Sas normas de riferimentu

Xavier Frías Conde UNED (Ispànnia)

Sas normas linguìsticas de riferimentu

© Xavier Frías Conde, UNED. 2013

[email protected]

http://uned.academia.edu/xavierfrias

All rights reserved worldwide. No part of this document may be used without the prior

permission of the autor.

mailto:[email protected]

http://uned.academia.edu/xavierfrias


3

1. SUBRA DE S’ISTÀNDARD E S’ISTANDARDIZATZIONE

1.1. Limba istàndard e difusione internatzionale de sa literatura

Cando si chistionat subra de su balore de s’istàndard pro una limba minore che su sardu, si podet discùtere dae totu sos puntos de bista. Deo creo chi non at a pòdere bìvere peruna limba minore in su sèculu XXI chena istandardizatzione; difatis, totu sas limbas minores tenent un’istàndard chi lis serbit che limba iscrita, non netzesseriamente che limba faeddada.

Duncas, cando si tratat de giustificare a ite serbit un’istàndard linguìsticu pro su sardu, deo dia nàrrere chi li serbit pro bènnere una limba aunida cun una proietzione internatzionale de sa literatura sua. Mentris non esistit una literatura forte in limba istàndard, non at a esistire una literatura in limba sarda, ma imbetzes at a esistire literatura in sos dialetos sardos (o puru ‘literaturas sardas’). Sa diferèntzia inter limba e dialetu innoghe est de importu mannu, ca signìficat sa diferèntzia inter s’estintzione o sa cuntinuidade de una limba minore in s’època de sa globalizatzione.

Custa distintzione inter limba e dialetos tenet conseguèntzias in sas duas diretziones: internatzionalizare sa literatura sarda e fàghere tramunare autores istràngios a su sardu.

Un’iscritore chi iscriet in dialetu at a tènnere problemas medas pro agatare unu tradutore chi iscat e podat tramunare su dialetu pròpiu de s’autore in chistione a ite siat limba. Tando bisòngia tènnere tradutores dae totu sos dialetos sardos. Custu non càpitat cun sa literatura iscrita in catalanu, in galitzianu o in friulanu, ca totu sos autores iscrient in sa limba istàndard. E s’atopu contràriu: cando si cheret tramunare un’òpera iscrita in una limba istràngia, a si podet tramunare a unu dialetu cuncretu (sa mantessi chistione formulada foras de custu cuntestu literàriu diat èssere: a podet sa Nokia fàghere chimbanta versiones dialetales sardas de sas istrutziones de sos telefoneddos suos pro sas printzipales variantes)?

A bisu meu b’at duos problemas apitzus de s’istàndard sardu atuale: su primu est chi non paret unu veìculu linguìsticu adeguadu; su segundu est chi sos autores chi ant iscritu totu sa bida issoro in dialetu como tenent timoria a lu fàgherent in limba istàndard. Sa chistione prima est bera partzialmente ebbia; su sardu istàndard – che totu sos istàndards – depet èssere istàbile, ma totu sos istàndards si podent mudare cando b’at un’acordu inter sos linguistas. Forsis custu istàndard bisòngiat reformas, ma a su mancu est unu sistema linguìsticu unitàriu. Sa chistione segunda est prus difìtzile a tratare. In carchi manera, totu sos autores galitzianos e catalanos atuales ant dèpidu istudiare sa limba istàndard issoro, ca no est sa limba acuista, no est sa limba chistionada in domo. Creo chi balet sa pena a fàghere serbire su sardu istàndard che limba literària. Sa literatura sarda at a bènnere prus rica cun sas tradutziones de àteras limbas e a su mantessi tempus at a bènnere internatzionale.

1.2. Sa paràula màgica: istàndard

Una limba est una limba, narant sos espertos, cando tenet una forma iscrita comuna. Custu cheret nàrrere chi serbit che veìculu de s’espressione ufitziale de un’istadu o a su nessi de una forma de guvernu inferiore (guvernu autònomu o regionale). Sos espertos narant in prus chi sa traditzione literària siat puru unu critèriu pro istabilire ite est una limba, ma creo chi custu puntu siat bastante relativu, ca esistint esempros medas de literaturas dialetales dae sèculos.

No est fàtzile a defìnere ite est una limba, prus ca totu ca si tratat de una chistione sotziale o puru polìtica. Una limba no est una limba pro motivos linguìsticos, ma extralinguìsticos. In carchi manera, s’unidade iscrita, cun una forma ufitzializada, unu lèssicu, un’ortografia e una grammàtica normativizados sunt sos sìntomas de s’esistèntzia de una limba. E chi custu est gai, su chi apo a nàrrere como podet sonare che un’ofesa: chena limba istàndard, non b’at limba; chena sardu istàndard,non b’at limba sarda. Ma su sardu esistit! Eja, esistit, ma non esistit una limba sarda chena una limba istàndard. Tecnicamente esistint dialetos sardos chi formant unu diasistema sardu, ma no una limba sarda. In sa sotziolinguìstica custu est una realidade, s’àteru est unu sòngiu bellu, ma no est su chi cherimus: un’idioma o una limba.

Forsis pro custu si depet detzìdere cosas divessas: a cherent sos sardos tènnere una limba? Creo chi pro medas, nono. Bastant sos dialetos. Ma sos dialetos sunt semper suta de sas limbas. Àteros narant chi sa limba istàndard est totu artifitziale. Eja, custu est berus, assolutamente berus. Ma, e s’italianu? S’italianu est una limba totu artifitziale. Però, custu no est unu problema pro chi s’italianu siat un’idioma de comunicatzione totu bàlidu.

