health Magazine 10 layout - WordPress.com · 2016. 11. 28. · 4 Public Health Awareness Magazine...

á dü+∫ø£ À....dü+bÕ<äø£ es¡Z+

dü\Vü‰ eT+&É*

&Üˆˆ &ç. sêC≤¬s&ç¶,q÷´s√düs¡®Hé

&Üˆˆ XÊ´eT˝≤+ã,]f…ÆsY¶ Ábıˆˆ |æ&çj·÷ÁÏø˘‡

&Üˆˆ ø£ècÕí¬s&ç¶ , ◊.m+.m

|üÁC≤s√>∑´+Public Health Awareness Magazine

dü+|ü⁄Ï 3 dü+∫ø£ 3, 4 E …’ ` &çôd+ãsY, 2016 yÓ\ s¡÷. 20/-

&Üˆˆ |òüT+≤ yÓ+ø£Á≤yé,

m&ç≥sY

&Üˆˆ |æ.m Ÿ. Hêsêj·TD

&Üˆˆ Áoìyêdt

&Üˆˆ uÛÑ≥Tº \øÏåàHêsêj·TD

&Üˆˆ »j·Tø£èwüí

&Üˆˆ|òüT+≤ yÓ+ø£Á≤yé

y˚TH˚õ+>¥ Á≥d”º

qej·TT>∑ yÓT&çø£ Ÿ ôV≤ ŸÔ düØ«ôddt Á≥dtº

u≤\düeTTÁ<ä+, Vü≤qàø=+&É, es¡+>∑ Ÿ.

ôd Ÿ HÓ+. : 8374041820Email:[email protected]:prajarogyam.wordpress.com

õ.|æ.m Ÿ. q]‡+Vü‰sêe⁄n&Ó’«»sY,

qej·TT>∑ yÓT&çø£ Ÿ ôV≤ ŸÔ düØ«ôddt Á≥dtº

♦

m+.mdt. Äs√ú

3

s¡#·q\T |ü+|æ+#·e\dæq ∫s¡THêe÷:

dü+bÕ<äø°j·T+ 4

Hwüq Ÿ yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ _\T¢ 2016 e\¢ e#Ã

n<äq|ü⁄ Á|üjÓ÷»qyT$TÏ? 6

` &Üˆˆ lìyêdüHé, &Üˆˆ lìyêdt

yÓ’<ä $<ä Á|üdüTÔ‘· <Û√s¡DT\T $yê<ë+XÊ\T 10

` &Üˆˆ ø=e÷à¬s&ç¶ sêC≤sêeTyÓ÷Vü≤Hé sêe⁄

yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûäq ` Hê nqTuÛÑyê\T - &Üˆˆ &ç. sêC≤¬s&ç¶ 17

>∑s¡“¤e‹ ÄVü‰s¡+, b˛wüD - &Üˆˆ Ä\÷] $»j·T\øÏåà 20

sêuÀe⁄ ‘·sêìøÏ Äj·TTπs«<äyT yÓ’<ä XÊÁdüÔeTe⁄‘·T+~ 26

- &Üˆˆ >±*uŸ

nDT$<äT´‘·TÔ πø+Á<ë\T e÷qeC≤‹ô|’ Á|üuÛ≤e+ 30

` &Üˆˆ lìyêdüHé

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ (ôV’≤|üsYf…q‡Hé) ø£ ne>±Vü≤q 33

` Ábıˆˆ &Üˆˆ X+ø£sY

>∑T+&Ó »ãT“\T ` ìyês¡D - Ábıˆˆ &Üˆˆ |æ. #·+Á<äX‚KsY 40

Á|üe÷<ë\≈£î, eTs¡D≤\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï n<Ûë«qï|ü⁄ 43

s√&ÉT¶ s¡yêD≤ e´edüú - õ.|æ.m Ÿ. q]‡+Vü‰sêe⁄

Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ - &Üˆˆ |òüT+≤ yÓ+ø£Á≤yé 46

|üÁC≤s√>∑´+4 Public Health Awareness Magazine

dü+bÕ<äø°j·T+

ˇø£ <˚X¯ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP) n+fÒ πøe\+ s¡÷bÕj·T˝À¢ ø=*#˚~ e÷Á‘·y˚T ø±<äT.

Á|ü»\+<ä]ø° n<˚ dü¬s’q ÄVü‰s¡+, ìyêdü+, $<ä , yÓ’<ä + e+Ï eTÚ*ø£ edü‘·T\ düy˚Tàfi¯qy˚T @ <˚X¯

n_Ûeè~∆¬ø’Hê ^≥TsêsTT ne⁄‘·T+~. n+‘ ‘·|üŒ e÷qyê_Ûeè~∆ dü÷∫ø£ (Human development index)

‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òì n_Ûeè~∆ì $e]+#˚ n+¬ø\˙ï nXÊ Ád ” Ôj·TyÓT Æq$, Á|ü»\qT yÓ÷dü–+#·&ÜìøÏ

#·÷|æ+#y. á Áø£eT+˝ÀH Á|ü|ü+#· Äs√>∑dü+düú (WHO) Á|üC≤s√>±´ìø°, düe÷C≤_Ûeè~∆ø° ñqï |üs¡düŒs¡

dü+ã+<Ûëìï $e]dü÷Ô ˇø£ ìs¡«#·Hêìï∫Ã+~. "..... Health is a social progress of a society to meet the

basic human needs of its citizens, establish the building blocks that allow citizens and communities to enhance

and sustain the quality of their lives, and create the conditions for all individulals to reach their full potential...."

Á|ü»\ Äs√>∑´+ >∑T]+∫ $&ç>± Ä˝À∫+#·≈ £î+&Ü <ëì‘√ eTT&ç|ü&çñqï kÕe÷õø£ n_Ûeè~∆

n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê* ‡ ñ+≥T+<äqï~ á ìs¡«#·q+ jÓTTø£ÿ kÕsê+X¯+.

1977 dü+ˆˆs¡+˝À Ç<˚ Á|ü|ü+#· Äs√>∑dü+düú (WHO) 2000 dü+ˆˆ HêÏøÏ kÕ~Û+#ê*‡q \øå±´©ï

Á|üø£Ï+∫q ô|’ n+XÊ\H˚ H=øÏÿ #Ó| æŒ+~. ªª Á|ü|ü+#· Á|ü»\+<äs¡÷ Äs√>∑´+‘√ bÕ≥T, kÕ+| ò æTø£ Ä]úø£

n+XÊ\˝À ≈ £L&Ü |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+#ê*. dü+|üPs¡ íyÓT Æq ñ‘êŒ<äø£‘· kÕeTs¡∆´+‘√ ≈ £L&çq Jeq+

>∑&ÉbÕ*μμ. n+fÒ yÓ’<ä |üs¡+>±H ø±≈£î+&Ü kÕe÷õø£+>±, Ç‘·s¡ n+XÊ\˝À n_Ûeè~∆ø£s¡+>± J$+#·&É+—

düTKdü+‘√cÕ\‘√ J$+#·&É+— ùd«#· Ã ¤>± J$+#·&É+ ñ+&Ü*. Çe˙ï |üs¡düŒs¡+ ˇø£<ëì‘√ ˇø£Ï

eTT&ç|ü&ç ñ+≤sTT. Ä<ëj·T e´j·÷\ …ø£ÿ\‘√ bÕ≥T dü+‘√cÕìï ≈£L&Ü ÁbÕe÷DÏø£+>± rdüT≈£îì

Á|ü»\ C≤rj·÷<ëìï (GDP) sê ùd≥|ü⁄&ÉT ìC≤ìøÏ GDH >± sêj·÷* ‡ ñ+≥T+~ (Gross Domestic

Happiness).

977 dü+ˆˆ˝À Á|ü|ü+#· Äs√>∑´dü+düú \ø å±´\T s¡÷bı+~+∫q|ü⁄&ÉT yêÏ ø£qT>∑TD+>± $$<Ûä

<XÊ\T, Äj·÷ <XÊ\˝À n~Ûø±s¡+˝À e⁄qï Á|üuÛÑT‘ê«\T m˝≤+Ï $<ÛëHê\T s¡÷|üø£\Œq #düT≈£îHêïsTT?

Äj·÷ $<ÛëHê\ neT\T≈ £î rdüT≈ £îq ï #·s¡´˝Ò$TÏ?kÕ~Û+∫q | ò ü*‘ê˝Ò$TÏ? nq ï$ ø°\ø£yÓT Æq

Á|üXï\T. $$<Ûä <XÊ\ Ç|üŒÏ ªe÷qyê_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\Tμ ‘Ó*j·T#düTÔqï<$TÏ? GDH ‘êC≤ >∑D≤+ø±\T

$e]düTÔqï<$TÏ? ‹]– ny \øå±´\T ø=‘·Ô s¡÷|ü+˝À s¡÷bı+~+#·Tø√yê*‡q <äTdæú‹ m+<äTø=∫Ã+<äqï~

ø°\ø£yÓTÆq Á|üXï. uÛÑ÷>√fi+ô|’ qTqï yÓTT‘·Ô+ e÷qyê[ eTqT>∑&É ø√dü+, Á|ü»\+<äs¡÷ düTKdü+‘√cÕ\‘√

J$+#ê\ì m|üŒÏø£|ü&ÉT πøe\+ \ø å±´\T s¡÷bı+~+#·Tø=+fÒH˚ dü]b˛<äT. $$<Ûä <˚XÊ\˝Àì

bÕ\ø£e´edüú\T Á Á|ü»\ J$‘ê*ï πø+Á<ä+>± #˚düTø=ì Ä˝À∫+#˚yÓ’ ñ+&Ü*. Á|üø£è‹ì Á|ü»\+<ä]~>±

u Û≤$+#˚ e´edüú˝ … ’ ñ+&Ü*. n˝≤ ø±≈ £î+&Ü Äj·÷ <˚XÊ\˝Àì ô|≥T ºã&ç<ës¡T\ n_Ûeè~∆øÏ, yê]

˝≤u Û≤\ n|ü]$T‘· n_Ûeè~∆øÏ, >±´¬s+°ì#˚ Ã Á|üu Û ÑT‘ê«˝ … ’q|ü⁄&ÉT, \ø å±´\≈ £î, $<ÛëHê\ s¡÷|üø£\Œq≈ £î,

yêÏ neT\T≈ £î eT<Ûä´ e´‘ê´dü+, yÓ’s¡T<Ûä´+ nq+‘·+>± ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈ £î

eTq<˚X¯+˝À πø+Á<ä Á|üu Û ÑT‘·«+ Äs√>±´ì ï ùdyês¡+>∑+>± ø±≈ £î+&Ü |ü]ÁX¯eT>± >∑T]Ô+∫+~.

<ëìø£qT>∑TD+>±H Á|üuÛÑT‘·«+ 2015˝À Á|üø£Ï+∫q Äs√>∑ $<Ûëq+ ñ+~. yÓ’<ä s¡+>∑+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï

á Áô|’y°ø£s¡D Á|üÁøÏj·T n+‘ê WTO, IMF ˝≤+Ï dü+düú\T, $<o dü+düú\T $~Û+∫q wüs¡‘·T\ yTs¡πø

GDP ø±<äT GDH ø±yê*

|üÁC≤s√>∑´+ 5Public Health Awareness Magazine

»s¡T>∑T‘·Tqï<äH~ dü‘· +. |ü]ÁXeT+fÒH ô|≥Tºã&ÉT\T, ˝≤uÛ≤\T, yê≤\T, ùws¡T¢. Çe˙ï <ìï dü÷∫kÕÔsTT.

GDH e+Ï XÊÁd”Ôj·T dü÷∫ì dü÷Á‘·ÁbÕj·T+>± n+^ø£]+#·&Üìπø |ü<äT\ dü+e‘·‡sê\T |ü&ÉT‘·Tqï~.

Á|ü»\+<äs¡÷ dü+‘√wü+>± ñ+&Ü\+fÒ Äs√>∑ +>± ñ+&Ü*. XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>±, kÕe÷õø£+>±

yês¡+‘ê Äs√>∑´+>± ñ+&Ü\+fÒ eéd ” úø£è‘· ø±s¡D≤\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òì $&ç$&ç n+XÊ\T>± Çe˙ï

ñ+&Ée⁄. e÷qyê[ dü+|üPs¡ íyÓT Æq n_Ûeè~∆øÏ, ì»yÓT Æq ns¡ú+˝À düTKdü+‘√cÕ\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ á

eT÷&ÉT n+XÊ\÷ Á|üu Û≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. 1. Á|ü»\ ÁbÕ< ∏ ä$Tø£ nedüsê\T, 2. Á|ü»\+<ä]ø° düe÷q

neø±XÊ\T, 3. düTK+>± J$+#·&ÜìøÏ |ü⁄Hê~ kÂø£sê´\T. Á|ü»\ ÁbÕ< ∏ ä$Tø£ nedüsê˝ … ’q ‹+&ç,

ã≥ º, ìyêdü+, $<ä´, yÓ’<ä´+ Äs√>±´\T bı+<ë\+fÒ yês¡T n$ bı+<ä&ÜìøÏ düe÷q neø±XÊ\T

ø£*– ñ+&Ü*. kÕe÷õø£ nes√<Ûë\T ‘=\>±*.

m|ü⁄&Ó’‘ e´øÏÔ>∑‘· ùd«#·Ã¤≈£î, ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\≈£î kÕe÷õø£+>± >±ì, Ä]úø£+>± >±ì, sê»ø°j·T+>±

>±ì uÛÑ+>∑+ ø£\T>∑T‘·T+<√ n~ ‘·|üŒ≈£î+&Ü Äs√>∑ + MT<ä ≈£L&Ü Á|üuÛ≤e+ #·÷|ædüTÔ+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ

˝≤u Û≤ ù|ø£ å | ò ü*‘·+>± ø±\Tw ü´ ø√s¡˝À¢ ∫≈ £îÿ≈ £îqï eTq+ ‹H˚ ‹+&ç˝À ≈ £L&Ü ùd«#·Ã¤qT ø√˝ÀŒ‘·THêï+.

ø±´q ‡s Y, eT<ÛäTy˚TVü≤+, s¡ø£Ôb˛≥T e+Ï eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\ u≤]q |ü&ÉT‘·THê ï+. Ç˝≤+Ï d æ ú‹˝À

ô|s¡T>∑T‘·Tqï yÓ’<ä nedüsê\qT ñqï≥Te+Ï Á|üuÛÑT‘ê«düT|üÁ‘·T\T @e÷Á‘·+ rs¡Ã Òø£b˛‘·THêïsTT. |òü*‘·+>±

ìs¡T ù|<ä\T ≈£L&Ü ‘·|üŒìdü] |ü]d æ ú‘·T\˝À Á ô|’y˚≥T, ø±s√Œπs Ÿ ÄdüT|üÁ‘·T\qT ÄÁX¯sTT+#ê* ‡ edüTÔqï~.

yÓ’<ä´+ yê´bÕs¡+>± e÷s¡&É+‘√ yÓ’<ä´+ bı+<ä&É+ ø√dü+ \ø£ å˝≤~ s¡÷bÕj·T\T Ks¡T Ã #Ój·÷´* ‡

sêe&É+, n|ü\ u≤]q|ü&É≥+, ÄdüTÔ\T neTTàø√e≥+ ` |òü*‘·+>± eT]+‘· ù|<ä\T>± e÷] Ä‘·àVü≤‘· \≈£î

bÕ\Œ&É≥+ e+Ï $|ü]D≤e÷\T düe÷»+˝À #√≥T #düT≈£î+≥THêïsTT. á |ü]dæú‘·T˝À¢ Á|ü»\+<äs¡÷

Äs√>∑´ø£s¡, ÄVü‰¢<äø£s¡ yê‘êes¡D+˝À J$+#·>∑\T>∑T‘êsê?

GDP ˇø£yÓ’|ü⁄ ô|s¡T>∑T‘·T+fÒ Äj·÷<˚XÊ\˝À n|üs¡≈£îuÒs¡T\ dü+K´ $|üØ‘·+>± ô|s¡>∑&É+ m˝≤

kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~? düe÷q neø±XÊ\T s√Es√E≈ £L düq ï–*¢b˛‘·÷ ñq ï|ü&ÉT ø£˙dü nedüsê\T

rπs neø±XÊ\÷ ndüe÷q+>±H ñ+&çb˛‘êsTT— düTKXÊ+‘·T\÷ ndüe÷q+>±H ñ+&É&É+ ø=qkÕ>∑T‘·÷

ñ+≥T+~. eTq<X+˝À s√Es√Eø° ndüe÷q‘·\T ô|]–b˛‘·÷ dü+e‘·‡sêìøÏ 66 $T*j·Tq¢ (6ø√≥¢

60 \ø£ å\ eT+~) Á|ü»\T <ë]Á<ä´πsK ~>∑Te≈ £î HÓ≥ ºã&ÉT‘·THêïs¡T. 29XÊ‘·+ Á|ü»\T ìs¡T ù|<ä\T>±H˚

J$düTÔHêïs¡T. ‘êC≤ >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ 38XÊ‘·+ | æ\¢\T bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝À|ü+ e\¢ ‘·≈ £îÿe ãs¡Te⁄‘√

»ãT“\ u≤]q|ü&ÉT‘·THêïs¡T. kÕe÷qT´ì dü>∑≥T Ä<ëj·T+˝À düTe÷s¡T 20 XÊ‘·+ yÓ’<ä´ Ks¡T Ã\≈ £î

yÓ∫Ã+#ê*‡ eùdÔ $T>∑‘ê Ks¡TÃ\ e÷fÒ$TÏ? Á|üC≤s√>∑ + Á|ü»\+<ä]ø° ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± >∑T]Ô+#·ã&çq

Hê& ˚ á yÓ’<ä´ Ks¡T Ã\ u Û≤sêìï ‘·–Z+#·Tø√>∑\+. m|ü& Ó ’‘˚ $<ä´, yÓ’<ä´+ Á ô|’y˚°ø£]+#·ã&ÉT‘·÷ $<˚o

dü+düú\ ÄBÛq+˝ÀøÏ yÓfifl&É+ yÓTT<ä …’+<√— Á|üC≤s√>∑ eédüú≈£î dü+ã+~Û+∫q eT+<äT\T, yÓ’<ä |ü]ø£sê\

‘·j·÷Ø, Ç‘·s¡ n+XÊ\˙ï Áô|’yŸ e≈£îÔ\, dü+düú\ #‘·T˝À¢øÏ yÓ[fl yê´bÕØø£]+#·ã&Ü¶jÓ÷ Á|ü»\+<ä]ø°

yÓ’<ä´+ n+<äq+‘· <ä÷s¡+˝ÀøÏ yÓ[flb˛sTT+~. yêdüÔe+ á $<Ûä+>± ñq ï|ü⁄&ÉT GDH ì $X ‚ ¢wæùdÔ

Äj·÷ <˚XÊ\ eédüú\ dü«s¡÷|ü dü«u Û≤yê\T eTqø£s¡úeTe⁄‘êsTT.

nsTT‘ Á|ü|ü+#·<XÊ\˝À Ç˝≤+Ï dæú‹˝À≈£L&Ü ø=ìï <XÊ\T Á|ü»\ Äs√>±´\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔqï

#√≥ ñ‘êŒ<äø£‘· kÕeTs¡∆´+ ô|s¡T>∑T‘·Tq ï≥T¢ >∑D≤+ø±\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHê ïsTT. n$ ‹]– Ä <˚XÊ\

õ&ç| æ ô|’ eT+∫ Á|üu Û≤yêìï ø£* Z+#·&É+ ≈ £L&Ü Ä >∑D≤+ø±\˝ÀH˚ >∑eTì+#·e#·TÃ.

ì»+>± Á|ü»\+<ä]ø° yÓ’<ä + n+<ë\+fÒ $<ä , Äs√>∑ +˝Àì nìï n+XÊ\T Á|üuÛÑT‘·« ÄBÛq+˝ÀH

e⁄+&Ü*. Äs√>∑ + Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± eTq<X sêC≤´+>∑+˝À e÷sêÃ*. n+<äTø√dü+ Á|ü»\+‘ê

Á|üC≤s√>∑ eédüú |ü]s¡ø£åD≈£î, ì»yÓTÆq ns¡ú+˝À WHO Á|üø£Ï‘· \øå±´\T, Á|üuÛÑT‘ê«\ Á|üø£Ï‘· $<ÛëHê\

neT\T ø√dü+ |ü≥T º|ü≤ º*. #·] Ã+#ê*. dü+| ò üTÏ‘·+>± kÕ~Û+#·Tø√e&ÜìøÏ ñ<ä´$T+#ê*.


yÓ’<ä s¡+>±ìøÏ Hwüq Ÿ yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ _\T¢ (NMC

Bill) 2016 e\q @s¡ø£yÓTÆq ø=‘·Ô Á|üjÓ÷»q+ q>∑÷&É<äT

m+<äTø£+fÒ .... 1956e dü+ˆ ˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ç+&çj·THé

yÓT&çø£ Ÿ #·≤ºìï n+‘·≈£îeTT+<äT ñqï 1933 #·≥º+

kÕúq+˝À Á|üyXô|Ïº+~. á #·≥º+ jÓTTø£ÿ dües¡D\T

1964, 1993, 2001dü+ˆˆ˝À »]>±sTT. Á|üdüTÔ‘· Á|üuÛÑT‘·«+

Ç+&çj·THé yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ j·÷øº (IMCA)- 1956qT

‘=\–dü÷Ô, <ëì kÕúq+˝À Hwüq Ÿ yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ #·≥º+

2016qT rdüT≈£îsêyê\H jÓ÷#·q˝À ñ+~. á #·≤ºìï

‘=\–+#ê\ì Á|üuÛÑT‘·«+ m+<äT≈£î Ä˝À∫k Ô+~? Á|üdüTÔ‘·+

ñqï #·≥º+˝À dües¡D\T #ùdÔ dü]b˛<ë? |üP]Ô>± #·≤ºìï

e÷s¡Ãe\dæ+<Hê? Ç˝≤ eTq≈£î nHø£ Á|üXï\T ø£\T>∑T‘êsTT.

Á|üu Û ÑT‘ ·«+ NMC ` 2016 _\T¢qT Á|ü»\eTT+<äT

ñ+∫+~. dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T, e÷s¡TŒ\T ø√]+~. IMA

(uÛ≤s¡‘· yÓ’<äT´\ dü+|òüT+) ‘·eT $uÛ≤>±˝À¢ì yÓ’<äT´\qT

n+<ä]˙ á _\T¢≈£î e´‹πsø£+>± ‘·eT ìs¡düqqT ˙‹

njÓ÷>¥ (Niti Ayog) ≈£î ‘Ó*j·TCÒj·Te\dæ+~>± ø√]+~.

kÕ<Ûës¡D+>± m≈£îÿeeT+~ yÓ’<äT´\T ‘·eT s¡+>∑+˝Àì

|üì˝À ‘·\eTTqø£ …’ ñ+≤s¡T. ø£qTø£ Ç≥Te+Ï #·≤º\qT

ô|<ä›>± |üÏº+#·Tø√s¡T. s√>∑T\T, yê] yÓ’<ä +, ‘·eT s¡+>∑+˝À

eT]+‘ · $C≤ „Hêìï d ü+bÕ~+#·& É+, ‘ ·eT s¡+> ∑+˝À

eTT+<äT+&É&É+, Hs¡TÃ≈£îqï C≤„Hêìï q\T>∑T]ø° |ü+#·&É+,

‘·eT dü+bÕ<äq` MÏ‘√H Ms¡T ‘·\eTTqø£ …’ ñ+≤s¡T.

n+øÏ‘·uÛ≤e+‘√ |üì#ùd ø=+‘·eT+~øÏ yê] ø=+‘· Ä]úø£

Á|üD≤[ø£ô|’ ≈ £L&Ü ô|<ä ›>± <äèwæ º ñ+& É<äT. ø££wü º|ü&ç

dü+bÕ~+#·T≈£îqï ªª#·<äTyμμ yê] ô|≥Tºã&ç. Á|ü|ü+#êìï

eT]Ãb˛sTT yê] |üì˝ÀH ©qyÓTÆb˛e&É+ ø£s¡ø£+>± yê]øÏ

y˚T\Tø£*–+#˚<˚ nsTTHê, @<Ó’Hê nqTø√ì düeTdü ˝À¢

Çs¡T≈£îÿqï|ü&ÉT yê]øÏ m<äTs¡T <Óã“‘·– Ò neø±X+ ≈£L&Ü

ñ+~.

n|üŒÏ πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«+ 2010, yT 15 À Ç+&çj·THé

yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ (Amendment) Ä]¶HÓHé‡qT ‘Ó∫Ã+~.

ø=+<äs¡T uÀsY¶ Ä|òt >∑es¡ïsY‡qT ìj·T$T+∫ MCI ì Á|üø£ÿ≈£î

ô|&ÉT‘·÷ Ä |üìì M]øÏ n|üŒ–+∫+~. ‘·s¡Tyê‘· IMC

Hwüq Ÿ yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ _\T¢ 2016

e\¢ e#Ã n<äq|ü⁄ Á|üjÓ÷»qyT$TÏ?

Act 2010 <ë«sê 3 d ü+ˆˆsê\˝À|ü⁄ MCI ì ‹]–

ìj·T$T+#ê\+≥÷ #·≥º+ #dæ+~. Á|üuÛÑT‘·«+ BOGS

(Board of Governers) H ˚ ø=qkÕ–d ü÷ Ô 2010`

11dü+ˆˆ\˝À ¬s+&ÉT <äbòÕ\T #·≥º+ #dæ+~. Á|üuÛÑT‘·«+

MCI ì ‘=\–+∫ NCHRH (National Commission

for Human Resources for Health) qT Á|üyXô|≥º&ÜìøÏ

Á|üj·T‹ï+∫+~. ø±˙ kÕ<Ûä + ø± Ò<äT. e÷]Ã 2013˝À

Á|üu Û ÑT‘ ·«+ IMC (Amendment) Bill 2013 qT

Á|üyXô|≥º&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+∫Hê ã&Ó®Ÿ ôdwüHé À n~ kÕ<Ûä +

ø± Ò<äT. 2013 yT21q Á|üuÛÑT‘·«+ BOGS H eTs√

180 s√E\ bÕ≥T ø=qkÕ–dü÷Ô Ä]¶HÓHé‡ C≤Ø #dæ+~.

‹]– IMC (Amendment) Bill qT 19 Ä>∑wüßº, 2013˝À

sê»´düuÛÑ À Á|üyXô|≥º&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+∫ $|òü\yÓTÆ+~.

$~Û Òø£ Á|üuÛÑT‘·«+ 2013˝À MCI ì |ü⁄qs¡T<ä∆]dü÷Ô eTs=ø£

Ä]¶HÓHé‡qT C≤Ø #dæ+~. MCI ì Ò≈£î+&Ü #j·T≤ìøÏ

m+<äTøÏ+‘· Á|üj·T‘·ï+?n~ m+<äT≈£î $|òü\yÓTÆ+~? 2015

pHé 22q Á|üuÛÑT‘·«+ Ábıô|òdüsY s¡+õ‘Y sêjYT #Í<ä]

kÕs¡<Ûä +˝À ˇø£ ì|ü⁄DT\ ø£$T°ì ªªyÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJ\T

@sêŒ≥T#˚j·T&ÜìøÏ ned üs¡y ÓT Æq ø£˙d ü Á|üe÷D≤\÷,

e÷s¡TŒ\T #j·T≤ìøÏ dü÷#·q*eTàìμμ @sêŒ≥T#dæ+~.

23 ôdô| º+ãsY, 2015˝À MCI |üìrs¡TqT

|ü]o*+#·≤ìøÏ Department Related Parliamentary

Standing Committee on Health & Family Welfare

≈£î |üìì n|üŒ–+#·>± n~ 8 e÷]Ã, 2016˝À ]b˛s¡Tº

HÓ+. 92qT sê»´düuÛÑ≈£î n+<äCÒdæ+~. á ]b˛s¡Tº m+dæ◊

˝À #j·Te\dæq e÷s¡TŒ\qT dü÷∫+∫+~. Ábıˆ s¡+õ‘YsêjYT

#Í<ä] #dæq dü÷#·q\qT ≈£L&Ü á ]b˛s¡Tº »‘· #dæ+~.

πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 28 e÷]Ã, 2016˝À ‹ njÓ÷>¥

yÓ’dt #ÛÓ’s¡àHé H‘·è‘·«+˝À IMCA 1956 ô|’ ˇø£ ø£$T°ì

ìj·T$T+∫+~. MCI eTTK´yÓTÆq ‘·|æŒ<ë*ï, NMC Bill

2016 nedüsêìï ‹ njÓ÷>¥ á $<Ûä+>± #·÷|ædüTÔqï~.

yÓ’<ä $<ë´s¡+>∑+˝À :

1. Á>±MTD, |ü≥ºD ù|<ä\≈£î nedüs¡yÓTÆq yÓ’<ë´ìï

n+~+#+<äT≈£î ‘·–q •ø£åDì#Ã $<ë´ $<Ûëq s¡÷|üø£\Œq˝À

&Üˆˆ lìyêdüHé

&Üˆˆ lìyêdt


m+dæ◊ $|òü\yÓTÆ+~. |òü*‘·+>± Hs¡TÃ≈£î+≥Tqï yÓ’<ä $<ä ≈£L,

Äs√>∑ eédüú À yêdüÔe |ü]dæú‹øÏ eT<Ûä ˇø£ n>±<Ûä+

@s¡Œ&ç+~. ø£ $<ë´]ú ãj·T≥≈£î e∫Ãq|ü⁄&ÉT HêDýÓTÆq

yÓ’<ë´ìï Á|ü»\≈£î n+~+#·>∑\&ÉH qeTàø±ìï ø£*–+#·&É+˝À

m+dæ◊ $|òü\yÓTÆ+~. n+fÒ ‘·–q HÓ’|ü⁄D´+, kÕeTs¡∆ +

ø£\ ÁbÕ< ∏ ä$Tø£ y Ó ’<äT´\qT (Basic Doctor) ‘ ·j·÷s¡T

#j·T&É+˝À $|òü\yÓTÆ+~. 2. |æõ kÕúsTT˝À >±ì, j·TTõ

kÕúsTT˝À >±ì <XeT+‘·≤ ìs¡ísTT+|üã&çq, πø s¡ø£yÓTÆq

Á|üe÷D≤\T ø£*–q |üØøå±$<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·&É+˝À

yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ |üP]Ô>± $|òü yÓTÆ+~. <XeT+‘·≤ πø

s¡ø£yÓTÆq HÓ’|ü⁄D´+, |ü]DÏ‹ ø£\ yÓ’<äT´\T Òs¡T. düeTs¡÷|ü‘·

rÁe+>± ˝À|æ+∫+~.

3. ns¡Ω‘·, jÓ÷>∑ ‘·\ì |üø£ÿqu…Ïº $<ë´ yê´bÕsêìøÏ

‘Ós¡rdæ+~. eTTK´+>± Áô|’y≥T $<ë´ dü+düú\˝À ø±´|æfÒwüHé

|ò”E $<ÛëHêìï ‘Ó∫Ã <Ûäì≈£î\≈£î e÷Á‘·yT yÓ’<ä $<ä

n+<äTu≤≥T˝Àñ+& dæú‹øÏ ø±s¡DyÓTÆ+~.

4. yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJ\ ‘·ìF (inspection) $wüj·T+˝À

bÕs¡<äs¡Ùø£‘· (Transparency) rdüT≈£îì sê Òø£b˛sTT+~.

yêÏ >∑T]Ô+|ü⁄ s¡<äT›#j·T&É+ e+Ï $wüj·÷\˝À m+dæ◊øÏ

ìC≤sTTr À|æ+∫+~. uÛÑe+‘·T\T, düú\+, yÓ’<äT´\ dü+K´

e+Ï $wüj·÷\ô|’H >±˙ $<ä jÓTTø£ÿ HêD´‘·, $<ë´s¡Tú\≈£î

n+<äT‘·Tqï eè‹Ô HÓ’|ü⁄D´+ (skills) e+Ï yêÏô|’ <äèwæº

kÕ]+#· Ò<äT.

5. yÓ’<äT´\T, »HêuÛ≤ ìwüŒ‹Ô ‘·≈£îÿe ñ+&É≤ìøÏ,

yÓ’<ä $<ä q+~+# >∑Ts¡Te⁄\ dü+K´ ˝ÀbÕìøÏ yÓT&çø£ Ÿ

øöì‡ Ÿ ø±s¡D+.

6. <X+˝À ìs¡+‘·sêj·T+>± »s¡>∑e*‡q yÓ’<ä $<ä ≈£î

(Continuning Medical Education) dü¬s’q ~XÊìπs›X+

#j·T≥+˝À MCI |üP]Ô>± $|òü\yÓTÆ+~. á u≤<Ûä ‘·qT

ø±s√Œπs≥T Áô|’y≥T |ü]ÁXeT #‹øÏ $&ç∫ô|Ïº+~.

7. nedüsêìøÏ ‘·–q≥T¢>± yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJ\qT

HÓ\ø=\Œ≈£î+&Ü <X+˝À H&ÉTqï (nqedüs¡yÓTÆq #√≥

HÓ\ø=*Œ nedüs¡yÓTÆq #√≥ HÓ\ø=\Œ≈£î+&Ü) ÁbÕ+rj·T

ndüeT‘·T\´‘·≈£î ø±s¡DyÓTÆ+~ (ø± ÒJ\˙ï ø=ìï ÁbÕ+‘ê\≈£î

e÷Á‘·yT |ü]$T‘·eTj·÷´sTT).

8. ˇø£ <Ûäè&ÉyÓTÆq "Accredition system UG/

PG kÕúsTT\˝À ‘·j·÷s¡T#düTø√ Òø£b˛sTT+~.

9. yÓ’<äT´\≈£î yê] eè‹Ô ìj·Te÷\ô|’ (Ethics)

>ös¡yêìï ø£*Z+#·&É+˝Àq÷, Ä ìj·Te÷\qT bÕÏ+#·ì

yê]ì •øÏå+#·&É+˝Àq÷ m+dæ◊ $|òü\yÓTÆ+~.

10. Áô|’y˚≥T y Ó ’<äT´\T nqed üs¡y ÓT Æq |üØø£å\T,

nqedüs¡yÓTÆq eT+<äT\T Áyêj·T≤ìï ìj·T+Á‹+#·&É+˝À

|üP]Ô>± $|òü\yÓTÆ+~.

nsTT‘ ô|’ |ü]dæú‘·T\≈£î m+dæ◊ì e÷Á‘·yT ì+~+#·&É+

düãuÒHê?

yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJ˝À dü¬s’q dæ\ãdt‘√ ≈£L&çq $<ä

n+~+#≥T¢ #·÷&Ü*‡q u≤<Ûä ‘· ªªÄs√>∑ $X«$<ë´\j·÷\~μμ

(Universities). |ü≥ºD≤\ø=ø£ s¡ø£+ MBBS, |ü …¢\ø=ø£s¡ø£+

MBBS ñ+&É<äT. yÓ’<ä + mø£ÿ&Ó’Hê, me]¬ø’Hê ˇø£ÿfÒ.

á $wüj·T+ô|’ sê»ø°j·T+ e÷qTø√yê*. yÓ’<ä´ $<ä´

nq+‘·yÓTÆq~. s√>∑T\T @ düeTdü ‘√HÓ’Hê sêe#·TÃ. ø£qTø£

yÓ’<ä $<ë´ |üØø£å\˝À »]π> assessments πøs¡ø£+>±

ñ+&Ü\H ˚ yê<äq d ü]ø±<äT. ø£˙d ükÕúsTTì e÷Á‘ ·y˚T

ìs¡ísTT+#·>∑\+. @ Á|üXïHÓ’Hê n&É>∑e#·TÃ. ì»J$‘·+˝À

s√– m˝≤+Ï d üeTd ü´‘√ e∫ÃHê ∫øÏ‘ ·‡ #˚sTT> ∑*–

ñ+&Ü* ø£<ë! ‘ ·|ü\T »] π> neø±X¯+ m|ü& É÷

ñ+≥T+~. s√–˝Àì e÷s¡TŒì ãÏº ìs¡íj·÷\T rdüTø=qe\dæ

edüTÔ+~. Ç≥Te+Ï ‘·|æŒ<ë\T »s¡>∑≈£î+&Ü ñ+&É≤ìøÏ

dü$Twæºø£èwæ ø°\ø£+. Äs√>∑ eédüú |üìrs¡T, |òü*‘ê\ u≤<Ûä ‘·

Äs√>∑ XÊK~. Bìì MCI ô|’ s¡T<ä› ÒeTT. MBBS ∫e]

dü+ˆˆ˝À 2 Ç+≥s¡ï Ÿ‡, ($<ë´]ú #·<äTe⁄‘·Tqï ø± ÒJ˝À

Ábıô|òdüs¡T¢ 2 mø‡≥s¡ï Ÿ‡ (ãj·TÏ qT+&ç / ys=ø£ ø± ÒJ

qT+&ç e∫Ãqyês¡T) <ë«sê $<ë´]ú jÓTTø£ÿ |ü]DÏ‹ kÕúsTTì

düTBs¡È+>± |üØøÏåkÕÔs¡T. n+‘ø±≈£î+&Ü yÓTT‘·Ô+ MBBS˝À

14 |üØø£å\T+≤sTT. ÇyM dü]b˛q≥T¢ Ç+≥sYïwæ|t ‘·s¡Tyê‘·

eTs=ø£ |üØø£åì ìs¡«Væ≤+#·≥+ e\q ø=‘·Ô>± @+ Á|üjÓ÷»q+

ñ+≥T+~? ˇø£ yÓ’<äT´&ÉT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î b˛‘ê&Ü

Ò<ë nqï~ n‘·ì e´øÏÔ>∑‘· ìs¡íj·T+. NMC eùdÔ yÓ’<äT´\+‘ê

nø£kÕà‘·TÔ>± Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L´ ø£&É‘ês¡ì uÛ≤$+#·&É+

n$yø£yT ne⁄‘·T+~. ã\e+‘·+>± $<ë´s¡Tú\T / yÓ’<äT´\ô|’

s¡÷s¡ Ÿ düØ«dtqT s¡T<ä›≥+ e\q m≥Te+Ï Á|üjÓ÷»q+

ñ+&É<äì Ç|üŒÏπø ‘Ó\Tk Ô+~.

ø±´|æfÒwüHé |ò”E düeTdü sêe≤ìøÏ ø±s¡D+ Áô|’y≥T

yÓ’<ä $<ä qT Á|üuÛÑT‘·«+ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÉyT. yÓ’<ä s¡+>∑+˝À

yê´bÕsêìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘Ós¡rdæ Ä Hsêìï MCI ô|’ s¡T<ä›≥+

m+‘·es¡≈£L düeT+»dü+? Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ∫‘·ÔXó~∆ ñ+fÒ

yÓ’<ä $<ä ì C≤rj·T+ #j·÷* (Nationalisation of Medical


education). áHêÏ |ü]dæú‘·T˝À¢ πø m+Áf…Hé‡ |üØø£å

"NEET exam" qT Á|üyXô|≥º&É+ Vü≤]¸+#·<ä>∑Z $wüj·T+.

MCI ‘·qT #dæq ø± ÒJ ‘·ìF\ ‘ê\÷≈£L ]b˛s¡Tº\qT

y Óu Ÿ ôd ’ Ÿ˝À ãVæ≤s¡+> ∑|üs¡Tk˛Ô+~. yêd ü ÔyêìøÏ á

(inspections) $wüj·T+˝À neø£‘ ·eø£\≈ £î sê»ø °j·T

ˇ‹Ô& ÉT˝Ò eTTK´ø±s¡D+. sêh Á|üu Û ÑT‘ê«\T ø=+<ä]øÏ

ø=eTTàø±dæ πø+Á<ä Äs√>∑ XÊK <ë«sê MCI ô|’ ‹Ô&ç rdüTø=ì

sêe≥+ |òü*‘·+>± ‘·≈£îÿekÕúsTT (Sub-standard) yÓT&çø£ Ÿ

ø± ÒJ\T |ü⁄≥Tº≈£îsêe≥+ »s¡T>∑T‘√+~. yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\ ø£ dü

edü‘·T\qT (minimum standards) e÷s¡Ã≤ìøÏ NMC

nedüs¡+ Ò<äT. ø£ dü edü‘·T\qT $es¡+>± #·]Ã+#·≥+

á yê´dü+ ñ<›X+ ø±<äT. nsTT‘ eTq sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\,

ã÷´s√Áø±≥ ¢ u Û ÑeHê\T mø£sê˝À ¢ $d ü Ô]+∫ ñHêïsTT.

uÛÑe+‘·T\T Äø±XÊqï+≥T‘·THêïsTT. eTq≈£î ˇø£ÿ yÓ’<ä

ø£fi≤XÊ\\T, ÄdüT|üÁ‘·T\T ì]à+#·T ø√e≤ìøÏ e÷Á‘·yT

düú\+ dü]b˛e&É+ Ò<äT. ø± ÒJ uÛÑe+‘·T\T ø£≥Tºø√e≥+

Ä]úø£uÛ≤s¡eTÚ‘·T+~. eTq‘·s¡+ H‘·\≈£î eTT+<äT#·÷|ü⁄

˝À|æk Ô+~. eTT+<äT‘·sê\ ô|s¡T>∑T‘·Tqï nedüsê\ì <äèwæº À

ñ+#·Tø=ì, ìC≤ìøÏ Á|üu Û ÑT‘ ·« y ÓT&çø£˝Ÿ ø±˝ÒJ\≈ £î,

ÄdüŒÁ‘·T\≈£î / dü÷ÿ\T‡≈£î M …’q+‘· düú ≤\T ñ+&˝≤ #·≥º+

ñ+&Ü*. eT]+‘·>± $düÔ]+#·&ÜìøÏ neø±X+ ñ+&Ü*.

