blgenin (Adana-Mersin eridi dnda)

1460 yl dolayndaki Osmanl Devletiharitasna birebir uymas ilgi ekicidir.Karaman ve Candaroullar Beylikleriarazisi (Konya-Karaman ve Kastamonu)beyaz alann dndadr.


54/78

Rakamlarn anlaml olabilmesi iin kken,kaynak ve tahmini kaynak kavramlar zerindeksaca durmak gerekir.

Veritabanmzda bulunan 1491 yerad iin az ok

gvenilir nitelikte Ermenice etimoloji nerebili-yoruz. Bunlardan baka, Ermenice anlammehul olan 450 dolaynda yeradnn daTrkeye Ermeniceden aktarlm olduunutarihi kaynaklara dayanarak gsterebiliyoruz.nc grupta ise yap bakmndan Ermeniceyiandran, ancak bu aamada anlamn belirleye-mediimiz, kaynaklarda Ermenice rneini de

D. DL VE KKEN

Deitirilen 15.047 yeradndan baka, muhte-melen Trke kkenli olmad halde eitlinedenlerle deitirilmeyen 1000 dolaynda

yerad vardr. Tablo 3teki rakamlar bu ikisininyaklak toplam olan 16.000 yerad zerindenhesaplanmtr. 27

27 Pitcher 1999, Osmanl mparatorluunun TarihselCorafyas, YKY, stanbul, Harita 13.

Harita 2: 1451de Osmanl Devleti27

Harita 3: 1913te %80den fazla Trke kkenli yerad olan iller


55/78

Ermenice zemediklerimiz olduka ok,Rumca ve Sryanice zemediklerimiz ciddilde daha ok olacaktr.

Aadaki tabloda 1) etimolojisini aklayabildi-imiz ve 2) etimolojisini aklayamadmzhalde ilgili dilde kaynak gsterebildiimizyeradlar ile, 3) kaba bir tahminle yaptmztoplam say projeksiyonlar gsterilmitir.20. yzylda deiiklie uramayan 25.000dolaynda Trke kkenli yerad bunlarndndadr.

bulamadmz ok sayda yerad mevcuttur.Ayn durum Trke, Krte, Yunanca, Grcce,Arapa vs. kkenli yeradlar iin de geerlidir.

Doal olarak kkeni zlebilen yeradlarnnzlemeyenlere oran, a) rapor mellifinin veyardmclarnn sz konusu dillerehkimiyetiyle ve b) ulaabildiimiz szl veyazl kaynaklarn okluuyla orantldr. Birbaka ifadeyle, Trke kkenli olduu haldezemediimiz adlarn oran son derece dk,Krte zemediklerimiz daha fazla, Arapa ve

Tablo 3: Trkiye Cumhuriyetindeki yeradlarnn etimolojik zmlemesinin saysaldalm

Kken Belli Kaynak Var Projeksiyon Oran %

Tr-deien 2200 0 2500 6,1

Kr/Zaz28 2850 0 4000 9,8

Erm 1491 450 3600 8,8

Yun 1090 430 4200 10,2

Ar29 320 0 750 1,8

Sry 165 0 400 1,0

Grc 180 0 300 0,7

Laz 100 0 200 0,5

Dier 40 0 50 0,1

TOPLAM 8436 880 16 000 39,9

Deimeyen 25 000 60,1

TOPLAM 41 000 100,0

28 Burada gsterilen say Krte kabul edilen veyaKrtede halen kullanlan yeradlarnn saysdeil, kkeni Krteye dayandrlabilecek bir

anlam olan (airet ve kii adlarndan treyenlerdahil) yeradlarnn saysdr. Kurmanci veKrmanki/Dimili dillerinde kullanld haldekkeni Ermenice, Trke, Arapa vb. olan sayszyerad vardr.

29 Gnmzde veya gemite Arap kltr evresinedahil olmayan yerlerde Arapa kkenli adlar(kraniye, Meayih, hsanhamid vb.) Trkeolarak gsterildi.

Aadaki haritalarda Trkeye eitli dillerdenalnan yeradlarnn corafi dalm gsteril-mitir. Sadece kaynan kesine yakn bir

ekilde belirleyebildiimiz isimlere yer verilmi-tir. Her nokta bir yerleim birimini gsterir.

Haritalarn Trkiyenin sosyal tarihine ilikin,resmi eitim mfredatnda yer almayan ilgiekici bir tablo sunduu kansndayz.


56/78

Harita 4: Grcce ve Lazca kkenli yeradlarnn corafi dalm

Harita 5: Krte ve Zazaca kkenli yeradlarnn corafi dalm

Harita 6: Ermenice kkenli yeradlarnn corafi dalm


57/78

belediye ad deitirmek Bakanlar Kurulukararna balyd.32 2005te karlan yeniBelediye Kanununun 10. maddesiyle bu ilembelediye meclisinin teklifiyle ileriBakanlnn onayna balanmtr.33

1960tan sonra ad deitirilen yerlerin eziciounluu, 5442/2-d uyarnca ileri Bakanl-

tarafndan ad deitirilen kylerdir. 300civarnda belediye ad da Bakanlar Kurulu

32 03.04.1930 tarihli ve 1580 sayl Belediye Kanunu,14.04.1930 tarihli ve 1471 sayl Resmi Gazete.