S’argumentu de s’artifitzialidade est ridìculu, ca totu sos istàndards sunt artifitziales, e tando lu sunt puru s’ingresu, su frantzesu, s’ispanniolu o su tedescu.

Xavier Frias Conde

4

Fintzas a como esistit sa LSC. Custa podet bènnere sa limba istàndard o nono. Custu est prus ca totu una detzisione polìtica. Sa LSC est fata cun critèrios chi in sotziolinguìstica respondent a sa chirca de una bariedade tzentrale. A si podent fàghere subistàndards? Eja, si podent. Ma si podet fàghere puru un’istàndard prus pan-sardu, est una chistione totu tècnica. Totu si podet discùtere.

In carchi manera, su protzessu de creare un’istàndard est unu traballu. Custu signìficat chi lu depent fàghere sos ispetzialistas. E no est unu protzessu democràticu, de votare sas propostas. Nono, mi dispraghet, ma nono, non si faghet gai. Sos ispetzialistas in istandardizatzione sunt sos chi ellaborant sa limba istàndard e sunt issos chi depent a pustis introduire sas modìficas. Pro custu si creant organizatziones chi podent bènnere numenadas acadèmias, istitutos o ite si siat. E pro detzìdere subra de custas chistiones si depet tènnere istùdios adeguados, formatzione pròpia. Sas opiniones las tenimus totus cantos, sa formatzione pro traballare cun un’istàndard, nono, ca custu est una chistione de ispetzializatzione. E, iscusade·mi pro nàrrere custu, ma sas detzisiones tècnicas subra de una limba istàndard non sunt unu protzessu democràticu in ue partitzipant totu cantos tzitadinos cherent a fàghere intèndere sa boghe issoro.

1.3. Sos neofaeddantes o sa fragilidade de sa limba

Unu de sos fenòmenos prus representativos de sos protzessos de recuperatzione e normalizatzione de sas limbas minores est s’aparitzione de sos neofaeddantes. Custu fenòmenu est interessante meda de analizare, ca si depent dare totu una sèrie de cunditziones pro chi si produat.

Ma, ite est unu neofaeddante? Est una pessona chi aprendet una limba de minoría pro motivos divessos (polìticos, culturales o pure ambos) chi est istada sa limba de comunicatzione normale in famìlia sua in generatziones anteriores. Sos neofaeddantes sunt una legione in sas limbas regionales ispanniolas, però sa situatzione prus interessante est de seguru sa de sos bascos. Sos neofaeddantes bascos sunt medas, non sunt faeddantes traditzionales de sa limba (cuddos faeddantes traditzionales sunt connotos cun su nùmene de paleofaeddantes), ca non l’ant retzida in domo, ma l’ant imparada, su cale est una cosa divessa meda. S’èsssere un neofaeddante non signìficat chi si faeddet male sa limba. In gènere sos neofaeddantes chircant a chistionare sa limba noa cun cura meda.

E in s’atòbiu de sos bascos, custu est importante meda ca su nùmaru de faeddantes de custa limba est crèschidu cunsiderabilmente gràtzias a issos. Ma, ite faeddant praticamente totu custos neofaeddantes bascos (e puru sos catalanos e galitzianos?). Faeddant sa limba istàndard. Iscrient sa limba istàndard. Faghent un’impreu normale de sa limba istàndard, chircant a usare sa limba istàndard comente si diat pòdere fàghere cun sa limba istatale.

Cudda limba basca aunida istàndard, cramada euskara batua, no est sa limba de peruna bidda, ma leat unu modellu tzentrale inter sos dialetos otzidentales (bascu biscainu) e sos orientales-setentrionales (bascu de Iparralde e Navarra), pro custu subra de sa base de su bascu de Ghipùscoa ant creadu su bascu istàndard, ma no est pròpiu bascu ghipuscoanu.

Custu bascu istàndard depiat tènnere, in prus de sa forma iscrita, una pronùntzia de riferimentu. E custu est importante meda ca, chena una pronùntzia de referimentu, sa limba istàndard non si podet usare che limba faeddada, chena una pronùntzia de referimentu non si podet ofrire sa limba istàndard a sos neofaeddantes. In carchi manera, bisòngiat èssere pretzisu meda subra de sa chistione de sa pronùntzia de referimentu, subra de unu cuntzetu chi podet bènnere pollèmicu in unu modu innetzessàriu. Sa pronùntzia de referimentu serbit, pro esempru, cando b’at bisòngiu de una pronùntzia de usare cando sa limba no est sa pròpia; o pure, cando bi cheret usare una pronùntzia de sa limba chi non siat dialetale. Forsis sa pronùntzia de referimentu podet bènnere sa pronùntzia istàndard, o nono, ma s’istandardizatzione de totu sas limbas de minoria non si faghet in sa forma iscrita ebbia (custu est su passu de unu), ma in sa pronùntzia puru. E custa est una chistione bene connota dae sos normativizadores de sas limbas de minoria ibèricas.

Duncas, creo chi sa chirca de una pronùntzia de referimentu pro su sardu istàndard siat assolutamente netzessària. Est berus chi in elementos medas, sas optziones podent èssere prus de una (p. es. pronuntziare cando /’kando/ o /’kandu/; o forte che /’forte/ o /’forti/), ma creo chi in àteros casos sa pronùntzia de referimentu s’at a adatare a sa forma iscrita, custu est normale in totu sas limbas.

Chi su sardu at a crèschere gràtzias a sos neofaeddantes, e isperamus chi eja, depet èssere prontu pro serbire che limba de comunicatzione normale. Sa presèntzia de sos neofaeddantes


5

est unu sinnu bonu de recuperatzione, de salude de sa limba. Ma sa limba depet èssere preparada, e non solo pro sos neofaeddantes, ma pro totu sos faeddantes. Tando, chie galu creet chi non b’at bisòngiu de unu sardu istàndard, tenet resone: sos sardos tenent s’italianu pro si fàghere cumprèndere inter sese. Però, est cuddu su futuru chi mèritat sa limba millenària de sa Sardigna?