ÁVü≤dü«<äèwæº (Myopic view) ø£≈£îÿ]Ô ≈£L&É<äT. á yÓT&çø£ Ÿ

ø± ÒJ\T ø=~› dü+ˆˆ˝˝ÀH eT÷‘·|ü&É&ÜìøÏ ‘Ós¡TdüTÔqï$

ø±<äì ‘Ó\TdüTø√yê*.

ªªˇø£ yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJμμ @sêŒ≥T ø±yê\+fÒ sêh

Á|üu ÛÑT‘·«+ ÄeX¯ ø£‘· <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+ (Essentiality

Certificate) Çe«e\dæ ñ+≥T+~. á |üÁ‘·+ Ç#Ã eTT+<äT

ªªì»+>± Ä ÁbÕ+‘·+˝À ø± ÒJ nedüs¡+ ñ+<ë, nø£ÿ&ç

»HêuÛ≤ : yÓ’<äT´\ ìwüŒ‹Ô m+‘·? nø£ÿ&É Ç+‘·≈£îeTT+<äT

mìï yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\\T ñHêïsTT— nø£ÿ&É ø£fi≤XÊ\\qT

ì]àùdÔ m+‘·eT+~ Á|ü»\≈£î ≤uÛÑ+ q>∑÷&ÉT‘·T+~, e+Ï

nHø£ $wüj·÷\ô|’ |ü]XÀ<Ûäq »]|æq ‘·sê«‘ á <ÛäèMø£s¡D

|üÁ‘ ·+ Çe«e\dæ ñ+≥T+~. ø£qTø£ ÁbÕ+rj·T+>± /

uÛÖ>√[ø£+>± yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJ\ dü+K´˝À ñqï ndüe÷q‘·\≈£î

MCI e÷Á‘·yT u≤<ÛäT´sê\T ø±<äT. n$ sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T

/ πø+Á<ä+ #dæq |òüTÀs¡ ‘·|æŒ<ë\T. NMC sêe≥+ e\q

á |ü]dæú‹˝À e÷s¡TŒsê<äT! CME (Contuning Medical

Education System) \T ìs¡«Væ≤+#·&É+ / yêÏì »]π>˝≤

#·÷&Ü*‡q u≤<Ûä ‘· sêhkÕúsTT øöì‡ Ÿ~. BìøÏ Ç+&çj·THé

y ÓT&çø£˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Ç+&çj·TH é u Û≤s¡rj·T y Ó ’<ä´eT+& É*

ì+~+#·&É+ ‘·>∑<äT.

ˇø£ "Board Medical Ethics" @sêŒ≥T #düTø=ì

IMC Act- 1956 ˝À ø=~›bÕÏ e÷s¡TŒ\‘√ ø±s√ŒπsŸ

s¡+>∑+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï nqedüs¡+>± m≈£îÿe eT+<äT\T

sêj·T≥+, m≈£îÿe>± yê´~Û ìsê∆s¡D |üØø£å\T #j·T≥+

e+Ï yêÏì ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ. nedüs¡yÓTÆq~ - MCI#·≥º+˝À e÷s¡TŒ\T. á e÷s¡TŒ\T eT]+‘· bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT

Á| üy ˚X ¯ ô|≤ º*.MCI ì eT]+‘ · accountable(»yêãT<ë]ì) # Ój·÷´*. $T–*q d ü+d ü ú\˝À e˝Ò

\+#·>=+&ç‘·Hêìï MCI ˝À ≈£L&Ü ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ.

yÓTT‘·Ô+ MCI H ‘=\–+#ê*‡q |üì Ò<äT.

ô|’q ‹ njÓ÷>¥ ù|s=ÿqï ø±s¡D≤\˝À @M ≈£L&Ü

n+‘· q$Tà+#·<ä–q$>± ø£ì|æ+#·q|ü⁄&ÉT eT] @ ø±s¡D≤\

e\q MCI ì ‘=\–+#·e\dæek Ô+<√ ‹ njÓ÷>¥ NIIT‘Ó\bÕ*. NITI Ayog (National Institute for transformingIndia) uÛ≤s¡‘· <XÊHï e÷πsÃj·T≤ìøÏ @sêŒ≥T#j·Tã&çq

C≤rj·Tdü+düú. Ç~ nìï+Ï e÷πsÃj·÷\ì #·÷k Ô+~.

e÷s¡TŒ nedüs¡yT. nsTT‘ yÓTT‘·Ô+ n˙ï e÷sêÃ*‡q |üì Ò<äT.

Ç< bÕ\≈£î\‘√, n~Ûø±s¡T\‘√ e#Ã ô|<ä› düeTdü . Á|ü‹

e´ø°Ô n~Ûø±s¡+ sê>±H ‘·q eTTÁ<äqT ydüT≈£î+<ëeTì

Á|üj·T‹ïkÕÔ&ÉT. nsTT‘ Ç~ nìï #√≤¢ #j·T≈£L&É<äT.

NITI Ayog H rdüT≈£î+<ë+. Ç+<äT˝À ô|ò&ÉπswüHé ñ+~.

nìï sêÁcÕº\ eTTK´eT+Á‘ ·T\T, d üVü‰j·T n~Ûø±s¡T\T

düuÛÑT´\T>± ñHêïs¡T n+≤s¡T. eT] bÕ¢ì+>¥ ø£MTwüHé

≈£L&Ü Ç≥Te+Ï<! eTq+ #düTÔqï <$Tf+fÒ eTq eTT+<äT

yê] |üìì ‘·|ü|ü≥º&É+, ‘·≈£îÿe #j·T&É+. dü+düÿs¡D\T

n+fÒ Ç+‘·≈£î eTT+<äT »]–q |üqT\˝À eT+∫ì, #Ó&ÉTì

¬s+&ç+Ï >∑T]Ô+∫ #Ó&ÉT˝À e÷s¡TŒ\T #j·T≥+ e÷Á‘·yT.

nsTT‘ eTq+ #düTÔqï<eT+fÒ ù|s¡T e÷Á‘·+ e÷]Ã @y√

ø=~›bÕÏ e÷s¡TŒ\T (ned üs ¡+ ˝Òì$) #˚d æ n<˚

ø=qkÕ–düTÔHêï+. ªªø=‘·Ô d”kÕ˝À bÕ‘· kÕsêμμ #·+<ëq.

ø=+<äs¡T n‘·T´‘ê‡Vü≤+ ø£\yêfiófl n˙ï e÷πsÃ<ë›+ nì

#·÷düTÔHêïs¡T, ‘·eTøÏ |ü<ä$ \_Û+∫+~ Ç+‘·≈£îeTT+<äT

ñqïyêÏì ‘=\–+#·&Üìπø nqï≥T¢>± yê] Á|ües¡Ôq ñ

+À+~. ‘·s¡Tyê‘· düeTdü ˝À¢ Çs¡T≈£îÿ+≥THêïs¡T. eTq

~XÊ ìπs›XÊìøÏ dü+K´\T ø±<äT eTTK´+, eT+∫ Á|üD≤[ø£\T

nedüs¡+. m+‘· &ÉãT“\T yÓ∫Ã+#ê+ nì #·÷ùd ø£Hêï

m+‘· n_Ûeè~∆ì ‘>∑*>±+ nqï~ ø°\ø£+.

NMC _\T¢ 2016 Á|üø±s¡+ NMC ˝À düuÛÑ ‘ê«ìï

NMC b˛*Ã |ü]o*<ë›+.


MCI ˝À düuÛÑT´\T : IMC 1956 j·÷øº Á|üø±s¡+

düuÛÑT´\ bı+~ø£ (Composition) Ç˝≤ ñ+&~.

(m) ˇø£ düuÛÑT´&çì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ HêÏHŸ #düTÔ+~.

(_) ˇø £ d üu Û ÑT ´& çì j·T÷ìe]‡ ° ôdH ˚ Ÿ

mqTï≈£î+≥T+~.

(d æ) Á|ü‹ sêh+ qT+&û yÓT&çø£ Ÿ Á>±&ÉT´jTŸ‡ ø£

düuÛÑT´DÏí mqTï≈£î+≤s¡T.

(&ç) 8 eT+~ d üu Û ÑT´\qT πø+Á<ä Á|üu Û ÑT‘ ·«+

ìj·T$TdüTÔ+~.

MCI ˝À 29 »qe] 2016 HêÏøÏ 104 eT+~

düuÛÑT´\THêïs¡T. j·T÷ìe]‡° Md”\T mìïø£ <ë«sê @s¡Œ&É‘ês¡T.

Ms¡T MCI À j·T÷ìe]‡° ‘·s¡|òü⁄q ÁbÕ‹ì<Ûä + eVæ≤kÕÔs¡T.

yÓTT‘·Ô+ 104 düuÛÑT´\˝À 27 eT+~ì ôd+Á≥ Ÿ >∑es¡ïyÓT+Ÿ,

ùdºŸ >∑es¡ïyÓT+Ÿ‘√ dü+Á|ü~+∫ Hê$THŸ#düTÔ+~. 8

eT+~ì dü«j·T+>± Hê$THŸ #düTÔ+~. (yÓTT‘·Ô+ 35 eT+~

Hê$TH ˚f…&é d üu Û ÑT´\T). Ms¡+‘ê Á|üu Û ÑT‘ ·«+ d ü«j·T+>±

ìj·T$T+∫q düuÛÑT´\T. yê] |üìrs¡T dü]>± Òq|ü⁄&ÉT

MCI À düuÛÑT´\ì dü]>±Z ìj·T$T+#· Òì Á|üuÛÑT‘·«+ NMC˝À

m˝≤ ìj·T$T+#·>∑\T>∑T‘·T+~? $T–*q yê]˝À 52 eT+~

j·T÷ìe]‡° Á|ü‹ì<ÛäT\T, 16 eT+~ mìï¬ø’q düuÛÑT´\T,

ˇø£ düuÛÑT´&ÉT j·TTÏ qT+∫ ñHêïs¡T. ìC≤ìøÏ j·T÷ìe]‡°

]Á|üC…+Ïyé‡ ≈£L&Ü ˇø£s¡ø£+>± Hê$THf…&é düuÛÑT´ Ò.

NMC ˝À düuÛÑ ‘·«+ Ç˝≤ e⁄+~

20 eT+~ düuÛÑT´\T ñ+≤s¡T.

1. #Ó’sY |üs¡‡Hé

2. yÓT+ãsY ôdÁø£≥Ø

3. q\T>∑Ts¡T düuÛÑT´\T` Hê\T>∑T uÀs¡T¶\ Áô|dæ&Ó+Ÿ‡,

(i) UG (ii) PG m&ÉT πøwüq Ÿ uÀs¡T¶\T, (iii) nÁøÏ&wüHé

uÀs¡T¶ (iv) yÓT&çø£ Ÿ ]õÁd”º eT]j·TT m~∏ø‡ uÀs¡T¶

4. q\T>∑Ts¡T düuÛÑT´\T $TìÁd”º Ä|òt ôV≤ ŸÔ bòÕsêàdüT´Ïø£ Ÿ‡,

HRD, DGHS qT+&ç ˇø£s¡T #=|üq

5. ◊<äT>∑Ts¡T düuÛÑT´\T yTHCŸyÓT+Ÿ, mø£Hê$Tø‡, #=|üq

˝≤, ù|wü+Ÿ‡ ¬s’Ÿ‡ n&É«ø£d”, ØôdsYÃ ôd’Hé‡ n+&é f…ø±ï\J

s¡+>±\T

6. 5 >∑Ts¡T düuÛÑT´\T` Hwüq Ÿ n&É«ø£d” øöì‡ Ÿ qT+&ç

M] ôd\ø£åHé ø£$T° á $<Ûä+>± ñ+~.

1. πø_HÓŸ ôdÁø£≥Ø

2. CEO, ˙‹ njÓ÷>¥

3. Ç<ä›s¡T düuÛÑT´\T MHFW qT+&ç Hê$THŸ nsTTqyês¡T

(ˇø£s¡T Äs√>∑ s¡+>∑+ qT+&ç, eTs=ø£s¡T yTHCŸyÓT+Ÿ/

˝≤/mø£Hê$Tø‡ / ôd’Hé‡ f…ø±ï\J qT+&ç)

Hê\T>∑T n≤qeTdt uÀs¡T¶\ Áô|dæ&Ó+Ÿ‡qT ≈£L&Ü

Ç< ø£$T° ìj·T$TdüTÔ+~. n+<ä]˙ Á|üuÛÑT‘·«yT Hê$THŸ

#Ój·T´&ÉyÓ÷ /ìj·T$T+#·&ÉyÓ÷ #ùdÔ n~ m˝≤ n≤qeTdt

øöì‡ Ÿ ne⁄‘·T+~? düTÁ|”+ø√s¡Tº MCI >∑T]+∫ $eT]Ùdü÷Ô

Ç˝≤ n+~. MCI ˝À 1/3 e+‘·T düuÛÑT´\ ø£Hêï m≈£îÿe

eT+~ Hê$THf…&é düuÛÑT´\T ñ+&É≈£L&É<äì, MCI øÏ ‘·q

|üìì, ìs¡ísTT+#·T≈£îqï \øå±´\qT kÕ~Û+#·≥+ ø√dü+

nedüs¡yÓTÆq+‘· ùd«#·Ã¤ ‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ü\ì ù|s=ÿ+~.

NMC _\T¢ 2016 Professional medical Body ô|’

‘·eT Ä~Û|ü‘ê´ìï #Ó ≤sTT+#˚+<äT≈£î #˚düT≈£îqï Á&Ü|òü⁄º

˝≤>± ñ+~.

Á|üuÛÑT‘·«+ MCI øÏ $<Ûëq ìπs›Xø±\qT Çe«e#·Ãì

ø£$T° dü÷#·q #dæ+~. nsTT‘ á ìπs›Xø±\T düŒwüº+>±

ñ+&Ü*. MÏì Á|ü»\ eTT+<äT ãVæ≤s¡Z‘·+ #Ój·÷´*. á

s¡ø£+>± Äs¡¶sYqT Ç∫Ãq+<äT≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT, yêÏe\q

ø£*π> ≤uÛ≤\qT n+<äT˝À $e]+#ê*.Ç˝≤+Ï bÕs¡<äs¡Ùø£‘·

ñqï|ü&ÉT düeTdü ñ+&É<äT.

]b˛s¡Tº 92˝Àì Ç‘·s¡ n+XÊ\T :

πø düuÛÑT´&ÉT m≈£îÿekÕs¡T¢ ìj·T$T+#·ã&É≤ìø√ /

mqTïø√ã&É≤ìø√ ˇø£ ìj·T+Á‘·D ñ+&Ü\ì ø£$T°

‘Ó*|æ+~. d ü«‘ ·+Á‘ ·y ÓT Æq nÁøÏ&˚wüH é e´ed ü ú ñ+&Ü\ì

‘Ó*|æ+~. PG m+Á≥Hé‡ ‘~ì ∫e] MBBS |üØø£å …’q

‘·s¡Tyê‘· ô|≥º&É+ >∑T]+∫ dü÷∫+∫+~. bòÕ´$T© yÓT&çdæHé À

PG, >ös¡e Ábıô|òdüsY‡ ìj·÷eTø±\T, Ç+&çj·THé yÓT&çø£ Ÿ

]õÁd”º À e÷s¡TŒ\T e+Ï$ ≈£L&Ü dü÷∫+∫+~. á e÷s¡TŒ\T

kÕ«>∑‹+#·<ä–qy. nsTT‘ "MBBS $<ë´s¡Tú\ C≤„q+

düTHêïμμ e+Ï $|üØ‘·yÓTÆq yê´K´\T ns¡ús¡Væ≤‘·yÓTÆq$,

|üP]Ô>± K+&ç+#·<ä–q$.

Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q u≤<Ûä ‘·qT >∑T¬sÔ]– Á|üe]Ô+#ê*. n_Ûeè~∆

ø√dü+ ø=ìï e÷s¡TŒ\T nedüs¡yT ø±˙ MCI e+Ï dü+düú\qT

|üP]Ô>± ‘=\–+∫ yj·÷\qTø√e&É+ düùV≤‘·Tø£+ ø±<äT.

y Ó ’<ä´, Äs√> ∑´ s¡+> ∑+˝Àì yê]‘√ bÕ≥T Á|ü»\+‘ê

Ç≥Te+Ï #·s¡ \ô|’ düŒ+~+#ê*‡ ñ+≥T+~.


yÓ’<ä ùde\+~düTÔqï |ü<ä∆‘·T\˝À ‘·«]‘·>∑‹q edüTÔqïe÷s¡TŒ\qT, ìs¡+‘·s¡+ ô|s¡T>∑T‘·÷ ñqï yÓ’<ä nedüsê\qT,

ø=‘·Ô>± yÓ\T>∑T #·÷düTÔqï nHø£ s¡ø±\ s√>±\qT kÕ+Á|ü<ëj·T

yÓ’<ä $<ä düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs=ÿ+À+<ë? n~ Á|üdüTÔ‘·

nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+À+<ë? HÏ yÓ’<ä $<ä ˝À

e÷s¡T‘·÷ ek Ôqï <Û√s¡DT\T dü¬s’qyHê?

á ñ|üHê´dü+ nHø£ $yê<ë+XÊ\qT, yÓ’<ä $<ä ˝À

Á|üdüTÔ‘· <Û√s¡DT\qT, yÓ’<ä $<ë´s¡Tú\≈£î düeTs¡úe+‘·yÓTÆq

HêDýÓTÆq $<ä q+~dü÷Ô, yê]ì πs|ü⁄ HÓ’|ü⁄D´+ >∑\ πø]+>¥

&Üø£ºs¡T¢>± ‘·j·÷s¡T#j·T≥+˝À n<Ûë´|ü≈£î\T ø£\T>∑#düTÔqï

neø±XÊ\T, yês¡T m<äTs=ÿ+≥÷ ñqï düyêfió¢ M≥ìï+Ï

|ü⁄qsê˝À∫+|üCÒdüTÔ+~.

á ˝À≥TbÕ≥¢ >∑T]+∫ >∑eTì+∫ |ü<˚|ü<˚

ôV≤#·Ã]+∫Hê >±ì, ‘·eT $<ë´s¡Tú\≈£î yÓ’<ä $<ä q+~+#

$<ÛëHê\T dü¬s’q kÕúsTT˝À Òø£ |òüTÀs¡+>± $|òü\eTe⁄‘·THêï

>±ì >∑‘· 60 dü+ˆˆsê\˝À yÓT&çø£˝Ÿ ø±˝ÒJ\T MÏì

dü]#j·T&ÜìøÏ #dæq Á|üj·T‘êï\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿeH #ÓbÕŒ*.

yÓ’<ä $<ä jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq ñ<›X¯+ &Üø£ºs¡¢ #˚‘·

n+~+#·ã& Äs√>∑ ùde\ HêD´‘·ì, kÕúsTTì ô|+#·≥+.

Çø£ÿ&É eTq+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü >∑Ts¡TÔô|≥Tºø√e\dæq n+X+

@$T+fÒ eTq e<ä›≈£î e#Ã ù|wü+≥T¢ eTq≈£î n‹eTTKT´\T

nì. eTq+ @+ #dæHê, m˝≤ #dæHê, m|ü&ÉT #dæHê

n<ä+‘ê eTq+ bı+~q yÓ’<ä´$<ä´ jÓTTø£ÿ HêD´‘·ì

ìs¡ísTTdü÷Ô ñ+≥T+~. ù|wü+≥¢ø£edüs¡yÓTÆq C≤„qeTT, düeTs¡∆‘·

eTØeTTK´+>± eTq <äèø£Œ<∏ä+, eTq+ yê]ø£+~+# yÓ’<ä

ùde\qT` M≥ìï+Ï˙ eTq+ bı+~q yÓ’<ä´$<˚´

ìs¡ísTTdüTÔ+~.

yÓ’<ä $<ä jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\qT, ‘·T~

|òü*‘ê\qT ìXÃj·T+>± bı+<ë\+fÒ, $<ë´s¡Tú\qT &Üø£ºs¡T¢>±

dæ<ä∆+ #ùd Áø£eT+˝À n<Ûë´|ü≈£î\T yÓ’<ä $<ë´ $<ÛëHê\qT

dü]#j·Te\dæq nedüs¡+ ñ+~.

yÓ’<ä $<ä ` Á|üdüTÔ‘· <Û√s¡DT\T ` $yê<ë+XÊ\T

yÓ’<ä $<ä qT Á|üuÛ≤$‘·+ #düTÔqï n+XÊ\T :

Á|ü|ü+#·+˝Àì nHø£ <XÊ\˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ <äèø£Œ<∏ä+

ô|s¡>∑≥+.

»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, eTØ eTTK´+>± ô|<ä› ej·TdüTyês¡T.

m≈£L´Ÿ ≈£L πsÏyé yÓT&çdæHé qT+&ç Bs¡Èø±*ø£ s√>±\

ìyês¡Dô|’q <äèwæºì ñ+#·≥+.

ô|s¡T>∑T‘·Tqï kÕ+πø‹ø£, ãjÓ÷yÓT&çø£ Ÿ ôd’Hé‡ C≤„q+.

yÓ’<ä ùde\ Áô|’y°ø£s¡D, ô|s¡T>∑T‘·÷H ñqï Äs√>∑ ùde\

Ks¡TÃ.

ø=‘·Ô>± edüTÔqï, ø£qT>=qã&ÉT‘·Tqï s√>±\T.

$<ä , nuÛ≤´kÕ\≈£î (•ø£åD≈£î, Áf…Æì+>¥≈£î) m≈£îÿe

dü+ã+<Ûä+ ñ+&Ü\H &çe÷+&é.

kÕe÷õø£ »yêãT<ëØ‘·Hêìï Ä•+#·≥+.

»qs¡˝Ÿ y ÓT&çd æH é u≤>± ned üs¡y ÓT ÆHê >±˙,

ôdŒwü …’CÒwüHéì Á|üyÓ÷Ÿ #j·T≥+.

MÏøÏ‘√& ÉT

&Üø£ºs¡T¢, Ç‘·s¡ yÓ’<ä ùde\+~+# yês¡T nedüs¡yÓTÆq

dü+K´˝À Òø£b˛e≥+.

ù|<ä eT]j·TT n≥º&ÉT>∑T esêZ\ yê]øÏ yÓ’<ä ùde\T

n+<äTu≤≥T˝À Òø£b˛e≥+.

MÏ‘√ bÕ≥T>± q÷‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü<ä∆‘·T\T, e÷s¡T‘·Tqï

y Ó ’<ä´ ned üsê\T, $d ü Ôè‘ ·+>± ô|s¡T> ∑T‘ ·Tqï y Ó ’<ä´

düe÷#ês¡+‘√ bÕ≥T nÁ|üjÓ÷», ne÷qTwü |ü<ä∆‘·T\˝À

eT÷dü <Û√s¡DÏ À $<ë´s¡Tú\qT ‘·j·÷s¡T#j·T≥+.

Çe˙ï ≈ £L&Ü y Ó ’<ä´$<ä´qT Á|üu Û≤$‘ ·+ #˚d ü÷ ÔH ˚

ñHêïsTT. n+<äTπø kÕ+Á|ü<ëj·T yÓ’<ä $<ä eTTK´+>±

eT÷&ÉT n+XÊ\˝À e÷sê*.

1. uÀ<ÛäHê ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q $<ë´$<Ûëq+

2. $|üØ‘·yÓTÆq Áø£eT•ø£åD ìs¡ísTT+#·ã&çq ø£]≈£î\yéT

3. ñbÕ<Ûë´j·T πø+ÁBø£è‘· $<ë´$<Ûëq+

&Üˆˆ ø=e÷à¬s&ç¶ sêC≤sêeTyÓ÷Vü≤Hé sêe⁄e÷J yÓ’dt#Ûêq‡\sY, Hê>±s¡T®q j·T÷ìe]‡°


1. …ø£ÃsY uÒdt&é $<ë´$<Ûëq+ :

á …ø£ÃsY $<Ûëq+ e\q $<ë´s¡Tú\T rdüT≈£îH yês¡T>±

ø±≈£î+&Ü, n+<äT≈£îH yês¡T>± $T–*b˛‘ês¡T. B+‘√ uÛ≤Ø>±

düe÷#ês¡+ n<Ûë´|ü≈£î\ e\¢ n+~+#·ã&ÉT‘·T+< ‘·|üŒ,

$<ë´s¡Tú\T ‘·eT+‘· ‘êeTT ‘·|üq‘√, ÄdüøÏÔ‘√ ñ‘ê‡Vü≤+>±

á Hs¡TÃ≈£îH Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§Zq Òs¡T. <ë+‘√ |üØø£å\˝À

ø±HÓ‡|tº‡, <ëìì $ìjÓ÷–+# C≤„q+ ø±ø£ ã°ºyj·T&É+,

HÓeTs¡Ty˚j·T& É+, ‹]– <ëìì C≤ „|üø£+ #˚d üTø=ì

ñqï<äTqï≥T¢ Áyêj·T&É+ »s¡T>∑T‘·÷ düe÷#ês¡ ÁbÕeTTK´‘·

>∑\ |üØø£å\T>±H e÷]b˛‘·÷ ñHêïsTT.

2. $|üØ‘·yÓTÆq Áø£eT•ø£åD ` ìs¡ísTT+#·ã&çq

ø£]≈£î´\yéT :

GMC-UK 1993 Á|üø±s¡+ øÏ¢ìø£ Ÿ ` Á|” øÏ¢ìø£ Ÿ

$uÛÑ»q ø√s¡T‡ jÓTTø£ÿ düeTÁ>∑ \ø£å yÓTÆq |üØø£å\ \øå±´ì

ø√dü+ ø±≈£î+&Ü, ndü\T yÓT&çø£ Ÿ \øå±´\qT <Óã“rùd

$<Ûä+>± ø£<ëìø=ø£Ï dü+ã+<Ûä+ Ò≈£î+&Ü ‘·j·÷s¡j·÷´sTT.

yÓ’<ä $<ä ˝À düeTj·T+, Áø£eT•ø£åD\ ÁbÕeTTK´‘·

m≈£îÿe. Ç˝≤+Ï $<ë´ yê‘êes¡D+˝À $<ë´s¡Tú\T m≈£îÿe>±

ø£+bÕs Y ºy ÓT+≥˝… ’C Ÿ& é &çd æ|æ¢H é˝À ø=ìïø=ìï n+XÊ\øÏ

|ü]$T‘·yÓTÆb˛‘·÷ ñ+≤s¡T. <ëì‘√ kÕ<Ûës¡D+>± @+

»s¡T> ∑T‘ ·T+<ä+fÒ ‘êHÓ+#·T≈ £îqï ôdŒwü˝… ’C ÒwüH é C≤ „q+

ñ+≥T+< >±ì, Ç‘·s¡ &çdæ|æ¢Hé\ C≤„q+, ø£<ëì‘√ ø£Ï

nqTdü+<Ûëìdü÷Ô $X‚¢wæ+#·≥+ \T|üÔyÓTÆb˛‘êsTT. yT<Û√|üs¡yÓTÆq

n_Ûeè~∆ »s¡>∑<äT.

3. n<Ûë´|üø£ πø+ÁBø£è‘· $<ë´ $<Ûëq+ :

n<Ûë´|ü≈£î\T>± kÕ<Ûës¡D+>± eTqyT+ uÛ≤$kÕÔeT+fÒ

$<ë´s¡Tú\T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT #ùd n+XÊ\T, Hs¡TÃ≈£îH

n+XÊ\T, ìeT>∑ï+ njT´ n+XÊ\ø£Hêï eTq+ #Óù|Œ~

#ê˝≤eTTK´+ nì. B+‘√ yê] Ä˝À#·q*ï ô|+# Á|üj·T‘·ï+

»s¡>∑<äT. <ëìøÏ ø±e\dæq ùd«#·Ã¤, dü«j·T+dü÷Œ¤]Ô Çe«ã&É<äT.

nsTT‘ dü¬s’q C≤„Hêìï bı+< HÓ’|ü⁄D´+, °#·sY n+~+#

düe÷#ês¡+ e\¢ sê<äT. ndü …’q C≤„q+ ‘·qø£+~+#·ã&É¶

düe÷#ês¡+ Àì yêdüÔ$ø£‘·qT ‘Ó*$>± ìs¡ísTT+#·&É+˝À

ñ+≥T+~.

á n<Ûë´|üø£ πø+ÁBø£è‘· $<ë´ $<Ûëq+ @+ #düTÔ+<ä+fÒ

n~Ûø±]ø£+>± $<ë´]ú °#·sY MT<ä Ä<Ûës¡|ü& dæú‹ì ÇdüTÔ+~.

@+ #·<äyê*, m|ü&ÉT #·<äyê*, m˝≤ #·<äyê* e+Ïe˙ï

n<Ûë´|ü≈£î\ #‘· ìs¡ísTT+#·ã&É‘êsTT. <ë+‘√, yÓ’<ä ùde\≈£î

‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ée\dæq dü«j·T+•ø£åD, dü«j·T+dü÷Œ¤]Ô,

dü«j·T+ ìs¡íj·T+, HÓ’|ü⁄D´ kÕ<Ûäq≈£î ‘·|üq, nedüsêqT>∑TD+>±

dü«j·T+>± Hs¡TÃø√e&É+, e´‘ê´kÕ\ $X‚¢wüD, dü¬s’q $<ÛëHê\T

neT\T#˚j·T& É+, |ü\Tø√D≤˝À ¢ $X ‚ ¢wæ+∫ ìs¡ íj·T+

rdüTø√e&É+, Ç‘·s¡ n+XÊ\ |ü≥¢ ne>±Vü≤q ` ÇyM

»s¡>∑e⁄. $<ë´s¡Tú\˝À n+‘·s¡Z‘·+>± ì_&ûø£è‘·yÓTÆ ñqï

HÓ’|ü⁄D≤´\qT, X≈£îÔ\qT ñ‘Ô»|ü]∫, dü«j·T+#‘·q‘√ nuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T\˝À ÄdüøÏÔ>± bÕ˝§ZH˝≤ eTq+ #j·T>∑\>±*.

n+<äT πø y Ó ’<ä´$<ä´˝À ‘ ˚e\d æq e÷s¡TŒ\qT,

Ø`z]j·T+fÒwüHé nedüsêìï #Ó|üPÔ, nqTdü]+#·e\dæq

eP´Vü‰\qT nHø£ dü+düú\T yÓ\T>∑T˝ÀøÏ ‘Ódü÷ÔH ñHêïsTT.

yêÏ À m&çHéãsYZ &çø£¢πswüHé ` 1978 (WFME) ˇø£Ï.

Ä dü+düú #‘· dü÷∫+#·ã&çq n+XÊ\T :

1. yÓ’<ä $<ë´\j·÷\˝À ÁbÕ<ÛëHê´\T e÷sêÃ*.

2. $<ë´$<ÛëHê\T $düÔè‘·|üs¡#ê*.

3. d ü«j·T+#˚‘ ·q‘√ ñ‘ê‡Vü≤e+‘ ·y ÓT Æq C≤ „Hês¡ ®q `

J$‘ê+‘·+ nuÛÑ düq ø=qkÕπ>˝≤.

4. eè‹Ô dü+ã+<ÛäyÓTÆq b˛°\ nedüs¡+.

5. yÓTs¡T¬>’q HÓ’|ü⁄D≤´\T >∑\ n<Ûë´|ü≈£î\T>± e÷πsÃ+<äT≈£î

•ø£åD

6. ôd’Hé‡ eT]j·TT yÓ’<ä ùde\ düeTq«j·T+.

7. ‘Ó*$>∑\ $<ë´s¡Tú\H ø±ø£ HêHé ø±π>ïÏyé $<ë´s¡Tú\qT

≈£L&Ü mìïø£ #j·T≥+.

8. ô|s¡>∑e\dæq ìã<ä∆‘·, u≤<Ûä ‘·, »yêãT<ëØ‘·q+

9. Äs√>∑ e´edüú\‘√ yÓ’<ä $<ä nqTdü+<Ûëq+.

10.&Üø£ºs¡T¢, qs¡T‡\T, Ç‘·s¡ yÓ’<ä dü+ã+~Û‘· ùde\+~+#

yê]ì ‘·j·÷s¡T#j·T&É+˝À ‘·\‘·Tq´‘·.

11.eT©º Ábıô|òwüq Ÿ Áf…Æì+>¥ eT]j·TT °yéT esYÿ.

12.$<ä qT, &çÁ^\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·T≈£îH neø±X+.

eTs=ø£ dü+düúyÓTÆq »qs¡ Ÿ yÓT&çdæHé øöì‡ Ÿ Ä|òt j·TT¬ø

(GMC) πs|üÏ $<ë´s¡Tú\T (Tomorrows Doctors) ˝À

#dæq dü÷#·q\T


1. |üì e‹Ô&ç ‘·–Z+#·≥+.

2. ÄdüøÏÔ‘√ Hs¡TÃ≈£îH˝≤ #j·T&É+.

3. d ü]j Ó ÆTq Ä˝À#·Hê rs¡T\qT (ÄÏ≥÷´& é‡)

ô|+bı+~+#·≥+.

4. nedüs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·≥+.

5. ø√sY ø£]≈£î\yéTì s¡÷bı+~+#·≥+.

6. Á|ü‘´ø£ düº&û e÷&É÷´ Ÿ‡qT s¡÷bı+~+#·≥+.

7. Ç+ÏÁπ>f…&é eT]j·TT dædüºyéT uÒdt¶ ø£]≈£î\yéT

‘·j·÷s¡T#j·T≥+.

8. ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#·&É+.

9. Á|üC≤s√>∑ yÓ’<ë´ìï eè~∆ #j·T≥+.

10. Äs√>∑ ùde\˝À edüTÔqï e÷s¡TŒ\ ø£qT>∑TD+>±

e÷s¡≥+.

11. dü¬s’q n+#·Hê yùd $<ÛëHêìï ô|+#·≥+.

12. dü¬s’q |üs¡ yø£åD neT\T#j·T≥+.

eTT+<äT á |üHÓï+&ÉT ]ø£eT+&wüHé‡ dü÷∫+∫q

(GMC) ‘·sê«‹ ø±\+˝À eTs√ ¬s+&ç+Ïì Ç+<äT˝À

#]Ã+~, ny+f+fÒ

1. e÷qMj·T‘ ·‘√ Ä˝À∫+#·≥+ eT]j·TT y Ó ’<ë´ìøÏ

d ü+ã+~Û+∫q #·≥º|üs¡y ÓT Æq n+XÊ\T ne>±Vü≤q

#düTø√e≥+.

2. Á≤H é ‡ø£\Ãs¡˝Ÿ y ÓT&çd æH é > ∑T]+∫ ne>±Vü≤q

ô|+#·Tø√e≥+.

kÕøå±´<Ûës¡ yÓ’<ä $<ä :

á eT<Ûä ø±\+˝À yÓ’<ä $<ä ˝À edüTÔqï ø=‘·Ô <Û√s¡DÏ

ˇø£≥T+~. n<$T≥+fÒ m&ÉT πøwüHé yTHCŸyÓT+Ÿ eT]j·TT

ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH≥|ü&ÉT ªªe´øÏÔ>∑‘· n_ÛÁbÕj·÷\ ø£Hêï

qeTà<ä–q |ü]XÀ< Û äq\ |òü*‘ê\qT, ªkÕø å±´\qTμ

yê& ÉTø√e& É+.μμ á kÕø å±´\qT Ä< Ûës¡+ #˚d üT≈ £îì

ìs¡ísTT+#·&É+ nH~ |ü]XÀ<Ûä≈£î\T, n<Ûë´|ü≈£î\T, Á|üD≤[ø±

s¡#·q #ùdyês¡T, Ç+ø± yÓ’<ä ùde\q+~+# nHø£eT+~

n+^ø±s¡+ bı+<äT‘√+~. ø£qTø£ nHø£ yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\\T

≈£L&Ü (kÕ+Á|ü<ësTTø£ <Û√s¡DÏ) ªªe´øÏÔ>∑‘· n_ÛÁbÕj·T+μμ

ø£Hêï ªªkÕøå±´<Ûës¡+>± ìs¡ísTT+#·&É+μμ nH <Û√s¡DÏ yÓ’ù|

y ÓTT> ∑T Z #·÷|æd üT ÔHêïs¡T. ø£]≈ £î´\y éT e÷s¡TŒ\T ≈ £L&Ü

kÕøå±´<Ûës¡+>±H ìs¡ísTT+|üã&Ü*.

ø£]≈£î´\yéT dü+düÿs¡D\T :

yÓ’<ä $<ë´]ú C≤„Hês¡®q ø√s¡T‡˝Àì $wüj·÷\≈£î, |ü⁄düÔø£

C≤„qdüeTTbÕs¡®q≈£î e÷Á‘·yT |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü <ëìì

<ëÏ yÓfi‚fl ≤>± ñ+&Ée\dæq nedüsêìï Á|üdüTÔ‘· <Û√s¡DT\T

H=øÏÿ #Ó|ü⁄‘·THêïsTT.

»qs¡ Ÿ yÓT&çdæHé øöì‡ Ÿ Ä|òt m&ÉT πøwüHé ø£$T°

dü÷∫+# yÓ’<ä $<ë´ dü+düÿs¡D\T @$T≥+fÒ

1. $<ë´s¡Tú\ MT<ä yÓ÷|üã&É¶ yêdüÔe düe÷#ês¡ uÛ≤sêìï

‘·–Z+#·≥+.

2. ÄdüøÏÔ, |ü]XÀ~Û+∫ ø£qT>=qT≥, kÕøå±´\ $eTs¡ÙHê‘·àø£

$X‚¢wüD, eè‹Ô J$‘·ø±\+ n+‘ê dü«j·T+>± Hs¡TÃø√>∑*π>

kÕeTsê∆ ìï ô|+#·&É+ Ç˝≤+Ï HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#·≥+.

3. &Üø£ºs¡T eè‹ÔøÏ ‘·–Zq≥T¢>± Ä˝À#·q\T, Á|ües¡Ôq\T,

Ä˝≤π> ù|wü+≥¢ ‘√Ï yê] |ü≥¢, düe÷»+ |ü≥¢ u≤<Ûä ‘·\T

ø£*– ñ+& ˝≤+Ï <äèø£Œ<∏ë\qT ô|+bı+~+#·≥+.

4. ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ Ÿ‡ eT]j·TT eTÚ*ø£ øÏ¢ìø£ Ÿ yÓT<∏ä&éøÏ

nedüs¡yÓTÆq$ Á|ü<Ûëq+>± #Ó|üŒ≥+.

»qs¡ Ÿ øöì‡ Ÿ Ä|òt m&ÉT πøwüHé ø£$T° yê]# Ç$

dü÷∫+#·ã&Ü¶sTT.

ndü\T ø£]≈£î´\yéT nH~ Á|ü<Ûëq+>± Á|üC≤s√>∑

yÓ’<ë´ìøÏ ÁbÕeTTK´‘· ìyê«*. yê´<ÛäT\qT ‘·–Z+#·≥+

ø±≈ £î+&Ü yê´< Û ä T\ ìyês¡D MT<ä πø+ ÁBø£]d ü÷ Ô

Äs√>±´_Ûeè~∆øÏ düVü≤ø£]+#ê*. Á|üC≤edüsê\qT <äèwæº À

ô|≥Tºø√yê*. yê´<ÛäT\ ø±s¡ø±\˝À kÕe÷õø£, yê‘êes¡D

n+XÊ\qT $X‚¢wæ+#ê*. e÷s¡T‘·Tqï Äs√>∑ ùde\ $<ÛëHê\≈£î

nqT> ∑TD+>± e÷s¡T‘ ·÷ $<ë´s¡T ú\≈ £î Áô|’eTØπøs Y˝À,

ø£eT÷´ì° yÓT&çø£ Ÿ düØ«dt À, n˝≤π> Vü‰dæŒ≥ Ÿ Ä<Ûë]‘·

düØ«dt À nqTuÛÑyêìï n+~+#ê*.

nsTT‘ ˚ á ø£]≈ £î´\y éT d ü+d üÿs¡D\T |òü*‘êìï

kÕ~Û+#·≥+ nH~ n<Ûë´|ü≈£î\ HÓ’|ü⁄D´‘· MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç

ñ+≥T+~. n+<äTπø n<Ûë´|ü≈£î\ uÀ<ÛäHê HÓ’|ü⁄D≤´\T ìs¡+‘·s¡+

yÓTs¡T>∑T|ü&ÉT‘·÷, yês¡T eT]+‘· düeTs¡∆‘·qT ô|+bı+~+#·T

≈£îH˝≤ ñ+&Ü*. n|ü& eTq+ n‘·T´‘·ÔeTyÓTÆq uÀ<ÛäHê

|ü<ä∆‘·T\ <ë«sê ªª$<ë´s¡Tú\T düeTs¡∆e+‘·+>± Hs¡TÃø√e&É+μμ

nH $<ë´|òü*‘êìï n~Ûø£+>± bı+<ä>∑\+.