33 03.07.2005 tarihli ve 5393 sayl Belediye Kanunu,13.07.2005 tarihli ve 25874 sayl Resmi Gazete.

E. TRKE KKENL OLMADIIHALDE DEMEYENLER

5442 sayl kanunun 2-d maddesiyle, ileriBakanlna sadece ky adlarn deitirmeyetkisi verilmitir.30 l, ile ve belde adlarnndeitirilmesi farkl bir ileme tabidir.

Ayn kanunun 2-a maddesi uyarnca, il ve ileadlar kanunla deitirilir.31 1580 sayl eskiBelediye Kanununun 9. maddesi uyarnca

30 10.06.1949 tarihli ve 5442 sayl l daresi Kanunu,18.06.1949 tarihli ve 7236 sayl Resmi Gazete.

31 5442 sayl l daresi Kanunu, 1949.

Harita 7: Arapa ve Sryanice kkenli yeradlarnn corafi dalm

Harita 8: Yunanca kkenli yeradlarnn corafi dalm


58/78

orlu, Malkara, Niksar, Zile, Of, Srmene,emigezek, Mazgirt, Plmr, Halfeti,Suru, Banaz, Erci, Geva, Devrek.

Buna karlk 1987 ve 1991 dzenlemeleriyle ilestats kazanan 260 dolayndaki ileninhemen hepsinin ad (daha nce ky veyakasaba statsnde iken deitirilmi olduuiin) Trkedir.

l, ile ve belde adlar dnda 1000e yaknyerad (Sindel, Enir, Salrdek, Mrefte, Ayder,Kurfall, Kne, Srg vb.) kkeni belirsiz veyayabanc dilde olduu halde, Yer Adlar Komis-yonu tarafndan bilinmeyen nedenlerle

Trke saylarak deitirilmeden braklmtr.

F. TRKE OLDUU HALDEDEENLER

Dil ve Kken altbalnda grld zere,deitirilen adlar arasnda 2000i akn Trkekkenli ad da bulunmaktadr.

5442 sayl kanun Trke olmayan ve iltibasameydan veren ky adlarnn deitirilmesiningrr.34 ltibas ziyade benzeyen eylerintefriki hususunda hasl olan bhe ve tereddddemektir (Kamus- Trki). Gerekte iltibasnedeniyle deitirilen yerad yok gibidir. Trkeolduu halde deitirilen adlarda gze batangerekeler farkldr.

i. Siyasi Nedenle Deitirilenlerzellikle 1930larda deitirilen adlarnounda o dnemin siyasi ve ideolojik kayglarbelirgindir. Dini kavramlar (eyh, tekke, zaviye,sofu, softa), Osmanl hanedann (Mecidiye,

34 10.06.1949 tarihli ve 5442 sayl l daresi Kanunu,18.06.1949 tarihli ve 7236 sayl Resmi Gazete.

kararyla deitirilmitir. Buna karlk1960tan sonra yasa yoluyla ad deitirilen ilve ileler enderdir. 1960ta var olan 67 il ve 620civarnda ileden 5-6s dnda hibirinin ad o

gnden sonra deitirilmemitir.

Mevzuatn tuhafl sayesinde Trke kkenliolmayan 300 dolaynda yerad kullanmdakalabilmitir. 1960ta var olan 67 ilden 27 ila30unun, 620 ileleden ise 380 (%57) kadarnnad Trke kkenliydi. Geri kalan 37 dolaynda ilile 240 dolaynda ilenin Trke d dillerdenalnm olan adlar halen kullanmdadr.

Yabanc kkenli il adlar: Adana, Amasya,Ankara, Antalya, Bartn, Bolu, Burdur, Bursa,ankr, Edirne, Giresun, Isparta, stanbul,zmir, Kastamonu, Kayseri, Konya, Ktahya,Manisa, Mula, Nide, Rize, Sakarya,Samsun, Sinop, Sivas, Tokat, Trabzon(Yunancadan); Ar, Ardahan, Bayburt,Erzincan, Kars, Mu, Van (Ermeniceden);Antep, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Kilis,Malatya, Mara, Mardin, Siirt, Urfa (Arapave Sryaniceden); Artvin (Grcceden);Hakkari, rnak, Uak (dier veya belirsiz).

Yabanc kkenli baz ile adlar: Pozant,Besni, Kahta, Samsat, Bolvadin, Emirda,Diyadin, Elekirt, Patnos, Demre, Finike,Manavgat, ldr, Ardanu, Hopa, Buldan,Bigadi, Bandrma, Sason, Ki, Ahlat,Hizan, Mutki, Mengen, Mudurnu, Alasun,znik, Keles, Lapseki, ski

Sevan Ni+şanyan - Hayali Co¦şrafyalar

Documents

Transcript of Sevan Ni+şanyan - Hayali Co¦şrafyalar