1.4. Normalizare e normativizare una limba: sa crae de su futuru

Narant sos espertos chi sas possibilidades ùnicas pro una limba minore subrabìvere est atraessu sa normativizatzione e sa normalizatzione cosa sua, e pròpiu in custa òrdine. In carchi manera, si depet reconnòschere puru chi nen sa normativizatzione nen sa normalizatzione sunt una garantia de subrabivèntzia. L’amus a nàrrere in aterunu modu: una limba minore chena normalizatzione nen normativizatzione tenet, a su nessi, 80% de mancu de possibilidades de subravìbere.

Su sardu est a penas intradu in unu protzessu de istandardizatzione, chi camminat a lentu meda, ma chi camminat. Chena s’istandardizatzione, nd’amus faeddadu già meda, non si podet avantzare cara a sa normalizatzione. Normativizatzione e istandardizatzione sunt duos cuntzetos sìmiles meda e si podent cunsiderare gasi che sinònimos. Non si podet usare una limba cun normalidade in totu sos àmbitos sotziales chi sa limba no tenet un’istrutura normativizada. Non si podent iscrìere libros de iscièntzias, de filosofia, de polìtica, o puru iscrìere sas leghes in dialetu. Su lèssicu depet èssere istabilidu in unu modu fissu, non si podet improvisare, inventare ad hoc. Nono, totu custu depet èssere fissadu in antìtzipu. Custu protzessu est parte de sa normativizatzione.

Cando sa limba est normativizada, già si podet usare in totu sos àmbitos sotziales. Sa cuncurrèntzia cun sa limba istatale si depet fàghere dae s’agualidade. Però, repeto chi sa normalizatzione non est semper garantia de subrabivèntzia. Sa limba minore normalizada già podet bènnere usada in totu sos àmbitos, ca non si depet improvisare, ca non tenet aspetu de dialetu, ca sa cunsideratzione sotziale e iscientìfica cosa sua est majore.

Su discursu de su bilinguismu involvet chi sa limba istatale e sa limba regionale depent agatare s’ecuilìbriu. Sa limba prus dèbole depet èssere proteta atraessu sa lege; custu est puru parte de su protzessu de normalizatzione. A dolu mannu, est difìtzile meda arribare a sa normalizatzione prena de una limba minore. Custu non sutzedit nemancun in Catalùnnia, su modellu linguìsticu de sas minorias europeas. Sa normalizatzione est un’anvantzu lentu, cun passos in dae in antis e in segus, ca sa coabitatzione de sas limbas est semper cunflitiva.

Sa limba minore depet gadangiare s’ispàtziu suo boghende·lu a sa limba istatale. No est unu protzessu tranchillu, est unu protzessu chi de frecuèntzia involvet discussiones e pollèmicas, chi si depet fàghere cun sa legislatzione adeguada. S’ùnica optzione pro arribare a su sutzessu est chi sa majoria de sa populatzione siat de acordu. In sos situatziones ibèricas, su chi in s’inìtziu fiat una corrente de simpatia a favore de sa limba pròpia s’est mudadu durante sos ùrtimos annos in casos medas, ca su natzionalismu istatale est crèschidu in unu modu enorme. Forsis est custu su prètziu dae pagare cando sa limba bennit usada che arma polìtica.

Non podimus olvidare chi normalizare signìficat “fàghere chi carchi cosa siat o bèngiat normale”. Su sardu podet bènnere una limba normale in su cuntestu sotziale suo, ma pro custu depet èssere bene ecuipada. Sos dialetos serbint pro sa bida cuotidiana, che limba faeddada e in tzertos cuntestos literàrios, ma tenent limitatziones. Pro su restu de sas situatziones, bi cheret sa limba istàndard; chena de issa, non b’at a àere una normalizatzione cumpreta.

Duncas, su sardu at a tènnere prus possibilidades de subrabivèntzia si sighit sos duos protzessos normales de totu sas limbas minores: normativizatzione e normalizatzione. Sa normalizatzione est una chistione de cuntierra legale, difìtzile e a bortas cun opostzione radicale de tzertos setores de sa sotziedade (s’inimigu podet èssere in domo).

1.5. Cuntzetos linguìsticos e sotziolinguìsticos

Sa chistione de ite est una limba non la podet respòndere sa linguìstica, ma sa sotziolinguìstica. Mancari s’obietu de istùdiu est su mantessi, sas formas linguìsticas, s’aprotzu est totu divessu. S’intendet chi b’at una ierarchia de formas linguìsticas, rapresentadas che una piràmide. In sa sotziolinguìstica cussa piràmide est gai:

Xavier Frias Conde

6

Diassistema (o domíniu linguísticu.): b’at coabitatzione de prus de un’istàndard, comente est su casu de su galitzianu-portughesu e de s’asturianu-leonesu, in ue s’unidade istòrica est galu notàbile, ma sa realidade sotziale non permitet chistionare de una limba sola. Unu diassistema esistit puru chena limbas istàndard, cando una sèrie de dialetos formant un’unidade, che su franco-proventzale (o puru su sardu che collana de dialetos) Limba.- Forma linguística cun un’istàndard, in ue sas formas gramaticales, lessicales e ortogràficas sunt perfetamente fissadas.

Dialetu: Forma linguìstica che non tenet sas formas issoro fissadas, cun un’impreu ristretu meda, suta sa pressione de una limba istatale (limba de cobertura).