Ç|ü& ÉT eTq+ _ Ûqïs¡ø±\ < Û√s¡DT\ > ∑T]+∫

e÷≤¢&ÉT≈£î+<ë+.


I. düeTs¡∆‘· ø√dü+ $<ä :

yêdüÔe düe÷#ês¡ uÛ≤sêìï yÓ’<ä $<ë´s¡Tú\≈£î ‘·–Z+#·≥+

ø√dü+ªªø√sY $‘Y Ä|üHé‡μμ dü÷∫+#·ã&ç+~. HÓ’|ü⁄D≤´\T,

<äèø£Œ<∏ë\T, u≤<Ûä ‘·\T, |üP]ÔkÕúsTT &Üø£ºs¡T sêuÀjT eTT+<äT

ø±e\dæq ÁbÕ<∏ä$Tø£ C≤„q+ e+Ï$ ªªø√sY ø£]≈£î´\yéTμμ˝À

ñ+&Ü*. e´øÏÔ>∑‘· Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T∫ nedüsê\qT ªªÄ|üHé‡

n+~+#ê*. ªªø√s Y ø£]≈ £î´\y éTμμ˝À HÓ ’|ü⁄D´‘ · ñqï‘ ·

kÕúsTT\qT, dü÷∫ùdÔ— ªªÄ|üHé‡μμ dü÷ø£åàkÕúsTT˝À $wüj·÷e

>±Vü≤q, |üì#j·TT≥, ôV’≤ …e Ÿ kÕeTsê∆ \ kÕ<Ûäq\qT

bı+bı+~kÕÔsTT.

á ªªdüeTs¡∆‘· ø√dü+ $<ä μμ nH <Û√s¡DÏ À eTs=ø£ø√D+

@+≥+fÒ nu Û≤´d ü •ø£ åD≈ £î, C …q]ø ˘ ø±+|æf…˙‡d t≈ £î

ÁbÕeTTK´‘· ìe«≥+, Ç+ø± $<ë´s¡Tú\T ø£*dæ |üì#j·TT≥,

ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ Ÿ‡, düeTkÕ´ kÕ<Ûäq Hs¡TŒ, ìs¡íj·÷‘·àø£

XøÏÔ, ìsê«Vü≤ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T, e´øÏÔ>∑‘· HÓ’|ü⁄D≤´\ ã<ä ≤sTT+|ü⁄,

&Üø£ºs¡T, s√– dü+ã+<Ûë\T, Je˙‘·T\˝À ≈£L&çq øÏ¢ìø£ Ÿ

kÕeTsê∆ \T ô|+bı+~+#·Tø√yê*.

II. |üì Ò<ë düeTdü Ä<Ûë]‘· $<ä :

Ábıô|òwüq Ÿ m&ÉT πøwüHé À düeTdü Ä<Ûë]‘· $<ä

ˇø£ eTTK´yÓTÆq n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£. Ç~ 1969˝À ¬øq&Ü˝Àì

Me Master Medical School ˝À Á|üyXô|≥ºã&ç+~.

n‹ ‘·«s¡ ÀH Bì ÁbÕeTTK´‘·qT >∑T]Ô+∫q nHø£ yÓ’<ä

$<ë´\j·÷\T á d ü]ø=‘ · Ô $< ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|≥º& É+

»]–+~. á $<ë´ eP´Vü‰\˝À uÛ≤>∑+>±H WFMF eT]j·TT

WHO dü+düú\T PBL (Problem based learning) qT

ÄyÓ÷~+#êsTT. $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘· nuÛÑ düHêìï PBL

ne\+_ÛdüTÔ+~. Ç+<äT˝À yÓ’<ä $<ë´]ú ì»J$‘· düeTdü \

qT+∫ H ˚s¡TÃ≈ £î+≤& ÉT. n< Ûë´|ü≈ £î& ÉT πøe\+ <ëìøÏ

ô|òdæ*fÒ≥sY e÷Á‘·yT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ ôd’+Ï|òæø C≤„Hêìï, øÏ¢ìø£ Ÿ

C≤ „Hêìï, yêÏ‘√ bÕ≥T>± øÏ¢ìø£˝Ÿ>± ø±s¡D≤H ˚«wüD

HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+# $<Ûä+>± Ä ì»J$‘· düeTdü \T

πø+ÁBø£è‘·+ #˚j·Tã&Ü*. Çe˙ï ≈£L&Ü "Maastricht

ôdyÓHé»+|tμμ es¡Tdü Áø£e÷ìï ne\+_Û+#ê*.

MAASTRICHT SEVEN JUMP d”¬ø«Hé‡ |òüsY ÁbÕã¢yéT uÒdt&é

…]ï+>¥ :

1. düŒwüº+>± Òì |ü<äC≤\+, uÒdæø uÛ≤eq\T (ø±HÓ‡|tº‡)

düŒwüº+ #j·Tã&Ü* eT]j·TT ì»J$‘·+˝À n+<äs¡÷

yê& ìs¡«#·Hê\qT (e]ÿ+>¥ &Ó|òæìwüHé‡) |üø√yê*.

2. d üeTd ü´\qT ìs¡«∫+#ê*. Äj·÷ $wüj·÷\≈ £î

$es¡DqT ˇ|üø√yê*.

3. düeTdü \qT düTBs¡È+>±, dü÷ø£åà+>± $X‚¢wæ+#ê* (Áu…’Hé

ÁkÕºy éT)

4. kÕ<Ûä |ü& $es¡D\qT n+~+#ê*. n˝≤π> e]ÿ+>¥

ôV’≤b˛B∏dædt ≈£L&É.

5. C≤ „Hês¡ ®q \ø å±´\qT ÁbÕ< Û ëq´‘ê Áø £eT+˝À

s¡÷bı+~+#ê*.

6. C≤„Hês¡®q \øå±´\ô|’ |ü]XÀ<Ûäq »s¡>±*.

7. düeTÁ>∑ $es¡D\‘√ ‹]– ]b˛s¡Tº #j·÷*, <ëì‘√

ø=‘·Ô>± #]q düe÷#êsêìï düeTdü \≈£î nq«sTT+#ê*.

düeTdü Ä<Ûë]‘· C≤„Hês¡®q e\q Á|üjÓ÷»Hê\T :

øÏ¢ìø£˝Ÿ ø±s¡D HÓ ’|ü⁄D≤´\qT H ˚s¡TÃø√e& É+˝À,

$X‚¢wæ+#·&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.

ô|’ô|’q Hs¡TÃø√e&É+ ø£Hêï dü÷ø£åà+>± ˝À‘·T\˝ÀøÏ

yÓ[fl $wüj·TC≤„Hêìï bı+< neø±XÊìï ô|+#·T‘·T+~.

dü«j·T+>± #·÷dæ, ns¡ú+ #düT≈£îì Hs¡TÃø=H neø±XÊìï

ô|+∫, Ä C≤„q+ m≈£îÿe ø±\+ ì*#˝≤ #düTÔ+~.

ys¡T ys¡T düu…®øº‡ eT]j·TT &çdæ|æ¢Hé‡ eT<Ûä düeTq«j·÷ìï,

düeTÁ>∑‘·qT ô|+#·T‘·T+~.

n<Ûë´|ü≈£î\≈£î, $<ë´s¡Tú\≈£î` Çs¡Te⁄]ø° ≈£L&Ü eT]+‘·

ÄdüøÏÔø£s¡+>± Hs¡TÃ≈£îH neø±XÊ\≈£î |ü⁄]>=\TŒ‘·÷

ñ+≥T+~.

Hs¡TÃ≈£î+≥Tqï~ ì»J$‘·+˝À #·÷düTÔHêïs¡T ø£qTø£

n~ $<ë´] ú˝Àì Äd üøÏ Ôì ô|+∫ d ü«j·T+>± Ä

Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§ZH˝≤ #düTÔ+~.

e´øÏÔ>∑‘· $<ë´edüsê\≈£î, ÄdüøÏÔ‘√ eTT+<äT eTT+<äT

m+#·Tø√uÀjT eè‹ÔøÏ >∑\ dü+ã+<Ûë\qT ø£qT>=H˝≤

#düTÔ+~.

kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± edüTÔqï ø£]≈£î´\yéT˝À ñqï nHø£

düeTdü \qT á düeTdü Ä<Ûë]‘· C≤„qs¡®q |ü<ä∆‹ kÕ~Û+∫,

|òü\e+‘·eTÚ‘·T+<äì #Ó|üŒã&ÉT‘√+~.

III. düe÷»ÁX‚j·TdüT‡ ~X˝À yÓ’<ä $<ä (CommunityOrientation in Medical Education) COME:

d üe÷»|ü⁄ y Ó ’<ä´ ned üsê\qT |ü]> ∑Dq˝ÀøÏ

rdüT≈£î+≥T+~ COME. s√>±\qT ìs√~Û+∫ Äs√>±´ìï


eè~∆|üs¡Td ü÷ Ô, s√> ∑ø±s¡ø±\˝À |üsêés¡D, kÕ+|òæTø£

n+XÊ\qT > ∑T]+∫ ms¡Tø£|üs¡Td ü÷ Ô y Ó ’<ä´$<ä´ d üe÷»

Á|üjÓ÷»Hê\ ~X>± kÕ>±\ì n+≥T+~ COME.

düe÷»|ü⁄ nedüsê\qT, ÁX‚j·TdüT‡qT Ä<Ûës¡+>±

#düT≈£îì $<ä m+<äT≈£î ñ+&Ü˝À düeT]∆dü÷Ô WHO Äs¡T

ø±s¡D≤\qT #Ó|æŒ+~.

1. ‘·q #·T≥÷º ñqï düe÷»|ü⁄ düeTdü \qT $<ë´s¡Tú\T

ns¡ú+ #düT≈£îH˝≤ #ùdÔ n~ yê]øÏ kÕe÷õø£ u≤<Ûä ‘·qT

Hs¡TŒ‘·T+~.

2. ~∏j·T]Ïø£ Ÿ C≤„Hêìï (|ü⁄düÔø£C≤„Hêìï) ÁbÕøÏºø£ Ÿ C≤„q+‘√

nqTdü+<Ûëq+ #düT≈£îH˝≤ #düTÔ+~.

3. eè‹Ôì|ü⁄DT\≈£î, e÷eT÷\T »HêìøÏ ñ+& <ä÷sêìï

‘·–Z+∫, düe÷C≤ìøÏ $<ë´\j·÷\≈£î eT<Ûä eT+∫

nqTã+<Ûëìï ô|+#·T‘·T+~.

4. $<ë´s¡®q $<ÛëHêìï ø±˝≤qT>∑TD+>± yÓTs¡T>∑T|üs¡Tdü÷Ô

ì»J$‘·+˝Àì yÓ’<ä düeTdü \qT $<ë´s¡Tú\T #·ø£ÿ>±

m<äTs=ÿH˝≤ #düTÔ+~.

5. düe÷»|ü⁄ yÓ’<ä nedüsê\ ø£qT>∑TD+>± Äj·÷ $wüj·÷\

ne>±Vü≤qqT, C≤„Hêìï eè~∆ |üs¡T#·T≈£îH˝≤ #düTÔ+~.

6. Ç~ kÕe÷õø£ y Ó ’<ä´ùde\ kÕúsTTì ô|+#˚ ˇø£

XøÏÔe+‘·yÓTÆq e÷<Ûä eTeTT.

IV. $<ä , •ø£åD\ (nuÛ≤´düeTT\) eT<Ûä düeTq«j·T+

(Unity between Education and Practice)

<XÊìøÏ yÓ’<ä ùde\+~+# $<ÛëHê\˝Àì e÷s¡TŒ\

ø£qT>∑TD+>± yÓ’<ä $<ä e÷s¡e\dæq nedüs¡+ô|’ á eT<Ûä

ø±\+˝À #ê˝≤ #·s¡Ã q& ÉTk˛Ô+~. Ç °e\ y Ó ’<ä´$<ä´

m<äTs=ÿ+≥Tqï eTTKýÓTÆq nes√<Ûä+ @$T≥+fÒ bı+~q

yÓ’<ä $<ä ≈£L, yÓ’<ë´ìï ÁbÕø°ºdt #düTÔqï yê‘êes¡D≤ìøÏ,

n+XÊ\≈£L eT<Ûä düeTq«j·T+ Òø£b˛e≥+. nHø£ yÓT&çø£ Ÿ

ø± ÒJ\T eTTK´+>± ~∏j·T]Ïø£ Ÿ>± e÷Á‘·yT ñ+&É&É+

>∑eTì+#·e\dæq n+X+. BìøÏ eTs=ø£yÓ’|ü⁄q n‘· ~Ûø£

yÓ’<ä ùde\T (ôV≤˝ŸÔ düØ«ôddt) °∫+>¥≈£î yê&Éã&É≥+

˝Ò<äT. n+<äT πø ø£]≈ £î´\y éT˝Àì Á|ü‹ <äX¯˝À y ÓTT‘ · Ô+

düe÷C≤ìøÏ nedüs¡eTjT´ øÏ¢ìø£ Ÿ ô|òdæ*°dtøÏ $uÛ≤>±\T>±

Á|üyX+ ø£*Œ+∫, yêÏì $<ë´s¡Tú\T ‘·|üŒìdü]>± Hs¡TÃ≈£îH˝≤

#j·÷* yÓ’<ä $<ë´\j·÷\T. ‘êyTs¡Œs¡T#·T≈£îqï \øå±´\

ø£qT>∑TD+>±H ø±ø£ Á|üdüTÔ‘· nedüsê\≈£î (&çe÷+&é‡)

nqT> ∑TD+>± ≈ £L&Ü |üP] Ô ne>±Vü≤q‘√ y Ó ’<ä´$<ë´

Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+∫ n~ neT\jT´˝≤ #·÷&Ü*.

V. Ç+ÏÁπ>wüHé n+&é mØ¢ øÏ¢ìø£ Ÿ ø±+≤øº :

n‘· ~Ûø£ yÓ’<ä $<ë´\j·÷\˝À Ç|ü&ÉT neT\e⁄‘·Tqï

eédüú À $$<Ûä &çbÕsYºyÓT+Ÿ\≈£î $<ë´s¡Tú\T mø‡b˛CŸ

nsTT´ eédüú À ÁbÕø°ºdt #düTÔqï düu…®øº‡ düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq

|òæJwæj·THé‡qT ‘·j·÷s¡T#j·T&É+ Ò<äT. nqedüs¡|ü⁄ ]|æ°wüHé

e\q, Ç‘·s¡ düu…®≈£îº À dü+ã+<Ûä+ Òø£b˛e≥+ e\q,

>∑+<äs¡>√fi+>± ñ+&É&É+ e\q .... Ç<=ø£ nqedüs¡|ü⁄

|ü]dæú‹.

á ndü+‘·è|æÔ qT+&ç 1950\˝À πødt yÓdüºs¡Hé ]»sY«

j·T÷ìe]‡° (Case Western Reserve University)

ªªnqTdü+<Ûëq uÀ<Ûäqμμ nH ø±s¡ Áø£e÷ìï yÓTT<ä\T ô|Ïº+~.

Ç~ eT©º Ábıô|òwüq Ÿ eT]j·TT eT©º &çdæ|æ¢qØ nH 2

s¡ø±\T>± ñ+≥T+~.

eT©ºÁbıô|òwüq Ÿ $<ä ˝À yÓT&çdæHé, q]‡+>¥, &ÓìºdüºØ

e+Ï $$<Ûä ø√s¡T‡\˝À ñqï $<ë´s¡Tú\T ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À

ø£\T|üã&ç uÀ~Û+|üã&É‘ês¡T. á $<Ûëq+ e\q C≤„q+

ùwsY #düTø√ã&ç $<ë´s¡Tú\T Ábıô|òwüq Ÿ ø±ìŒ¤&ÓHé‡ |ü+#·T≈£îH

$< Û ä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+|üã&É‘ês¡T. Bì‘√ Ábıô|òwüq˝Ÿ‡˝À

|ü]XÀ<Ûäq\T ô|]– ñqï‘·yÓTÆq Äs√>∑ kÕúsTTøÏ dü+ã+~Û+∫q

n\yê≥T¢ ô|+bı+~+|üã&É‘êsTT. Bìe\q ]ô|¢øÏºyé ÁbÕø°ºdt

Áb˛‘·‡Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~.

kÕ< Ûës¡D+>± ø√s¡T‡\T ˇø£<ëì ‘ ·sê«‘ · ˇø£Ï

nqTdü+<Ûëì+#·ã&É‘êsTT Vü‰]C≤+≥ Ÿ>±. ø=ÿø£ÿkÕúsTT˝À

ˇø=ÿø£ÿø√s¡T‡ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± uÀ~Û+#·ã&#√≥, eT©º

&çdæ|æ¢qØ Ç+ÏÁπ>wüHé À Ä ø√s¡T‡\qT e]ºø£ Ÿ>± Ç+ÏÁπ>Ÿ

#dü÷Ô ¬s+&ÉT Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe &çbÕsYºyÓT+Ÿ\ <ë«sê

yêÏì nqTdü+<Ûëìdü÷Ô uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·T+~. Bìe\q

uÒdæø ôd’HÓ‡dt, n+&ÉsYÁ>±&ÉT´jTŸ Áb˛Á>±yéT yÓTT‘·Ô+˝À

ñ+≥÷H ñ+≤sTT. uÛÑ$wü ‘·TÔ À $<ë´s¡Tú\T &Üø£ºs¡T¢>±,

Ç‘·s¡ yÓ’<ä ùde≈£î\T>± yê] yê] bÕÁ‘·\T düeTs¡∆e+‘·+>±

b˛wæ+#·≤ìøÏ á $< Ûëq+ #ê˝≤ ñ|üø£]d üT Ô+~.

H ˚s¡TÃ≈ £î+≥Tqï <ëì˝À ¬s\y ÓH é‡ $\Te ñ+<√ ˝Ò<√


>∑eTì+#·‘·–q $<ë´s¡Tú\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ øÏ¢ìø£ Ÿ ø±+≤øº‡qT

#·ø£ÿ>± ìs¡«Væ≤+#·>∑\TZ‘·THêïs¡T.

VI. $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘· C≤„Hês¡®q

dü«j·T+dü÷Œ¤]Ô‘√ ‘·q+‘· ‘êqT>± ñ‘ê‡Vü≤e+‘·+>±,

ÄdüøÏÔ>± uÀ<ÛäHê Á|üÁøÏj·T˝À $<ë´]ú bÕ˝§Z+≥÷ n~ dü÷ø£åà

kÕúsTT˝À $wüj·÷e>±Vü≤qqT (&û|üsY …]ï+>¥) Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~.

Á|üdüTÔ‘· n+&ÉsY Á>±&ÉT´jTŸ Áf…Æì+>¥ m≈£îÿe>± uÀ~Û+|ü

ã& ÉT‘ ·÷ uÀ< Û äq≈ £î n< Ûë´|ü≈ £î&˚ d üe÷#ês¡ πø+Á<ä+>±

ñ+≥÷ $<ë´s¡Tú\T $wüj·÷\qT ô|’ô|’q e÷Á‘·yT Hs¡TÃ≈£îH˝≤

ñ+~. n< $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘· $<ë´$<Ûëq+ m|ü&É÷

ñ‘ê‡Vü≤e+‘ ·+>± ñ+≥÷, $<ë´] ú ‘ ·q+‘ · ‘êqT>±

$wüj·÷\qT, C≤„Hêìï ‘·e⁄«≈£î+≥÷ b˛‘·÷, kÕ<Ûäq #dü÷Ô

Hs¡TÃ≈£î+≥÷H ñ+≤&ÉT. á $<Ûëq+ $<ë´]úì ‘êqT

Hs¡TÃ≈£î+≥Tqï <ëìì ‘·q $<ë´edüsê\≈£î m˝≤ yê&Ü˝À

‘Ó*j·T#dü÷Ô, Hs¡TÃ≈£îH $<Ûëq+˝À ‘·q dü«+‘· |ü<ä∆‘·T\q÷,

XË’*˙ n\yê≥T #dü÷Ô, dü]>±Z Hs¡TÃø√e&É+˝À ‘·q dü«+‘·

ù|dt (pace) ì yê&ÉT≈£î+≥÷, @ $wüj·÷HÓ’ïHê ‘·q

düeTs¡∆‘·\≈£î nqT>∑TD+>± Hs¡TÃ≈£îH neø±XÊìï ø£*ŒdüTÔ+~.

n+‘ ˚ø±<äT, $<ë´] ú u Û Ñ$wü´‘ ·T Ô˝À ‘ ·q eè‹Ô˝À

m<äTs=ÿquÀjT düyêfiflqT, düeTdü \qT düeTs¡∆e+‘·+>±

|ü]wüÿ]+#·Tø√e&ÜìøÏ, ‘ ·q+‘ ·‘êqT>± ø=‘ · Ô C≤ „Hêìï

ne\+_Û+#·≤ìøÏ á $<Ûëq+ #ê˝≤ düVü‰j·T+ #düTÔ+~.á

$<Ûëq+˝À ñqï _Ûqïs¡ø±\ |ü<ä∆‘·T Ò+À #·÷<ë›+.

1. ‘·q+‘· ‘êqT>± dü«j·T+>± <ë] yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ C≤„Hês¡®q.

2. |üì Ä<Ûës¡+>± C≤„Hês¡®q.

3. |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT ‘·\b˛j·TT≥ Ò<ë HÓeTs¡Tyj·TT≥

e\q C≤„Hês¡®q.

4. b˛sYº bò *jÓ÷ Ä<Ûë]‘· C≤„Hês¡®q.

5. ø=~›eT+~ ø£*dæ C≤„Hês¡®q.

6. ‘·q≈£î ‘êqT Hs¡TÃ≈£î+≥÷, ÁbÕC…≈£îº Ä<Ûë]‘· C≤„Hês¡®q.

7. ‘·q ‘√Ïyê]‘√ ø£*dæ #·s¡Ã, $X‚¢wüD\ <ë«sê C≤„Hês¡®q.

VII. ìs¡+‘·s¡ eè‹Ô kÕeTsê∆ \ ô|+|ü⁄<ä\

(Continuing Professional development) CPD:::::

e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq n_Ûeè~∆‘√bÕ≥T Ábıô|òwüq Ÿ‡≈£î düe÷»+

|ü≥¢ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq u≤<Ûä´‘· ñ+~ nH˚~ CPD

>∑eTì+∫+~. ø=‘·Ô>± yÓ’<äT´ …’q yê] ÁbÕMD´‘· ô|+#·&ÜìøÏ,

eè‹Ô À e#Ã U≤∞\qT |üP]+#·&ÜìøÏ, eè‹Ô yê‘êes¡D+˝À

m<äTs¡jT´ nHø±Hø£ düyêfifl≈£î düŒ+~+#·&ÜìøÏ CPD

#ê˝≤ nedüs¡+. ‘·q $<ë´s¡Tú\qT, düuÛÑT´\qT ø±bÕ&É≥yT

ø±≈£î+&Ü, yê] n_Ûeè~∆ì ≈£L&Ü ‘·eT u≤<Ûä ‘·>± Ábıô|òwüq Ÿ

u≤&ûdt d”«ø£]+#ê*. yÓ’<ä eè‹Ô À ñqï yê] düeTs¡∆‘·\qT

ìs¡+‘·s¡+ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Abrahamson et al 8

eTTK´ dü÷Á‘ê\qT dü÷∫+∫+~.

yÓ’<ä $<ä qT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ dü÷Á‘ê\T:

Eight principles of Continuing Medical

Education (CME):

1. ned üsê\qT n+#·Hê y˚d ü÷ Ô CME Á|üD≤[ø£\T

ñ+&Ü*.

2. J$‘ê+‘ ·+ H ˚s¡TÃø√e\d æq HÓ ’|ü⁄D´‘ ·\T, øÏ¢ìø£˝Ÿ

ø±s¡D≤\ nuÛ≤´dü+, ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH $<Ûëq+ |ü≥¢

ne>±Vü≤q, ìØí‘·yÓTÆq $wüj·T |ü]C≤„q+ bı+<äT≥

e+Ï \øå±´\qT CME ô|≥Tºø√yê*.

3. C≤„Hês¡®q |ü<ä∆‘·T\˝À ‘·–q yêÏ‘√ CME \øå±´\qT

kÕ~Û+#˝≤ #j·÷*.

4. dü+|üPs¡íyÓTÆq $X‚¢wüD\T #dæ, e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq düVü≤»

d üeTs¡ ∆‘ ·\ Ä< Ûës¡+>± CME ˝À q÷‘ ·q uÀ< Û äHê

Á|üÁøÏj·T\qT #sêÃ*.

5. CME ˝À bòÕ´ø£©º n_Ûeè~∆ #ê˝≤ eTTK´+.Ç+<äT˝À

~∏j·TØ eT]j·TT n|æ¢πøwüHé\˝À edüTÔqï ø=‘·Ôø=‘·Ô C≤„Hês¡®q

|ü<ä∆‘·T\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+, yê]≈£îqï $wüj·T C≤„Hêìï

$<ë´]ú nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡Ã≥+, Á≤Hé‡ ÒŸ

#j·T&É+ e+Ï$ ñ+&Ü*.

6. $<ë´s¡®q Á|üÁøÏj·T\˙ï ≈£L&Ü kÕøå±´<Ûës¡ yÓ’<ä + Ä<Ûës¡+>±

ñ+≥÷, <ëì‘√ nqTdü+<Ûëìdü÷Ô »s¡>±*.

7. kÕ<Ûä yÓTÆq|ü⁄&É ≤¢ Ç‘·s¡ $uÛ≤>±\ yÓ’<äT´\‘√, n˝≤π>

‘·eT ‘·eT Á|ü‘˚ ø£ $uÛ≤>±\ yÓ’<äT´\‘√ Ç+≥sêøº

ne&ÜìøÏ CME ÁbÕeTTK´‘·ìyê«*.

8. CME d üeTs¡ ∆e+‘ ·eTyê«\+fÒ |ò æJw æj·TH é‡ ÁbÕø ° ºd t

_ùV≤$j·TsY À ªª|òü*‘· Ä<Ûë]‘· #·s¡ \qTμμ Á|üyXô|Ïº,

|ü]XÀ<Ûäq\qT ≈£L&Ü #j·÷*.

ÇM dü÷∫+#·ã&çq 8 dü÷Á‘ê\T.


yÓ’<ä $<ä qT n_Ûeè~∆ #j·T&ÜìøÏ düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq

uÀ<Ûäq eTTKýÓTÆq n+X+. ø£qTø£ <ëìô|’ m≈£îÿe ÁX<ä∆

ô|≥ºe\dæq nedüsêìï yÓ’<ä $<ë´ ì|ü⁄DT\T H=øÏÿ #Ó|ü⁄‘·÷H

ñHêïs¡T. Ç˝≤ HÓ ’|ü⁄D≤´\qT, X ¯øÏ Ô˙ n_ Ûeè~∆ #˚ùd

ø±s¡ Áø£e÷\T eT]j·TT Ç‘·s¡ Á|üÁøÏj·T\T, eP´Vü‰\T, |ü<ä∆‘·T\

<ë«sê n<Ûë´|ü≈£î\≈£î °∫+>¥ À, Áf…Æì+>¥ À ≈£L&Ü •ø£åD

Çe«e\dæ ñ+≥T+~.

VIII. ø£eT÷´ìπøwüHé n+&é ÇHé|òüsYyTwüHé f…ø±ï\J (C&IT)

Á|üdüTÔ‘· y>∑e+‘·yÓTÆq kÕ+πø‹ø£ Á|ü|ü+#·+˝À Ç+≥¬sïŸ

<ë«sê düe÷#ês¡ Á|üyêVü≤+ yÓ’<ä $<ä ˝À nHø£ e÷s¡TŒ\≈£î

ø±s¡DeTÚ‘·T+~. <ë+‘√ yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\\T ‘Ó*$>∑\ eT+∫

$<ë´s¡Tú\qT Äø£≥Tºø√e&Üìπø ø±ø£, yÓ’<ä eè‹Ô À C&IT

eT]j·TT ÇH é|òüs Yy˚T Ïø ˘‡ HÓ ’|ü⁄D≤´\ MT<ä #ê˝≤es¡≈ £î

Ä<Ûës¡|ü&É≥+, yêÏ ÄeX´ø£‘· e\¢ ≈£L&Ü Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±

yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJ\T á ø£+|üP´Ï+>¥ ô|òdæ*°dt MT<ä uÛ≤Ø>±

ì<ÛäT\T yÓ∫ÃdüTÔHêïsTT. $C≤„q+, |ü]XÀ<Ûäq\T, Äs√>∑

|ü]s¡ø£åD\≈£î C&IT ‘·qe+‘·T düVü‰j·T+ #j·÷*. ø±uÀjT

&Üø£º¬s’¢q yÓ’<ä $<ë´s¡Tú\≈£î C&IT ì uÀ~Û+#·≥+ ˇø£

‘·|üŒìdü] nedüs¡+. C&IT ì ‘·s¡>∑‹>∑~˝À >±ì, ‘·s¡>∑‹

ãj·T≥ >±ì uÀ~Û+#·≥+ ‘·|üŒìdü] #j·÷*. dü«j·T+

dü÷Œ¤]Ô‘√ $<ë´s¡Tú\T Hs¡TÃ≈£îì yê&˝≤ #j·÷*.á kÕ+πø‹ø£

$k˛Œ¤≥q+ yÓ’<ä $<ä qT yÓT\¢yÓT\¢>± yÓuŸuÒdt¶ ÇHéÁdüºø£åHé>±,

e- …]ï+>¥ eT]j·TT e]º Ÿ (Virtual) $<ä >± e÷πsÃdüTÔ+~.

á Ç+≥ ¬sïŸ $<ä´ |òü\e+‘ ·eTyê«\fÒ $<ë´s¡T ú\≈ £î

ø£+|üP´≥s¡T¢, Ç+≥¬sïŸ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É≥yT ø±≈£î+&Ü

á $<Ûëq+˝À Hs¡TÃø√e&É+ |ü≥¢ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ä+

ñ+&Ü*.n< Ûë´|ü≈ £î\qT ≈ £L&Ü ‘ ·eT uÀ< Û äq≈ £î á

kÕ+πø‹ø£‘·qT m≥¢ yê&ÉTø√yê˝À, <ëì<ë«sê ˇø£ $<ë´

yê‘êes¡D≤ìï m˝≤ ø£\T>∑CÒj·÷˝À ø£qT>=H˝≤ á s¡ø£yÓTÆq

$<ë´s¡®q Ä˝À∫+|ü#düTÔ+~.

n<Ûë´|ü≈£î&É+fÒ ªªn˙ï ‘Ó*dæ C≤„Hêìï yÓ<ä» Ò¢yê&ÉTμμ

nH kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ uÛ≤eq >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·e\dæ edüTÔ+~.

á ø±\+˝À ÇyTõ+>¥ f…øÏïø‡, ø£\sY Ø Ábı&Éø£åHé, ø£+|üP´≥sY

dæºeTT ÒwüHé‡, M&çjÓ÷ fÒ|æ+>¥, ø£+|üP´≥sY &≤uÒdt eT]j·TT

Ç+≥¬sïŸ neø±XÊ\T $<ë´s¡Tú\≈£î n<Ûë´|ü≈£î&ÉT düe÷#ês¡

Á|üyêVü≤+ #j·Te\dæq nedüs¡+ Ò≈£î+&ÜH Hs¡TÃø√>∑*π>

n<äT“¤‘ · neø±XÊ\qT n+<äC Òd üT ÔHêïsTT. ‘ ·«s¡˝ÀH ˚

ªªn<Ûë´|ü≈£î&çì ø£ eTTKýÓTÆq $C≤„q, düe÷#ês¡ πø+Á<ä+>±

Ä<Ûës¡|ü& dæú‹μμ e÷]b˛‘·T+~.

$<ë´s¡®q <äèø£Œ<∏ä+˝À edüTÔqï á e÷s¡TŒ\T, ôd ŸŒ¤

]ô|ò¢ø£åHé eT]j·TT ôd ŸŒ¤ mHéùV≤Hé‡yÓT+Ÿ <ë«sê Hs¡TÃ≈£îH

neø±XÊ\T HÏ yÓ’<ä n<Ûë´|ü≈£î\ e´øÏÔ>∑‘· eT]j·TT eè‹Ô

|üs¡yÓTÆq m<äT>∑T<ä\≈£î düyêfiófl.

..... 1998 Á|üø±s¡+ ªªπøe\+ nqTuÛÑe+ <ë«sê

e÷Á‘·yT Hs¡TÃø√e&ÉeTH~ #ê˝≤ HÓeTà~ eT]j·TT øÏ¢wüº‘·s¡yÓTÆq

|ü<ä∆‹. bòÕø£©º &Óe\|tyÓT+Ÿ Áb˛Á>±yéT‡ á Hs¡TÃ≈£îH

d üeTj ·÷ì ï ≈ £ î~+#·≤ìø Ï eT]j·TT uÀ< Û äq

yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ <ë] #·÷|ü⁄‘êsTT.μμ

yÓ’<ä n<Ûë´|ü≈£î\T ø£qTø£ ‘·eT $uÛ≤>±\ nuÛ≤´kÕìï

dü¬s’q <äècÕº+‘· dü÷Á‘ê\‘√ ø£*|æ ‘·eT uÀ<Ûäq »]|æ‘,

Ä uÀ<Ûäq e\q yÓ’<ä $<ë´s¡Tú\T, yê] <ë«sê ù|wü+Ÿ‡,

eT]j·TT düe÷»+ Á|üjÓ÷»q+ bı+<äT‘·T+~. n˝≤ H&ÉT

y Ó ’<ä´ $<ë´s¡T ú\qT πs|ü Ïø±\+˝À C≤ „q+‘√ ì+& çq

ø±+|æf…+Ÿ eT]j·TT πø]+>¥ &Üø£ºs¡T¢>± ‘·j·÷s¡T#j·÷\+fÒ

n<Ûë´|ü≈£î Ò <ëìì dü]>±Z #j·÷*.

eTT–+|ü⁄ :

yÓ’<ä $<ä ˝À e÷s¡TŒ nH~ H&ÉT Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±

»s¡T>∑T‘√+~. yÓ’<ä ùde\+~+# |ü<ä∆‘·T\˝À edüTÔqï e÷s¡TŒ\

ø£qT>∑TD+>± e÷s¡T‘·÷ $<ä eT]j·TT yÓ’<ä +˝À n_Ûeè~∆

#Ó+<äT‘·Tqï C≤„q+‘√ dü]‘·÷>∑T‘·÷ J$‘ê+‘·+ Hs¡TÃ≈£î+≥÷,

ÇqŒ¤sYyTwüHé f…ø±ï\J˝À ÁbÕMD´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+≥÷,

düe÷»|ü⁄ nedüsê\qT, ÄX\qT HÓs¡yπsÃ˝≤ &Üø£ºs¡¢qT

‘·j·÷s¡T#j·Te\dæq nedüs¡+ ñ+~.

<˚X ¯+˝Àì Á|ü»\+‘ê Äs√> ∑´+>± ñ+&Ü\+fÒ,

nedüsê\ Ä<Ûë]‘· eqs¡T\qT ‘·j·÷s¡T#düTø√yê*. yÓ’<ä

$<ä´˝À n_ Û˝wüD°j·Ty ÓT Æq e÷s¡TŒ\T sêyê\+fÒ

n<Ûë´|ü≈£î\qT, Á|üD≤[ø± s¡#·q\T #ùd yê]ì, •ø£å≈£î\qT

n< ~X˝À Ä˝À∫+|üCÒj·T≤ìøÏ #ê˝≤ ø£wüº|ü&Ée\dæ

ñ+≥T+~. kÕ+Á|ü<ëj·Tø£yÓTÆq Ä˝À#·Hê $<Ûëq+ qT+∫

á e÷s¡TŒ »s¡>±\+fÒ, $<ëý‘·Ô\T, Á|üD≤[ø± s¡÷|üø£s¡Ô\T

$<Ûëq ìπsí‘·\ jÓTTø£ÿ dü+dæ<ä∆‘·, yês¡T <ëì˝À b˛wæ+#

bÕÁ‘·\ dü«uÛ≤e+˝À düeT÷\yÓTÆq e÷s¡TŒ »s¡>±*.

(nqTyê<ä+ : leT‹ dü«s¡í\‘·)


yÓ’<ä +˝À |ü]XÀ<Ûäq nedüs¡+

Á|ü|ü+#·+˝Àì Á|ü‹ ÁbÕ+‘·+˝Àq÷ nø£ÿ&ç yê‘êes¡D|ü]dæú‘·T\T, kÕ+|òæTø£ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\÷— C≤‹|üs¡, e+XbÕs¡+

|üs¡ \ø£åD≤\qT ãÏº s√>±\÷` yêÏ Á|ü‘´ø£ rs¡T ‘Óq÷ï\÷

e⁄+≤sTT. bÕXÊÃ‘· <XÊ\‘√ b˛*Ã‘ uÛ≤s¡‘·<X+˝À ù|<ä]ø£+

rÁe‘·s¡eTe&É+ e\¢ eTTK´+>± Á>±MTD ÁbÕ+‘· Á|ü»\T

s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙Ï kÂø£s¡éT÷, bÕ]X¯ó<ÛäéT÷ ø=s¡e&ç,

eT<ÛäTy˚TVü≤eT÷, ø£ åj·T, ≈£îwüßº, eT˝ Ò]j·÷ ‘·~‘·s¡

n+≥Tyê´<ÛäT\‘√ dü‘·eT‘·eTe⁄‘·THêïs¡T. Á|ü|ü+#· Á|ü»\

Äs√>∑ düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ bÕXÊÃ‘· <XÊ\T

yÓ’<ä´ |ü]XÀ<Ûäq\T ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT >±ì, >∑‘· ø=ìï

<äXÊu≤›\T>± Hê&û dü+ã+<Ûä yê´<ÛäT\÷, ø±´q‡sY\ô|’qH

m≈£îÿe>± πø+ÁBø£]+#êsTT. ø±ãÏ º eTq<˚X¯+˝À

$|üØ‘·+>±q÷, $düÔè‘·+>±q÷ e⁄qï≥Te+Ï s√>±\

ìyês¡D≈£î yÓ’<ä |üs¡yÓTÆq |ü]XÀ<Ûäq\T #j·Te\dæq nedüs¡+

m+‘Ó’Hê ñ+~.

ndü\T yÓ’<ä $<ä n<Ûä j·Tq+˝ÀH $$<Ûä s√>±\

XÊÁd”Ôj·T |ü]o\q, n<Ûä j·Tq+ |ü]XÀ<ÛäHê Á|üj·T‘·ï+

Ç$T&ç e⁄+&Ü*. 1962e dü+e‘·‡s¡+˝À HqT yÓ’<ä $<ë´]ú>±

e⁄qï|ü⁄&ÉT Hê düVü≤√<Ûë´sTT eTTs¡∞<ÛäsY dü+bÕ<ä≈£î&ç>±

>±+BÛ yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\ $<ë´]údü+|òüT+ kÕe˙sY e∫Ã+~.