Limba ufitziale: limba cun caràtere ufitziale in unu territòriu (istadu, regione) e chi serbit, duncas, che veìculu de espressione de un’amministratzione pùbblica.

Limba co-ufitziale: limba che condividit s’ufitzialidade cun un’àtera limba.

Limba istatale: sa limba pròpia de un’istadu. Est sempre ufitziale

Limba regionale: sa limba pròpia de una regione. Podet èssere, o nono, co-ufitziale.

Limba de minoria o minoritària: una limba faeddada in unu territòriu chi est faeddada dae una minoria ebbia. Sa majoria de sas limbas regionales sunt bènnidas limbas minoritàrias, ca sa limba istatale est bènnida limba majoritària. Però, no totu sas limbas non-istatales sunt sempre limbas minoritàrias. Su romenu de sas comunidades romenas in Ispànnia est una limba minoritària ma est puru una limba istatale.

Imbetzes, in sa linguìstica, sa piràmide est gai:


7

2. SU PROTZESSU DE S’ISTANDARDIZATZIONE

2.1. Sas fases

2.1.1. Fase de aprossimatzione

In custa fase prima, sos ispetzialistas faghent istùdios linguísticos de tuta gènia pro connòschere sa limba in sa diacronia e in sa sincronia cosa sua. Si creant databases immensas e si pubblicant manuales e istùdios in revistas iscientìficas. A bortas, custa fase at duradu sèculos, ca già dae su sèculu 19, custa fiat un’atividade pròpia de filòlogos, chena intentzione de traballare pro sa creatzione de un’istàndard. In custa fase est bastante normale agatare monografias dialetales.

2.1.2. Fase de arregolta

Cando sos mètodos de traballu benint prus sofisticados, pruscatotu a pustis sos annos chimbanta e sa cuscièntzia linguìstica est crèschida in una parte manna de sa populatzione, podimus duncas faeddare de custa fase. Normalmente si sighint a fàghere sos istùdios cumintzados in sa fase anteriore e puru àteros noos. Sas grammàticas sunt prus cumpletas, sistemàticas, cun una visione integradora de sos dialetos divessos chi component su diassistema (galu non si faeddat de limba). Est puru inoghe cando cumintzat pro a carchi istudiosu e pro setores sotziales s’idea de istandardizare. Sigumente s’istandardizatzione si traballat subra de duos elementos fundamentales, su lèssicu e sa grammàtica, s’àplicant tres critèrios:

1. S’arregolta de dados depet èssere su prus rapresentativa possìbile de su diassistema. 2. S’arregolta de dados dialetales est massiva pro otènnere una mapa completa de su diasistema. Est su momentu de sas istùdios lessicales e grammaticales de su diassistema.

Xavier Frias Conde

8

3. Cando esistit una traditzione literària, si chircant sos clàssicos, sos autores chi rapresentant bene sa traditzione literària, mancari siat in dialetu.

2.1.3. Sa fase de fissatzione

Totu su traballu fatu durante sa fase anteriore permitet de lompare a sa culminatzione: s’istandardizatzione de su diasistema. Non b’at unu camminu ùnicu in sas limbas romanzas, ma divessos, comente amus a bìdere a pustis, ca bi sunt modellos e resultados pro totu sos gustos. In custu momentu de su sèculu XXI, podimus nàrrere chi sa majoria de sas limbas non-istatales sunt già istandardizadas, ma sa fissatzione no est cumpreta in totu sos atòbios. Esistint situatziones de istandardizatzione antiga antiga, che sa catalana, cumintziada in 1913 e acabada in 1919. In carchi manera –e semus ripetende ideas già mentovadas–, sa fissatzione de sa limba, su resessire a tènnere un’istàndard, si lompet cando bi sunt tres cunditziones:

1. esistint una grammàtica e un’ortografia aunidas 2. esistit unu lèssicu aunidu atraessu unu lèssicu ufitziale 3. esistit un’istàndard chi est su resultadu de totu s’anteriore e chi tenet carchi balore

ufitziale e serbit che norma de escritura Bi sunt casos cando esistit puru una legislatzione (istatale, regionale) chi reconnoschet s’identidade sotziale de sa limba. Tando b’at limbas non-istatales ufitziales (normalmente co-ufitziales) e semi-ufitziales, ma puru àteras chi non tenent peruna reconnoschèntzia. Sa fissatzione imbolghet su protzèdere cara a una normalizatzione de sa limba, o siat, sa fissatzione est unu mesu pro arribare a sa normalizatzione, ma non nd’est s’ùnicu.

2.2. Sas tendèntzias neolantinas in s'istandardizatzione ortográfica

Totu sas limbas neolatinas ant dèpidu agatare s’andala sua pro arribare a sa fissatzione ortográfica (e non fatzo referèntzia inoghe a sos elementos gramaticales). In custu sensu, diat èssere interessante a ammentare cales sunt sas tendèntzias printzipales chi s’agatant in s’istòria de s’istandardizatzione romanza. Bi sunt tendèntzias, sa de unu est sa fonètica, e sa de duos est s’etimològica. Sa de unu est raprasentada dae s’italianu e su romanesu, mentris chi sa de duos est rapresentada dae su frantzesu. Àteras limbas, che s’ispanniolu, sunt prus bighinas a sa tendèntzia fonètica, ma non nd’est un’esempru; su portughesu, imbetzes, est in su mesu. Ma mescamente sa denominatzione etimológica est confusa, ca una limba chi su catalanu no est una mostra de limba etimológica, imbetzes, che su portughesu, l’est de limba de grafia istòrica. Custu si bidet cun esempros, cando unu fonema podet èssere representado da duas grafias divessas:

1. Pro ite in ispanniolu atuale s’iscriet caballo e non cavallo che in sa limba antiga? Ca custu respondit a criterios etimológicos, est a nàrrere, sa forma latina est CABALLU. Custu est un’esempru de grafia etimológica.