ø± ÒJ e÷>∑C…’HéøÏ yê´kÕ\T |ü+|æ+#·e\dæ+~>± Äj·Tq

Ç<ä›s¡T Á|üeTTKT\qT ø√sês¡T. Ä Ç<ä›s¡T˝À ø£s¡T nyÓT]ø±

Áô|dæ&Ó+Ÿ C≤Hé.m|òt.¬øq&û (1917`1963) ø±>± ¬s+&Ée

yês¡T >=|üŒ JeXÊÁdüÔy˚‘·Ô, <˚Vü≤<Ûäs¡à XÊÁdüÔy˚‘·Ô eT]j·TT

»qT´XÊÁdüÔE„&ÉT nsTTq C…_ôV≤#Y Vü‰ Ò¶Hé. yê]<ä›s¡÷ eTTs¡∞<ÛäsY

ø√]ø£qT eTìï+∫ yê´kÕ\T |ü+bÕs¡T. ¬øq&û nyÓT]ø±˝Àì

yÓ’<ä eédüú >∑T]+∫ ÁyêùdÔ, Vü‰ Ò¶Hé yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûäq >∑÷]Ã

Ä˝À#·qqT πs¬ø‹Ô+# yê´kÕìï ÁyêkÕs¡T. n< HêøÏ|üŒÏø°

e÷s¡Z<äs¡Ùø£+>± ñ+~. Hêπø ø±<äT, eTq<X+˝À yÓ’<ä

eè‹Ô #|üÏºq yê]øÏ, yÓ’<ä |ü]XÀ<ÛäHêù|ø£å e⁄qï yê]øÏ

≈£L&Ü e÷s¡Z<äs¡Ùø£yÓTÆq~. uÛ≤s¡‘·<X+˝À #ê˝≤eT+~ ‘êeTT

yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûäq ` Hê nqTuÛÑyê\T&Üˆˆ &ç. sêC≤¬s&ç¶d”ìj·TsY q÷´s√düs¡®Hé

1234567890123456789012345678123456789012345678901234567812345678901234567890123456781234567890123456789012345678123456789012345678901234567812345678901234567890123456781234567890123456789012345678

123456789012345678901234567123456789012345678901234567123456789012345678901234567123456789012345678901234567123456789012345678901234567123456789012345678901234567123456789012345678901234567

yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûäq\T #Ój·T´&ÜìøÏ ‘·>∑Z ô|<ä› Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T

Òeì |òæsê´<äT #kÕÔs¡ì Vü‰ Ò¶Hé u≤<Ûä|ü&Ü¶s¡T. #ê˝≤es¡≈£î

|ü]XÀ<Ûäq\≈£î ô|<ä›>± |ü]ø£sê\ nedüs¡+ Ò<ä , ‘·>∑T

e÷Á‘·|ü⁄ kÂø£sê´\‘√ ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃq˙ Äj·Tq ‘·qTï

õÁu≤\ºsYô|’ ôd’ì≈£î\≈£î yÓ’<ä + ø√dü+ ìj·T$T+∫q|ü⁄&ÉT

‘·q |ü]XÀ<Ûäq <ë«sê ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#·

j·TT<ë∆\˝Àq÷ n‹ Á|üeTTKbÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+∫q ªõÁu≤\ºsYμ

2.6 #·<äs¡|ü⁄ yÓTÆfifl $d”Ôs¡í+ >∑\ HÍø± eT]j·TT yêj·TTùdq\

j·TT<ä∆kÕúes¡+. nø£ÿ&É düeTdü @$T≥+fÒ, Á_≥Hé Àì

o‘·\ÁbÕ+‘·+ qT+∫ õÁu≤\ºsY ô|’øÏ |ü+|æq ôd’ì≈£î\T

ø=~›s√E˝À ¢H ˚ »ãT“|ü& ç ‹]– y Ófi ‚flyês¡T. ø=+<ä ¬s’‘ ˚

#·ìb˛j·÷s¡T ≈£L&Ü. nø£ÿ&É≈£î nedüs¡yÓTÆq+‘· eT+~ì

|ü+| æ, |üì#˚sTT+#·& É+ Á_≥H é≈ £î ô|<ä › d üeTd ü´>±

|ü]D$T+∫+~. nø£ÿ&É≈£î yÓ[flq yês¡T m+<äT≈£î »ãT“

|ü&ÉT‘·THêïs√, m+<äT≈£î #·ìb˛‘·THêïs√, düeTùd´$TÀ

‘Ó\TdüTø√eTì Vü‰ Ò¶Héì |ü+bÕs¡T. õÁu≤\ºsY y&ç, ‘eT‘√

ì+&çq ∫qï B$. ô|’>± <ëìøÏ 1411 n&ÉT>∑T\ @ø£•\

‘√&Ó’ yê‘êes¡D+ eTØ y&Ó≈£îÿ‘√+~. o‘·\ÁbÕ+‘·+ qT+∫

nø£ÿ&çøÏyÓ[flq yêfi¯ófl $|üØ‘·yÓTÆq #ÓeT≥‘√ ˙s¡dü|ü&ç

b˛e&ÉeT÷, &û ôV’≤Á&˚wüHé≈£î >∑Ts¡e«&ÉeT÷, e&É<Óã“≈£î

#·ìb˛e&ÉeT÷ »s¡T>∑T‘·Tqï~. Vü‰ Ò¶Hé yê] ãs¡Te⁄\T,

eT÷Á‘·+˝Àq÷, d”s¡+˝Àq÷ m\Áø√º …’Ÿ\qT n+#·Hê ydæ,

&û ôV’≤Á&wüHé \eD≤\ ‘·s¡T>∑T<ä\ Ò Á|ü<Ûëq düeTdü \T>±

>∑T]Ô+∫, yêÏì düe]+#ê&ÉT. @ Òãπs≥Ø ˝ÀHÓ’Hê Ä

e÷Á‘ ·+ ÁbÕ< ∏ ä$Tø£ kÂø£sê´\T+≤sTT. |üPs¡«+

n+≥Tyê´<ÛäT\T, nHø£ Ç‘·s¡ s√>±\ >∑T]+∫ mH√ï s¡ø±\

n_ÛÁbÕj·÷\T, dæ<ë∆+‘ê\T e⁄+&$. Äs√>∑ düeTdü \qT

|ü]wüÿ]+#·&É+˝À dü¬s’q Ä˝À#·q, ùV≤‘·Tã<ä›yÓTÆq #=s¡e‘√

s√–ì, s√>±ìï |ü]wüÿ]+#·&É+ nedüs¡eTì, Vü‰ Ò¶Hé Ç<

dü¬s’q $<ÛëqeTì ù|s=ÿHêïs¡T. ôV’≤<äsêu≤<äT˝À ø£ kÕ<Ûës¡D

y ÓT ÆÁø√k˛ÿ|ü⁄, kÕÿ˝Ÿô|˝Ÿ‘√ <√eTø£& ÉT|ü⁄ ø√d æ |üØøÏ å+∫

eT Ò]j·÷ |üsêqïJ$ (Parasite) ì ø£qT>=ì s√Hê Ÿ¶


sêdt H√ãT Ÿ ãVüQeT‹ bı+<ës¡qï $wüj·÷ìï eTq+

C≤„|üø£+ #düTø√yê*.

yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûäq\˝À Hê nqTuÛÑyê\T

eTq<X+˝À $kÕÔs¡+>± e⁄qï bò ¢s√dædt yê´~Ûô|’

HqT #dæq yÓ’<ä |ü]XÀ<ÛäHê n<Ûä j·THê\T ø=ìï+Ïì

‘Ó*j·TCÒkÕÔqT.

1971e dü+e‘·‡s¡+˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #Ó+~q

uÛ≤s¡‘· uÛÑ÷>∑s¡“¤düπs« <äøÏåD eT+&É\|ü⁄ ¬ø$TÁd”º ˝≤u§πs≥Ø

(s¡kÕj·TqXÊÁdüÔ+ |ü]XÀ<ÛäHê\j·T+) &Ó’¬sø£ºsY ø°.X‚. &Üˆˆ

¬ø.$.sêe⁄ bò ¢s√dædt |”&ç‘·T\≈£î ôds¡Œ+f…ÆHé (Serpentine)

yê&ç #·÷&ÉeTì dü\Vü‰ Ç#êÃs¡T. <X+˝À bò ¢s√dædt $kÕÔs¡+>±

e⁄qï ÁbÕ+‘ê˝À¢ì uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤˝À¢ n~Ûø£ bò ¢¬s’&é\qT ‘=\–+#

@<Ó’Hê ˇø£ düT\uÛÑ|ü<ä∆‹ì ø£qTø√ÿeTì Äj·TqqT πø+Á<ä

Á|üuÛÑT‘·«+ ø√]+~. $$<Ûä kÕ+Á<ä‘·\˝À qTqï uÛÑ÷>∑s¡“¤

»˝≤˝À¢ì bò ¢¬s’&É¢qT ‘=\–+#·>∑\ n<äT“¤‘·XøÏÔ ªôd¬sŒ+f…ÆHé

< Ûë‘ ·Te⁄≈ £î e⁄qï<äì Äj·Tq $d ü Ôè‘ · |ü]XÀ< Û äq\˝À

ø£qT>=Hêïs¡T. bò ¢s√dædt s√>∑T\≈£î ôd¬sŒ+f…ÆHéqT yê&ç yê]

meTTø£\˝Àì bò ¢¬s’&É¢qT ‘=\–+#·e#·TÃHyÓ÷ |ü]o*+#·eTì

qqTï ø√sês¡T. ôd¬sŒ+f…ÆHé n+fÒ yÓT^ïwæj·T+ yÓT≤dæ*πøŸ

(Magnesium Metasilicate). d æ* πø Ÿ≈ £î bò˛ ¢ ¬s’& éqT

‘=\–+#·>∑\ XøÏÔ e⁄+&É<äT. ôd¬sŒ+f…ÆHé nH~ ˇø£ Xó~∆

#j·Tã&Éì Kì»eT˙, n+<äT˝À #ê˝≤ Vü‰ìø£s¡ |ü<ësêú\T

e⁄+&Ée#·Ã˙ HqT ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT. ø±ãÏº j·T<Ûë‘·<ä+>±

<ëìï s√>∑|üØø£å≈£î yê&É ÒqT. ôd¬sŒ+f…ÆHéqT Òãπs≥Ø˝À

|ü]XÀ~ÛùdÔ <ëì˝Àì #·Ts¡T¬ø’q |ü<ësêú\T yÓT^ïwæj·T+ Ä¬ø’‡&é,

yÓT^ïwæj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&éqT mqTï≈£îHêïqT. m+<äTø£+fÒ

n~ ˙ Ï˝À ‘=+<äs¡>± ø£]–b˛sTT s¡ø£ ÔHêfi ¯+ <ë«sê

|ü+|æ+#·&ÜìøÏ (Ç+C…≈£îº #j·T&ÜìøÏ) nqTe⁄>± e⁄+≥T+~.

HêÏ >=|üŒ yÓ’<äT´\÷, Á|æì‡bÕ Ÿ >±¬s’q ø°.X‚. &Üˆˆ õ.q]‡+>∑

sêe⁄ >±] düVü≤ø±s¡+‘√ q˝§Z+&É qT+∫ uÀqT\˝À bò ¢s√dædt

k˛øÏq ≈ £îø£ÿ\qT ‘Ó| æŒ+#êeTT. bòÕs¡àø±\J qT+∫

&Üˆˆ U≤<äsY, &çbÕsYºyÓT+Ÿ ôV≤&é &Üˆˆ ô|+≥j·T´ >±s¡¢

düVü≤ø±s¡+‘√ s√E\ ‘·s¡ã&ç Ä ≈£î≈£ÿ\ eT÷Á‘·qeT÷Hê\qT

ùdø£]+∫ n+<äT˝Àì bò ¢¬s’&éqT n+#·Hê ykÕ+. ôV’≤<äsêu≤<é

≈£î≈£ÿ\˝À ø£+fÒ, MÏ À 10 qT+∫ 15 ¬s≥T¢ m≈£îÿe>±

bò ¢¬s’&é e⁄qï≥T¢>± ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. bò ¢¬s’&é k˛øÏq ≈£î≈£ÿ\øÏ

s¡ø£ÔHêfi≤\ <ë«sê yÓT^ïwæj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é møÏÿ+∫ yêÏ

eT÷Á‘êìï |üØøÏåùdÔ #ê˝≤ m≈£îÿe>± bò ¢¬s’&éqT yÓT^ïwæj·T+

‘=\–+#·>∑\<äì s¡TEyÓ’+~. ø±ì eTqTwüß\˝À s¡ø£ÔHêfi≤\

<ë«sê yÓT^ïwæj·T+ møÏÿ+# ã<äT\T @ø£+>± H√Ï <ë«sêH

Çe«& É+ <ë«sê bò˛ ¢ ¬s’& éqT eT÷Á‘ ·+‘√ ‘=\–+#·& É+

kÕ<Ûä eTsTT+~. Ç<ä+‘ê HqT yÓ’<ä $<ë´]ú>± e⁄qï|ü&ÉT

e÷ ø± ÒJ e÷>∑C…’Hé À Vü‰ Ò¶Hé yê´dü+ e\¢ Hs¡TÃ≈£îqï<.

ˇø£ düeTdü qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ #ùd |ü]XÀ<Ûäq ≈£L&Ü

d üT\Ty Ó ’q~>± e⁄+&Ü*. á |ü]XÀ< Û äq ªªq÷´sê\J

Ç+&çj·÷μμnH C≤rj·T |üÁ‹ø£ À Á|ü#·T]+#·ã&ç+~.

≈£îø£ÿ\ô|’ eTs√ |ü]XÀ<Ûäq >∑÷]Ã ‘Ó*j·T#kÕÔqT.

ôdÿ*≥ Ÿ bò ¢s√dædt nH~ meTTø£ À¢ bò ¢¬s’&é n~Ûø£+>±

#s¡≥+ e\¢ edüTÔ+<äì, ndæú|ü+»s¡+˝Àì 96 qT+∫

99% bò ¢¬s’&é meTTø£ À¢H e⁄+≥T+<ä ‘Ó*dæq $wüj·TyT.

meTTø£\T > ∑ Ï º|ü& ç, ø£s¡T≈ £î<äq+‘√ Äd æ ºj Ó÷ô|ò’ Ÿ‡

(Osteophytes) n_Ûeè~∆ ne⁄‘êsTT. ∫e]øÏ á e÷s¡TŒ\T

yÓHÓïeTTø£qT ≈£î+∫+|ü#dæ eTs¡D≤ìøÏ <ë]rkÕÔsTT. ø±ì

Fran (1976) nH »s¡àHé bÕ<∏ë\õdtº bò ¢s√dædt s√–

yÓHÓïeTTø£qT n<Ûä j·Tq+ #XÊ&ÉT. ø±ì Äj·Tq Áu…sTTHé

ø±q‡sY ‘√ eTs¡DÏ+#ê&ÉT. Äj·Tq yÓHÓïeTTø£ À e‹Ô&ç‘√

≈£î+∫+#·T≈£îb˛jT \ø£åD≤\˝À e÷s¡TŒ\T >∑eTì+#ê&ÉT.

Äj·Tq |ü]o\q j·÷<äè∫Ã¤ø£+ ø±e#·TÃ ø±ì <ëìï

|ü]XÀ~Û+#·e\dæq nedüs¡eTT+~. s√>∑T\ yÓHÓïeTTø£ qT+∫

ãj·÷|”‡ ùdø£]+#· Ò+ ø£<ë! n~ #ê˝≤ Á|üe÷<äø£s¡+.

Hê |ü]XÀ<Ûäq #ê˝≤ düT\TyÓ’q~. Myelographic block

(yÓqTï|üPdü≈£î eT+<äT Ç∫Ã mø‡πs rj·T≥+) Ò≈£î+&Ü

≈£îø£ÿ\ yÓHÓïeTTø£\T |ü]o*+∫ n<Ûä j·Tq+ #Ój·T´&É+,

mø‡πs n<Ûä j·Tq+, eT÷Á‘· qeT÷Hê\ <ë«sê ≈£îø£ÿ\˝À

bò˛ ¢ ¬s’& éqT ìsê ∆]+#·≥+` ‘ ·sê«‘ · yê Ïô|’ Cisternal

myelograms (yÓT<ä&ÉT≈£î eT+<äT Ç∫Ã mø‡πs rj·T&É+)

ìs¡«Væ≤+#·&É+, yÓHÓïeTTø£ô|’ e‹Ô&ç ≈£î+∫+#·T≈£îb˛e&É+,

Òø£b˛‘ yêÏì e~ Òdæ bÕ<∏ë\J $uÛ≤>∑+˝À yÓqTïeTTø£qT

n<Ûä j·Tq+ #j·T&É+. Hê≈£î ø±e\dæ+~ @$T≥+fÒ, bò ¢¬s’&é

yê´~Û‘√ qTqï ≈£îø£ÿ\T, mø‡πs j·T+Á‘·eT÷qT. Ç<ä+‘ê

&Üˆˆ $ M mu…ì»sY &çbÕsYºyÓT+Ÿ ôV≤&é>± e⁄qï mHê≥MT

˝Òãπs≥Ø˝Àì ∫qï mø ˘‡ πs y ÓTw ”H é‘√ kÕ< Û ä´eTsTT+~.

e÷n<Ûä j·Tq+ "American journal of Fluoride"˝À


Á|ü#·T]+#·ã&ç+~. Bì dü+<XyTeT+fÒ #ê˝≤ ø± ÒJ\˝À

n+<äTu≤≥T˝À e⁄+& kÂø£sê´\‘√fÒ m+‘√ eT+∫ yÓ’<ä

|ü]XÀ<Ûäq\T #Ój·T´e#·TÃ. ø±ø£b˛‘ dü¬s’q bÕ¢ì+>¥ nedüs¡+.

ø=ìï s¡ø±\ n<Ûä j·THê\øÏ, |ü]XÀ<Ûäq\øÏ Ä<ÛäTìø£

|ü]ø£sê\ nedüs¡+ |ü&ÉT‘·T+~. nsTT‘ ôV’≤<äsêu≤<äT

|ü]d üsê\˝À n≥Te+ Ï kÂø£sê´\T n+<äTu≤≥T˝À

e⁄HêïsTT. ñ<ëVü≤s¡DøÏ |ü~ùV≤qT @+&É¢ ÁøÏ‘·+ HqT Á|üø±X+,

q˝§Z+&É õ˝≤¢ À¢ì bò ¢¬s’&é |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À 65 s¡ø±\

ns¡T<Ó’q eT÷\ø±\ neX‚cÕ\qT n<Ûä j·Tq+ #j·÷\qT

≈£îHêïqT. q˝§Z+&É õ˝≤¢ À ø£+fÒ Á|üø±X+ õ˝≤¢ Àì Ï À

bò ¢¬s’&é …e Ÿ‡ ‘·≈£îÿy nsTTHê ndæú|ü+»sêìøÏ k˛øÏq

bò ¢s√dædt yê´|æÔ m≈£îÿe ø±ãÏº nø£ÿ&É ˙Ï Àì ns¡T<Ó’q

eT÷\ø±\ neX‚cÕ\T |ü]XÀ< Û äqøÏ ned üs¡eTsTTq$.

Á|üø±X+ õ˝≤¢ À Ïì bò ¢¬s’&é‘√ $wü|üP]‘·+ #Ój·T´&ÜìøÏ

Ç‘ ·s ¡ eT÷\ø±\ bÕ Á‘ · @eTsTTHê e ⁄+<˚y Ó÷

‘Ó\TdüTø√e≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#êqT. BìøÏ Inductively

Coupled Mass Spectometry nedüs¡+. n≥Te+Ï

yÓTw”qT¢ <X+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä ◊< e⁄HêïsTT. n+<äT˝À

ˇø£Ï ôV’≤<äsêu≤<é Àì ã+&É¢>∑÷&É À õj·T˝≤õø£ Ÿ düπs«

Ä|òt Ç+&çj·÷ ¬ø$TÁd”º Òãπs≥Ø˝À e⁄+~. Ä ÇHédæº≥÷´ŸøÏ

#Ó+~q &Üˆˆ dæ.ÄsY.ÄsY.myéT.sêe⁄ Hê n<Ûä j·THêìøÏ

düVü‰j·T|ü&Ü¶s¡T. á n<Ûä j·Tq+ e\¢ Á|üø±X+ õ˝≤¢ Àì

Vü≤qTeT+‘·|ü⁄s¡+ ≤+Ï Á>±e÷˝À¢ì eTqTwüß\ meTTø£ À¢

rÁee÷s¡TŒ\≈£î bò ¢¬s’&é ˝≤π> ÁkÕº+Ïj·TyéT (Strontium)

nH eT÷\ø£+ ø±s¡DeTì s¡TEyÓ’+~. Ç|ü⁄&ÉT ‘êsêïø£ Àì

Ç+&çj·THé Çìdæº≥÷´Ÿ Ä|òt ¬ø$Tø£ Ÿ f…ø±ï\J, CCMB,

DRDL e¬>’sê mH√ï Ä<ÛäTìø£ kÂø£sê´\‘√ ≈£L&çq $$<Ûä

Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T ôV’≤<äsêu≤<é À e⁄HêïsTT. ˇø£kÕ] HqT

bò ¢s√dædt k˛øÏq –ìj·÷|ü+<äT˝À¢ì ‘=&É meTTø£\ (Femur

Bones) Tensile Strengths n<Ûä j·Tq+ #Ój·÷´\qT

≈£îHêïqT. Hê≈£î »+‘·T meTTø£\ strengths qT ôV’≤<äsêu≤<é

˝Àì &ç.ÄsY.&ç.m Ÿ À n<Ûä j·Tq+ #Ój·T´&ÜìøÏ neø±X+

ø£*–+~. Ç|ü⁄&ÉT mH√ï πø+Á<ä |ü]XÀ<ÛäHê\j·÷˝À¢Ä<ÛäTìø£

|ü]ø£sê\THêïj·Tì, yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûä≈£î\T Ä kÂø£sê´\qT

$ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃqì ‘Ó*ùdÔ MTs¡T ÄXÃs¡ b˛‘ês¡T.

eTq &Üø£ºs¡¢≈£îqï kÂ\uÛÑ´y˚T$T≥+fÒ Ä ˝Òãπs≥Ø\˝À

|üì#ùdyês¡T m|ü&√ ø£|ü&ÉT Äs√>∑ düeTdü \‘√ eTq

e<ä ›≈£î edüTÔ+≤s¡T. ø±ãÏº eTq |ü]XÀ<Ûäq≈£î m+‘√

n_Ûe÷q+‘√ düVü≤ø£]kÕÔs¡T. meTTø£ À¢ bò ¢¬s’&é m≤¢ dæús¡+>±

e⁄+≥T+<√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ HqT I.I.C.T ˝À mø‡πs

diffraction study #XÊqT. á |ü<ä∆‹˝À n<Ûä j·THêìï

HqT |ü⁄sê‘·q uÛ≤s¡‘· HêDÒ\qT, MÏ Àì s¡kÕj·Tq $TÁXeT+

(Chemical Composition) n<Ûä j·Tq+ #Ój·T´&ÜìøÏ

eT]j·TT Ä<ÛäTìø£, qøÏ©$ ø£ìô|≥º&ÜìøÏ ø=qkÕ–+#êqT.

eTT–+|ü⁄

Á| ü»\ Äs √> ∑ ´ d üeTd ü ´\≈ £ î d üe÷< Û ëq+

ø£qTø√ÿe≤ìøÏ yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûäq nedüs¡+. ôdÿ*≥ Ÿ bò ¢s√dædt

(Skeletal fluorosis) bÕXÊÃ‘· <XÊ˝À¢ ãj·T\Œ&É Ò<äT

ø±ã Ï º yês¡T <ëìï n< Û ä´j·Tq+ # Ój·T´&ÜìøÏ Äd üøÏ Ô

#·÷|æ+#·s¡T. n˝≤π> yêfifl <XÊ˝À¢ ø£åj·Tyê´~Û ø=+‘·es¡≈£î

ìs¡÷à*+#·ã&ç+~ ø±ãÏº ø=‘·Ô>± yêfi¯ófl ø£åj·Tyê´~ÛøÏ

eT+<äT\T ø£qT>=q&É+˝À ÁX<ä∆ #·÷|üs¡T. ø±ãÏº eTq<X+˝À

yÓ’<ä eè‹Ô m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü \≈£î eTqyT |ü]cÕÿsê\T

ø£qT>=Hê*. eTq ø± ÒJ\˝À yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûäq uÀ~Û+#·&É+

Ò<äH #ÓbÕŒ*. Áb˛‘ê‡Vü≤+ #ê˝≤ ns¡T<äT. eTq<X+˝À

yÓ’<ä |ü]XÀ<ÛäqqT, uÀ~Û+#·e\dæq, Áb˛‘·‡Væ≤+#·e\dæq,

‘·–q ì<ÛäT\T düeT≈£Ls¡Ãe\dæq ‘·s¡De÷düqïeTsTT+~.

|üÁC≤s√>∑´+Public Health Awareness Magazine

á |üÁ‹ø£ <ë«sê e÷ \øå±´ìï MTeTT+<äT Á|üø£Ï+#ê+. á |üÁ‹ø£ À Á|üC≤s√>∑ |ü⁄ nìï $wüj·÷\ô|’ #·s¡Ã≈£î

neø±XeTT+&Ü\H ñ<›X´+‘√ s¡#·sTT‘·\ n_ÛÁbÕj·÷\qT j·T<Ûë$~Û>± Á|ü#·T]düTÔHêï+. yê] Ä˝À#·q\‘√,

yê] uÛ≤yê\‘√ dü+bÕ<äø£esêZìøÏ |üP]Ô @ø°uÛ≤e+ e⁄Hêï, Ò≈£îHêï bÕsƒ¡≈£î\ |ü]o\q ø√dü+ n˝≤H Á|ü#·T]+#ê\ì

ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï+. uÛÑ$wü ‘·TÔ À rdüTø=ì sêuÀjT |üÁ‹ø£\ ø√dü+ MT dü÷#·q\qT, dü\Vü‰\qT ÄVü‰«ìdüTÔHêïeTT.

`dü+bÕ<äø£es¡Z+


Äs√>∑´+, b˛wüD ˇø£ <˚X¯|ü⁄ e÷qyê_ Ûeè~∆øÏ

nedüs¡yÓTÆq ø°\ø£ n+XÊ\T. Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î uÛ≤s¡‘·<XÊìï

ÁøÏ+~ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ Ä<ëj·T<˚X¯+>± eØZø£]+∫+~.

e÷qyê_Ûeè~∆ |üs¡+>± 209 Á|ü|ü+#· <XÊ˝À¢ uÛ≤s¡‘Y sê´+ø

160. dü>∑≥Tq Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À 2400 øÏ À πø\Ø\T,

|ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝À 2100 øÏ À πø\Ø\ XøÏÔì bı+<ä&ÜìøÏ

‘·–q Ä<ëj·T+ Ä<Ûës¡+>± uÛ≤s¡‘· »HêuÛ≤˝À 28 XÊ‘·+

Á>±MTD Á|ü»\T, 26 XÊ‘·+ |ü≥ºD Á|ü»\T <ë]Á<ä πsK≈£î

~>∑Teq ñqï≥T¢ n+#·Hê »]–+~.

b˛wüø±\˝À|ü+ >∑s ¡“ ¤+ e∫Ãq <ä>∑ Zs¡Tï+&ç

ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. >∑s¡“¤+ XØs¡<Ûäs¡à|üs¡+>±, b˛wüD|üs¡+>±

Ád”Ô X¯Øsêìï ‹Ô&çøÏ >∑T]#˚ùd <äX¯. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·≈£îÿe

kÕe÷õø£, Ä]úø£esêZìøÏ #Ó+~q Ád”Ô\T >∑sê“¤ìøÏ eTT+<äT,

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À, _&É¶≈£î bÕ*#Ã≥|ü⁄Œ&ÉT ‹H ÄVü‰s¡+

<ë<ë|ü⁄>± πø˝≤>± ñ+≥T+~. Bì |òü*‘·+>± ‘·\T¢ À¢

$düÔè‘·+>± b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü+ ñ+&ç (‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄,

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ãs¡Te⁄ dü]>±Z ô|s¡>∑ø£ b˛e&É+, b˛wüø±\

˝À|ü+‘√ e∫Ãq s¡ø£ÔV”≤q‘·, $≥$Tq¢ À|ü+) düTe÷s¡T>±

22 XÊ‘·+ eT+~ •Xóe⁄\T ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄‘√( 2500

Á>±eTT\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe) |ü⁄&ÉT‘·THêïs¡T. n_Ûeè~∆ #Ó+~q

<XÊ˝À¢ á XÊ‘·+ 10 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe. Á|üdüe düeTj·T+˝À,

Á|üdüe+ ‘·s¡Tyê‘· m≈£îÿe eT+~ ‘·\T¢\T #·ìb˛e&É+

»s¡T>∑T‘·÷+~. >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ‘·*¢ ô|s¡>∑e\dæq ãs¡Te⁄qT

(10`12 ¬ø.õ.\T ), |ü⁄Ïºq •Xóe⁄ ãs¡Te⁄qT (düTe÷s¡T>±

3 ¬ø.õ.\T) yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ n<äq|ü⁄ ÄVü‰s¡+ nedüs¡+.

>∑s¡“¤e‹ ‘·q b˛wüDπø ø±ø£, ‘·q >∑s¡“¤düú•X¯óe⁄ ,

‘·qT bÕ*e«uÀjT qeC≤‘·•Xóe⁄ b˛wüD≈£î ≈£L&Ü dü]|ü&Ü

‹Hê*. b˛wüø±\ nedüsê\qT, b˛wüø±\qT >∑s¡“¤e‹ XØs¡+

ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚ $<ÛëHêìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd ø=ìï

e÷s¡TŒ\T Ád”Ô XØs¡+˝À ø£\T>∑T‘êsTT.n+<äT#‘· >∑s¡“¤+

düeTj·T+˝À, Á|üdüe+ ‘·s¡Tyê‘· b˛wüø±\ nedüsê\T

ô|s¡T>∑T‘êsTT.

uÒdü Ÿ yÓT≥u≤*ø πsŸ Òø£ eT÷\ JeÁøÏj·T πs≥T

$ÁXÊ+‹>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT XØs¡<Ûäsêà*ï ìs¡«]Ô+#·&ÜìøÏ

ˇø£ e´øÏÔ yÓ∫Ã+# XøÏÔì uÒdü Ÿ yÓT≥u≤*ø πsŸ nì

n+≤s¡T. Bìì πø\Ø\˝À ø=\TkÕÔs¡T. •Xóe⁄ ô|s¡T>∑T<ä\,

n_Ûeè~∆ ø±s¡D+>± uÒdü Ÿ yÓT≥u≤*ø πsŸ yÓTT<äÏ eT÷&ÉT

HÓ\˝À¢ 5 XÊ‘·+, Hê\T>√ HÓ\qT+&ç Á|üdüe+ es¡≈£î 12

XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ yÓTT‘·Ô+ πø\Ø\ nedüsêìï

ô|+#·T‘·T+~.

Js¡íeédüú À e÷s¡TŒ\T

Js¡íeédü∆ À e÷s¡TŒ\ e\q $ø±s¡+, yê+‘·T\T,

eT\ã<ä∆ø£+ ñ+≤sTT.

XØs¡ Á<äe+˝À e÷s¡TŒ

•Xóe⁄ nedüsê\≈£î ‘·–q+‘·>± b˛wüø±\qT •Xó

e⁄≈ £î #˚s¡y˚d æ, •X ¯óe⁄ X ¯Øs¡+˝Àì e´s¡ ∆ |ü<ësê ú\qT

‘=\–+#·&ÜìøÏ nqT> ∑TD+>± ‘ ·*¢ s¡ø£ Ô |ü]e÷D+

ô|s¡T>∑T‘·T+~. s¡ø£Ô+ |ü]e÷D+ ô|s¡>∑&É+ e\q bÕ¢kÕà,

Áb˛°qT¢, Væ≤yÓ÷>√¢_Hé kÕ+Á<ä‘· ‘·>∑TZ‘·T+~.

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À eT+∫ b˛wüø±\ ÁbÕ<Ûëq´+

♦ •X ¯óe⁄ b˛wüD > ∑s¡“¤< Ûës¡D »]–q|üŒ ÏqT+& ç

yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. >∑s¡“¤<Ûës¡D≈£î ø=ìï HÓ\\ eTT+<äT

qT+&ç, >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À, bÕ*#Ã düeTj·T+˝À

‘·*¢ HêDýÓTÆq b˛wüø±Vü‰sêìï ‘·–q+‘·>± ‹q&É+

#ê˝≤ eTTK´+.

♦ >∑s¡“¤<Ûës¡D≈£î eTT+<äT, >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ‘·*¢ ‹H

ÄVü‰s¡ kÕúsTT Á|üuÛ≤e+ •Xóe⁄ jÓTTø£ÿ J$‘· ø±˝

Äs√>∑ +ô|’, πøq‡sY, >∑T+&Ó, s¡ø£ÔHêfi≤\ yê´<ÛäT\T,

n~Ûø£ s¡ø£ Ôb˛≥T, eT< Û äTy˚TV ü≤+ ˝≤+ Ï yê´< Û äT\T

sêe&É+ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~.

♦ >∑s¡“¤+ sêø£ eTT+<äT, >∑s¡“¤+ e#êÃø£ ‘·*¢ Äs√>∑ kÕúsTT

ô|’q •Xóe⁄ Äs√>∑ + Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~.

♦ Ád” Ô X ¯Øs¡+˝À ‘ ·q > ∑s¡“ ¤+˝À ô|] π> •X ¯óe ⁄

b˛wüø±edüsê\≈£î ‘·–q+‘· b˛wüø±\ ì\e\T >∑s¡“¤+

&Üˆˆ Ä\÷] $»j·T\øÏåà

d”ìj·TsY ¬>’qø±\õdtº

>∑s¡“¤e‹ ÄVü‰s¡+, b˛wüD


sêø£eTT+<äT qT+# e⁄+fÒ >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ÄyÓT

Äs√>∑ + <Óã“‹q<äT. eT+∫ b˛wüD ñqï Ád”ÔøÏ >∑s¡“¤+

ø±s¡D+>± ‘·≈£îÿe Á|üe÷<ë\T ø£\T>∑T‘êsTT, HÓ\\T

ì+&Éø£ eTTqTù| Á|üdü$+# Á|üe÷<ä+ ‘·>∑TZ‘·T+~

♦ dü¬s’q b˛wüø£ $\Te\T Òì ÄVü‰s¡+ ‘·*¢ Äs√>±´ìï

<Óã“ rdüTÔ+~. b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü+ ñqï ‘·*¢ ‘·q

Äs√>±´ìï qwüº|üs¡T#·T≈£î+≥÷ •Xóe⁄≈£î b˛wüø±*ï

n+~düTÔ+~. n|ü⁄Œ&ÜyÓT≈£î Á|üdüyêìï ‘·≥Tº≈£îH XøÏÔ

ñ+&É<äT.

♦ >∑s¡“¤e‹>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT dü¬s’q b˛wüø£ $\Te\T Òì

ÄVü‰sêìï ‹+fÒ Á|üdüeeTe&ÜìøÏ m≈£îÿe düeTj·T+

|ü≥º&É+, ø±+|æ¢πøwüHé‡ e∫Ã ‘·*¢ eTs¡DÏ+#·&É+ ≤+Ï

Á|üe÷<ë\T m≈£îÿee⁄‘êsTT

♦ eT+∫ b˛wüD ñqï Ád”ÔøÏ Äs√>∑ +>± ñqï •Xóe⁄

|ü⁄&ÉT‘·T+~. ‘·*¢ >∑s¡“¤e‹>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT ‹H ÄVü‰s¡+

qeC≤‘· •Xóe⁄ ô|s¡T>∑T<ä\, ôd’E, Äs√>∑ +ô|’ Á|ü‘· ø£å

Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~.

♦ >∑s¡“¤e‹>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT dü¬s’q b˛wüø£$\Te\T Òì

ÄV ü‰sêìï ‹q& É+ qeC≤‘ · •X ¯óe⁄ Äs√> ∑´+ô|’

Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘·T+~. •Xóe⁄ Áã‹øÏ ñqï|üŒÏø°

s¡ø£ÔV”≤q‘· ≤+Ï b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü+ ø±s¡D+>± e#Ã

yê´<ÛäT\T, Òø£ yê´~Ûìs√<Ûäø£ XøÏÔ À|ü+ e\q ÇHÓŒ¤ø£q¢

u≤]q |ü&ÉT‘·T+~

>∑s¡“¤<Ûës¡D≈£î eTT+<äT b˛wüø±\qT ‘·–q+‘·>± rdüTø√e&É+

e\q ø£\T>∑T Á|üjÓ÷»Hê\T

♦ bò *ø @dæ&éì >∑s¡“¤<Ûës¡D≈£î eTT+<äT, >∑s¡“¤+ yÓTT<äÏ

eT÷&ÉT HÓ\˝À¢ 0.4. $T.Á>±., Ä ‘·s¡Tyê‘· Á|üdüeeTjT´

es¡≈£î 0.5. $T.Á>±. #=|ü⁄Œq rdüT≈£î+fÒ •Xóe⁄≈£î

yÓHÓïeTTø£ dü+ã+<Ûä yÓ’ø£ ≤´\T ìyê]+#·ã&É‘êsTT.

♦ > ∑s¡“¤e‘ ·T˝À ¢ kÕ< Ûës¡D+>± nj ÓTT& çH é ‘ ·≈ £îÿe>±

ñ+≥T+~.nj ÓTT& çH é < ∏ Ó ’sêsTT& éÁ> ∑+~Û d üC≤e⁄>±

|üì#Ój·T´&ÜìøÏ, •Xóe⁄ yÓT<ä&ÉT n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ,

Á¬øÏì»yéT nH yê´~Û sê≈£î+&Ü e⁄+&É&ÜìøÏ nedüs¡+.

njÓTT&çHé ñqï Á|”H≥ Ÿ $≥$THé ø±|üP‡ Ÿ‡ì (Á|”H≥ Ÿ

$≥$TH é ø±|üP‡˝Ÿ‡˝À ÁbÕe÷D Ïø£ eT©º$≥$TH é

πø|üP‡ Ÿ‡˝À ø£+fÒ m≈£îÿe |ü]e÷D+˝À bò *ø @dæ&é,

njÓTT&çHé, ÇqTeTT, $≥$THé .m., $≥$THé. &ç.,

õ+ø, πø*¸j·T+ ñ+≤sTT) rdüTø√yê*.

♦ #ê˝≤eT+~ >∑]“¤DT\≈£î $≥$THé. &ç.˝À|ü+ ñ+≥T+~.

‘·*¢øÏ $≥$THé &ç.˝À|ü+ ñ+fÒ •Xóe⁄≈£î ]¬øŸ‡

nH meTTø£\T <äTs¡“\+>± ñ+& yê´~Û edüTÔ+~.

♦ •Xóe⁄, e÷j·T m<äT>∑T<ä\≈£î, eTTK´+>± Hê\T>∑e

HÓ\qT+&ç Á|üdüeeTjTes¡≈£î, ÇqTeTTqT ‘·–q+‘·>±

rd üTø√e& É+ ned üs¡+. > ∑s¡“¤< Ûës¡D≈ £î≈ £î eTT+<äT

Væ≤yÓ÷>√¢_Hé ñ‘·Œ‹ÔøÏ ≈£L&Ü ÇqTeTT nedüs¡+.

Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± e÷‘·èeTs¡D≤\≈£î Á|ü<Ûëq ø±s¡DyÓTÆq

Á|üdüyêq+‘·s¡ n~Ûø£ s¡ø£ÔÁkÕyêìï ìyê]+#·&ÜìøÏ,

n~Ûø£ s¡ø£ÔÁkÕyêìï ‘·≥Tºø√e&ÜìøÏ ÇqTeTT ì\e\T

düe´+>± ñ+&Ü*.

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À b˛wüø±\ nedüs¡+

>∑s¡“¤+ ‘=*<äX˝À e÷j·T Ç+ø± @s¡Œ&É<äT ø£qTø£

‘ ·*¢ X ¯Øs¡+˝À n|üŒ Ï πø ñqï b˛wüø±\ ˝ÀbÕ\Tï+& ç

|æ+&Üìï s¡øÏå+# kÕ<Ûäq+ @B Ò<äT. n+<äTe\q á

<äX˝À dü]|ü&Ü b˛wüø±*ï ‹q&É+ #ê˝≤ ø°\ø£+.yÓTT<äÏ

eT÷&ÉT HÓ\\ >∑s¡“¤+˝À •Xóe⁄ ôd’E n+‘· >∑D˙j·T+>±

ô|s¡>∑<äT. n+<äT#‘· á düeTj·T+˝À m≈£îÿe |ü]e÷D+

ø£+fÒ m≈£îÿe HêD´yÓTÆq b˛wüø±Vü‰sêìï ‹q&É+ Á|ü<Ûëq+.

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À b˛wüø±\ nedüs¡+ Ç+<äT≈£î

ô|s¡T>∑T‘·T+~.