2. Pro ite in catalanu s’iscriet imbetzes cavall? Ca custu benit già fissadu gai dae sa limba medievale; custu est tando un’esempru de grafia istòrica. Su mantessi càpitat cun su portughesu, chi iscriet assento e acento pro duas paràulas chi si pronuntziant aguales, o pure cun s’ispanniolu cun bello e vello.

Duncas, custu est unu de sos criterios, ma sas limbas non-istatales sighint un’àteru critèriu, in modu chi s’istabilint duos assos. Custu segundu assu si riferet a su gradu de dipendèntzia dae sa limba istatale. Non podimus ismentigare chi totu sas limbas non-istatales sunt sempre suta de s’umbra de una limba istatale, sunt sempre limbas cubertas (vid. 2.4 a suta). Tando, in sa majoria de sos


9

casos, sos documentos primos sunt istados fatos cun un’adatatzione de su sistema ortogràficu de sa limba de cobertura

1, duncas, si tratat de modellos assimilados, pagu dipendentes.

Est difìtzile meda a agatare limbas non-istatales neolatinas cun sistemas totu indipendentes dae sa limba de cobertura issoro. Difatis bi sunt duas ebbia: su catalanu e s’otzitanu segundu sa grafia non félibrige

2. In ambos sos casos, su sistema ortogràficu issoro

atuale est basadu su cuddu medievale (tando si tratat de sistemas istòricos), si tratat tando de sistemas dissimilados. Est difìtzile meda a commentare in un’ispàtziu breve che custu cales sunt sas conseguèntzias de s’assimilatzione o de sa dissimilatzione ortogràfica pro a cada limba non-istatale. S’assimilatzione permitet un’aprendimento prus velotze de sa limba non-istatale e probabilmente il suo istùido non càuset opostiziones intre setores sotziales chi difendent pruscatotu sa limba istatale. Sa dissimilatzione dat a sa limba prus identidade, ma s’intrada sua in s’iscola est prus difìtzile.

2.3. Comente lompare a una normativizatzione efetiva

Parallelamente a sa normativizatzione, sa lessicografia normativa pigat sos elementos lessicales chi ant a bènnere normativos, ma est importante meda chi sa normativizatzione (o istandardizatzione) ortogràfica apat già fissadu s’ortografia e chi custa siat subradialetale.Si sa limba no est galu fissada dae su puntu de bista normativu, est impossìbile a fàghere unu ditzionàriu normativu. Unu ditzionàriu normativu no est unu ditzionàriu meramente lessicale. Si tratat de una racolta colletiva de lemas chi si faghet a largu de annos medas, in ue s’agatant sas caraterìsticas seguentes:

1. Depet fàghere riferimentu a totu sos campos de s’ischire, ma sena èssere unu ditzionàriu ispetzializadu

2. Depet èssere subradialetale segundu s’ortografia ufitziale (carchi boghe dialetale podet èssere pigada, ma cun s’eticheta de paràula dialetale).

3. Su ditzionàriu depet èssere ùtile pro totu sa sotziedade. 4. Est unu traballu de lessicògrafos, no un’impresa personale. 5. Sos critèrios pro s’intrada de una boghe depent èssere totu giustificados (estensione,

istòria, presèntzia in sa literatura o in sos testos, etz.) 6. Tocat a eliminare sas boghes incurretas dae sa limba de cobertura chi si sunt

installadas in sa limba cuberta e chi sunt inammissìbiles segundu sos critèrios normativos.

Duncas, cada limba normativizada depet posseere sutassistemas divessos perfetamente istandardizados: s’ortogràficu, su grammaticale e su lessicogràficu.

2.3. Su problema de sa limba de cobertura

S’agatare sa forma pròpia in sa grammàtica paret unu protzessu relativamente sèmplitze, ma su puretza de su lèssicu est a bortas cumplicada meda de recuperare, ca sa coabitatzione de duas limbas durante sèculos, in ue una limba est sa limba de cobertura e s’àtera est sa limba coberta (istadu de diglossia), pròvocat chi sa limba coberta pighet paràulas e paràulas de sa limba de cobertura, in unu modu chi sa sustitutzione linguìstica est automàtica e velotze. Sa dependèntzia de sa limba de cobertura, sa limba istatale in summa, si biet craramente cando si tratat de neologismos. Custu cuadru mustrat su raportu lessicale intre su mirandesu

1 Custu càusat situatziones divessas medas. Su raportu intre limba istatale e limba non-istatale in custu

casu est prus forte che sas simigiàntzias tipológicas (i.e., galitzianu e ispanniolu sunt ambas limbas romanzas; però, bascu e ispanniolu sunt duas limbas sena raportu tipològicu). De frecuèntzia bastat a adatare su sistema de sa limba istatale a sas formas de sa limba non-istatale. In custu casu, sas diferèntzia tipològicas no bi contant, ca si tratat de creare unu sistema de escritura bàlidu pro sa limba non-istatale. Pro custa resone, su bascu, in sos momentos initziales, at basadu s’iscritura sua in su sistema ispanniolu. Tando, pro iscrìere una limba orale bi cheret una unu modellu e custu in sos momentos primos benit dae sa limba istatale, in ue su raportu tipològicu intre ambas sas limbas est secundàriu meda. S’assimilatzione ortográfica dipendet, duncas, dae su raportu limba coberta – limba de cobertura

2 Sa grafia félibrige est un’ortografia de s’otzitanu totu assimilada a su frantzesu.

Xavier Frias Conde

10

(sa limba de cobertura sua est su portughesu) e s’asturianu (sa limba de cobertura sua est s’ispanniolu). Amus agiuntu puru su galitzianu:

Tando, una chistione importante est fissare puru sas formas sardas in su modu prus autènticu possìbile (nd’amus a faeddare prus a tesu). Però, si faghimus un’anàlisi velotze de sas normas atuales (LSC), finas a ite puntu sa LSC est originale? Pessonalmente creo chi siat impossìbile a istabilire formas ortográficas prus divessas de sas chi già esistint. Bi cheret s’impreu de s agrafia <x> pro localismos e topònimos campidanesos, ma a su mantessi tempus, b’at usos italianos in s’iscritura de su sardu che <ch>, <gh> divessos de, pro esempru, sos ispagnolos e catalanus: <qu>, <gu>, chi in àteras épocas beniant usados in sardu puru. In carchi manera, su sardu tenet un sistema autònomu a pitzu de sa representatzione de sas vocales paragógicas: cantat = /´kanta/, /´kántada/; sa separatzione de sos clìticos cun unu puntu artu: abbaida·mi

3; o su sistema de atzentuatzione

3 B’at bàrias limbas romanzas chi isceverant sos clìticos de su verbu in positzione enclítica: portughesu,

catalanu e frantzesu. Àteras non sighint custa norma: italianu, ispagnolu, galitzianu.


11

cosa sua, chi est cumpletu, e non partziale che in italianu4. Amus a torrare a custa chistione in

sa setzione 3.3.1.

3. MODELOS DE ISTANDARIZATZIONE

3.1. Pro cumintzare

S‘istandardizatzione de sas limbas romanzas (istatales o regionales) at sighidu unu de custos modellos:

1. Ammissione di duos istandards: Custu no es pòpiu de una limba, ma de sos diassistemas, che amus mustradu a segus. Sas assomigiaduras intre sos duos standardes sunt pagas, ca sos sistemas ortogràficos issoro sunt divessos meda. Cada istàndard andat fatu dae una cummissione divessa e s’idea de unidade lingüística no esistit o pure si pigat che chistione istòrica ebbia.

2. Seletzione de su dialetu cun prus prestigiu sotziale: custu est su casu de su catalanu de Catalùnnia, in ue su dialetu de Barcellona est sa base de sa limba istàndard, mancari calchi elementu de sos áteros dialetos nde fatzant parte. Custu est puru su critériu impreadu in su casu de s’asturianu. In cunditziones normales, su dialetu de sa capitale de frecuèntzia tenet unu pesu prus mannu subra de totu sos àteros.

3. Seletzione de unu dialetu cun prestígiu literáriu: custu est su critériu sighidu dae sa Cummissione de sa Limba Sarda

5, proponnende una forma a curtzu de sos dialetos

setentrionales comente base de s‘istàndard sardu.

4. Seletzione de una variedade tzentrale: in s’otzitanu, sa variedade languedotziana est sa base de su padrone, ca in una limba cun una diversidade dialetale gai manna, custu dialetu est cumpressu dae totu cantos.

5. Creatzione de un‘istàndard supradialetale: est su casu de su galitzianu, mancari sos elementos otzidentales sunt prus numerosos.

Custos critèrios non sempre si sighint literalmente, ca est possìbile sa missiadura de duos o prus de issos.

3.2. Áteras possibilidades de realizatzione de s‘istàndard

Bortas medas, unu protzessu de istandardizatzione mustrat problemas linguìsticos e sotziales. In casos medas, tocat a chircare solutziones mediadas, in ue s‘istàndard ammitet normas minores. Como bi fatzo riferimentu:

Raportu orizontale

(superistandard)

paraistàndard paraistàndard

4 Su sistema sardu est a curtzu a su catalanu e su portughesu, in ue s’atzentu gràficu marcat sa vocale

tònica segundu normas pretzisas. In carchi manera, sistema sardu non marcat sas vocales abertas e sas serradas, ca custu no est pertinente (che in catalanu e portughesu). S’italianu, imbetzes, marcat sas vocales tònicas in positzione ossìtona e in casos de ambivalèntzia, tando no est unu sistema cumpletu, ma partziale.

5 Bisòngiat nàrrere chi custa proposta no andat firmada de totu sos membros de custa cummissione, ma

solo de una parte de issa. No semus referende a sa Limba Sarda Unificada (LSU)

Xavier Frias Conde

12

Raportu verticale

istàndard

subistàndard subistàndard

a) esistèntzia de un’istàndard ùnicu sena variantes.– est bastante raru, però s’agatat in friulanu e bascu.

istàndard

b) esistèntzia de un‘istàndard con duos o prus subistàndards.– custu est su casu de s‘otzitanu, chi tenet un‘istàndard “largu”, bàsicamente su lenguadotzianu, e a pustis b‘at subistàndards dialetales.

istàndard

subistàndard 1 subistàndard 2

c) esistèntzia de unu superistàndard cun parastàndards e subestàndards.– Su catalanu est sa mostra prus crara de custu modellu, in ue s’istàndard forte o subraistàndard est cussu de sa Catalùnnia etotu, cun unu parastàndard pròpiu pro Valèntzia e sas Ìsulas Baleares. In prus, su catalanu d’Aragona e su de s’Alighera posseent unu subistàndard pròpiu.