♦ > ∑sê“¤X ¯j·T+, s=eTTà\T, e÷j·T y ÓTT<ä˝… ’q ‘ ·*¢

nej·Tyê\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ,

♦ Á| üd üe+ d üeTj·T+˝À , Á| üd üe+ ‘ ·s ¡ Tyê‘ ·

ñ|üjÓ÷–+#+<äT≈£î XØs¡+˝À b˛wüø±\ ì\e*ï

ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ

♦ Hê\T>√ HÓ\qT+&ç Á|üdüe+ es¡≈£î nìï b˛wüø±\

nedüs¡+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À XøÏÔ nedüs¡+

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À n<äq|ü⁄ XøÏÔ áÁøÏ+~ yêÏ ø=s¡≈£î

nedüs¡+

♦ •Xóe⁄ n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î

♦ e÷j·T, ‘·*¢ ø£DC≤\+ m<äT>∑T<ä\ ø=s¡≈£î

♦ ô|]–q uÒdü Ÿ yÓT≥u≤*ø πsŸ nedüsê*ï rs¡Ã&ÜìøÏ


♦ bÕ*#˚Ã≥|ü⁄Œ& ÉT ñ|üj Ó÷–+#·&ÜìøÏ ned üs¡y ÓT Æq

Áø=e⁄«qT ì\e #Ój·T´&ÜìøÏ.

> ∑s¡“¤+ Hê\T> ∑e HÓ\qT+& ç Á|üd üeeTj˚Tes¡≈ £î

n<äq+>± s√E≈ £î 300 øÏ˝Àπø\Ø\ X ¯øÏ Ô ned üs¡+.

‘*ø£bÕÏ |üì #ùdyê]øÏ 2175 øÏ À πø\Ø\ XøÏÔ

nedüs¡+ ø±>±, ãs¡Te⁄ |üì #ùdyê]øÏ s√E≈£î 3225

øÏ Àπø\Ø\ XøÏÔ nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À

dü>∑≥Tq 2400 øÏ À πø\Ø\ XøÏÔ nedüs¡+ ne⁄‘·T+~.

|æ+&ç |ü<ësê∆\T Òø£ ø±s√“ôV’≤Á&≥T¢

XØs¡+˝Àì $$<Ûä nej·Tyê\T ìs¡«]Ô+# nìï

ø±s¡ ø£ ≤bÕ\≈£î ‘·–q XøÏÔì ÇkÕÔsTT.XØsêìï y&ç>± ñ

+#·T‘·T+~ ø£qTø£ á ÄVü‰sêìï ªªÇ+<Ûäq ÄVü‰s¡+μμ nì

≈£L&Ü n+≤s¡T. nìï s¡ø±\ <ÛëHê´\T, ‘·èD<ÛëHê´\T,

ã+>±fi<äT+|ü, ∫\>∑&É <äT+|ü, ø£Ás¡ô|+&É\+, ns¡Ï|ü+&ÉT,

u …\¢+, |ü+#·<ës¡, ‘ ˚HÓ, Á& Ó ’Á|òüPŸ‡ y ÓTT<ä˝… ’q yê Ï˝À ¢

ø±s=“ôV’≤Á&≥T¢ \_ÛkÕÔsTT. |æ+&ç |ü<ësêú\ À|ü+ e\q

˙s¡dü+, ãs¡Te⁄ ‘·>∑Z&É+, s√>∑ìs√<Ûäø£ XøÏÔ ‘·–Z düT\uÛÑ+>±

nHês√>±´\≈ £î > ∑T] ø±e& É+, > ∑s¡“¤d ü ú •X ¯óe⁄ | ”\>±

ñ+&É&É+ »s¡T>∑T‘·T+~

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À e÷+düø£è‘·TÔ\T Òø£ Áb˛°Hé nedüs¡+

‘·\T¢\≈£î ‘êeTT ‹qe\dæq ÄVü‰s¡+ >∑T]+∫ uÀ~ÛùdÔ

yês¡T Áb˛°Héì m≈£îÿe>± ‹+≤s¡ì, n~ >∑s¡“¤+˝À ñqï

•Xóe⁄ u≤>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #düTÔ+<äì n<Ûä j·THê\T

yÓ\¢&ç #düTÔHêïsTT. Áb˛°Hé, XøÏÔì#Ã ÄVü‰sê*ï dü¬s’q

ìwüŒ‹Ô À rdüT≈£î+fÒ eTè‘·•Xó »qHê\T, ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄‘√

|æ\¢\T |ü⁄≥º&É+ ≤+Ï Á|üe÷<ë\T ‘·>∑TZ‘êsTT, ‘·*¢ ãs¡Te⁄,

_&É¶ ãs¡Te⁄ ô|s¡T>∑T‘êsTT.

> ∑s¡“¤+ d üeTj·T+˝À á$< Û ä+>± e÷+d üø£è‘ ·T Ô\

nedüs¡+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

♦ •Xóe⁄ m<äT>∑T<ä\≈£î

♦ e÷j·T ìsêàD≤ìøÏ

♦ ‘·*¢ s¡ø£Ô+ |ü]e÷D+ ô|s¡>∑&ÜìøÏ

♦ ñeTà˙s¡T @s¡Œ&É&ÜìøÏ

♦ e÷+d üø£è‘ ·T Ô\ ì\e\T ‘ ·*¢ì |ü⁄s¡T Ï HÓ|ü⁄Œ\T

|ü&É&ÜìøÏ, Á|üdüyêìøÏ, bÕ*e«&ÜìøÏ dü+dæ<ä∆+>±

ñ+#·T‘êsTT.

♦ Hê\T>∑e HÓ\qT+&ç Á|üdüe+<ëø± n<äq+>± s√E≈£î

74 Á>±eTT\ e÷+d üø £è‘ · T Ô\T ˝Òø£ Áb˛ °H é

ned üs¡|ü& ÉT‘ ·T+~. > ∑s¡“¤+ d üeTj·T+˝À Áb˛ °H é

düeTè~∆>± ñqï eT+∫ HêD´yÓTÆq ÄVü‰sêìï ‹Hê*.

nìï s¡ø±\ |ü|ü⁄Œ\T, ãsƒêDÏ, ∫≈£îÿfiófl, qŸ‡, k˛j·÷

yÓTT<ä …’q yêÏ À eèø£ådü+ã+<Ûä Áb˛°qT¢— Á>∑T&ÉT¶, #|ü,

e÷+dü+, bÕ\T yÓTT<ä …’q yêÏ À »+‘·T dü+ã+<Ûä Áb˛°qT¢

ñ+≤sTT. MÏ ˝À|ü+ e\q >∑s¡“¤düú •Xóe⁄ ô|s¡T>∑T<ä\

≈£î+≥T|ü&É&É+, ‘·*¢øÏ s√>∑ìs√<Ûäø£ XøÏÔ ‘·>∑Z&É+, s√>∑ìs√<Ûäø£

XøÏÔ ‘·≈£îÿe ñqï |æ\¢\T |ü⁄Ïº yês¡T ‘·s¡#·T>± nHês√>±´\

bÕ\e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À Áø=e⁄« nedüsê\T

Äs√>∑ e+‘·yÓTÆq ÄVü‰s¡+˝À Áø=e⁄« Á|ü<Ûëq uÛ≤>∑+.

Áø=e ⁄« Hê\T> ∑T s¡ø±\T>±` y Ó÷H√XÊ≥T´ πsf…& é,

bÕ©XÊ≥T´ πsf…& é, Á≤H é‡bòÕ Ÿ s¡÷|ü+˝À e⁄+≥T+~.

yÓ÷H√XÊ≥T πsf…&é, bÕ©XÊ≥T πsf…&é (ˇyT>± 3, ˇyT>±

6 bòÕ°@dæ&é‡) bòÕŸ‡ eT+∫ Áø=e⁄«\T. q÷HÓ, HÓsTT´,

MT>∑&É, yÓqï, |ü ïs¡T, e÷+dü+˝Àì Áø=e⁄«˝À XØsêìøÏ

n~Ûø£ XøÏÔì, yÓ#·Ã<äHêìï Çdü÷Ô, ÄVü‰sêìøÏ s¡T∫ì n+~+#

Áø=e⁄«|ü<ësêú\T ñ+≤sTT.

♦ ˇy˚T>± 3 bòÕ °j·÷d æ& é‡ì s√p ‘ ·–q+‘ ·>±

rdüT≈£î+fÒ HÓ\\T ì+&Éø£ eTTqT|ü⁄ Á|üdüe+, ‘·≈£îÿe

ãs¡Te⁄ |æ\¢\T |ü⁄≥º&É+ yÓTT<ä …’q <äTs¡È≥q\T ìyê]+|ü

ã&É‘êsTT.

♦ > ∑s¡“¤d ü ú •X ¯óe⁄ y ÓT<ä& ÉT n_ Ûeè~∆ # Ó+<ä&ÜìøÏ,

•X ¯óe⁄ <äèw æ º d üÁø£eT+>± ñ+& É&ÜìøÏ > ∑s¡“¤+

d üeTj·T+˝À & ç.ôV≤# Y.m ˝≤+ Ï ˇy˚T>± 3

bòÕ°j·÷dæ&é‡ì rdüTø√e&É+ nedüs¡+.

♦ •Xóe⁄≈£î >∑T+&Ó yê´<ÛäT*ï ìyê]+#·&ÜìøÏ, >∑T+&Ó

yê´<ÛäT\ dü+ã+~Û‘· •Xó eTs¡D≤*ï ìyê]+#·&Ü

ìøÏ ≈£L&Ü nedüs¡+.

>∑T&ÉT¶, #|ü\T, yê ŸqŸ‡, ø£H√˝≤ ÄsTT Ÿ À yT>±

3 bòÕ°j·÷dæ&é‡— n$ôd–+»\T, >∑TeTà&ç –+»\T, bı<äT›

‹s¡T>∑T&ÉT –+»\T,|ü‹Ô–+»\˝ëÀ yT>± 6 bòÕ°j·÷dæ&é‡

\_ÛkÕÔsTT.


>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ø±´*¸j·T+ nedüsê\T

> ∑s¡“¤+ d üeTj·T+˝À s√E≈ £î 1000 $T.Á>±.

ø±´*¸j·T+ì rdüTø√yê*. >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À áÁøÏ+~

yêÏøÏ n<äq|ü⁄ ø±´*¸j·T+ nedüs¡+.

♦ •Xóe⁄ meTTø£\T, <ä+‘ê\ >∑Ïº<äHêìøÏ,

♦ ‘·*¢ meTTø£\ <äè&ÛÉ‘ê«ìøÏ,

♦ s¡ø£Ô+ düC≤e⁄>± >∑&É¶ ø£≥º&ÜìøÏ,

♦ qsê\T, ø£+&Ésê\T düe´+>± |üì#Ój·T´&ÜìøÏ,

♦ > ∑T+& Óø£+& Ésê\ d ü+ø√#·, yê´ø√#ê\T d üÁø£eT+>±

ñ+& É&ÜìøÏ,

♦ ø±´*¸j·T+ dü]|ü&Ü rdüT≈£îH ‘·*¢øÏ n~Ûø£ s¡ø£Ôb˛≥T,

Á|”mø±¢+|æ‡j·÷, HÓ\\T ì+&Éø£ eTTqT|ü⁄ Á|üdüyê\T,

‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ |æ\¢\T |ü⁄≥º&É+, •Xóe⁄≈£î n~Ûø£ s¡ø£Ôb˛≥T

e#Ã Á|üe÷<ë\T ‘·>∑TZ‘êsTT.

♦ >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ø±´*¸j·T+ì dü]|ü&Ü rdüTø√ø£b˛‘,

_&É¶ nedüsê\≈£î ‘·*¢ meTTø£\qT+&ç ø±´*¸j·T+

‘·s¡*+|üã&É&É+ e\q ‘·*¢ meTTø£\T |ü≥T‘·«+ ‘·–Z

uÀ\T>± nsTT düT\uÛÑ+>± $]–b˛e&É+, |üfiófl >∑Ïº>±

˝Òø£b˛e& É+ e\q ‘ ·«s¡>± & çb˛e& É+, s¡ø£ Ô+

düÁø£eT+>± >∑&É¶ø£≥ºø£b˛e&É+, ø±fiófl, #‘·T\T e+ø£s¡

b˛e&É+, ø£+&Ésê\T m≈£îÿe>± n<äs¡&É+ ñ+≤sTT.

bÕ\T, > ∑T& ÉT ¶, bÕ\ |ü<ësê ú\T, e÷+d ü+, #˚|ü,

∫≈£îÿfiófl, |ü+&ÉT¢, ø±j·T>∑÷s¡\˝À ø±´*¸j·T+ \uÛÑ ‘·

m≈£îÿe.

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ÇqTeTT nedüsê\T

> ∑s¡“¤+ d üeTj·T+˝À ÇqTeTT áÁøÏ+~ yê ÏøÏ

nedüs¡eTe⁄‘·T+~

♦ •Xóe⁄ m<äT>∑T<ä\≈£î

♦ mÁs¡s¡ø£Ôø£D≤\‘√ düVü‰ ‘·*¢ ø£DC≤˝≤ìï $kÕÔs¡|üs¡#+<äT≈£î

♦ e÷j·T˝À n<äq|ü⁄ ÇqTeTT ì\e*ï ø=qkÕ–+#+<äT≈£î

♦ •Xóe⁄ ø± Òj·T+˝À ÇqTeTT ì\e*ï ì]à+#+<äT≈£î

♦ Á|üdüe+ ‘·s¡Tyê‘· ø√˝ÀŒuÀjT s¡ø±Ôìï uÛÑØÔ #Ój·T´&ÜìøÏ

Væ≤y Ó÷>√ ¢_H é ñ‘ ·Œ‹ÔøÏ, y ÓT<ä& ÉT d üÁø£eT+>± |üì

#Ój·T´&ÜìøÏ, yê´<ÛäT\ qT+&ç s¡ø£åD≈£î ÇqTeTT nedüs¡+.

ÇqTeTT ˝À|ü+ s¡ø£ÔV”≤q‘·≈£î <ë]rdüTÔ+~.

uÛ≤s¡‘·<˚X+˝À |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô <äX¯ À ñqï Ád”Ô\≈£î,

u≤*ø£\≈£î ÇqTeTT À|ü+ e\q e#Ã s¡ø£ÔV”≤q‘· m≈£îÿe>±

ñ+~. >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ÇqTeTT ˝À|ü+ e\q ø£*π>

s¡ø£ÔV”≤q‘· ñ+fÒ e÷‘·èeTs¡D≤\T, eTè‘·•Xó »qHê\T,

‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ •Xó»qHê\T m≈£îÿee⁄‘êsTT. Ä≈£î|ü#·Ãì

Ä≈£î≈£Ls¡\T, ø±j·T>∑÷s¡\T, Á&Ó’Á|òüPŸ‡, e÷+dü+, #|ü,

Á>∑T&ÉT¶ À ÇqTeTT \_ÛdüTÔ+~. »+‘·Tdü+ã+<Ûä |ü<ësêú\˝À

eèø£ådü+ã+<Ûä |ü<ësêú\˝À ø£+fÒ ÇqTeTT \uÛÑ ‘· m≈£îÿe.

$≥$THé.dæ. m≈£îÿe ñ+& ñdæ], C≤eT, |ü⁄\¢Ï |ü+&É¢qT

‹+fÒ eèø£ åd ü+ã+< Û ä ÇqTeTT m≈ £îÿe>± X ¯Øs¡+˝ÀøÏ

#˚s¡T‘ ·T+~. s√E≈ £î ÇqTeTT ned üs¡+ 35 Á>±.\T

ñ+&É>± e÷eT÷\T>± ‹H eèø£ådü+ã+<Ûä ÄVü‰sê˝À¢ 18

$T.Á>±. ÇqTeTT e÷Á‘·yT \_ÛdüTÔ+~. n+<äT#‘· ÇqTeTT,

bò *ø j·÷dæ&é e÷Á‘·*ï (100 $T.Á>±. m*yÓT+≥ Ÿ ◊s¡HéG

0.5 $T.Á>±. bò *ø @dæ&é)16e yês¡+ >∑s¡“¤+ qT+&ç

100 s√E\bÕ≥T rdüTø√yê*.

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À njÓTT&çHé nedüs¡+

<∏Ó’sêsTT&é Vü‰s√àHé ñ‘·Œ‹ÔøÏ njÓTT&çHé nedüs¡+.

njÓTT&çHéì dü]|ü&Ü rdüTø√ø£b˛‘ >∑s¡“¤ ÁkÕyê\T, |ü⁄≥Tºø£‘√

•X¯óe⁄≈£î e#˚Ã yÓ’ø£˝≤´\T, eTè‘·•X¯ó »qHê\T, •X¯ó

eTs¡D≤\T m≈£îÿee⁄‘êsTT. •Xóe⁄≈£î Á¬øÏì»yéT nH yê´~Û

edüTÔ+~. •Xóe⁄ yÓT<ä&ÉT düÁø£eT+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<ä<äT.

>∑s¡“¤e‹øÏ 220 yÓTÆÁø√Á>±eTT\T, bÕ*#Ã‘·*¢øÏ 290

yÓTÆÁø√Á>±eTT\T s√E≈£î njÓTT&çHé nedüs¡eTÚ‘·T+~.

düeTTÁ<ä|ü⁄ #|ü, düeTTÁ<ä|ü⁄ ñ|ü⁄Œ, ø±&é*esY ÄsTT Ÿ,

bÕ\T, e÷+dü+, ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü|ü⁄Œ\˝À njÓTT&çH é

\_ÛdüTÔ+~.

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À õ+øé nedüs¡+

&ç.mHé.m., ÄsY.mHé.m. ñ‘·Œ‹ÔøÏ, ø£D$uÛÑ»q≈£î,

ø£D≤\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î, …’+–ø£ |ü]DÏ‹øÏ õ+ø nedüs¡+.

ø±s=“ôV’≤Á&Ÿ‡, Áb˛°Hé\ JeÁøÏj·TqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#+<äT≈£î,

yê´~Ûìs√< Û äø£X ¯øÏ Ôì n_ Ûeè~∆|üs¡#˚+<äT≈ £î ≈ £L&Ü õ+ø ˘

nedüs¡+. õ+ø˘ ˝À|æùdÔ Á|üdüe+ Ä\dü eTe⁄‘·T+<äì,

Á|üdüe+ ‘·s¡Tyê‘· m≈£îÿe s¡ø£ÔÁkÕeeTe⁄‘·T+<äì, |æ\¢\≈£î

|ü⁄≥Tºø£‘√ ø=ìï ˝ÀbÕ\T ekÕÔj·Tì Á|ü‹bÕ~+#·ã&ç+~.

bÕ\T, e÷+dü+ #|ü, Ä≈£î≈£Ls¡\T, ø±j·T>∑÷s¡ À¢

õ+ø n_ÛdüTÔ+~. >∑s¡“¤+ Òì düeTj·T+˝À õ+ø nedüs¡+


s√E≈£î 15 $T.Á>±. ñ+&É>±, >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À s√E≈£î

20 $T.Á>±. ñ+≥T+~.

bò *ø j·÷dæ&é düeTè~∆>± ñqï ÄVü‰s¡+ ÁbÕ<Ûëq´+

Væ≤yÓ÷>√¢_Hé ñ‘·Œ‹ÔøÏ, XØs¡ ø£D≤\T düe´+>± |üì

#Ój·T´&ÜìøÏ, ø=ìïs¡ø±\ m+C…’eTT\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ bò *ø j·÷dæ&é

nedüs¡+. bò *ø j·÷dæ&é À|ü+ e\q yTÁø√ôd’Ïø m˙$Tj·÷

Òø£ s¡ø£ÔV”≤q‘· edüTÔ+~. >∑s¡“¤e‘·T\≈£î m≈£îÿe bò *ø j·÷dæ&é

nedüs¡eTÚ‘·T+~. bò *ø j·÷dæ&éì nedüsêìøÏ ‘·–q≥T¢

rdüT≈£î+fÒ •Xóe⁄ ãs¡Te⁄ ô|s¡T>∑T‘·T+~, |ü⁄≥Tºø£‘√ e#Ã

yÓ’ø£ ≤´\T (q÷´s¡ Ÿ ≥÷úŸ &çô|òøº‡, n+>∑T&ç N*ø£) ‘·>∑TZ‘êsTT.

Ä≈ £î|ü#·Ãì Ä≈ £î≈ £Ls¡\T, ø±j·T< ÛëHê´\T, qŸ‡,

*esY À bò *ø j·÷dæ&é \uÛÑ eTe⁄‘·T+~. >∑sê“¤ìøÏ eTT+<äT,

>∑s¡“¤+ yÓTT<äÏ eT÷&ÉT HÓ\˝À¢ bò *ø j·÷dæ&é s√E≈£î

400 yÓTÆÁø√Á>±eTT\T, Ä‘·s¡Tyê‘· Á|üdüeeTjTes¡≈£î 500

yÓTÆÁø√Á>±eTT\T nedüs¡eTÚ‘·T+~

$≥$THé.m : •Xóe⁄≈£î ÇeT÷´Hé eédüú düeTdü \T,

<äèw æ º d üeTd ü´\T, ÇHÓŒ¤ø£¸qT¢, eTs¡D+ ìyê]+#·&ÜìøÏ

$≥$THé.m. ì >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À rdüTø√yê*. s√E≈£î

600 yÓTÆÁø√Á>±eTT\ ¬sÏHê Ÿ nedüs¡eTÚ‘·T+~

#|üq÷HÓ, *esY, >∑T&ÉT¶ |ü#·Ã kıq,yÓqï, MT>∑&É,

eTT<äTsê≈£î|ü#·Ã ≈£Ls¡\T, |üdüT|ü⁄ |ü#·Ãì |ü+&É¢ À $≥$THé.m.

\_ÛdüTÔ+~

$≥$THé.&ç : meTTø£\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ, <äè&ÛÉ+>±

ne&ÜìøÏ, ø±´*¸j·T+, bòÕdüŒ¤s¡dt s¡ø£Ô+˝À $©qeTe&ÜìøÏ

$≥$TH é.& ç. ned üs¡eTÚ‘ ·T+~. > ∑s¡“¤+ d üeTj·T+˝À

‘·–q+‘·>± rdüTø√ø£b˛‘ •Xóe⁄≈£î ]¬øŸ‡ nH yê´~Û

edüTÔ+~.

dü÷s¡ s¡•à˝Àì nÁ˝≤ºyÓ’ …Ÿ øÏs¡D≤\T, #|üq÷HÓ, yÓqï,

>∑T&ÉT¶ |ü#·Ãkıq, *esY À $≥$THé &ç. \_ÛdüTÔ+~.

$≥$THé. ¬ø : s¡ø£Ô+˝Àì Áb˛Á<∏ë+_Hé, Ç‘·s¡ s¡ø±Ôìï

>∑&É¶ø£Ïº+# |ü<ësêú\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ, s¡ø£Ô+ düVü≤»+>± >∑&É¶ ø£≥º&ÜìøÏ,

qeC≤‘· •Xóe⁄≈£î s¡ø£ÔÁkÕe düeTdü \T sê≈£î+&Ü e⁄+&É&ÜìøÏ

>∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À ‘·–q+‘· $≥$THé.¬ø. ì rdüTø√yê*.

Ä≈£î≈£Ls¡\T, |ü+~e÷+dü+, yÓõ≥ãT Ÿ ÄsTT Ÿ‡˝À

$≥$TH é. ¬ø. \_ Ûd üT Ô+~. ù|> ∑T˝À ¢ d üV ü≤»+>± ñ+&˚

dü÷ø£åàJe⁄\T $≥$THé.¬ø.ì ñ‘·Œ‹Ô #kÕÔsTT.

$≥$THé. _.12 : •Xóe⁄ yÓT<ä&ÉT, qsê\ n_Ûeè~∆øÏ,

mÁs¡ s¡ø£Ôø£D≤\T |ü]DÏ‹ #Ó+<ä&ÜìøÏ, &ç.mHé.m. ìsêàD≤ìøÏ,

bò ÒŸ dü+ã+~Û‘· ø√m+C…’eTT\T, $T<∏äjÓTTìHé ñ‘·Œ‹ÔøÏ

$≥$THé. _.12. nedüs¡+. s√E≈£î 1.2 yÓTÆÁø√Á>±eTT\T

nedüs¡eTÚ‘·T+~.

á $≥$TH é ˝À| æùdÔ ô|Øïw æj·Td t m˙$Tj·÷

(s¡ø£ÔV”≤q‘·), e÷qdæø£ nHês√>±´\T, qsê\ ã\V”≤q‘·,

bÕ<ë\ ‹$Tàs¡T¢ yÓTT<ä …’q u≤<Ûä\T ekÕÔsTT.

nìï s¡ø±\ e÷+kÕ\T, *esY, >∑T&ÉT¶, bÕ\T,

bÕ\ dü+ã+~Û‘· |ü<ësêú\˝À $≥$THé. _.12. n_ÛdüTÔ+~.

$≥$THé.dæ : ÇqTeTT s¡ø£Ô+˝ÀøÏ #s¡&ÜìøÏ $≥$THé.dæ.

s√E≈£î 60 $T.Á>±.\T nedüs¡eTÚ‘·T+~. á $≥$THé

˝À|æùdÔ HÓ\\T ì+&Éø£ eTTqTù| Á|üdü$kÕÔs¡T.

$≥$THé._.6 : •Xóe⁄ düVü≤» ô|s¡T>∑T<ä\≈£î s√E≈£î

2.6 $T.Á>±.\T $≥$THé._.6. nedüs¡+

˙s¡T : >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À XØs¡+ ãs¡Te⁄ dü>∑≥Tq

12 ¬ø.õ\T ô|s¡T>∑T‘·T+~. á n<äq|ü⁄ ãs¡Te⁄˝À n~Ûø£

uÛ≤>∑+ πs. s¡ø£Ô+˝Àì bÕ¢kÕà |ü]e÷D+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

e÷j·T˝À ñ+&~ n~Ûø£uÛ≤>∑+, 85 XÊ‘·+ πs. Ç+ø£

•Xóe⁄ XØs¡+˝À ≈£L&Ü n‘· ~Ûø£ uÛ≤>∑+, 70 90 XÊ‘·+

πs. n+fÒ >∑s¡“¤+ düeTj·TeT+‘·Ï Àq÷ q÷´ÁÏwüHé À

Á|ü< Ûëq n+X ¯+ ˙ Ïì ‘ê> ∑& É+. e÷eT÷\T>± > ∑s¡“¤+

sêø£eTT+<äT ‘êπ> ˙ÏøÏ n<äq+>± 300 $T.©. ‘ê>±*.

n+fÒ s√E≈£î düTe÷s¡T>± ¬s+&ÉTqïs¡ ©≥s¡¢ Ïì ‘ê>±*.

|”#·T : >∑s¡“¤e‘·T\ dü+‘·T\q ÄVü‰s¡+˝À |”#·T≈£L&Ü

eTTKýÓTÆq uÛ≤>∑+. |”#·T >∑s¡“¤+ düeTj·T+˝À Vü‰s√àq¢ e÷s¡TŒ\

e\q m≈£îÿejT eT\ã<ä∆ø±ìï ìyê]düTÔ+~. >∑s¡“¤+ yÓTT<äÏ

eT÷&ÉT HÓ\˝À¢ |”#·T dü]|ü&Ü ñqï ÄVü‰sêìï (s√E≈£î

düTe÷s¡T>± 21 Á>±eTT\T) ‹q&É+ e\q ‘·*¢øÏ n~Ûø£

s¡ø£Ôb˛≥T, Á|”mø±¢+|æ‡j·÷ Á|üe÷<ë\T ìyê]+|üã&É‘êsTT.

u≤*+‘·sê*øÏ b˛wüø±\ ÁbÕ<Ûëq´+

bÕ*#Ã ‘·*¢øÏ n<äq+>± 400 πø\Ø\T nedüs¡eTe⁄‘êsTT

♦ u≤*+‘·sê\T bÕ*#Ã≥|ü⁄Œ&ÉT _&É¶ b˛wüø±\ìïÏ

‘ ·*¢ bÕ\ qT+& ç ˝≤≈ £îÿ+≥T+~ ø£qTø£ d ü]|ü&Ü

b˛wüø±Vü‰sêìï ‹Hê*.

♦ |üP]Ô>± n_Ûeè~∆ #Ó+~q, y>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï _&É¶≈£î


|üPs¡«s¡+>∑+, dü+øÏå|üÔ #·]Á‘·

∫s¡ø±\+>± Á|ü|ü+#·+˝À ˇø£ Áø£eT|ü<ä∆‹˝ÀÁø√&ûø£]+∫q |ü⁄sê‘·q yÓ’<ä |ü<ä∆‹ e⁄+<ä+fÒ n~ uÛ≤s¡‘·<X|ü⁄

Äj·TTπs«<äyT. Äs√>∑ + >∑T]+N— s√>±\÷, düMT|ü Á|üø£è‹˝À

n+<äTu≤≥T˝À qTqï eqs¡T\‘√ ∫øÏ‘·‡ #j·T&É+, ‘·sê«‘·

Ä yÓ’<ä $C≤„Hêìï ø£ Áø£eT|ü<ä∆‹˝À dü+Væ≤‘·\T>± n_Ûeè~∆

#j·T&É+ eTq dü+düÿè‹øÏ, dü+|üPs¡í C≤„HêìøÏ HÓ\e⁄ …’q

n‹ |ü⁄sê‘·q dü+Á>∑Vü‰\T ãTTπ>«<ä+, n<Ûäs¡«D y<ë\

ø±\+ qT+N »s¡T>∑T‘√+~. s√>∑∫øÏ‘ê‡ $<Ûëq+ô|’

Á|ü‘´ø£+>± πø+ÁBø£]+∫ dü÷#·q\T, Ä#·s¡D >∑÷]Ãq |üP]Ô

$esê\‘√ yÓ\Te&çq Äj·TT πs«<ä Á>∑+< ∏ ä+>± ª#·s¡ø£

dü+Væ≤‘·μqT #Ó|üø√yê*. Äj·TTπs«<ä yÓ’<ë´ìøÏ #Ó+~q

ÁbÕ<∏ä$Tø£ dü÷Á‘ê\ $es¡D, ÁbÕ<∏ä$Tø£ ne>±Vü≤q, s√>∑

ø±s¡D≤\T, s√>∑ ìsê∆s¡D, <ëì |ü]D≤eTÁø£e÷ìï n+#·Hê

yj·T&É+, ∫øÏ‘ê‡ |ü<ä∆‘·T\T, ∫øÏ‘·‡$<ÛëHê\T yÓTT<ä …’q

$wüj·÷\˙ï $e]+∫q yÓTT<äÏ Á>∑+<∏äeT~. Äj·TTπs«<ä

yÓ’<ä´+˝À ‘·sê«‘· Á|üeTTK Á>∑+< ∏ ä+ X¯ÁdüÔXÊÁdüÔ+ ô|’

πø+ÁBø£]+∫q ªdüTXè‘· dü+Væ≤‘·+μ. ‘·sê«‹ Á>∑+<∏ë\T ªncÕº+>∑

Vü≤è<äj·Tμ, ªe÷<Ûäe ì<ëqμ, ªuÛ≤e Á|üø±Xμ, ªkÕs¡+>∑<Ûäs¡

dü+Væ≤‘·μ yÓTT<ä …’q$. ô|’ qT<äVü≤]+∫q Á>∑+<∏ë Òø±ø£,

m≈£îÿe>± @&√X‘êã›+ qT+∫ |ü<äVü‰s√ X‘êã›+ eT<Ûä ˝À

mH√ï ì|òüT+≥T Á>∑+<∏ë\T e#êÃsTT.

Äj·TTπs«<ä s√>∑∫øÏ‘ê‡ $<Ûëq+˝À ø±j·T ∫øÏ‘·‡

(Internal Medicine), X\´‘·+Á‘· (Surgery), XÊ\ø£

‘·+Á‘· (Opthalmology and to - rhino-Laryngology),

øöe÷s¡ uÛÑè‘· (Paediatric), uÛÑ÷‘· yÓ’<ä (Psychiatry),

n>∑<ä‘·+Á‘· (Toxicology), s¡kÕj·Tq (Geriatrics) eT]j·TT

yêJø£s¡D Eugenics and Aphrodisiacs) nH mì$T~

$u Û≤>±\˝À ∫øÏ‘·‡\qT $e]+#ês¡T. n+‘˚>±≈£î+&Ü

eT+<äT\ ùdø£s¡D, #Ó&çb˛≈£î+&Ü dü+s¡øÏå+#·&É+, eT÷\

|ü<ësêú\ ÁbÕe÷DÏø£‘·, $$<Ûä ∫øÏ‘ê‡ |ü<ä∆‘·T\ dü÷Árø£s¡D,

Jeqs¡ø£åD HêD´‘ê ìj·T+Á‘·D $wüj·÷\T, ìs¡«Vü≤D

|ü<ä∆‘·T\T, s¡ø£åD, eT+<äT\T $ø£Ï+∫q|ü⁄&ÉT rdüTø√e\dæq

sêuÀe⁄ ‘·sêìøÏ Äj·TTπs«<äy˚T

yÓ’<ä XÊÁdüÔeTe⁄‘·T+~

#·s¡ \T yÓTT<ä …’q mH√ï neT÷\´ $C≤„Hê+XÊ\T m+‘√

$es¡D≤‘·àø£+>± á Á>∑+<∏ë\˝À ìøÏå|üÔ|üs¡#·ã&Ü¶sTT.

n~Ûø±]ø£ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q ‘·sê«‘· Äj·TTπs«<ä+,

n˝≤ π> Ç‘ ·s¡ u Û≤s¡rj·T y Ó ’<ä´$< ÛëHê\÷ <˚X ¯+˝Àì

yÓ’<ä s¡+>±ìøÏ nqTdü+<Ûëì+#·ã&Ü¶sTT. n~Ûø±]ø£ yÓ’<ä

$<ÛëHê\˝Àq÷, C≤rj·T Á|üD≤[ø£\˝Àq÷, ø±s¡ Áø£e÷\

˝Àq÷ n˝À¢|ü‹ yÓ’<ä $<Ûëq+‘√ düe÷q ÁbÕeTTK´‘·qT

bı+<äT‘·THêïsTT. Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡rj·T yÓ’<ä $<ÛëHê\T`

eTTK´+>± Äj·TTπs«<ä+, Ä<ÛäTìø£ XÊÁdüÔ ÁbÕe÷DÏø£‘·\‘√

|ü⁄q'<äèwæºì kÕ]+∫ >=|üŒ Á|üuÛ≤e+‘√ Á|ü|ü+#·eT+‘ê

yê´| æ Ô # Ó+<äT‘ ·THêïsTT. Á|üd üT Ô‘ ·+ y Ó ’<ä´ |ü]XÀ< Û ä≈ £î\T

dü+Á|ü<ëj·T yÓ’<ä $<ÛëHê\‘√ u≤>∑Tø±ì »ãT“\T, Jeq

$<Ûëq+‘√ eTT&ç|ü&É¶ yê´<ÛäT\T, s√Es√Eø° ø°åDÏ+|üCÒùd

yê´<ÛäT\T eT]j·TT Bs¡Èø±*ø£ e÷qdæø£ s√>∑ düeTdü *ï

(Psycho-somatic health problems) |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ

Äj·TTπs«<ä+ yÓ’|ü⁄ <äèwæº eT[fldüTÔHêïs¡T. Äj·TTπs«<ä Wwü<Ûë\T

düT\Te⁄>± n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&É≥+, düTs¡øÏå‘·yÓTÆq$ ø±e&É+,

Á|ü»\≈ £î qeTàø£y ÓT Æq$ ø±e& É+, ‘ ·j·÷Ø ≈ £L&Ü

|üsê´es¡DVæ≤‘·eTe&É+‘√ Á|ü|ü+#· Äs√>∑ dü+düú ≈£L&Ü

C≤rj·÷s√>∑ Á|üD≤[ø£\˝À kÕ+Á|ü<ëj·T eT+<äT\qT

ã\|ü]∫ Áb˛‘ ·‡Væ≤+∫ n_ Ûeè~∆|üs¡Tk˛Ô+~. kÕ< Ûës¡D

s√>∑ø±s¡ø£ ÁøÏeTT\T nìïs¡ø±\ j·÷+°ãj·÷Ïø eT+<äT\≈£î

˝§+>∑ø£, n+≥Ts√>±\≈£î ìyês¡D \_Û+#·ì düeTj·T+˝À,

n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <XÊ\˝À Á|ü‘ê´e÷ïj·T+ >±q÷,

düVü‰j·Tø±]>±qT á |ü<ä∆‘·T\T Äø£]¸düTÔHêïsTT.

Äs√>∑ eT÷, Äj·TTπs«<äeTT

Äj·TTπs«<ä+ jÓTTø£ÿ <äèwæº yÓTT‘·Ô+ düe÷» Äs√>∑ +ô|’

m≈£îÿe e⁄+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, <ä>∑Zs¡ ã+<ÛäTe⁄\˝À

$yêV ü‰\qT ìùw~Û+#·& É+ (ãV üQXÊ »qT´ d ü+ã+< Û ä

ne\ø£åD≤\qT ‘·|æŒ+#·T≥≈£î ø±e#·TÃ), >∑s¡“¤<Ûës¡D, |æ+&É+

m<äT>∑T<ä\T düeTj·÷\˝À Á|ü‘´ø£ ÄVü‰s¡ $Vü‰s¡ ìj·Te÷\T

(ne\ø£åD≤\ Òì e⁄‘·ÔeT ;C≤ìï n_Ûeè~∆ #j·T&É+ ø=s¡≈£î),

•Xó»qq+ ‘·sê«‘· ‘·©¢ _&É¶\ s¡ø£åD $wüj·T+˝À m+‘·

&Üˆˆ >±*uŸndæôdº+Ÿ Ábıô|òdüsY, >∑T»sê‘Y Äj·TTπs«<é j·T÷ìe]Ù°


ÁbÕeTTK´‘· Ç#êÃs√ ns¡úeTe⁄‘·T+~. BìøÏ ‘√&ÉT ÄVü‰s¡

(dietic regulations), dü«|üï (Sleep) eT]j·TT ÁãVü≤à#·s¡

(Code of conduct) nH ˚eT÷& ÉT J$‘êeX ¯´ø±\T>±

|ü]>∑DÏ+#·ã&Ü¶sTT. n+<ä]ø° nìï ø±˝≤˝À¢q÷ nqT≈£L\

dü+|üPsêíVü‰sêìï XÊÁdüÔ+ dü÷∫düTÔ+~. Ä<ÛäTìø£ düeT‘·T˝≤

Vü‰sêìï ù|s=ÿq&É+ »]–+~. n$ XÊØs¡ø±_Ûeè~∆πø >±ø£

e÷qdæø±_Ûeè~∆øÏ ≈£L&Ü e⁄<›•+#·ã&Ü¶sTT.

~q#·s¡´ $wüj·T+˝À y˚≈ £îeH ˚ ìÁ<ä ˝Òe& É+,

düVü≤»yê+#Û·\ nìj·T+Á‘·D (n$<Ûës¡D°j·T y>±dt), ø√]ø£\

düÁø£eT ìj·T+Á‘·D (<Ûës¡ y>±dt), <ä+‘· dü+s¡ø£åD H√Ï

|ü]XóÁuÛÑ‘·, $$<Ûä s¡ø±\ |ü⁄øÏÿ*+‘·\T (>∑+&É÷wü), qdü

(Nasal drops), <äTd üT Ô\< Ûës¡D, ≈ £ åîs¡ø£s¡à ned üs¡+,

nqT∫‘êV ü‰s¡ $d üs¡ ®q (nVæ≤‘ · ÄV ü‰s¡)— Á|üj·÷d ü,

Ä+<√fi ¯q\qT $& ç∫ô|≥T º≥, y ÓTT<ä˝… ’q $wüj·÷\qT

$es¡+>± #·]Ã+#·&ÉyÓTÆq~. $$<Ûä ãTT‘·Te⁄\˝À $»è+_Û+#·T

s√>∑ÁøÏeTT\qT ìs√~Û+#·>∑\ s√>∑ìs√< Ûäø£X¯øÏÔì ô|+∫,

eT÷´ø£dtbıs¡\qT Äs√>∑ ø£s¡+>± e⁄+#≥+<äT≈£î ø±˝≤qT>∑TD

#·s¡ \ô|’ $X‚wü ÁbÕeTTU≤´ìï∫Ã+~ (s¡T‘·T#·s¡ ). á dü÷#·q\T

bÕÏ+#yês¡T $$<Ûä ãTT‘·Te⁄\˝À e#Ã n+≥Tyê´<ÛäT\

qT+&ç s√>∑ìs√<Ûäø£ XøÏÔì ô|+bı+~+#·T≈£îì, ∫s¡ø±\+

Äs√>∑ e+‘·T\T>± J$kÕÔs¡T.

|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT n_Ûeè~∆

πø+Á<ä |ü]XÀ<ÛäHêeT+&É*, Ç‘·s¡ |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú\T

yÓ’<ä Á>∑+<∏ë\ s¡#·Hê|üs¡+>±— eT+<äT\T eT]j·TTyÓ’<ä s¡+>∑+˝À

düπs« ìs¡«Væ≤+#·&É+, $esê\T ùdø£]+#·&É+ ` yêÏì

]ø±s¡T¶ #Ój·T´&É+— e÷s¡TeT÷\ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\T, –]»q

ÁbÕ+‘ê˝À¢ <äèwæºì πø+ÁBø£]+∫ Á|ü»\≈£î e#Ã yê´<ÛäT\T,

yêÏ ìyês¡D≈£î dü+ã+~Û+∫q XÊÁd”Ôj·T #·s¡ \˝À |ü]XÀ<Ûäq

eT]j·TT n_Ûeè~∆ì ‘·ø£åD nedüsê\T>± >∑T]Ô+∫ ‘·>∑T

#·s¡´\T #˚|ü& ÉT‘ ·THêïsTT. πø+Á<ä |ü]XÀ< Û äHêeT+& É*

n+‘·s¡Z‘·+>± #j·TT |ü]XÀ<Ûäq Ò ø±ø£ Áô|’y≥T yÓ’<ä eT]j·TT

XÊÁdüÔ dü+düú\ |ü]XÀ<Ûäq\qT ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·«+ Áb˛‘·‡Væ≤düTÔqï~.