(subra)istàndard

parastàndard 1 parastàndard 2

subnorma 1.1 subnorma 1.2 subnorma 2.1 subnorma 2.2

In sa realidade, sas cosas sunt prus cumplicadas in catalanu. Su sistema cosa sua beru est custu:

d) esistèntzia de duos istàndards pro càusa de una cuntierra de traditziones o critèrios diferentes, in ue unu de issos generalmente est ufitziale.– custu est puru su casu de


13

s’otzitanu cando si faghet riferimentu a sa grafia traditzionale a sa de su félibrige, o in su casu de su galitzianu, cun sa grafia ufitziale e sa anumenada reintegratzionista (nota 6). Totu sas duas coesistint.

istàndard A istàndard B

e) esistèntzia de duos istàndards ca duas limbas coàbitant intro de unu matessi diassistema.– Est su casu de su galitzianu e su portughesu dae su puntu de bista ufitziale, o de su mirandesu e s’asturianu, chi sunt, difatis, duas limbas divessas.

istàndard 1 istàndard 2

3.3. Problemas cuncretos de s’istandardizatzione

Aunire tuchende dae una realidade dialetale prus che bària no est una cosa fàtzile. Sa seletzione de una forma fònica o morfològica sunt pro su prus chistiones arbitràrias e si leant tra sas brigas de sos espertos e sos faeddantes de una limba. Apo a mentovare unos cantos de custos problemas. 3.3.1. Sa dependéntzia o s’autonomia da su sistema ortogràficu de sa limba istatale

Gasi totu sas limbas romanzas minores sighint unu sistema ortográficu chi est una copiadura de su sistema de sa limba statale, francu in duos casos cuncretos, su catalanu e s’otzitanu

6. Su sistema galitzianu oficiale at adotadu e adatadu su sistema ortográficu spanniolu

pro sa scritura de custa limba. Custu critériu tenet comente puntos positivos:

S‘iscolarizatzione est prus fàtzile ca su sistema ortogràficu est già connotu.

Sas pessonas iscolarizadas in sa limba istatale non tenent problemas medas pro imparare a iscrìere in sa limba issoro.

E sos puntos negativos:

S’independèntzia de sa limba minore est relativa.

Torrat prus fàtzile su protzessu de dialetalizatzione respetu a sa limba istatale. In su casu de su sardu, dadu chi sa traditzione medioevale no est de perunu importu in sa limba de como, non faghet a sighire cussu critèriu. Tando, est beru chi b’at una adatatzione de su sistema italianu aplicadu a su sardu. In custu momentu, chi su sardu est sena iscolarizatzione, mi paret su prus sèmplitze. Cumbenit de non nos olvidare chi in sardu logudoresu e campidanesu esistit una traditzione literària rica, sos cramados logudoresu illustre e su campidanesu illustre. B’at elementos chi sunt già fissados e chi s’agatant oe in sa LSC

7:

sa desinéntzia <-t> de sas formas verbales: cantat, timet, partit, de sa persona de tres singulare,

sa desinèntzia <-nt>: cantant, timent, partint, de sa persona de tres plurale,

mancàntzia de representatzione gráfica pro sa lenitzione,

S’assèntzia de representatzione de sas vocales paragògicas, etz.

6 S’otzitanu tenet unu sistema própiu, basadu in sa traditzione medioevale; peroe, esistet ateruna

tendéntzia ortográfica, cramada félibrige, chi adatat su sistema ortográficu frantzesu a s’otzitanu. In galitzianu puru, esistet sa tendéntzia reintegratzionista, chi adatat s’ortografia de su portughesu a sa pronuntziatzione de su galitzianu.

7 S’esisténtzia de custas duas koinés est antiga, de prus de unu sèculu.

Xavier Frias Conde

14

Tando, sena negare chi est netzessàriu a sighire unu sistema de base italiana8, b’at

elementos chi sunt fàtziles a imparare e chi dant a su sardu una personalidade pròpia, sena chi parat una variante dialetale de s’italianu. Custos elementos chi s’agatant in sa LSC sunt:

1. Omissione de sa grafias <qua, que, qui, quo>, cambiada dae <cua, cue, cui, cuo>: frecuéntzia, acuáticu, etz.

2. Impreu de sos trigrafos <lli> e <nni> pro indicar sos fonemas /l/ e /ø/. 3. Impreu de <dd> pro su ‘d’ cacuminale. 4. Impreu de unu sistema de acentos gráficos simizante a su catalanu e su

portughesu, ma semper grave <`>, segundu sa norma italiana.. 5. Separatzione de sos clíticos in ènclise (a postis de su verbu), cun unu puntu altu

<·>. 6. Preferèntzia pro s’eliminatzione de sas consonantes dopias, etzetu in su casu de

<ll>, <mm>, <nn>, <rr>, <ss> e <dd>.

3.3.2. Seletzione de una forma ùnica

Sigumente, comente fia nende in antis, custa est una de sas detzissiones prus arbitràrias chi si dant in casos medas. In gènere, s‘ischirriat custa chi tenet un’impreu prus mannu intro de su territòriu linguìsticu o cudda chi si seberat de prus de sa limba de cobertura. In custu gràficu presento calchi casu de seletzione de formas fònicas e morfològicas in galitzianu:

Gráficu 3

galitzianu otz. galitzianu tzent. galitzianu or. istàndard sinnificadu

irmán

chan

irmao

chao

irmao

chao

irmán

chan frade

paimentu

corazóns corazós corazois corazóns coros

cans cas casi cans canes

catro catro cuatro catro bàtor

gardar gardar guardar gardar cunservare

falades

bebedes

partides

falades

bebedes

partides

falais

bebeis

partís

falades

bebedes

partides

faeddais

bebeis

parteis

ti tu tu ti tue

máis... ca (min) máis... ca (min) máis... que eu máis... ca min prus... de eo

3.3.3. Atzetatzione de formas dòpias

In catalanu, s’esistèntzia de formas dòpias, a su in prus in sa morfologia e in su lèssicu, est una realidade, dadu chi s’esistèntzia de tres normas permitet chi totu sas formas siant istàndard. No est stranu chi un‘iscritore catalanu impitet lèssicu valentzianu o baleàricu, tando, pro ite non podet unu logudoresu, in unu limbàgiuu literàriu impreare su léssicu campidanesu e un‘iscritore campidanesu impreare su lèssicu logudoresu?