Á|üuÛÑT‘·«+ >∑T]Ô+∫q ÁbÕ<Ûëq´s¡+>±\˝À Á|üD≤[ø£\qT

jÓ÷>∑ ‘êqT>∑TD+>± Áb˛‘·‡Væ≤düTÔqï~. Äj·TTπs«<ä+ô|’ Ç+&√

` j·TTmdt esYÿcÕ|t |òü*‘·+>± ‘·«s¡ À uÛ≤s¡‘· yÓ’<ä dü+düú\≈£î

d üV ü‰j·T+>± n+‘ ·sê ®rj·T |ü]XÀ< Û äø£ #·s¡´\T ≈ £L&Ü

#|ü≥ºuÀ‘·THêïs¡T.

uÛÑÁ<ä‘·, jÓ÷>∑ ‘ê|üs¡+>± Äj·TTπs«<ä |ü]XÀ<Ûäq\T

ôd+Á≥ Ÿ øöì‡ Ÿ |òüsY ØôdsYÃ ÇHé Äj·TTπs«~ø ôd’Hé‡

(CCARS), Ç+&çj·THé øöì‡ Ÿ Ä|òt yÓT&çø£ Ÿ ØôdsYÃ (ICMR)

eT]j·TT øöì‡ Ÿ Ä|òt ôd’+Ï|òæø n+&é Ç+&ÉÁdæºj·T Ÿ ØôdsYÃ

(CSIR) ` á eT÷&ÉT dü+düú\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ ìØí‘·

ø±\e´e~Û À C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T Á|üjÓ÷»Hê*ï <äèwæº À

e⁄+#·Tø=ì ø=ìï >∑T]Ô+∫q Äs√>∑ düeTdü \≈£î HêD´yÓTÆq

Äj·TTπs«<ä eT+<äT\qT ‘·j·÷s¡T#j·T&É+˝À HêD´‘·, uÛÑÁ<ä‘·,

jÓ÷>∑ ‘·\qT ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ >√ …¶Hé Á≥j·÷+– Ÿ Áb Á>±yéT

(GTP) \ø£å +>± ø±s¡ Áø£e÷ìï s¡÷bı+~+#ês¡T.

uÛ ÑÁ<ä‘·

>∑‘· ø=ìï <äXÊu≤›\T>± Äj·TTπs«<ä+ uÛÑÁ<ä‘ê düeTdü \

HÓ<äTs=ÿ+≥Tqï~. ∫øÏ‘ê‡ |ü<ä ∆‘ ·T\˝À Äj·TT πs«<ä+

eT÷*ø£\H ø±ø£ bÕ<äs¡dü+, d”dü+, Ä¬s‡ìø, ÇqTeTT,

ã+>±s¡+, yÓ+&ç yÓTT<ä …’q ÀVü‰\q÷, KìC≤\qT ≈£L&Ü

yê&ÉT‘·T+~. $$<Ûä ªªs¡dü Wwü<Ûë\ (Herbo - mineral

preparations) ‘ ·j·÷Ø˝À á ˝ÀV ü‰\T, KìC≤\T

ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. s¡kÂwü<Ûë\, uÛÑkÕà\ (Calcined metalic

powders) yÓTT<ä …’q yêÏ ‘·j·÷Ø˝À rdüTø√e\dæq

C≤Á>∑‘·Ô\qT >∑÷]Ã |ü⁄sê‘·q Á>∑+<∏ë\˝À ìøÏå|üÔ|üs¡#·ã&Ü¶sTT.

n≥Te+Ï $•wüº ‘·j·÷Ø |ü<ä∆‘·T\T XÀ<Ûäq, e÷s¡q yÓTT<ä …’q

yêÏ‘√ ≈£L&ç ˝ÀVü‰\qT e÷]Ã nbÕj·T+ ø±ì $<Ûä+>±

∫øÏ‘·‡≈£î nqT≈£L\+>± ‘·j·÷s¡T#kÕÔsTT. á ÀVü≤ $TÁXeT

Wwü<Ûë\qT #ê˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>± ìπs›•‘· yÓ÷‘ê<äT˝À nedüs¡yÓTÆq

nqTbÕq+ (Vehicals) ‘√ ø£*|æ H√Ï <ë«sê Çe«e\dæ

e⁄+≥T+~. s¡kÂwü<Ûë\qT yê&≥|ü&ÉT bÕ\T, ‘HÓ yÓTT<ä …’q

nqTbÕHê\qT ‘ ·|üŒø£ yê&Ü\ì Á|ü‘ ˚´ø£+>± H=øÏÿ

#Ó|üŒ&ÉyÓTÆ+~. s¡kÂwü<Ûë\ Á|üjÓ÷>∑+˝À s¡ø£åD $wüj·TyÓTÆ

nqTbÕq+ ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~. ªªnqTbÕq+ Òø£b˛‘

e´‹πsø£ Á|üuÛ≤yê\T ø£\>∑e#·TÃ.μμ

Äj·TT πs«<ä eT+<äT\T @<√ ˇø£ n+‘ ·sê“¤> ∑+

Á|üuÛ≤e+‘√ ø±ø£ $$<Ûä |ü<ësêú\ $TÁXeT+‘·Ï‘√ ø£*|æq|ü&

Á|üuÛ≤e+ #·÷|ækÕÔsTT. ãVüQfi Wwü<Ûä $TÁXeT+‘√ nqTbÕq+

‘√&Ó’ m≈£îÿe |òü*‘êìï ÇdüTÔ+~. Ç~ |ü]o\q˝À s¡TEyÓ’+~.

s¡kÂwü<Ûë\˝À Ç‘·s¡ eT÷\ø±\ neX‚cÕ\T ø£qã&É‘êsTT.

$X‚wü ∫øÏ‘ ·‡˝À ∫e]øÏ $T–* ñ+≤sTT. > ∑T»sê‘ Y

sêh+˝Àì C≤y éTq> ∑s Y˝À > ∑\ > ∑T»sê‘ Y Äj·TT πs«<ä


$X«$<ë´\j·T+, uÀ<Ûäq eT]j·TT bÕdtº Á>±&ÉT´jTŸ |ü]XÀ<Ûäq

dü+düú (Dost Graduate Teaching and Research in

Ayurveda) $$< Û ä ˝ÀV ü≤ eT]j·TT eTÚ*ø£ Kì»

düyTàfiHê\‘√ n~Ûø£ yÓ÷‘ê<äT\T ≈£L&Ü düTs¡øÏå‘·eTì mH√ï

n<Ûä j·THê\ <ë«sê <Ûäèe|üsêÃs¡T.

2. kÕs¡∆ø£‘· (efficacy)

rÁee÷s¡TŒ\≈£î >∑Tsö‘·Tqï Jeq$<Ûëq+, bÕ]ÁXÊ$Tø£

ô|s¡T>∑T<ä\, ø±\Twü +, 21e X‘êã›|ü⁄ Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤

JeqXË’* e\¢ ìyê]+#·<ä>∑Z n‘· ~Ûø£ eTs¡D ø±s¡D≤\T>±

e⁄qï n+≥Tyê´<ÛäT\T (Non - Communicable Diseases)

Á|üã\T‘·THêïsTT. Ç$ @≤ düTe÷s¡T eT÷&ÉTqïs¡ ø√≥¢

Á|ü»\ ÁbÕD≤\T rdüTÔHêïsTT. MÏì ìyê]+#·ø£b˛‘ #êe⁄\÷,

s√>∑ uÛ≤s¡eT÷ yÓTT<ä …’q düeTdü \÷ ô|s¡T>∑T‘·÷ b˛‘êsTT.

yÓTT<ä≥Tï+N Ä<ÛäTìø£ yÓ’<ä ùde\T s¡kÕj·Tq Á<ëeø±\T

Òø£ @ø°ø£è‘· Á<ëeø±\ (Synthetic or isolated extracts)

ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ü¶sTT. n$ s√>∑ \ø£åD XÊÁdüÔ+ (Pathology)

$& ÉeTs¡Ã& É+˝À ˝≤_ Û+#êsTT >±ì, yê Ïe\¢ |üP] Ô>±

eT+<äT\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≥+, Á|ü‹≈£L\ |òü*‘ê\T ø£\>∑≥+

e+Ï ø=ìï ÀbÕ\T ãj·T\Œ&Ü¶sTT. BìøÏ‘√&ÉT eT<ÛäTyTVü≤+,

s¡ø£Ôb˛≥T, ãø±j·T+, n+&ÜXj·T+˝À ãVüQ ø£DT‘·T\

yê´~Û (poly Systic ovarian Disease), ÁuÀ+ø£sTT Ÿ

Ädüúe÷ yÓTT<ä …’q Bs¡Èyê´<ÛäT\≈£î Á|üuÛ≤$‘· ∫øÏ‘·‡q+~+

#·&É+˝À $|òü\yÓTÆ+~. ø£qTø£ yπs qeTàø£yÓTÆq, Ä<Ûës¡|ü&É<ä>∑Z

Á|ü‘ê´e÷ïj·÷\qT |ü]o*+#·e\dæ e∫Ã+~.

Bs¡Èø±*ø£ s√>±\T #ê˝≤ yêÏøÏ mH√ï ø±s¡D≤\T

ñ+≤sTT. ãj·T≥≈£î ø£ìŒ+# ø£<ëHï <äèwæº À ô|≥Tºø=ì

ˇø£ eT+<äTH√, ø£ $TÁXe÷H√ï yê&É≥+ e\¢ dü+‘·è|æÔø£s¡

Á|üjÓ÷»q+ e⁄+&Éø£b˛e#·TÃ. m≈£îÿe dü$TàÁXe÷\‘√ ≈£L&çq

kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ eT+<äT\T mH√ï s¡T>∑à‘·\qT m<äTs√ÿe&É+˝À

n~Ûø£+>± |òü\e+‘·eTe⁄‘êsTT. eT÷*ø± $TÁXe÷\T XÊØs¡ø£

uÛÖ‹ø£<Ûäsêà\qT (yÓT≥u≤*C≤ìï) #Ó’‘·q´|üs¡#·&É+, $wü

Á|üuÛ≤yê\Tï+∫ s¡øÏå+#·&É+, s√>∑ìs√<Ûäø£ XøÏÔì ô|+#·&É+,

j·÷+° ÄøÏ‡&Ó+≥T¢ ô|+#·&É+, JyêDTe⁄\qT ô|+∫ |ü⁄q'

#Ó’‘·Hê´ìï ì+|ü&É+ MÏ Á|ü‘´ø£ \ø£åD≤\T. Çe˙ï ≈£L&Ü

eT÷*ø± $TÁXe÷\˝Àì ˇø√ÿ |ü<ës¡ú+ ˇø√ÿ s¡T>∑à‘·qT

m<äTs=ÿH \ø£åD≤ìï ø£*– e⁄+≥T+<äì ‘Ó*j·T#kÕÔsTT.

kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ ∫øÏ‘·‡˝À eTs√ eTTK´ \ø£åDyT+≥+fÒ

ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢, Jeq $<Ûëq+ ≈£L&Ü ∫øÏ‘·‡˝ eTTK´

$wüj·÷\T ø±e&É+. eT+<äT\T XøÏÔe+‘·+>± |üì#j·T&ÜìøÏ,

s√>∑+ ‘=+<äs¡>± ‘·>∑Z&ÜìøÏ ∫øÏ‘ê‡ $<Ûëq+˝À uÛ≤>∑+>±

ø=ìï ÄVü‰s¡|ü<ësêú\qT ìj·T+Á‹+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

Ç °e* d ü+e‘ ·‡s¡+˝À y Ó\Te& çq Äj·TT πs«<ä

|ü]XÀ<Ûäq\T, Á|ü#·T]+∫q düMTø£å\T Äj·TTπs«<ëìøÏ, Ä<ÛäTìø£

$C≤„HêìøÏ eT<Ûä <äèø£Œ<∏ë\ nqTdü+<ÛëHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT

‘·THêïsTT. |ü]XÀ<Ûäq\T u≤>±H »s¡T>∑T‘·THêï yêÏ XÊÁd”Ôj·T

dæ<ë∆+rø£s¡D Á>∑+<∏ädüÔ+ Á|üdüTÔ‘·+ \_Û+#·≥+ Ò<äT. ø£åj·Te+Ï

Bs¡Èø±*ø£ s√>±\‘√ u≤<Ûä|ü& s√>∑T\≈£î e⁄|üXeTq+ ø£*Z+∫,

yÓTs¡T¬>’q Jeq+ n+~+#·&É+˝À Äj·TTπs«<ä $<Ûëq+ ñ

‘·ÔeTyÓTÆq<äì ÁbÕ<∏ä$Tø£ n<Ûä j·THê\T m‹Ô#·÷|ü⁄‘·THêïsTT.

ˇø£ eT+<äTyê&˚ eTT+<äT Äj·TT πs«<ä+ #ê˝≤

$wüj·÷\qT <äèwæº À ô|≥Tº≈£î+≥T+~. dü¬s’q eT+<äT, dü¬s’q

yÓ÷‘ê<äT˝À, dü¬s’q |ü<ä∆‹˝À, dü¬s’q düeTj·T+˝À, dü¬s’q

s√–øÏ n~+#·&É+˝À m|ü&É÷ Á|üjÓ÷»qø£s¡ |òü*‘ê\T

ñ+≤sTT. $#·ø£åD≤s¡Væ≤‘· Wwü<ÛäÁ|üjÓ÷>∑+ e\¢ s√>∑+

ô|s¡>∑&É+, nyê+∫Û‘· |ü]D≤e÷\T ø£\T>∑T‘êsTT. $#·ø£åD≤

s¡Væ≤‘· eT+<äT\ yê&Éø£+ (n~Ûø£yÓ÷‘ê<äT, ‘·≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT,

<äT]«ìjÓ÷>∑+) Á|ü|ü+#·+˝À ô|<ä› düeTdü nì, Á|ü|ü+#·eT+‘ê

$d ü Ô]+∫q Äs√> ∑´$|ü‘ ·T Ô nì Á|ü|ü+#· Äs√> ∑´d ü+d ü ú

|ü]> ∑D Ïd üT Ôqï~. n≥Te+ Ï nyê+∫Û‘ · d ü+|òüT≥q\T

»s¡> ∑≈ £î+&Ü eTT+<äTC≤Á> ∑‘ · Ô\T, |ü]D≤e÷\qT

ìs√~Û+#·≤ìøÏ Äj·TTπs«<ä XÊÁdüÔE„\T Á|üj·T‹ïdüTÔHêïs¡T.

∫øÏ‘ê‡$<Ûëq+˝À n+^ø£]+#·ã&Éì $<Ûä+>± »]–q ∫øÏ‘·‡

e\¢ @< Ó ’Hê nyê+∫Û‘ · |òü*‘ê˝…<äT ¬s’‘ ˚ rd üTø√e\d æq

C≤Á>∑‘·Ô\T ≈£L&Ü dü÷∫+#·ã&Ü¶sTT.

Epilepsy, Allergic conjunctivitis, Dry eye,

Syndrome, Refractive errors,Myopia, obesity,

Malabsorbtion Syndrome, Mental retardation,

Anxiety neurosis, Acid Peptic disorders, Bronchial

Asthma, Hypertension, chronic bronchitis, Irritable

bowel syndrome (IBS), Osteoarethritis, Rhumatoid

arethritis, Diabetes, mellitus, Psoriasis yÓTT<ä …’q

s√>±\øÏ eT+<äT\ n_Ûeè~∆, ÁbÕe÷DÏø£‘·\ ø√dü+ CCRAS

Á|üj·T‹ï+∫+~. $$<Ûä n+≥Tyê´<ÛäT\≈£î ≈£L&Ü kÕ+Á|ü<ëj·T


$TÁX ¯e÷\‘√ Äj·TT πs«<ä y Ó ’<ë´ìøÏ á øöì‡˝Ÿ

Á|üj·T‹ï+∫+~. Ç+&çj·THé øöì‡ Ÿ Ä|òt yÓT&çø£ Ÿ ØôdsYÃ

(ICMR), Ministry of AYUSH e+Ï dü+düú\T Äj·TTπs«<ä

eT+<äT\≈£î Ç‘·s¡ eT+<äT\‘√ ≈£L&çq kÕs¡÷|ü ‘·, XÊÁd”Ôj·T‘·

rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ $TÁXe÷\‘√ ≈£L&çq

yÓ’<ä $<ÛëHêìøÏ ø=ìï e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T n_Ûeè~∆ #XÊs¡T.

MÏ #ê˝≤ |ü]XÀ<Ûäq\ düMTø£å\T AYU, IJAR, JAIM,

ASL y ÓTT<ä˝… ’q |üÁ‹ø£\˝À Á| ü# ·T]+#·ã&Ü ¶sTT.

Á|ü#·T]+#·ã&Éì, Ç‘·s¡ düe÷#êsêìï Prof. M.S. Baghel

(Compilation of Researches at P.G. levels at IPGT

& RA), AYUSH Research Portal of CCRAS, Digital

Helpline of Ayurveda Research Articles (DHARA)

of Arya Vaidya Pharmacy, Coimbatore yês¡T

n_Ûeè~∆|üs¡∫, uÛÑÁ<ä|üs¡∫q$ \_ÛkÕÔsTT.

n~Û>∑$T+#·e\dæq düyêfiófl

Ç°e\ nìïyÓ’|ü⁄˝≤, kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ eT+<äT\ e\¢

‘·>∑TZ‘·Tqï s√>±\ $wüj·T+ ‘Ó\TdüT≈£îqï Á|ü»\˝À Äj·TTπs«<ä+

|ü≥¢ Ä<äs¡D ô|s¡T>∑T‘·Tqï~ ø£qTø£ dü+Á|ü<ëj·Tø£ uÛ≤yê\qT,

Ä<ÛäTìø£ XÊÁd”Ôj·Tn_Ûeè~∆ì ø£\uÀdüT≈£îH˚ |ü<ä ∆‘·T\qT,

eP´Vü‰\qT n_Ûeè~∆ #düTø√e\dæq nedüs¡yTs¡Œ&ç+~.

ndü\T kÕ+Á|ü<ëj·Tø£, Ä<ÛäTìø£|ü<ä∆‘·T Ò $s¡T<ä∆yÓTÆq$.

yêÏì ø£\|ü&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·&É+ #ê˝≤ ø£wüºyÓTÆq |üì.

nsTTHê yêÏ eT<Ûä #·s¡Ã\T yÓTT<ä\Tô|Ïº+~. kÕ+Á|ü<ëj·Tø£

yÓ’<ë´ìøÏ ‘·–q ì<ÛäT\‘√ |ü]|ü⁄wæº+ #j·Te\dæq düeTj·T$T~.

@ø°ø£s¡D≈£î (Intigration) eTT+<äT nedüs¡yÓTÆq$.

1. Ä<ÛäTìø£ düe÷»+˝À Äj·TTπs«<ä+ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q

ø£*–+#ê*.

2. Ä< Û äTìø£ d üe÷»+ Äj·TT πs«<ëìï ns¡ ú+#˚d üTø=ì,

n+^ø£]+#ê*.

3. n|ü&, n|ü&ÉT e÷Á‘·yT Ç~ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~

eTT–+|ü⁄

Äj·TTπs«<ä+ s√>±\≈£î ∫øÏ‘·‡ #ùd, dü«düú|ü]# HÓ’|ü⁄D´+

e÷Á‘·yT ø±<äT. ìC≤ìøÏ n~ Äs√>∑ e+‘·yÓTÆq, XÊ+‹j·TT‘·

düTKJeHêìøÏ ìj·Te÷\qT Áø√&Ûûø£]+∫q XÊÁdüÔ+. XÊØs¡ø£,

e÷qdæø£ Äs√>±´ìï ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷ Bs¡Èj·TTwüß¸ bı+<ä≤ìøÏ

n~ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT n+~düTÔ+~. s√>±\qT n]ø£Ïº

Äs√>±´ìï s¡øÏ å+#·& É+, ø=qkÕ–+#·& É+, s√>±\qT

ìs¡÷à*+#·&É+ nH ¬s+&ÉT ÁbÕ<Ûä$Tø£ \øå±´\‘√ á |ü<ä∆‹

n_Ûeè~∆ #Ó+~+~. yÓTT<äÏ~— á ñ|ü<XÊ\qT bÕÏ+∫,

dü+‘·èbÕÔVü‰s¡+ rdüTø√e&É+ <ë«sê düTKe+‘·yÓTÆq Äs√>∑ ø£s¡

BsêÈj·TTwüß¸ ø£\T>∑T‘·T+~. ¬s+&√~— s√>±\÷, yêÏ ∫øÏ‘ê‡

$<Ûëq+, $$<Ûä s√>±\qT ìuÛ≤sTT+#·T e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT

yÓ’<äT´\≈£î dü÷∫düTÔ+~. Äj·TTπs«<ä+ $$<Ûä eT+<äT\

dü+Á>∑Vü≤yTø±<äT, n~ ˇø£ yÓ’<ä , kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£

Jeq$<Ûëq+˝À uÛ≤>∑+. <X+ >∑]«+#·<ä>∑Z kÕ+|òæTø£ Á|ües¡Ôq,

HÓ’‹ø£ $\Te\, <äTs¡«´düHê\ ìùw<Ûä+, ÄVü‰s¡ ìj·Te÷\T,

e´øÏÔ>∑‘· bÕ]Xó<ä∆ +, Äs√>∑ ø£s¡ Jeq$<Ûëq+ yÓTT<ä …’q

yêÏô|’ ìwüÿs¡ ìj·Te÷\ Hs¡Œ]∫q~ Äj·TTπs«<ä+.

Ä<ÛäTìø£ Á|ü|ü+#·+˝À Bs¡Èø±\ e÷qdæø£ yê´<ÛäT\T,

JeqXË’*øÏ dü+ã+~Û+∫q s√>±\T ô|s¡>∑&É+‘√ düeTÁ>∑

Äs√> ∑´ |ü]s¡ø£ åD > ∑÷]Ãq ne>±V ü≤q ned üs¡y ÓT Æ+~.

ñ‘·ÔeT ÄVü‰s¡ $Vü‰s¡ ∫øÏ‘ê‡ |ü<ä∆‘·T\qT bÕÏdü÷Ô, nìï

yÓ’<ä $<ÛëHê\ dü+j·TTø£Ô |ü]XÀ<Ûäq\≈£î #‘·T\T ø£\bÕ*.

düeTÁ>∑yÓTÆq ‘·≈£îÿe <Ûäs¡‘√ ≈£L&çq Äs√>∑ s¡ø£åD$<Ûëq+>±

n_Ûeè~∆ #Ó+~ s√>∑T\≈£î ≤uÛÑø£s¡+>±q÷, qeTàø£yÓTÆq~

>±q÷ Äj·TTπs«<ä+ e⁄+≥T+~.

Äj·TTπs«<ä+ m|ü&É÷ s√>∑+ e∫Ãq ‘·sê«‘· ∫øÏ‘·‡ô|’

ø±ø£, s√>∑ ìyês¡Dô|’ m≈£îÿe <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~. ∫øÏ‘·‡

ø£+fÒ ìyês¡D jÓ÷>∑ yÓTÆq~ ø£<ë! Äj·TTπs«<ä+ Á|üø±s¡+

HÓ’‹ø£ Á|ües¡Ôq, q&Ée&çø£\ e⁄\¢+|òüTH nìïs¡ø±\ s√>±\≈£î

eT÷\ø±s¡D+. ªncÕº+>∑ Vü≤è<äj·T+˝Àμ ªyê>∑“¤≥T&ÉTìμ e⁄<√“¤<ä

@$TÀ #·÷&É+&ç.

ªªme¬s’‘ ÄVü‰s¡ $Vü‰s¡ n\yê≥¢ À ìj·Te÷qT

kÕs¡+>± e⁄+≤s√, d ü+‘ ·èbÕÔV ü‰s¡+ rd üT≈ £î+≤s√,

Á|üjÓ÷»qø£s¡ n\yê≥¢qT bÕÏkÕÔs√, dü<ë˝À#·q‘√ ~q#·s¡

>∑&ÉT|ü⁄‘ês√— <äTsêX≈£î, eTH√$ø±sê\≈£î §+–b˛s√, ìkÕ«s¡∆

<äj·÷Vü≤è<äj·T+‘√ ô|+bı+<äT‘ês√, nìïyfi˝≤ nìï

Je⁄\ m&É ≤ düeTuÛ≤e+ ø£*–e⁄+≤s√— dü‘ê´ìï |ü\T≈£î‘·÷

dü‘· +ô|’H Ä<Ûës¡|ü&ç J$kÕÔs√— $C≤„q+ô|’ qeTàø£eTT+∫,

ø£åe÷>∑TD+ bÕÏdüTÔ+≤s√— ô|<ä›\q÷, nqTuÛÑeE„\q÷

>ös¡$kÕÔs√— yês¡T s√>∑s¡Væ≤‘·, XÊ+‹j·TT‘·, Äs√>∑ ø£s¡,

d ü+‘√wüø£s¡ J$‘êìï $»j·Te+‘ ·+>± ø=qkÕ–+#·

>∑\T>∑T‘ês¡T.(nqTyê<ä+ : õ|æm Ÿ)


q÷´øÏ ¢j·Ts Y mqØ®ì ø=qT>=qï ø=‘· Ô˝À ¢

ªªe÷qeC≤‹øÏ nedüs¡yÓTÆq j·÷+Á‹ø£XøÏÔ nedüsê\ìï+Ïø°

ˇø£ düe÷<Ûëq+ <=]øÏq≥T¢>±μμ uÛ≤$+#ês¡+<äs¡÷. HÏ

eTq n_Ûeè~∆ À $<äT´‘·TÔ bÕÁ‘· m+‘√ ø°\ø£eTqï~ ø±<äq Òì

dü‘· +. ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤‘√ nedüsê\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.

ø£qTø£ $<äT´‘·TÔ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ m+‘√

ñ+~.

eTq+ H&ÉT 300 CW $<äT´‘·TÔì ñ‘·Œ‹Ô #düTÔHêï+.

Á|üdüTÔ‘·+ ñqï $<äT´‘·TÔ ø=s¡‘·≈£î ˇø£ eTTK´ ø±s¡D+

kÕ+πø‹ø£ ìs¡«Vü≤D≤ À|ü+. Bìì ≈£L&Ü dü]~<äT›ø√e&ÜìøÏ

Á|üj·T‘ ·ï+ »s¡T> ∑T‘√+~. nsTT‘ ˚ #ê˝≤ HÓeTà~>±

»s¡T>∑T‘√+~.

q÷´øÏ¢j·Ts Y mqØ® yê& Éø±ìï d üeT] ∆+#˚ yêfi ¯ófl

ªªq÷´øÏ¢j·TsY |üesYμμ m|ü&É÷ \_ÛdüTÔ+<äì, $T>∑‘ê $<äT´‘Y

ñ‘·Œ‹Ô |ü<ä›‘·T\ e\¢ $&ÉT<ä\ ne⁄‘·Tqï ø£s¡“q ñ<ëZsê\qT

‘·–Z+#·Tø√e&É+ e\q eTq+ ø±\TcÕ´ìï ‘·–Z+#·Tø√e#·Ãì

yê~kÕÔs¡T. •˝≤» Ç+<ÛäHê\ (uÛÑ÷$T˝À ñ+&çb˛sTTq

»+‘·T ø£fi‚ãsê\ qT+&ç \_ÛdüTÔqï Ç+<Ûäq+) ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≥+

≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘·T+<äì, nDT$<äT´‘·TÔì ‘·j·÷s¡T #düT≈£îqï|ü&ÉT

ñ‘ ·Œ‹Ô nsTTq nDTe´sê ú\qT ì\Te#˚j·T≥+ e\q

ø£\T>∑T‘·Tqï Á|üe÷<ä+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe nì— Ç|ü&ÉTqï

q÷´øÏ¢j·TsY ]j·÷ø£ºs¡T¢ #ê˝≤ düTs¡øÏå‘·+ nì— yêÏ e\q

Á|üe÷<ä+ eT]+‘· ‘·≈£îÿyÓ’+<äì M] yê<äq. q÷´øÏ¢j·TsY

|üesYqT e´‹πsøÏ+# yês¡T n~ düTdæús¡yÓTÆq eqs¡T ø±<äì,

<ëìe\q Äs√>±´ìøÏ Vü‰ì ñ+<äì, |üsêés¡D≤ìøÏ qwüº+

yêÏ\T¢‘·T+<äì, nDTe´sêú\qT düTs¡øÏå‘·+>± <Ûä«+dü+ #j·T&É+

ˇø£ ô|<ä› düeTdü nì, Bìì $T*≥Ø ñ|üjÓ÷–+#·≥+

yÓTT<ä\Tô|&ç‘ rÁe Á|üe÷<ä+ nì, q÷´øÏ¢j·TsY Á|üe÷<ë\T

dü+uÛÑ$+# neø±X+ ñ+<äì yê~kÕÔs¡T. eTq+ nDT

$<äT´‘ ·T Ô ñ‘ ·Œ‹Ô »s¡T> ∑T‘ ·Tqï nìï <äX ¯\qT, n+fÒ

j·TTπsìj·T+ yÓTÆì+>¥ (>∑qT\ qT+&ç j·TTπsìj·T+qT rj·T&É+)

qT+&ç |üesY ñ‘·Œ‹Ô ‘·sê«‘· Decommissioning of

nDT$<äT´‘·TÔ πø+Á<ë\T ` e÷qeC≤‹ô|’ Á|üuÛ≤e+

Nucl

ear

2%

düVü≤»

yêj

·TTe⁄ 9%

R&S 13%

Hydro 15.6u§>∑TZ 61%

Nuclear plants es¡≈£î |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ ìC≤ìøÏ

ø£s¡“Hé ñ<ëZsê\T nDT$<äT´‘·TÔ ñ‘·Œ‹Ô À ≈£L&Ü n~Ûø£yT

ø£qTø£ nDT$<äT´‘Y |üsêés¡D≤ìøÏ düTs¡øÏå‘·yÓTÆq~ ø±<äT.

Ç~ e÷qeC≤‹øÏ yT\Tø£Hêï ø°& m≈£îÿe #düTÔ+~.

Hê e´øÏÔ>∑‘· n_ÛÁbÕj·T+ @$T≥+fÒ á nDT$<äT´‘Y

πø+Á<ë\T Ä]úø£+>± ì\<=≈£îÿø√ Òe⁄. MÏì |üsêés¡D+

‘ ·≥T ºø√˝Ò<äT. kÕe÷õø£+>± ≈ £L&Ü Ç$ n+<ä]ø °

n+<äTu≤≥T˝À ñ+& Ée⁄ ø£qTø£ y ÓTT‘ · Ô+ e÷qeC≤‹πø

Á|üe÷<ä+ nì.

πs&çj˚TwüHé

πs&çjÓ÷ <Ûë]àø£‘· ø£\ |ü<ësêú\T düVü≤»+>± e÷s¡TŒ

#Ó+<äT‘·Tqï|ü&ÉT α, β, γ (Ä˝≤Œ¤, ;≤, >±e÷) ‘·s¡+>±\T

$&ÉT<ä Ö‘êsTT. á ‘·s¡+>±\T e÷qe XØs¡+˝Àì nìï

ø£D≤\≈£î Vü‰ì ø£\T>∑#kÕÔsTT. ø√ÿkÕ] á Vü‰ìì eTq

XØs¡+ ‹]– dü]#düT≈£î+≥T+~ (Repair). ø=ìïkÕs¡T¢

Ç~ kÕ<Ûä + ø±<äT. ø√ÿkÕ] á düVü≤»+>± »]π> ]ù|sY À

‘ ·|ü\T <=]¢q|ü& ÉT ø±´q‡s Y ø£D≤\T @s¡Œ& ÉT‘êsTT.

πs& çj˚TwüH éqT Sievert ˝Òø£ Rem nH ˚ ø=\e÷q+‘√

ø=\TkÕÔs¡T. (1 SV = 100 rems or 1 rem = 10 msv).

eTq+ ø±d æàø ˘ øÏs¡D≤\T (1 msv / year), mø ˘‡ πs\T,

d”ÏkÕÿHé\T (0.35 - 7.8 msv), terrestinal (uÛÑ÷$T qT+&ç

$&ÉT<ä …’q) πs&çjTwüHé (2msv / year), $e÷q Á|üj·÷D

düeTj·T+˝À (7 >∑+≥\ Á|üj·÷D≤ìøÏ ` 0.05 msv /

year) eT]j·TT ÄVü‰s¡Hê[ø£ <ë«sê (0.26 msv / year)-

Ç˝≤ nHø£s¡ø±\T>± πs&çjÓ÷<Ûë]àø£‘·øÏ >∑Tsö‘·THêï+. eTq+

m≈£îÿe πs&çjTwüHéøÏ ÀHÓ’q|ü&ÉT eTq s¡ø£Ô+˝À (50-100msv)

e÷s¡TŒ\T, $ø±s¡+, n\dü≥ (500 msv), yê+‘·T\T (700

msv) e+Ï e÷s¡TŒ\≈£î ø=~› >∑+≥\ düeTj·T+˝ÀH˚

˝Àqe⁄‘ê+. 4sv πs&çjTwüHé≈£î eTq+ >∑T] nsTTq|ü⁄&ÉT

m≥Te+Ï ∫øÏ‘·‡ »s¡>∑ø£b˛‘ ¬s+&ÉT HÓ\˝À¢H eTs¡DÏ+#

neø±X+ ñ+~. n< 20 sv ø£+fÒ n~Ûø£+>± πs&çjTwüHé≈£î

>∑T]nsTTqf…Æ¢‘ ø=~› s√E˝À¢H eTs¡D+ dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ.

XØs¡+˝À ø£D$uÛÑ»q e⁄qï uÛ≤>±\ô|’ n~Ûø£+>± πs&çjTwüHé

Á|üuÛ≤e+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. E≥Tºø£D≤\T, ‘=* <äX˝Àì

s¡ø£Ôø£D≤\T, Js¡íø√X+ô|’ (Intestine) ñqï bıs¡ Àì ø£D≤\T

MÏøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T. ø£+&Ésê\T, meTTø£\T, connective

tissue Àì ø£D≤\ô|’ πs&çjTwüHé Á|üuÛ≤e+ ø=+‘· ‘·≈£îÿe.

&Üˆˆ lìyêdüHé

πs&çj˚TwüHé Ä+ø±\õdtº

˙Ï qT+&ç 15%


ø±´q‡s¡T yê´~ÛøÏ Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø±s¡D+ πs&çjTwüHé.

#ê˝≤ø±\+ ‘·≈£îÿekÕúsTT πs&çjTwüHé≈£î Àqe⁄‘·Tqï|ü&ÉT

á düeTdü ø£\T>∑e#·TÃ. πs&çjTwüHé kÕúsTT ô|]–q|ü⁄&ÉT

ø±´q‡sY neø±X+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. DNA ˝À πs&çjTwüHé

e\q dü+uÛÑ$+# e÷s¡TŒqT ñ‘·Œ]es¡Ôq+ (mutation)

n+≤s¡T. ‘ ·≈ £îÿe d üeTj·T+˝À m≈ £îÿe πs& çj˚TwüH é≈ £î

>∑T¬s’q|ü⁄&ÉT Äs√>∑ düeTdü \T ‘·«s¡>± ø£\T>∑T‘êsTT. XØs¡+

ø±*b˛e≥+, Radiation sickness ($ø±s¡+, ã\V”≤q‘·,

E≥Tºsê*b˛e≥+, XØs¡ uÛ≤>±\T dü]>± |üì#j·Tø£b˛e≥+

e+ Ï \ø£ åD≤\qT Radiation sickness n+≤s¡T)

»s¡T> ∑T‘ ·T+~. m+‘ ·ø±\+ πs& çj˚TwüH é Á|üu Û≤yêìøÏ

˝Àqj·÷´+, e´øÏÔøÏ πs&çjTwüHé ‘·– Ò neø±X+ m+‘·<ä÷s¡+˝À

ñ+~, @yÓTÆHê s¡ø£åD ø£e#ê\T ñHêïj·÷, πs&çjÓ÷ <Ûë]àø£‘·

Á|üuÛ≤e+ m+‘· ñ+~, yÓTT<ä …’q nHø£ $wüj·÷\T πs&çjTwüHé

Á|üuÛ≤e+ rÁe‘·qT, »]π> qwüº+ kÕúsTTì ‘Ó\T|ü⁄‘êsTT.

πs&çjTwüHé e\q ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± qwüº+ dü+uÛÑ$düTÔ+~.

ˇø£Ï: DNA ˝À πs&çjTwüHé ø±s¡D+>± »]π> e÷s¡TŒ\

e\q ñ‘·Œ]es¡ÔHê\T (Mutations). ¬s+&ÉT: πs&çjTwüHé

e\q XØs¡+˝À s¡T $&çb˛sTT Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq Hydroxyl

free radicals (OH-) @s¡Œ&É≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. MÏ Á|üuÛ≤e+

e\q XØs¡+˝À rÁeqwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~. πs&çjTwüHé XØsêìøÏ

ø£åD≤\ ø±\+ k˛øÏHê <ëì Á|üuÛ≤e+ XØs¡+ô|’ s√E\T,

HÓ\\T, dü+e‘·‡sê\ es¡≈£L ñ+≥T+~. ø£D≤\˝À πs&çjTwüHé

ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+# |ü]D≤e÷\T ø±´q‡s¡T>± e÷s¡≤ìøÏ

#ê˝≤ø±\+ |ü≥ºe#·TÃ. nsTT‘ <äTwüŒ]D≤e÷\T Ä e´øÏÔπø

|ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü n‘·ì ‘·s¡Tyê‘· ‘·sê\≈£î ≈£L&Ü

ø£\T>∑T‘êsTT. πs&çjTwüHé e\q »qT´e⁄\T, Áø√yÓ÷CÀyéT\˝À

nH ˚ø£s¡ø±\ e÷s¡TŒ\T d ü+u Û Ñ$kÕÔsTT. Áø√y Ó÷CÀeTT\

ñ‘·Œ]es¡ÔHê\T (Deletion, translocation, ring formation)

yÓTT<ä …’q$ nHø£+ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Ç$ eTT+<äT ‘·sê\

yê]ì nHø£ s¡ø± …’q »qT´|üs¡yÓTÆq yê´<ÛäT\≈£î >∑T]#kÕÔsTT.

πøe\+ $<äT´‘ ·T Ô ñ‘ ·Œ‹Ô ø√d ü+ ‘ ·s¡‘ ·sê\ es¡≈ £L

e÷qeC≤‹ì y ÓTT‘ê Ôìï Çìï <äTwüŒ]D≤e÷\≈ £î

>∑T]#j·T≥+ m+‘·es¡≈£L düeT+»dü+?

ÁryÓTÆ Ÿ ◊˝≤+&é (Threemile Island), USA ˝À

1979 ˝À, s¡cÕ´˝Àì #Ós√ï_ Ÿ À 1986˝À, »bÕHé Àì

|òü⁄øÏwæe÷˝À 2011˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|üe÷<ë\T nDT$<äT´‘Y

πø+Á<ë\T m+‘·Ï Á|üe÷<äø±s¡ø±˝À, e÷qe J$‘êìï

n$ m+‘·>± Á|üuÛ≤$‘·+ #kÕÔjÓ÷ ‘Ó\|ü&ÜìøÏ ì\TyÓ‘·TÔ

kÕø å±´\T. # Ós√ï_˝Ÿ˝À πs& çj Ó÷< Ûë]àø£‘ · Væ≤s√w æe÷,

Hê> ∑kÕøÏ\˝À nDTu≤+ãT\T y˚dæq|ü⁄& ÉT d ü+u Û Ñ$+∫q

$HêXq+ ø£Hêï 30`40 ¬s≥T¢ m≈£îÿe. düTe÷s¡T 50y\

qT+&ç \ø£å eT+~ XóÁuÛÑ|ü]# ø±]à≈£î\T 2006 HêÏøÏ

eTs¡DÏ+#ês¡ì n+#·Hê. eTs√ 5 \ø£å\ 40 y\ qT+&ç

9 \ø£å\eT+~ XóÁuÛÑ|ü]# ø±]à≈£î\T …’+–ø£+>± |üìøÏsêì

yê]>± e÷]q≥T¢ IPPNW eT]j·TT German Societyfor Radiation Protection studies Á|üø±s¡+ n+#·Hê.

n~Ûø£ kÕúsTT˝À <∏Ó’sêsTT&é ø±´q‡sY eT]j·TT n+>∑yÓ’ø£\´+‘√

|æ\¢\T »ìà+#·&É+ á ÁbÕ+‘·+˝À »s¡T>∑T‘√+~.

¬øHê&Ü, ÁbòÕHé‡, »s¡à˙, j·TT¬ø, »bÕHé, j·TTmdt

<XÊ\ À |ü]XÀ<Ûäq\T #dæq European Journal of CancerCare 2007˝À q÷´øÏ¢j·TsY bòÕ´ø£ºØ\≈£î <ä>∑Zs¡ À ô|s¡T>∑T‘·Tqï

|æ\¢ À¢ 24% ã¢&é ø±´q‡sY (leukemia) ô|]–q≥T¢ ù|s=ÿ+~.

ˇø£|üŒÏ k˛$j·TŸ j·T÷ìj·THé n<Ûä ≈£åî&ÉT yÓTÆUÒ Ÿ >√s¡“#Óyé

düTe÷s¡T 18 _*j·Tq¢ s¡÷ãT Ÿ‡ #Ós√ï_ Ÿ Á|üe÷<ä+ ø=s¡≈£î

Ks¡TÃ #j·Te\dæ e∫Ãq≥T¢ ‘Ó*bÕs¡T. 2000 dü+ˆˆ HêÏøÏ

ñÁ ¬øsTTH é #·T≥÷ º ñqï nDT]j·÷ø£ ºs Y‡ nìï+ Ï˙

eT÷dæydæ+~. 2000 dü+ˆˆ HêÏøÏ ñÁ¬øsTTHé À düTe÷s¡T

5% Á|ü»\T πs&çjTwüHé u≤~Û‘·T\T>± >∑T]Ô+#·ã&ç Á|üuÛÑT‘·«+

qT+&ç sêsTTr\T bı+<ës¡T. "New safe confinement"nH ø£ ÁbÕC…≈£îº #Ós√ï_ Ÿ À πs&çjÓ÷<Ûë]àø£‘·ì Á|üe÷<ä

s¡Væ≤‘·+>± #j·T≤ìøÏ (Bì u≤]q|ü&É≈£î+&Ü Á|ü»\qT

ø±bÕ& É≤ìøÏ) y ÓTT<ä\Tô|≥ºã& ç+~. Ç~ 2017≈ £î

|üPs¡Ôe⁄‘·+<äì n+#·Hê. Ç+<äT˝À |ü⁄qsêyêdü |ü<∏äø£+

(Shelter implementation plan) KØ<äT 3 _*j·THéj·TTmdt &Ü\s¡T¢. 24 <XÊ\˝Àì |üìyês¡T, ì|ü⁄DT\T

Ç+<äT˝À |üì#˚d üT ÔHêïs¡T. eTq<˚X ¯+ Ç+‘ · KØ<äTqT

uÛÑ]+#·>∑\<ë? Ç$ ø±≈£î+&Ü mìï ∫qï ∫qï Á|üe÷<ë\T

dü+uÛÑ$kÕÔjÓ÷? eTq Á|üuÛÑT‘ê«\T á Á|üe÷<ë\qT πs&çjÓ÷

< Û ë]àø£‘ · ø±s¡D+>± d ü+u Û Ñ$+∫qeì ˇ|ü≈ £îì

bÕs¡<äs¡Ùø£+>± $esê\qT ãVæ≤s¡Z‘·+ #kÕÔj·÷?

ˇø£y˚fi ¯ < ∏ √]j·T+ Ç+< Û äHêìï ñ|üj Ó÷–+∫

j·TTπsìj·T+ - 233 ì ñ‘·Œ‹Ô #ùdÔ, nDTÇ+<ÛäHêìï Ks¡TÃ

#j·T≥+ e\¢ e#Ã |üìøÏsêì nDTe´sêú …’q U-233 halflife 1,59,200 dü+ˆˆ\ es¡≈£L ñ+≥T+~. U-235 øÏnsTT‘ 704 $T*j·THé dü+e‘·‡sê\T. n< |ü⁄¢Àìj·T+

-239 nsTT‘ 24,100 dü+ˆˆsê\T. eTq+ m≥Te+Ï

s¡ø£åD #·s¡ \T rdüT≈£î+≥THêï+? á$<Ûä+>± e∫Ãq nDT

e´sêú\qT @ <XÊìøÏ m>∑TeT‹ #kÕÔ+? Á|üuÛÑT‘·«+ yÓ’|ü⁄

qT+∫ á Á|üXï\øÏ »yêãT <=s¡T≈£î‘·T+<ë? mìï ‘·sê\T

Á|üe÷<ëìøÏ >∑Tsö‘êjÓ÷ n+#·Hê nsTTHê ykÕsê?


ø=yê«&É nDT$<äT´‘Y πø+Á<ë\T

j·TTmdt Àì Institute for energy economics

& financial analysis ]b˛s¡TºqT ‘Ó\T>∑T sêÁcÕº\˝Àì

Human Rights Forum $&ÉT<ä\ #dæ+~. á ]b˛s¡Tº

ø=yê«&É À yê&Ü\qT≈£î+≥Tqï GE-Hitachi eT]j·TT

Westinghouse Nuclear Reactors Power efficient

ø±<äT, cost - effective n+‘·ø£Hêï ø±<äT. ˇø£ Á|üø£ÿ

yêÏe\q rÁe Á|üe÷<ä+ bı+∫ ñ+~ ≈£L&Ü. yÓTT<äÏ

6 j·T÷ì≥T¢ ø=yê«&É À 2031 es¡≈£î $<äT´‘·TÔqT ñ‘·Œ‹Ô

#Ój·Té⁄. ø=yê«&É ÁbÕC…≈£îº Á|üuÛ≤e+ e\q 1.5 øÏMT

<ä÷s¡+ es¡≈£î m≥Te+Ï »qdü+#ês¡+ ñ+&É≈£L&É<äT.

Bìì Exclusion zone >± eéVü≤]kÕÔs¡T. Bì ‘·s¡Tyê‘·

5 øÏ.MT es¡≈£L m≥Te+Ï n_Ûeè~∆ »s¡>∑≈£L&É<äT. Bìì

"Sterilized zone" n+≤s¡T. Ç~ #·T≥T ºÁ|üø£ÿ\ 42

Á>±e÷\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #düTÔ+~. ‘·s¡Tyê‘· 16 øÏ.MT es¡≈£î

meT¬s® ‡ CÀHé n+≤s¡T. 66 Á>±e÷\T Bì ÁøÏ+<äøÏ

ekÕÔsTT. ø£ ]b˛s¡Tº Á|üø±s¡+ á ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T

e#Ã neø±X+ ñ+~.

2011˝À |òü⁄≈£îwæe÷ Á|üe÷<ä+ ‘·sê«‘· |ü]D≤e÷\T

|òü⁄≈£îwæe÷ Á|üe÷<ä+ ‘·s¡Tyê‘· #ê˝≤ $X‚¢wüD\T

Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä »s¡T>∑T‘·THêïsTT. »bÕHé <X+

n+#·Hê Á|üø±s¡+ |òü⁄≈£îwæe÷ì |ü]Xó<ä∆+ #j·T≤ìøÏ 30`40

dü+ˆˆsê\T |ü&ÉT‘·T+~. USA À 1970`80 qT+∫ ø=‘·Ô

ìsêàD≤\qT #j·T≥+ Ä|æykÕsTT. bÕ‘·$ ≈£L&Ü yÓq≈£îÿ

rdüT≈£î+≥THêïsTT. 2012 es¡≈£î ø£ÿ q÷´øÏ¢j·TsY bÕ¢+Ÿ

≈£L&Ü j·TTmdt À yÓTT<ä\Tô|≥º Ò<äT. j·TT¬ø˝À ∫e] ]j·÷ø£ºsY

1995˝À HÓ\ø=˝≤Œs¡T. 2016 E …’ À ‘√wæu≤ ‘·q ABWR

(Advanced Boiling Water Reactor) qT y ÓqøÏÿ

rd üTø=+~. ÁbòÕH é‡˝À ≈ £L&Ü bÕ‘ · 24 ]j·÷ø£ ºs Y‡qT

eT÷dæyj·T&ÜìøÏ n~Ûø±s¡+˝Àì k˛wü*düTº bÕØº dæ<ä∆yÓTÆ+~.

#Ó’Hê˝À u§>∑TZ qT+&ç ø£Hêï nDT$<äT´‘·TÔ ñ‘·Œ‹Ô KØ<äT

4 ¬s≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+~. <äøÏåD ø=]j·÷˝À nDT$<äT´‘Y

πø+Á<ëìï |üP]Ô #j·T≤ìø£jT´ Ks¡TÃ #ê˝≤ n~Ûø£+>±

ñ+&ç ‘·&çdæyÓ÷ô|&Ée⁄‘√+~. düeTdü \T nDT$<äT´‘·TÔqT

m|ü&É÷ yÓ+≤&ÉT‘·÷H˚ ñHêïsTT. bÕ‘· nDT$<äT´‘Y

πø+Á<ë\qT ‘=\–+#·&Üìø£jT´ Ks¡TÃ yêÏìsêàD+ Ks¡TÃqT

$T+∫b˛‘√+~. Yamkee Rowe reactor (USA) qT

ì]à+#·≤ìøÏ 186 $T*j·THé &Ü\s¡T¢ nsTT‘ <ëìì

‘=\–+#·≤ìøÏ 306 $T*j·TH é &Ü\s¡T¢ nsTT+~.

»s¡à˙˝Àq÷ Ç≥Te+Ï |ü]dæú‘ ñ+~. »s¡àHé bÕs¡¢yÓT+Ÿ

2022 HêÏøÏ ‘·q <X+˝À nqTeT‹ bı+~ ñqï nìï

nDT$<äT´‘Y πø+Á<ë\qT eT÷dæyj·÷\ì ìs¡ísTT+∫+~.

|òü⁄≈£îwæe÷ Á|üe÷<ä+ ‘·s¡Tyê‘· d”yÓTHé‡ |üP]Ô>± nDT$<äT´‘Y

|ü]ÁXeT qT+&ç ãj·T≥≈£î e#Ãdæ+~.

Á|ü‘êé÷ïj ·÷\T

|üeq $<äT´‘·TÔ, »\ $<äT´‘·TÔ, Je Ç+<Ûäq $<äT´‘·TÔ,

kÂs¡ $<äT´‘·TÔ e+Ï nHø£ Á|üe÷<äs¡Væ≤‘·eTsTTq, |üsêés¡D

Væ≤‘ ·y ÓT Æq |ü<ä ∆‘ ·T\ <ë«sê $<äT´<äT‘ ·Œ‹Ô # Ój·Té#·TÃ.

uÛ≤s¡‘·<XÊìøÏ düTe÷s¡T 5000 ÁÏ*j·THé Kwh /year

kÂs¡XøÏÔ #s¡T‘√+~. 1 \ø£å MW ø£¬s+≥TqT kÂs¡XøÏÔ

<ë«sê ñ‘·Œ‹Ô #düTø√e&ÉyT \ø£å +>± Á|ü<Ûëì yÓ÷&ç |æ\T|ü⁄

ì#êÃs¡T. sêqTqï 20 dü+ˆˆsê\˝À eT<Ûä Á|ü<XŸ Á|üuÛÑT‘·«+

j·T÷ìŸ 5s¡÷.\ ø£Hêï ‘·≈£îÿe Ks¡TÃπø kÂs¡$<äT´‘·TÔì

n+~+#·≤ìøÏ |ü≈£î+~. 2010˝À »eVü‰sY ≤ Ÿ HÓÁVüA

k˛˝≤sY $TwüHé yÓTT<ä\Tô|Ïºq|ü⁄&ÉT n~ ˇø£ j·T÷ìŸ

17 s¡÷ˆˆ\T ÁbÕs¡+uÛÑ \ø£å +>± ô|≥Tº≈£î+~. sê»kÕúHé,

>∑Tsê»‘Y, ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ À ≈£L&Ü kÂs¡$<äT´‘·TÔ ÁbÕC…≈£îº\qT

yÓTT<ä\T ô|Ïºq Hê&ÉT á <Ûäs¡ eT]+‘· ‘·>∑TZ‘·T+~. #Ó’Hê

k˛˝≤sY bÕ´HÓ Ÿ‡ <Ûäs¡ 80% |ü&çb˛sTT+~. yêÏ kÕeTs¡∆ +

13 qT+∫ 18% ô|]–+~. uÛ≤s¡‘·<X+ dü«+‘·+>± k˛˝≤sY

bÕq Ÿ‡ ‘·j·÷s¡T#düTø√yê*. #Ó’Hêô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≥+ ‘·>±Z*.

»s¡àq¢ Á|üø±s¡+ k˛˝≤sY|üesY s¡+>∑+˝À n_Ûeè~∆ ‘·eT

<X+˝À @<Ó’‘ 15 dü+ˆˆsê\˝À »]–+<√ n< uÛ≤s¡‘Y À

5 dü+ˆˆ ø±\+˝À »]–+~. Ç+≥¬sïŸ ªø£eT÷´ìπøwüHéμ

ø=s¡¬ø’‘, k˛˝≤sY ªmqØ®μ ø√dü+ nH HêqT&ç e#Ãdæ+~.

πs&çjTwüHé Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq~. nDT$<äT´‘·TÔ πø+Á<ë\

uÛÑÁ<ä‘· Á|üXÊïs¡úø£+. e´sêú*ï dü¬s’q $<Ûä+>± HêXq+ #ùd

HÓ’|ü⁄D≤´\T ˝Òe⁄. Á|ü‘êé÷ïj·÷\T nH ˚ø£+ ñHêïsTT.

Á|ü|ü+#·<XÊ\˙ï q÷´øÏ¢j·TsY |üesY bÕ¢+Ÿ‡ Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆqeì

n+^ø£]+∫ yêÏì ‘·eT <XÊ\ qT+&ç ‘=\–düTÔHêïsTT.

nsTT‘ eTq<X+˝À sê»ø°j·T X≈£îÔ\T _Ûqï+>± ñHêïsTT.

‘·eT kÕ«s¡∆+ ø√dü+ <ì¬ø’Hê ¬s&û n+≥THêïsTT. Ç|ü&ÉT

ø °\ø£y ÓT Æq Á|üX ¯ï @$T≥+fÒ ªªeTq<˚X ¯+˝À Ç+‘ · Ï

Á|üe÷<äø£s¡y ÓT Æq nDT$<äT´‘ ·T Ô πø+Á<ë*ï ì]à+#ê*‡q

nedüs¡+ @$TÏ? yÓTT‘·Ô+ e÷qeC≤‹πø Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq

MÏì eTq<X+˝ÀøÏ sê≈£î+&Ü eTq+ Ä|ü>∑\e÷? yêÏ

Á|üe÷<ë\ qT+&ç uÛÑ$wü ‘Y ‘·sê\qT ø±bÕ&É>∑\e÷? Ç~

kÕ<Ûä yTHê n+fÒ dü$Twæº ø£èwæ‘√ πø >=+‘·Tø£‘√ ø£*dæ

eTT+<äT≈£î kÕ–‘ kÕ<Ûä yT.


s¡ø£Ô|”&ÉHêìï Ä+>∑¢+˝À ã ¢& é Áô|dü‡s Y (Blood

pressure / BP) >± |æ\TkÕÔs¡T. Á|ü‹ J$ s¡ø£ÔHêfi≤˝À¢

ªs¡ø£Ô|”&Éq+μ ñ+≥T+~. s¡ø£Ô|”&Éq+ Òø£b˛‘ s¡ø£ÔÁ|üdüs¡D

»s¡>∑<äT, J$ J$+#·C≤\<äT. n+<äTe\¢ Hê≈£î _|æ ñ+~

nì nq≈£L&É<äT. Hê≈£î n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ Ò<ë ôV’≤|üsYf…q‡Hé

(Hypertension) Ò<ë ôV’≤ _|æ ñ+<äì #ÓbÕŒ*. ‘·≈£îÿe

s¡ø£Ô |”&Éq+ Ò<ë ôV’≤b˛f…q‡Hé (Hypotension) Ò<ë À

_|æøÏ yÓ’<ä XÊÁdüÔ+˝À n+‘· ÁbÕeTTK´‘· Ò<äT. Bì >∑T]+∫

‘·sê«‘· ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ ` $$<Ûä kÕúsTT\T

s¡ø£ Ô| ”& ÉHêìï _| æ |ü]ø£s¡+ (BP apparatus /

Shygmomanometer) ‘√ ø=\TkÕÔs¡T. > ∑]wü ºy ÓT Æq

s¡ø£Ô|”&ÉHêìï dæk º*ø _|æ (Systolic BP) nì, ø£ìwüºyÓTÆq

s¡ø£Ô|”&ÉHêìï &Éj·÷k º*ø _|æ (Diastolic BP) nì |æ\TkÕÔs¡T.

yê&ÉTø£uÛ≤wü À Á|ü»\T MÏH ô|’ _|æ, ÁøÏ+~ _|æ nì

n+≥T+≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± ô|<ä› À¢ dæk º*ø _|æ (ô|’

_|æ) 140 mmHg ø£Hêï m≈£îÿe>±, &Éj·÷k º*ø _|æ

(ÁøÏ+~ _| æ) 90 mmHg ø£Hêï m≈ £îÿe>± ñ+fÒ Ä

e´øÏÔøÏ n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ ñqï≥T¢>± yÓ’<äT´\T |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.

á n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&ÉHêìï Á|” ôV’≤|üsYf…q‡Hé (Pre hypertension),

ø=~›bÕÏ (Mild), düTe÷s¡T (Moderate), n~Ûø£ (Severe)

$wüeT (Crisis) nqã& kÕúsTT\T>± >∑T]Ô+#ês¡T. á ÁøÏ+~

|ü Ï ºø£ #·÷ùdÔ á ◊<äT kÕúsTT\T @$T≥qï~ MT≈ £î

$X<äeTe⁄‘·T+~.

Grades of hypertension

Grades of Systolic BP Diastolic BP

hypertension (in mm Hg) (in mmHg)

Pre-hypertension 120-139 80-89

Mild 140-159 90-99

Moderate 160-179 100-109

Severe 180/>180 110/>110

Hypertensive >220 and /or > 125

crisis

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ (ôV’≤|üsYf…q‡Hé) `

ˇø£ ne>±Vü≤q Ábıˆˆ &Üˆˆ ¬ø. X+ø£sY, MD., DTCD

e÷qMj·T #ê]≥ãT Ÿ Á≥dtº øÏ¢ìø˘, eT+>∑fi¯–]

ø=~›kÕúsTT ôV’≤|üsYf…q‡Hé (Mild) ≈£î eTT+<äT ªªÁ|”

ôV’≤|üsYf…q‡Héμμ nqï <äX ñ+≥T+~. á <äX≈£î #Ó+~q

50% e´≈ £îÔ\T 4d ü+ˆˆ\ ˝À|ü\ n~Ûø£ s¡ø£ Ô| ”& ÉHêìï

dü+‘·]+#·T≈£î+≤s¡T. Ms¡T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ _|æ #Óø

#düT≈£î+≥÷ ñ+&Ü*.

XØs¡+˝À s¡ø£Ô|”&ÉHêìï ìj·T+Á‹+# eédüú\T

1. Hê&ûeT+&É\ eédüú (Auto - regulatory responses

through sympathetic nervous system):

>∑T+&Ó≈£î, s¡ø£Ô|”&ÉHêìøÏ dü+ã+~Û+∫ ∫qï yÓT<ä&ÉT˝À

ø=ìï πø+Á<ë\T ñ+≤sTT. m|ü&Ó’Hê s¡ø£Ô|”&Éq+ kÕ<Ûës¡D

kÕúsTT ø£Hêï ‘·–Zq|ü⁄&ÉT ô|<ä› s¡ø£ÔHêfi≤˝À¢ (Aaortic arch

& Carotid Sinus) ñ+& u≤s√]ôdbÕºsY‡ (Baroreceptors)

á πø+Á<ë\≈£î ‘·≈£îÿe dü+πø‘ê\qT (Impulses) |ü+|æ+#·&É+

<ë«sê dæ+|ü<∏ÓÏø Hê&û eT+&É\ eédüú ñ‘Ôõ‘·yÓTÆ _|æì

ô|+#·T‘·T+~. ø=ìïkÕs¡T¢ eTq+ |ü&ÉTø=ì yÓ+≥H Ò∫

ì\ã&ç‘ _|æ ‘·–Z ø£fiófl ‹]–q≥T¢ nì|ædüTÔ+~. n|ü&ÉT

á eédüú s¡+>∑+˝ÀøÏ ~– _|æì ô|+#·T‘·T+~. á eédüú

_|æ À nø£kÕà‘·TÔ>± e#Ã e÷s¡TŒ\qT dü]#düTÔ+~.

2. eT÷Á‘·|æ+&Ü˝À¢ ñ+& ìj·T+Á‘·D eédüú (Auto -

regulation through Renin - Angiotensin -

Aldosterone System / RASS)

eT÷Á‘·|æ+&Ü˝À¢ ñ+& ¬sìHé, j·÷+õjÓ÷f…ì‡Hé,

Ä˝À¶ôdºsêHé nqã& Vü‰s√àqT¢ _|æ À e#Ã e÷s¡TŒ\qT

Bs¡Èø±*ø£+>± dü]#kÕÔsTT.

3. s¡ø£ÔHêfi≤\ >√&É À¢ ñ+& ø£DC≤\+ qT+&ç

kÕúìø£+>± ñ‘·ŒqïeTjT´ Vü‰s√àq¢ e\¢ (Endotheliam

derived autocoids and vasopeptides) : s¡ø£ÔHêfi≤\

>√&É À¢ì ø£DC≤\+ qT+&ç ñ‘·Œqï+ njT´ HÓ’ÁÏø Ä¬ø’‡&é

(No), m+&√<∏Ó*Hé 1 (Endothelin-1) _|æì ìj·T+Á‘·D˝À

ñ+#·T‘êsTT.

n˝≤ π>, y ÓT<ä& ÉT˝Àì | æ≥÷´≥Ø Á> ∑+~∏ qT+& ç

$&ÉT<ä\jT´ yê´k˛Áô|dæ‡Hé (Vasopressin) Vü‰s√àqT,

yê´~Û ìs√< Û äø£ eéd ü ú˝À u Û≤>±˝… ’q Ç+≥s Y \÷´øÏH é‡


(Interleukin 1,6,8,17), ≥÷éTsY HÓÁø√dæHé bòÕ´ø£ºsY (TNF

-α) s¡ø£ Ô| ”& ÉHêìï ìj·T+Á‹d ü÷ Ô ñ+≤sTT. n~Ûø£

s¡ø£ Ô| ”& Éq+‘√ d ü+ã+< Û ä+ ñqï 44 »qTé⁄\qT á

eT<Ûä ø±\+˝À XÊÁdüÔE„\T Ä$wüÿ]+#ês¡T.

XØs¡+˝À ô|’q ù|s=ÿqï eédüú\T eT]j·TT Ç+ø=ìï

eédüú\T dü]>±Z |üì#Ój·T´q|ü⁄&ÉT s¡ø£ÔÁ|üdüs¡Dô|’ ˇ‹Ô&ç

ô|s¡T> ∑T‘ ·T+~ (Increased peripheral vascular

resistance). n˝≤π> >∑T+&Ó m≈£îÿe>± dü+ø√∫+∫ m≈£îÿe

s¡ø±Ôìï $&ÉT<ä\ #düTÔ+~ (Increased cardiac output).

|òü*‘·+>± n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ ñ‘·Œqï+ ne⁄‘·T+~. eTq+

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ ∫øÏ‘·‡˝À yê& eT+<äT\˙ï á ¬s+&ÉT

ndüVü≤» Á|üÁøÏj·T˝À¢ ˇø£<ëìï ø±˙, ¬s+&ç+Ï˙ ø±˙

‘·–Z+#·&É+ <ë«sê |üì#kÕÔsTT.

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ ` s¡ø±\T

1. Áô|’eTØ ôV’≤|üsYf…q‡Hé (Primary hypertension):

á s¡ø£|ü⁄ n~Ûø£s¡ø£Ô|”&Éq+ düs¡«kÕ<Ûës¡D yÓTÆ+~

(>95%). Bìï môd‡ì‡j·T Ÿ ôV’≤|üsYf…q‡Hé (Essential

hypertension) nì ≈£L&Ü n+≤s¡T. Ç~ 25`50

dü+ˆˆsê\ eT<Ûä ej·TdüT‡˝À yê]øÏ edüTÔ+~. á s¡ø£|ü⁄

ôV’≤|üsYf…q‡Hé≈£î K∫Ã‘·yÓTÆq ø±s¡D≤\T ñ+&Ée⁄. ô|’q ‘Ó*Œq

eédüú À¢ e÷s¡TŒ\T, JeqXË’*˝À e÷s¡TŒ\ e\¢ á s¡ø£|ü⁄

ôV’≤|üsY f…q‡Hé ñ‘·Œqï+ ne⁄‘·T+<äì XÊÁdüÔE„\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T.

2. ôdø£+& ÉØ ôV ’≤|üsYf …q‡H é (Secondary Hypertension):

5% ˝À|ü⁄ s√> ∑T\T á s¡ø±ìøÏ # Ó+<äT‘ês¡T.

XØs¡+˝Àì ø=ìï yê´<ÛäT\ e\¢ á s¡ø£|ü⁄ s¡ø£Ô|”&Éq+

edüTÔ+~. 20 dü+ˆˆ˝À|ü⁄ yê]øÏ, 50 dü+ˆˆsê\T ô|’ã&É¶

yê]øÏ n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ eùdÔ ôdø£+&ÉØ ôV’≤|üsYf…q‡Hé>±

nqTe÷ì+#ê*. n˝≤π> 3 s¡ø±\ _|æ eT+<äT\≈£î ≈£L&Ü

_|æ ìj·T+Á‘·D˝ÀøÏ sêø£b˛‘ ôdø£+&ÉØ n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+>±

nqTe÷ì+#ê*. ñ<ëˆˆ n Á& çq˝Ÿ Á> ∑+~∏ ø£D Ï‹

(Pheochromocytoma), >∑T+&Ó qT+&ç s¡ø£Ô düs¡|òüsê »]ù|

ô|<ä› s¡ø£ÔHêfi+˝À nes√<Ûä+ (Coarctation of aorta),

m+&√Á¬ø’Hé Á>∑+<∏äT\ düeTdü \T (Cushings syndrome,

Primary aldosteronism, hyper & hypothyroidism,

acromegaly), øÏ&ûï s¡ø£ÔHêfi≤˝À¢ nes√<Ûä+ @s¡Œ&É¶+ (Renal

artery stenosis) eT]j·TT Ç‘·s¡ Bs¡Èø±*ø£ øÏ&ûï »ãT“\T

(Chronic renal parenchymal diseases).

Bs¡Èø±*ø£+>± ø=ìï eT+<äT\ yê&Éø£+ e\¢ ≈£L&Ü

s¡ø£Ô|”&Éq+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ñ<ëˆˆø°fi¯fl H=|ü\≈£î yê&˚

eT+<äT\T (NSAIDS), bÕs¡Ù«|ü⁄ ‘·\H=|æŒ˝À yê& eT+<äT\T

(Anti migrane agents), eTT≈£îÿ ~ã“&É≈£î yê& eT+<äT\T

(Nasal decongestants), e÷qdæø£ e‹Ô&ç À yê& ø=ìï

eT+<äT\T (Antidepressants), >∑s¡“¤ìs√<Ûäø£ eT]j·TT

áÁk˛ºC …H é eT+<äT\T (Oral contraceptive pills &

Estrogen), eT<ä bÕq+ (Alcohol drinks), ø=ìï e÷<äø£

Á<äyê´\T (Cocaine & Amphetamine), nej·Tee÷]Œ&ç

‘ ·sê«‘ · yê&˚ ø=ìï eT+<äT\T (Cyclosporine &

Tacrolimus), øÏ&ûï yê´~ÛÁ>∑düTÔ À¢ Væ≤yÓ÷>√¢_HéqT ô|+#

eT+<äT (Erythropoitin), nHø£ Bs¡Èø±*ø£, yÓTT+&ç yê´<ÛäT˝À¢

kÕ<Ûës¡D+>± yê& ôdºsêsTT&é eT+<äT\T (Corticosteroids),

eT>∑yêfiófl ôdø‡ kÕeTsê∆ ìï ô|+#·Tø=H+<äT≈£î yê& eT+<äT

(Yohimbene).

ìÁ<ä À dü«\Œø±*ø£+>±, >±* n+<äø£b˛jT yê´~Û

(Sleep apnoea) e\¢ ≈£L&Ü _|æ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç~

m≈£îÿe>± ãø±j·TT˝À¢ edüTÔ+~. ø=+<ä] Ád”Ô\˝À >∑s¡“¤<Ûës¡D

‘·sê«‘· s¡ø£Ô|”&Éq+ ô|s¡T>∑T‘·T+~ (Pregnancy induced

hypertension). nsTT‘, á ôdø£+&ÉØ ôV’≤|üsYf…q‡Hé≈£î

Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø±s¡D+ Bs¡Èø±*ø£ øÏ&ûïyê´<ÛäT Ò.

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ ` <√Vü≤<ä|ü& n+XÊ\T

(Risk factors for hypertension) :

eTT+<äT>± #Ó|æŒq≥T¢, Áô|’eTØ / môd‡ì‡j·T Ÿ n~Ûø£

s¡ø£ Ô| ”& Éq+ (Primary / Essential hypertension)

düs¡«kÕ<Ûës¡DyÓTÆq s¡ø£+ (>95%). á s¡ø£|ü⁄ ôV’≤|üsYf…q‡Hé

ñ‘·ŒqïeTjT´+<äT≈£î K∫Ã‘·yÓTÆq ø±s¡D≤\T ‘Ó*j·Tq|üŒÏø°,

á ÁøÏ+~ n+XÊ\T Ç~ e#Ã+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.

dü÷ú\ø±j·T+ (Obesity)

ø£˙d ü yê´j·÷eT+ ˝Òø£b˛e& É+ (Sedentary

lifestyle)

d ü«\Œø±*ø£+>±, ìÁ<ä˝À >±* n+<äø£b˛e& É+

(Sleep apnoea)

ÄV ü‰s¡+˝À ñ|üqT n~Ûø£+>± rd üTø√e& É+

(Increased salt intake)

ÄV ü‰s¡+˝À ‘ ·≈ £îÿe ªbı≤w æj·Ty éTμ eT÷\ø£+

ñ+&É&É+ (Low potassiam intake)


_|æ ì ø=*# |ü]ø£sê˝§#êÃsTT. n+<äT˝À m\Áø±ºìø

ÄÀyTf…&é _|æ |ü]ø£s¡+ (Automated arm BP meter)

ˇø£Ï. Ç~ |üP]Ô>± K∫Ã‘·yÓTÆq _|æ kÕúsTT\qT #·÷|æ+#·ø£

b˛e#·TÃ. ¬s+&√~ dü+#ês¡ _|æ |ü]ø£s¡+ (Automated

ambulatory BP apparatus). Bìï #‹øÏ ø£≥Tºø=ì

~q#·s¡ ˝À¢ bÕ˝§Z+≥÷ ñ+&=#·TÃ. á j·T+Á‘·+ düVü‰j·T+‘√

|ü>∑Ï|üP≥ Ò<ë s√»+‘ê düsêdü] _|æì ø=\TkÕÔs¡T.

Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± á j·T+Á‘êìï yÓ’<äT´\T ôV’≤|üsYf…q‡Hé

ìsê∆s¡D≈£î dü÷∫düTÔHêïs¡T. m+<äTø£+fÒ á j·T+Á‘·+ _|æ

ì K∫Ã‘·+>± qyÓ÷<äT #düTÔ+~.

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ ∫øÏ‘·‡˝À ìs¡¢ø£å + |üs¡ ekÕHê\T:

yê´~Û ìsê ∆s¡D nsTTq|üŒ Ïø ° yê´~Û \ø£ åD≤\T

ñ+&Ée⁄ ø±ãÏº Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± 50% ô|’>± s√>∑T\T

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&ÉHêìï ìj·T+Á‹+# eT+<äT\T yê&É¶+ Ò<äT.

d ü+e‘ ·‡sê\ ‘ ·s¡ã& ç n~Ûø£ s¡ø£ Ô| ”& ÉHêìøÏ eT+<äT\T

yê&Éø£b˛‘ |üs¡ ekÕHê\T rÁe+>± ñ+≤sTT. ìj·T+Á‘·D˝À

Òì ôV’≤|üsYf…q‡Hé e\¢ e#Ã düeTdü \T Ç˝≤ ñ+≤sTT.

>∑T+&Ó≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü \T :

m&ÉeT yÓ’|ü⁄ ÁøÏ+~ >∑T+&Ó uÛ≤>∑+ ô|s¡>∑&É+ (Left

ventricular hypertrophy), >∑T+&Ó |ü+|æ+>¥ $|òü\eTe«&É+

(Heart failure) >∑T+&Ó düŒ+<äq\˝À e÷s¡TŒ\T (Ventricular

arrhythmias), >∑T+&Ó≈£î s¡ø£Ô düs¡|òüsê ‘·–Z (Myocardial

ischemia), nø£kÕà‘·TÔ>± #·ìb˛e&É+ (Sudden death)

dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ.

yÓT<ä&ÉT≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü \T :

yÓT<ä&ÉT s¡ø£ÔHêfi≤˝À¢ s¡ø£Ô+ >∑&É¶ø£≥º&É+ e\¢ ø±˙

(Cerebral thrombosis), yÓT<ä&ÉT˝Àì s¡ø£ÔHêfi≤\T ∫≥¢&É+

(Cerebral hemorrhage) e\¢ ø±˙ |üø£åyê‘·+ (Stroke

/ Paralysis) sêe#·TÃ. n˝≤π> C≤„|üø£XøÏÔ ø°åDÏ+#·e#·TÃ

(Dementia). kÕ<Ûës¡D+>± yÓT<ä&ÉT≈£î dü+ã+~Û+∫q á

düeTdü \˙ï ô|’ _|æ (dæk º*ø _|æ) n~Ûø£+>± ñqï|ü&ÉT

dü+uÛÑ$düTÔ+≤sTT.

øÏ&ûï dü+ã+~Û‘· düeTdü \T :

ôV ’ ≤| üs Yf…q ‡H é e\¢ 25XÊ‘ ·+ s √> ∑ T˝À ¢

eT÷Á‘ ·| æ+&Ü˝À ¢ì s¡ø£ ÔHêfi≤\T < Óã“‹ì HÓÁbò˛d æ ¢ÿs√d æd t

((Nephrosclerosis) ñ‘·Œqï+ nsTT´ øÏ&ûï $|òü\eTÚ‘·T+~

(End stage renal disease).

ìj·T+Á‘·D˝À Òì ôV’≤|üsYf…q‡Hé e\¢ s¡ø£ÔHêfi≤˝À¢

ø=e⁄« ù|s¡T≈£îb˛e&É+ (Atherosclerosis), ø£+Ï ¬sÏHê˝Àì

qsê\T <Óã“‹ì ø£+Ï#·÷|ü⁄ eT+<ä–+#·&É+ (Retinopathy),

>∑T+&Ó qT+&ç Ç‘·s¡ XØs¡ uÛ≤>±\≈£î s¡ø±Ôìï düs¡|òüsê #ùd

njÓ÷s¡º (Aorta) nqã& ô|<ä› s¡ø£ÔHêfi+ N*b˛e&É+

(Aortic Dessection) yÓTT<ä\>∑Tq$ dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ.

‘=*<äX qT+&ç _|æ eT+<äT\qT Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü yê&çqf…Æ¢‘

ô|’ düeTdü \qT #ê˝≤es¡≈£î ìyê]+#·e#·TÃ.

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ ` ìyês¡D :

Jeq XË’*˝À sêyê*‡q e÷s¡TŒ\T

1. ãs¡Te⁄ ‘·>∑Z&É+ : Á|ü‹ e´øÏÔ ‘·q m‘·TÔ≈£î ‘·–q+‘·>±

ãs¡Te⁄qT ø£*– ñ+&Ü*. (BMI 18.5 - 24.9). dü÷ú\ø±j·TT\T

10 πøJ\ ãs¡Te⁄ ‘·–Z‘˚ yê]≈£îqï ô|’_|æ (Systolic

BP) 5`20 mmHg es¡≈£î ‘·>∑TZ‘·T+~.

2. ÄVü‰s¡+˝À e÷s¡TŒ\T : uÛÑTõ+# ÄVü‰s¡+˝À |ü+&ÉT¢,

Ä≈£î≈£Ls¡\T m≈£îÿe>± ñ+&Ü*. ø=e⁄« |ü<ësêú\T ‘·≈£îÿe>±

ñ+&Ü*. n˝≤ #j·T>∑*–‘ yê] ô|’ _|æ 8`14 mmHg

es¡≈£î ‘·>∑TZ‘·T+~.

3. ÄVü‰s¡+˝À ñ|ü yê&Éø±ìï ‘·–Z+#·&É+ : Á|ü‹ s√p

ñ|ü yê&Éø£+ 6 Á>±eTT\ kÕ Ÿº Ò<ë 2.4 Á>±eTT\

k˛&çj·T+ ø£Hêï $T+∫ ñ+&Ésê<äT. bÕXÊÃ‘· <X Á|ü»\T

6 Á>±eTT\ ˝Àù| ñ|üqT yê] ÄVü‰s¡+˝À yê&É‘ês¡T.

eTq<˚X ¯ Á|ü»\T ñ|üqT 12`14 Á>±eTT\ es¡≈ £î

yê&ÉT‘·THêïs¡T. eTõ®>∑ Ò<ë ô|s¡T>∑T nqï+˝À ñ|ü ydüTø√ø£

b˛e&É+, ì\e|ü#·Ãfiófl (Pickles) yê&Éø£+ ‘·–Z+#·&É+,

≈£Ls¡ À¢ ñ|üqT ‘·–Z+#·&É+, ∫|t‡ ˝≤+Ï n~Ûø£ ñ|ü

ñ+& |ü<ësêú\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&É&É+ <ë«sê eTq+ ≈£L&Ü

á düeTdü qT n~Û>∑$T+#·e#·TÃ. n˝≤ #j·T>∑*–‘ 2`9

mmHg ô|’ _|æ ‘·>∑TZ‘·T+~. n˝≤π> ÄVü‰s¡+˝À bı≤wæj·T+,

ø±*¸j·T+ eT÷\ø±\T m≈£îÿe>± ñ+&≥≥T¢ #·÷düTø√yê*.

4. ‘·–q+‘· XÊØs¡ø£ yê´j·÷eT+ ñ+&É&É+: s√E≈£î

30 ìeTTcÕ\ bÕ≥T q&Ée>∑*–‘ 4`9 mmHg ô|’ _|æ

‘·>∑TZ‘·T+~. n˝≤π> Ç‘·s¡ Vü≤èÁ<√>±\T ‘·>∑TZ‘êsTT. Bìe\¢

wüß>∑sY …e Ÿ‡ ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘êsTT.


5. Ä\ÿVü‰ Ÿ rdüTø√e&É+ ‘·–Z+#·&É+ : Ä\ÿVü‰ Ÿ |üP]Ô>±

e÷ìy˚j·T&É+ ñ‘·ÔeT+. m+<äTø£+fÒ eTq<˚X¯ Á|ü»\T

Ä\ÿVü‰ Ÿ ‘·–Z+∫ rdüTø√e&ÉeTqï~ nkÕ<Ûä +. øÏ≈£îÿ e#Ã+‘·

es¡≈£î rdüTø√e&ÉyT eTqyêfifl JeqXË’*! @yÓTÆHê, m≈£îÿe

Ä\ÿVü‰˝Ÿ rdüT≈£îH˚yêfiófl s√EøÏ 30 myéTm˝Ÿ es¡≈£î

*$TŸ nsTT‘ 2`4 mmHg es¡≈£î ô|’ _|æ ‘·>∑TZ‘·T+~.