In catalanu, sos esempros sunt medas, ma nde presento solu calchi casu:

8 Mi soe referende a chistiones come <ch>, <gh> già mentovados, e puru a s’ommissione de <h>, <x> in

cultismos.


15

Gráficu 5

Baleáricu Catalanu Valentzianu Sinnificadu

mos ens ens nos

som sóc sóc so

cant canto cante canto

cantam cantem cantem cantamus

cantau canteu canteu cantais

cantàs cantés cantés cantarapo

aquest (aqueix) aquell

aquest (aqueix) aquell

aquest eix

aquell

custu cussu

cuddu

en venir en venir al venir dae chi bene(n)t

tenc

venc

tinc

vinc

tinc

venc tèngio

bèngio

canti cantis canti

canti cantis canti

cante

cantes cante

canto (cungiunt.) cantes cantet

surtir surtir eixir essire

tomàquet tomàquet tomàtec

tomàtiga tomàtiga

ca, cussa gos, gossa gos, gossa cane

al·lot noi xiquet pitzinnu

Pròpiu in portughesu, una limba istatale, sas diferèntzias inter su portughesu europeu e su brasilianu sunt importantes, ca in onni casu esistit una norma europea e un‘àtera americana, intro de unu solu istàndard:

Gràficu 6

Norma europea Norma americana Sinnificadu

comboio trem trenu

camioneta, autocarro ônibus (auto)bus

disqueta disquete dischetu

saco bolsa bursa

dezassete

dezanove

dezessete

dezenove deghesete

deghenoe

fala-se português se fala português si faeddat portughesu

Xavier Frias Conde

16

eu vejo-te eu vejo você ti bido

ele vê-me ele me vê issu mi bídet

estou a falar estou falando soe faeddende

3.3.4. Una forma ortogràfica ùnica e pronunciatziones divessas

Problemas medas de sas diferèntzias intre sos dialetos sardos sunt basados in su sistema vocálicu issoro, ca su sardu setentrionale connoschet chimbe vocales finales e su sardu meridionale tres ebbia. Una solutzione sèmplitze meda e chi diat èssere sa prus normale in sa Romània est a tènnere sas chimbe vocales in s’ortografia, ma ammìtere duas gènias de pronùntzia. Tando, agatamus custa situatzione respetu a sas vocales in su portughesu europeu e su brasilianu:

Gráficu 10

Istàndard Pronuntz. europea Pronuntz. americana

grande /´grãdɘ/ /´grãdži/

come /’komɘ/ /´komi/

In catalanu sa situatzione est prus cumplicada, ma su protzedimentu est su matessi, própiu in àteras positziones (non solo finale). Su catalanu de sa Catalùnnia tenet tres vocales àtonas: /i/, /ɘ/, /u/; su baleàricu nde tenet bator: /i/, /ɘ/, /o/, /u/; e su valentzianu nde tenet chimbe: /a/, /e/, /i/ /o/, /u/:

Gráficu 11

Forma istàndard

Pronuntz. catalana

Pronuntz. baleárica

Pronunc. valentziana

Sinnificadu

la casa /lɘ´kazɘ/ /lɘ´kazɘ/ /la´kaza/ sa domo

les cases /lɘs’kazɘs/ /lɘs´kazɘs/ /las´kazas/ sas domos

ferro /´ferru/ /´ferro/ /’ferro/ ferro

rodar /ru´da/ /ru´da/ /ro´da/ rodare

Tando, pro unu campidanesu, totu <-e> e <-o> finales si pronúntziant /-i/ e /-u/ respetivamente; in custu modu, una parte manna manna de sas diferèntzias inter sos duos dialetos abbarrant neutralizadas. In totu sas limbas romanzas su critèriu est istadu de impreare sa grafia prus cunservadora inter totu sos dialetos, tando pro su sardu diat èssere aguale. In sa limba catalana, s’ùnicu atopu notàbile de diferèntzia consonàntica sunt sos grafemas <b> e <v>, chi si pronùntziant divessos in baleàricu e valentzianu, ma sunt aguales, /b/, in catalanu de sa Catalùnnia.

1. SUBRA DE S’ISTÀNDARD E S’ISTANDARDIZATZIONE 1.1. Limba istàndard e difusione internatzionale de sa literatura 1.2. Sa paràula màgica: istàndard 1.3. Sos neofaeddantes o sa fragilidade de sa limba 1.4. Normalizare e normativizare una limba: sa crae de su futuru 1.5. Cuntzetos linguìsticos e sotziolinguìsticos 2. SU PROTZESSU DE S’ISTANDARDIZATZIONE 2.1. Sas fases 2.1.1. Fase de aprossimatzione 2.1.2. Fase de arregolta 2.1.3. Sa fase de fissatzione 2.2. Sas tendèntzias neolantinas in s'istandardizatzione ortogràfica 2.3. Comente lompare a una normativizatzione efetiva 2.4. Su problema de sa limba de cobertura 3. MODELOS DE ISTANDARIZATZIONE 3.1. Pro cumintzare 3.2. Áteras possibilidades de realizatzione de s‘istándard 3.3. Problemas cuncretos de s‘istandardizatzione

Sas normas de riferimentu

Documents

Transcript of Sas normas de riferimentu