á Hê\T>∑T n+XÊ Ò ø±≈£î+&Ü, <Ûä÷eTbÕq+ e÷HÓj·T´&É+,

e÷qdæø£ e‹Ô&çì ‘ ·–Z+#·T ø√e& É+, wüß> ∑sY ˝…e˝Ÿ‡qT

ìj·T+Á‹+#·Tø√e&É+, H=|ü\ eT+<äT\qT nqedüs¡+>±

yê& Éø£b˛e& É+ n~Ûø£ s¡ø£ Ô| ”& Éq+ ìj·T+ Á‘ ·D≈ £î

<√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. ø£ÿe÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&ÉHêìøÏ

<√Vü≤<ä|ü& n+XÊ\ìïÏ ‘·–Z+#·Tø√e&É+ ñ‘·ÔyÓTÆq |ü<ä∆‹.

á |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê ø=~›bÕÏ n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&ÉHêìï (Mild

HTN) eT+<äT\T Ò≈£î+&ÜH ìj·T+Á‹+#·Tø√e#·TÃ. m≈£îÿe

kÕúsTT ôV’≤|üsYf…q‡Hé (Moderate & Severe HTN) ‘·>∑Z&ÉyT

ø±≈£î+&Ü, eT+<äT\ yÓ÷‘ê<äTqT ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ. nìï

kÕúsTT\ n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&ÉHê˝À¢q÷ JeqXË’*˝À e÷s¡TŒ\≈£î

lø±s¡+ #·T≥º&É+ n‘·T´‘·ÔeT+.

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&É+ ` ∫øÏ‘·‡ :

‘·≈£îÿekÕúsTT n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ (Mild HTN) >∑\

e´≈£îÔ\ JeqXË’*˝À e÷s¡TŒ\T kÕ<Ûä + ø±q|ü&ÉT, Ç‘·s¡

m≈£îÿe kÕúsTT\ n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ (Moderate & Severe

HTN) ñqï e´≈£îÔ\÷ ìs¡+‘·s¡+ _|æ eT+<äT\T ydüTø√yê*.

<ë<ë|ü⁄ 13 Á>∑÷|ü⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q _|æ eT+<äT\T

eTq≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. nsTT‘, Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±

6 Á>∑÷|ü⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q eT+<äT Òï düs¡«kÕ<Ûës¡D+>±

yê& ÉT‘ ·THêïs¡T. n$ Diuretics, Calcium channel

blockers, renin inhibitors, ACE inhibitors and

ARBs>± ñHêïsTT. á 6 Á>∑÷|ü⁄˝À¢ ø£*dæ eT∞fl 30`50

s¡ø±\ eT+<äT\T $$<Ûä yÓ÷‘ê<äT˝À¢ (Doses) ñ+≤sTT.

_|æ eT+<äT\ (Anti hypertensive drugs) mìïø£

|ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø√yê*‡q n+XÊ\T :

s√– ej·TdüT‡, s√– s¡ø£Ô|”&Éq kÕúsTT, eT+<äT kÕeTs¡∆ +

(efficacy), eT+<äT <äTwüŒ¤*‘ê\T (Side effects), eT+<äT

KØ<äT (cost of medicine), s√–øÏ n|üŒÏπø ñqï wüß>∑sY,

ÄkÕÔà, øÏ&ûï »ãT“\T, Ç‘·s¡ eT+<äT\ yê&Éø£+ (concomitant

medications), s√– Ád”Ô nsTT‘ >∑s¡“¤düú <äX yÓTTˆˆ n+XÊ\qT

|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì eT+<äT\ s¡ø±ìï yÓ’<äT´\T ìs¡ísTTkÕÔs¡T.

n˝≤ π> eTìw æ esê íìï (Race) ≈ £L&Ü |ü]> ∑Dq˝ÀøÏ

rdüTø√yê*. m+<äTø£+fÒ ø=ìï eT+<äT\T q\¢C≤rj·TT˝À¢

dü]>±Z |üì#Ój·T´e⁄. ø=ìï eT+<äT\T n<äT“¤‘·+>± |üì#kÕÔsTT.

kÕ< Ûës¡D+>± n~Ûø£ s¡ø£ Ô| ”& ÉqeTTqï s√> ∑T\T

eT+<äT\‘√ yê] _|æ ì 140/90 ˝À|ü⁄ ñ+#·Tø√yê*‡

ñ+~. wüß>∑sY yê´~ÛÁ>∑düTÔ À¢ _|æ Ç+ø=+#Ó+ ‘·≈£îÿe>±

(<135/85) ñ+fÒ eT+∫~. JeqXË’*˝À e÷s¡TŒ\ e\¢

Ò<ë _|æ eT+<äT\ e\¢ _|æ ñ+&Ü*‡q <ëìø£Hêï u≤>±

‘·–Zq|ü⁄&ÉT yÓ’<äT´\T eT+<äT yÓ÷‘ê<äTqT ‘·–ZkÕÔs¡T Ò<ë

‘ê‘êÿ*ø£+>± eT+<äTqT Ä| æy˚d æ s√–ì |ü]o\q˝À

ñ+#·T‘ês¡T. XÊX«‘·+>± _|æ eT+<äTqT Ä|æyùd |ü]dæú‹

kÕ<Ûës¡D+>± sê<äT. ‘·≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT ôV’≤|üsYf…q‡Hé≈£î

(Mild HTN) ˇø£ÿ _|æ eT+<äTqT yê&ÉT‘ês¡T. m≈£îÿe

yÓ÷‘ê<äT ôV’≤|üsYf…q‡Hé (Moderate & Severe HTN)

ñqï s√>∑T\≈£î ¬s+&ÉT Ò<ë eT÷&ÉT s¡ø±\ eT+<äT\qT

yê&Ü*‡ ñ+≥T+~. n˝≤π> wüß>∑sY yê´~ÛÁ>∑düTÔ À¢ ≈£L&Ü

ø£˙d ü+ ¬s+& ÉT s¡ø±\ eT+<äT\qT yê&Ü*‡q |ü]d æ ú‹

ñ+≥T+~. n˝≤π> _|æ e÷Á‘· À¢ πø s¡ø£yÓTÆq eT+<äTø±˙,

¬s+& ÉTs¡ø±\ eT+<äT\ $TÁX ¯eT+ ø±˙ ñ+≤sTT.

kÕ<Ûës¡D+>± yê& ø=ìï _|æ eT+<äT\ e\¢ ìs¡e~Ûø£yÓTÆq

bı&ç <ä>∑TZ (Persistent dry cough), <ä<äT›s¡T¢ (Uarticaria),

bÕ<ë\ yê|ü⁄ (Ankle edema), >∑T+&Ó<ä&É (Palpitation)

∫> ∑Tfi ¯flyê|ü⁄ (Gingival hyperplasia), _| æ ‘ ·> ∑ Z& É+

(hypotension), eT> ∑yêfi ¯fl˝À ôdø ˘‡kÕeTs¡ ∆´+ ‘ ·> ∑ Z& É+

(Erectile dysfunction), XØs¡+˝À bı≤wæj·T+ kÕúsTT\T

ô|s¡> ∑& É+ (Hyperkalemia) eT]j·TT ø=ìï Ç‘ ·s¡

<äTwüŒ¤*‘ê\T (other side effects) sêe#·TÃ. e∫Ãq

<äTwüŒ¤*‘ê\qT yÓ’<äT´ìøÏ ‘Ó*Œ‘, yÓ’<äT´\T eT+<äT\qT

e÷s¡TkÕÔs¡T.

n~Ûø£ s¡ø£Ô|”&Éq+ Ç‘·s¡ s¡ø±\T

1. ô|’ _|æ (dæk º*ø _|æ) e÷Á‘·+ ô|s¡>∑&É+

(Isolated systolic hypertension) :

80 dü+ˆˆ ô|’ã&çq eè<äT∆ À¢ ø=+‘·eT+~øÏ ô|’ _|æ

(dæk º*ø _|æ) 150 ø£Hêï m≈£îÿe>± ñ+&ç, ÁøÏ+~ _|æ

(&Éj·÷k º*ø _|æ) kÕ<Ûës¡D Ò<ë ‘·≈£îÿekÕúsTT˝À (90/

<90) ñ+≥T+~. á s¡ø£|ü⁄ s√>∑T\T ≈£L&Ü _|æ eT+<äT\T

‘·|üŒø£ yê&Ü*‡ ñ+≥T+~. eè<äT∆ À¢ n~Ûø£ _|æ ø√ÿkÕ]


eTq XØs¡+˝Àì nìï nej·Tyê\≈£î ÄøÏ‡»Hé,ÄVü‰s¡+ nedüs¡+. n˝≤π> nø£ÿ&ç ø±s¡“Hé&Éj·÷¬ø’‡&é, eT]ø=ìï

eT*q |ü<ësêú*ï m|üŒÏø£|ü&ÉT ‘=\–+#ê*‡q nedüs¡+

ñ+~. á |üì s¡ø£Ô+ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. >∑T+&Ó

ø=≥Tºø=+≥÷+&É&É+‘√ s¡ø£Ô+ XØs¡ uÛ≤>±\ìï+Ïø° yÓfifl&É+,

nø£ÿ&É qT+∫ yÓqøÏÿ ‹]– sêe&É+ »s¡T>∑T‘·T+≥T+~.

Ç˝≤ >∑T+&Ó ˇø£ |ü<ä∆‹ Á|üø±s¡+ ø=≥Tº≈£î+≥T+&Ü\+fÒ

<ëì ìsêàD+˝À ˝ÀbÕ\T+&É≈£L&É<äT. ø£+&Ésê\≈£î s¡ø£Ô

düs¡|òüsê dü]>±Z »s¡T>∑T‘·T+&Ü*. >∑T+&Ó Àì XøÏÔ Á|üyêVü≤+

≈£L&Ü |ü<ä∆‹>± ñ+&Ü*. n|ü& >∑T+&Ó ª\uŸ &ÉuŸμ n+≥÷

dü] y>∑+‘√ ø=≥Tº≈£î+≥T+~. n˝≤π> >∑T+&Ó qT+∫ s¡ø±Ôìï

XØs¡ uÛ≤>±\ìï+Ïø° rdüT≈£îyÓfi‚fl s¡ø£ÔHêfi≤\˝À düeTdü ˝§∫ÃHê

nHês√>±´\T ø£\T>∑T‘êsTT.

\ø£åD≤\T :

#Ûê‹˝À H=|æŒ ‘·s¡#·T>± sêe&É+— M|ü⁄, yÓT&É, <äe&É,

bı≥º, ˇø£ #sTT Ò<ë ¬s+&ÉT #‘·T\˝Àq÷ H=|æŒ Ò<ë

nkÂø£s¡ + ñ+fÒ ‘·–q yÓ’<ä |üØø£å\T #sTT+#·Tø√yê*.

XÊ«dü rdüTø√e&É+˝À Çã“+~, #ÓeT≥\T sêe&É+, ‘·\H=|æŒ,

$ø±s¡+, yê+‘·T\T ø±e&É+ ‘·~‘·s¡ \ø£åD≤\T >∑T+&Ób˛≥T

e#Ã+<äT≈£î ∫Vü‰ï\T>± ø£q|ü&É‘êsTT. ø=~›<ä÷s¡+ q&Ée>±H

Äj·÷dü+, #Ûêr ø=ÿkÕ] |üfÒºdæq≥T¢>± ñ+&É≥+, #ÓeT≥

m≈£îÿe>± |ü&ÉT‘·T+&É&É+, XÊ«dü rdüTø√e&É+˝À Çã“+~

|ü&ÉT‘·T+&É≥+ ñ+fÒ >∑T+&Ó »ãT“>± nqTe÷ì+#ê*‡

ñ+≥T+~. nsTT‘ á \ø£åD≤\T ñqï+‘· e÷Á‘êq >∑T+&Ó

»ãT“ ñ+<äì ìsê∆]+#·Tø√e&ÜìøÏ |üØø£å\T ‘·|üŒìdü].

ø±s¡D≤\T :

ÄVü‰s¡+˝À m≈£îÿe ø=e⁄« XÊ‘·+ ñqï |ü<ësêú\T `

»+ø |òü⁄&é‡, bòÕdtº|òü⁄&é\qT m≈£îÿe>± rdüTø√e&É+,

ô|ò’ãsY &Ó’Ÿ ` |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, Vü‰ Ÿ Á¬>j·THé‡

‘·≈£îÿe>± rdüTø√e&É+.

XØs¡+˝À ì\« ñqï ø=e⁄«, n~Ûø£ ãs¡Te⁄ (mu≤¶$Tq Ÿ

ˇuÒdæÏ Òø£ Ä|æ Ÿ ˇuÒdæÏ).

XÊØs¡ø£ yê´j·÷eT+ Òø£b˛e&É+

bı>±≈£î $ìjÓ÷>∑+ (@ s¡÷|ü+˝ÀHÓ’Hê)

>∑T+&Ó »ãT“\T ` ìyês¡D

n~Ûø£+>± Ä\ÿVü‰ Ÿ ùd$+#·&É+

n~Ûø£ s¡ø£Ôb˛≥T kÕúsTTì ìj·T+Á‹+#·ø£b˛e&É+

wüß>∑sYyê´~Û (&Éj·÷u…Ïdt) ì dü]>±Z n]ø£≥º Òø£b˛e&É+

ôV’≤|üsY ôV≤yÓ÷ôdô|º $Tj·÷

ìyês¡D e÷sêZ\T :

>∑T+&Ó »ãT“\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&Ü\+fÒ eTTK´+>±

Jeq $<Ûëq+˝À e÷s¡TŒ sêyê*. Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq ÄVü‰s¡+

rd üTø√e& É+, ˇ‹Ô& çì ‘ ·–Z+#·Tø√e& É+, Á|ü‹ s√p

yê´j·÷eT+‘√ bÕ≥T ‹H ÄVü‰s¡+˝À ≈£L&Ü e÷s¡TŒ\T

#düTø√yê*. q&Éø£ Äs√>±´ìøÏ #ê˝≤ eT+∫~. Á|ü‹s√p

ns¡>∑+≥ bÕ≥T q&Éø£ ‘·|üŒìdü] #düTø√e&É+e\¢ >∑T+&Ó

»ãT“\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&Ée#·TÃ. n˝≤π> ø= …düºsê Ÿ ‘·≈£îÿe>±

ñ+& ÄVü‰s¡+ rdüTø√e&É+, ñ|ü yê&Éø±ìï ‘·–Z+#·&É+,

y|ü⁄fifl≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&É≥+ nedüs¡+. |ü+&ÉT¢ m≈£îÿe>±

rdüTø√yê*. á C≤Á>∑‘·Ô\T rdüT≈£îqï≥¢sTT‘ MT >∑T+&Ó

|ü~ø±˝≤\ bÕ≥T |ü~\+>± ñ+≥T+~.

>∑T+&Ó »ãT“\T sê≈£î+&Ü ñ+&Ü\+fÒ .... ø±]¶jÓ÷

yêdüTÿ´˝≤sY &çd”C …dtqT m<äTs√ÿ>∑\ kÕeTs¡∆´ ñqï

yê´j·÷e÷˝À¢ @<√ ˇø£Ï #j·÷*.

eè‹Ô|üs¡+>± X ¯ØsêìøÏ ‘ ·–q+‘ · ÁX ¯eT ˝Òì

yêfi ¯ófl q& Éø£, C≤–+> ¥ e+ Ï yê´j·÷e÷\T

#j·÷*.s√E˝À ø£ dü+ 30 ì$TcÕ\T yê´j·÷eT+

#j·÷*. j·TTø£Ô ej·TdüTÿ\T s¡ìï+>¥, á‘· e+Ï

yê´j·÷e÷\T #j·T&É+ >∑T+&Ó≈£î Äs√>±´ìïdüTÔ+~.

wüß>∑s¡T, ;|” ñqï yêfiófl ‘·|üŒìdü]>± yêøÏ+>¥ e+Ï

mø£‡sYôd’CŸ #dü÷Ô &Éj·÷u…Ïdt, s¡ø£Ôb˛≥T\qT n<äT|ü⁄˝À

ô|≥Tºø√yê*.

yê´j·÷e÷\T >∑T+&Ó»ãT“\qT ìyê]+#·&É+‘√ bÕ≥T

ø£+&Ésê\qT <äè&ÛÉ‘·s¡+ #kÕÔsTT. n<äq|ü⁄ ø±´\Ø\qT

q•+|ü#kÕÔsTT. yês¡+˝À ø£ dü+ Hê\T>∑T qT+∫

◊<äT s√E\ es¡≈ £î s√p 75 ì$TcÕ\ bÕ≥T

yê´j·÷eT+ #j·÷*.

s¡ø£Ôb˛≥TqT |üP]Ô>± n<äT|ü⁄˝À ñ+#·Tø√e&É+, ãs¡Te⁄

ô|s¡>∑≈£î+&Ü #·÷düTø√e&É+, &Éj·÷u…Ïdt sê≈£î+&Ü

` Ábıˆˆ &Üˆˆ |æ. #·+Á<äX‚KsY, MD, DM, FIAE, FCSI

ø£s¡÷ï\T yÓT&çø£ Ÿ ø± Òõ


C≤Á>∑‘·Ô|ü&É≥+, bı>∑ ‘êπ> n\yê≥T e÷qTø√e&É+

˝≤+Ï C≤Á>∑‘·Ô\‘√ bÕ≥T ... ÄVü‰s¡+˝À Ä≈£î≈£Ls¡\T,

‘êC≤|ü+&ÉT¢ |ü⁄wüÿ\+>± ñ+&˝≤ #dü÷Ô ø=e⁄«\T ‘·–Z+∫

ˇ+À ¢ ø=˝…ÁkÕº˝Ÿ, Áf…Æ– ¢»sêsTT& é‡qT n<äT|ü⁄˝À

ñ+#·Tø√yê*.

bı>±≈£î $ìjÓ÷>∑+ @ s¡÷|ü+˝À ñHêï <ëìe\¢

> ∑T+& Ó≈ £î Á|üe÷<ä+. bı>±≈ £î˝Àì s¡kÕj·THê\T

s¡ø£Ôb˛≥TqT, >∑T+&Ó y>±ìï ô|+∫, s¡ø£Ô+˝Àì ÄøÏ‡»Hé

bÕfi¢qT ‘·–ZkÕÔsTT. n+<äTe\¢ bı>±≈£î @ s¡÷|ü+˝À

ñHêï Á|üe÷<äyT. bı>∑‘ê>∑&É+ ‘·ø£åD+ Äù|j·÷*.

n~Ûø£ s¡ø£Ôb˛≥T (ôV’≤;|”) ñqïyêfió¢ ÄVü‰s¡ ìj·Te÷\T

‘·|üŒìdü]>± bÕÏ+#ê*. ôV’≤;|”ì ìyê]+# ÄVü‰s¡

ìj·Te÷\qT ª&Ü´w tμ (Á& Ó ’≥Ø nÁb˛# Y ≥T kÕº| t

ôV’≤|üsYf…q‡Hé) n+≤s¡T. ôV’≤;|æ ñqïyêfió¢.... |ü+&ÉT¢,

≈£Ls¡>±j·T\T, Ä≈£î≈£Ls¡\T |ü⁄wüÿ\+>± rdüTø√yê*.

ñ|ü (k˛&çj·T+) ‘·–Z+#ê*. ãs¡Te⁄ ô|s¡>∑≈£î+&Ü

#·÷düTø√yê*. ôV’≤;|” ñ+fÒ <ëìï ìj·T+Á‹+#·T

ø√e&É+ ø√dü+ Jeq $<Ûëq+˝À ‘·–q e÷s¡TŒ\T

#düTø√yê*. Á|æ»sY«&é |òü⁄&é‡, uÒø£Ø ◊≥yéT‡, |ü#·Ãfió¢,

n|üŒ&Ü\T, ø±´Hé¶ |òü⁄&é‡ ‹q&É+ |üP]Ô>± ‘·–Z+#ê*.

‘êC≤|ü+&ÉT¢, bı≥Tº ñqï ‘·èD<ÛëHê´\T u≤>± ‹Hê*.

ø=e⁄« n~Ûø£+>± ñ+& ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T, bòÕdtº|òü⁄&é

rdüTø√≈£L&É<äT. ø= …ÁkÕº Ÿ ô|+# |ü<ësêú\T, q÷HÓ\T

‘·≈£îÿe>± rdüTø√yê*. >∑T&ÉT¶ Àì |ü#·Ãkıq ‹q≈£L&É<äT.

‘êC≤ |ü+&ÉT¢, Ä≈£î|ü#·ÃÏ ≈£Ls¡>±j·T\T (Á^Hé ©|ò”

y ÓõfÒãT˝Ÿ‡) #ê˝≤ eT+∫$. ¬s& é MT Ÿ, ø=e⁄«

bÕfió¢ m≈£îÿe>± ñ+& bÕ\ ñ‘·Œ‘·TÔ\T, yÓqï, ø=ã“]

˝≤+Ï$ rdüTø√ø£b˛e&ÉyT eT+∫~.

e÷qdæø£ ‹Ô&çì ‘·–Z+#·Tø√yê*. n+<äT≈£î jÓ÷>±,

ÁbÕD≤j·÷eT+ #j·T&É+ n\yê≥T #düTø√yê*.

s√E≈£î ø£ dü+ 6 qT+∫ 8 >∑+≥\T $~Û>± ìÁ<äb˛yê*.

q&ÉT+ ø=\‘· dü]#·÷düT≈£î+≥÷ ñ+&Ü*. q&ÉT+ ø=\‘·

|ü⁄s¡Twüß\≈£î 40 n+>∑Tfi≤\ ø£+fÒ, Ád”Ô\≈£î 35 n+>∑Tfi≤\

ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+fÒ >∑T+&Ó »ãT“\ ]dtÿ m≈£îÿe.

ÄVü‰s¡+˝À |”#·T |ü<ësêú\ (|ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T,

<ÛëHê´\T) $ìjÓ÷>∑+ m≈£îÿe>± ñ+&Ü*.

bòÕ´Ÿ n~Ûø£+>± ñ+& |ü<ësêú\T (e÷dü+, »+ø|òü⁄&é‡,

bòÕdtº |òü⁄&é‡) ‘·≈£îÿe>± rdüTø√yê*. #|ü\ $ìjÓ÷>∑+

m≈£îÿe>± ñ+&Ü*.

ÄVü‰s¡ ìj·Te÷\T, XÊØs¡ø£ yê´j·÷e÷\ düeT‘·T\´+

<ë«sê n~Ûø£ ãs¡Te⁄qT ø£+ÁÀ Ÿ #düTø√e&É+.

Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü Á|ü‹s√p 30 ì$TcÕ\T q&Éø£.

Á|ü‹s√p 20`30ì$TcÕ\T yÓT&çfÒwüHé.

bı>±≈£î, n~Ûø£ Ä\ÿVü‰ Ÿ $ìjÓ÷>∑+ e÷q&É+.

ÄV ü‰s¡+˝À ñ|ü ‘ ·–Z+#·& É+, eT+<äT\‘√ _| æì

n<äT|ü⁄˝À ñ+#·Tø√e&É+.

Á|üD≤[ø±ã<ä›+>± &Ó’Ÿ, eT+<äT\ <ë«sê &Éj·÷u…ÏdtqT

ìj·T+Á‹+#·&É+.

ÄVü‰s¡ ìj·Te÷\T, eT+<äT\ <ë«sê n~Ûø£ ø= …ÁkÕº Ÿì

‘·–Z+#·Tø√e&É+.

bò ŸyÓ’Ÿ, Ä≈£î≈£Ls¡\ <ë«sê ôV’≤|üsY ôV≤yÓ÷ôdô|º $Tj·÷

ì ø£+ÁÀ Ÿ #düTø√e&É+.

ˇø£kÕ] Vü‰sYº m≤ø e∫Ãq yês¡T eT]ìï C≤Á>∑‘·Ô\T

bÕÏdü÷Ô eT+<äT\T düÁø£eT+>± ydüTø√e&É+.

C≤Á>∑‘· Ô\T:

q÷HÓ À¢ bÕ© nHékÕ#·T πsf…&é bòÕ´° j·÷dæ&é‡ (|òüP´bòÕ)

n+fÒ bı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT q÷HÓ, ≈£îdüTeT q÷HÓ ≤¢+Ï$—

yÓ÷H√ nHékÕ#·T πsf…&é bòÕ´° j·÷dæ&é‡ (eT÷´bòÕ)

n+fÒ Ä*yé q÷HÓ, ys¡TXËq>∑ q÷HÓ\qT e÷]Ã e÷]Ã

rdüTø√e&É+ e\¢ >∑T+&Ó≈£î Äs√>∑ +.

XÊ#·T πsf…&é bòÕ´Ÿ‡ nsTTq HÓsTT´, yÓqï, bÕe÷sTT Ÿ

#ê˝≤ ‘·≈£îÿe bÕfifl˝À rdüTø√yê*.

e+≥ e+& $<Ûëq+ ≈£L&Ü >∑T+&Ó »ãT“\≈£î <√Vü≤<ä

|ü&ÉT‘·T+~. q÷HÓ\˝À y>±ø£ eT+∫ ø= …ÁkÕº Ÿ ôd’‘·+

#Ó&ÉT ø= …ÁkÕº Ÿ>± e÷]b˛‘·T+~. ø±ãÏº y|ü⁄fiflqT

kÕ<Ûä yÓTÆq+‘·>± ‘·–Z+#ê*.

ˇø£kÕ] ñ|üjÓ÷–+∫q q÷HÓqT eT∞fl yê&É≈£L&É<äT.

ÄVü‰s¡+˝À |”#·T|ü<ësêú\T m≈£îÿe>± ñ+& ‘êC≤ |üfió

¢, Ä≈£î≈£Ls¡\T, ≈£Ls¡>±j·T\T rdüTø√yê*.

ãs¡ZsY e+Ï uÒø£Ø ◊≥yéT‡≈£î ã<äT\T Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq

dü+Á|ü<ëj·T ÄVü‰sê\T .... øÏ∫&ç, bı+>∑ Ÿ, Ç&û¢

e+Ï$ eT+∫~.

yÓTT\¬ø‹Ôq <ÛëHê´\T (kÂŒŸ‡) rdüTø√yê*.

n|üŒ&Ü\T, |ü#·Ãfió¢, ø±s¡|ü⁄ edüTÔe⁄˝À¢ ñ|ü m≈£îÿe

ø±ãÏº yêÏì #ê˝≤ |ü]$T‘·+>± rdüTø√yê*.


>∑T+&Ó»ãT“\qT ìyê]+# ‘*ø£bÕÏ yê´j·÷e÷\T:

á‘· : ø±fi ¯ ¢H=|ü\T ñqï yê]øÏ á‘ · eT+∫

yê´j·÷eT+. s¡ìï+>¥ #ùd|ü&ÉT ˇ+Ïô|’ (eTTK´+>±

ø±fi¢ô|’) |ü&É¶ uÛ≤s¡+ á‘· À |ü&É<äT. s¡ìï+>¥ À n*ùd+‘·>±

á‘· Àq÷ n\dæb˛e#·TÃ. n+‘ø±<äT.... á‘· ø=≥º&É+

<ë«sê $ÁXÊ+‹‘√ bÕ≥T yê´j·÷eT |òü\+ ≈£L&Ü dæ~∆düTÔ+~.

á‘· ø=fÒº|ü&ÉT XØs¡+ n\dæb˛≈£î+&Ü $ÁXÊ+‹>± fi¢ À

ñ+&˝≤ #ùdÔ >∑T+&Ó≈£î $ÁXÊ+‹. Vü‰sYº ;Ÿ ≈£L&Ü Ä<äT|ü⁄ À

ñ+≥T+~. m+<äTø£+fÒ >∑T+&Ó≈£î $ÁXÊ+‹, #·Ts¡T≈£î ø£*Œ+#

neø±X+ á‘· ø=≥º&É+ <ë«sê ø£\T>∑T‘·T+~. á‘· ø=fÒº+<äT≈£î

˙fifl˝ÀøÏ ~–q yÓ+≥H eTq XØs¡+ô|’ Á|ü‹≈£L\+>±

|üì#ùd uÛÑ÷e÷´ø£s¡D XøÏÔ Á|üuÛ≤e+ ‘·>∑TZ‘·T+~. á<ä&É+

Ä|æ fiflô|’ ‘\T‘·Tqï|ü&ÉT >∑T+&Ó≈£î $ÁXÊ+‹ \_ÛdüTÔ+~.

eT∞¢ #·Ts¡T>±Z á<ä&É+ yÓTT<ä\Tô|≥º>±H ø£+&Ésê\ô|’ @eT+‘·

uÛ≤s¡+ |ü&É≈£î+&ÜH eTq+ n~Ûø£ XøÏÔì yÓ∫Ã+#ê*‡ edüTÔ+~.

ãj·TÏø£+fÒ fifl˝À ø£<ä*ø£\T n+‘· ‘*>±Z kÕ<Ûä + ø±<äT

ø±ãÏº. ãj·T≥ #ùd yê´j·÷e÷˝À¢ ø£+fÒ á‘· ø=fÒº≥|ü&ÉT

XØsêìøÏ eT]+‘· n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À ÄøÏ‡»Hé ø±yê*.

‘·<ë«sê >∑T+&Ó qT+∫ XØs¡+˝Àì nìï nej·Tyê\≈£L

$T>∑‘ê yê´j·÷e÷\T #ùdÔ m+‘· s¡ø£Ô+ yÓfióÔ+<√ ....

á‘· Àq÷ n+‘ yÓfióÔ+~.

y>∑+>± yÓTf…¢ø£ÿ&É+ : Ç~ @ ñ|üø£s¡D≤\÷ Ò≈£î+&Ü

Ç+À¢H #j·T<ä>∑Z eTs√ yê´j·÷eT+. eTq <ä>∑Zs¡ dæÿ|æŒ+>¥

#j·T&ÜìøÏ ‘ê&ÉT e+Ï ÁbÕ<∏ä$Tø£ eqs¡T\T ÒeqTø√+&ç.

Çø£ #j·÷*‡+<ä ≤¢ y>∑+>± Ç+À¢ì yÓT≥T¢ m≈£îÿ‘·÷,

~>∑T‘·÷ ñ+&É≥yT. <ë+‘√q÷ #ê˝≤es¡≈£î XØsêìøÏ

yê´j·÷eT+ düeT≈£Ls¡T‘·T+~.

Áf …& é$T˝ Ÿ : Áf…& é$T˝ŸqT Ç+ Ï <ä> ∑ Zs¡ ≈ £L&Ü

@sêŒ≥T#düTø√e#·TÃ. Bìô|’ q&Ée≥+ Ò<ë HÓeTà~>±

|üs¡T¬>‘·Ô&É+ #j·Te#·TÃ. õyéT≈£î yÓ[fl ø=‘·Ô>± yê´j·÷eT+

#j·T&ÜìøÏ _&çj·T|ü& yês¡T Bìï Ç+À¢H düeT≈£Ls¡TÃ≈£î+fÒ

m|üŒÏø° yê´j·÷eT+ #düTø√e#·TÃ. MTs¡T uÛÑ$wü ‘·TÔ À

nqT≈£îqï |òæŸHÓdt >√ Ÿ‡ kÕ~Û+#+<äT≈£î yÓTT<äÏyÓT≥Tº

Áf…&é$T˝Ÿ.

dæÿ| æŒ+> ¥ : MT d æÿ| æŒ+> ¥ s√| t bı& Ée⁄ d ü]>±

ñ+<ë Ò<ë #·÷&É≤ìøÏ ˇø£ ∫qï dü÷#·q. ‘ê&ÉTqT MT

n]ø±* øÏ+<ä n~$T ô|Ïº ñ+#·+&ç. ‘ê&ÉT ∫es¡\qT

Çs¡Ty Ó ’|ü⁄˝≤ ¬s+& ÉT #˚‘ ·T\‘√ |ü≥T ºø√+& ç. ‘ê& ÉTqT

¬s+&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤ düe÷q+>± |ü≥Tº≈£îì <ëìbı&Ée⁄ MT uÛÑTC≤\

m‘ ·T Ô≈ £î d üe÷q+>± ñ+&˚˝≤ #·÷d üTø√yê*. d æÿ| æŒ+> ¥

#ùd≥|ü&ÉT ‘·\ ì≤s¡T>± ñ+#ê*. yÓ÷ø±fió¢ ø±düÔ e+#ê*.

ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À 30 ôdø£qT¢, Ä ‘·sê«‘· ˇø£ ì$Twü+ ....

n˝≤ s√p ◊<äT ôdŸ‡ dæÿ|æŒ+>¥ #j·÷*. B+‘√ MT

|òæŸHÓdt‘√ bÕ≥T kÕº$THê ≈£L&Ü yÓTs¡T>∑T|ü&ÉT‘·T+~.

>∑T+&Ó »ãT“ sê≈£î+&Ü @+ ‹Hê*?

kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° s√p 20 Á>±eTT\

Áø=e⁄« nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. Ç~ s√p e+≥ ø√dü+

ñ|üjÓ÷–+# q÷HÓ À \_ÛdüTÔ+~. B+‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡

ÄVü‰s¡ |ü<ësêú À¢ n<äq+>± \_Û+# Áø=e⁄«qT ‘·–Z+#·T

ø√e&É+ô|’ <äèwæº kÕ]+#ê*. e+≥q÷HÓ ˇø£ s¡ø£yÓTÆq~

ø±≈£î+&Ü e÷s¡TÃ≈£î+≥T+&Ü*. ø£kÕ] ¬s’dtÁuÖHé ÄsTT Ÿ

rdüT≈£î+fÒ eTs=ø£kÕ] Á>ö+&éqŸ, düHé|òü¢esY ÄsTT Ÿ Ç˝≤

e÷s¡TÃ≈£î+≥÷ yê&ÉTø√yê*. yÓ\T¢*¢ À j·÷+Ï ÄøÏ‡&Ó+≥T¢

|ü⁄wüÿ\+>± ñ+≤sTT.

Ç$ #Ó&ÉT ø= …ÁkÕº ŸqT ‘·–Z+#·&É+˝À, s¡ø£ÔHêfi≤˝À¢

ø±¢Ÿ‡ @s¡Œ&É≈£î+&Ü ø±bÕ&É‘êsTT. B+‘√bÕ≥T yês¡+˝À

¬s+&ÉT s√E\T #|ü*ï ‹Hê*. #|ü À¢ ˇyÓT>± 3 bòÕ´°

j·÷dæ&é‡ ñ+≤sTT. Ç~ s¡ø£ÔHêfi≤\T Äs√>∑ +>±, kÕπ>

>∑TD+ ø£*– ñ+&É&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. s√>∑ ìs√<Ûäø£

XøÏÔì ô|+bı+~düTÔ+~. eT+∫ ø= …ÁkÕº Ÿ ô|]π>˝≤ #düTÔ+~.

s¡ø£ÔHêfi≤˝À¢ ø±¢Ÿ‡ @s¡Œ&É≤ìï ìs√~ÛdüTÔ+~. Ä*yé ÄsTT Ÿ À

yÓ÷H√ kÕ#·T πsf…&é bòÕ´Ÿ‡ ñ+≤sTT. Ç$ #Ó&ÉT ø= …ÁkÕº Ÿ‡qT

‘·–ZkÕÔsTT.

>∑T+&Ó dü+ã+<Ûä düeTdü \T sê≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉT‘êsTT.

>√<ÛäTeT˝À ô|ò’ãsY, $≥$THé‡, $Tqs¡ Ÿ‡ |ü⁄wüÿ\+>± \_ÛkÕÔsTT.

Ç~ #Ó&ÉT ø= …ÁkÕº ŸqT ‘·–Z+#·&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.

ô|ò’ãsY ø= …ÁkÕº Ÿ‘√ u…’+&é nsTT XØs¡+ qT+∫ ãj·T≥≈£î

|ü+|æ+∫ ydüTÔ+~. ô|ò’ãsY >√<ÛäTeT˝ÀH ø±≈£î+&Ü zŸ‡,

u≤Ø¢, sê–, CÀesY\˝À ≈£L&Ü düeTè~∆>± \_ÛdüTÔ+~. MÏ‘√

bÕ≥T bÕ\T, bÕ\ ñ‘·Œ‘·TÔ\T rdüTø√yê*. bÕ\ ñ‘·Œ‘·TÔ À¢

bòÕ´° j·÷dæ&é‡, j·÷+°ÄøÏ‡&Ó+≥T¢, bÕ*|òæHê Ÿ‡ ñ+≤sTT.

bÕ*|òæHê Ÿ‡ s¡ø£Ôb˛≥TqT ìj·T+Á‘·D˝À ñ+#·T‘êsTT.

>∑T+&Ó dü+ã+<Ûä yê´<ÛäT\T sê≈£î+&Ü ø±bÕ&É‘êsTT. bÕ\≈£Ls¡,

yÓT+‹≈£Ls¡ e+Ï Ä≈£î≈£Ls¡\˝À $≥$THé _ ø±+ô|¢ø‡,

ìj·÷dæHé ñ+≥T+~. Ç~ ø±¢Ÿ‡ @s¡Œ&É≤ìï ‘·–ZdüTÔ+~.

á &Ó’Ÿ bòÕ˝À ø±e&É+‘√ s√p ˇø£ Ä|æ Ÿ ‹q&É+

n\yê≥T #düTø√yê*. Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü s√p ns¡>∑+≥

bÕ≥T yê´j·÷eT+ #j·÷*.á C≤Á>∑‘·Ô\T rdüT≈£î+fÒ >∑T+&Ó

»ãT“\T sê≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.


<X+˝À rÁe+>± Ä+<√fiq ø£*–düTÔqï düeTdü ˝À¢s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä eTs¡D≤\T ˇø£ n‹ eTTKýÓTÆq düeTdü .

Á|ü|ü+#·+˝Àì nìï <XÊ\ ø£+fÒ eTq<X+˝ÀH s√&ÉT¶

Á|üe÷<ä eTs¡D≤\T m≈£îÿe. Hwüq Ÿ Á¬ø’yéT ]ø±sY¶ã÷´s√

]b˛s¡Tº Á|üø±s¡+ eTq<X+˝À Á|ür dü+e‘·‡s¡+ 1,35,000

ø£+fÒ m≈£îÿe>± s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT.

Á|ü|ü+#· Äs√>∑ dü+düú (WHO) ≈£î #Ó+~q >√¢ã Ÿ s√&é

ùd|ò”º ]b˛s¡Tº ` 2015, uÛ≤s¡‘·<X+˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä

eTs¡D≤\T dü+e‘·‡sêìøÏ 2,07,551 >± n+#·Hê ydæ+~.

ø±˙ ndü\T »s¡T>∑T‘·Tqï eTs¡D≤\T ô|’ ¬s+&ÉT ]b˛s¡Tº\

ø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe>± e⁄+≤sTT. m+<äTø£+fÒ Vü‰dæŒ≥ Ÿ À

#]Ãq ‘·sê«‘· >∑+˝À¢H√, s√E˝À¢H√, yêsê˝À¢H√, HÓ\˝À¢H√

#·ìb˛sTTq yê] …ø£ÿ rdüTø√e≥+ Ò<äT. Á|üe÷<ä Á|ü<XÊ˝À¢H

sêJ\T #düTø√e&É+ <ë«sê #ê˝≤ Á|üe÷<ë\T Á|üuÛÑT‘·«

<äèwæºøÏ rdüT≈£îsêã&É≥+ Ò<äT. >±j·T|ü&ç n+>∑$ø£\Ts¡sTT

J$‘ê+‘·+ u≤<Ûä|ü& yê] dü+K´ sTT+ø± m+‘· m≈£îÿe>±

e⁄+≥T+<√ ePVæ≤+#·e\dæ+<.

Áπ>Ÿ Á_≥Hé sê»<Ûëì \+&ÉHé À ø£+fÒ q\uÛ…’ ¬s≥T¢

m≈£îÿe>± eTq <X sê»<Ûëì q÷´&Ûç©¢ À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä

eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. ÁøÏ+<äÏ dü+e‘·‡s¡+ 2015˝À

s√&É¢ eT<Ûä >∑T+‘·\˝Àq÷, d”Œ&é ÁuÒø£s¡¢ e<ä›— $$<Ûä XÊK\

yês¡T eTs¡eTà‘·TÔ\T, n_Ûeè~∆ |üqT\T Ç‘·s¡Á‘ê\ ø√dü+

‘·$« e~˝Òdæq >∑T+‘·\ e˝≤¢, nìï s¡ø±\T>± ø£*|æ

q÷´&Ûç©¢ À 10,727 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. n+<äT˝À ø£ÿ

>∑T+‘·\˝À |ü&ç #·ìb˛sTTqyêπs 3,416 eT+~. Ç$

sêqTsêqT dü+e‘·‡s¡+ ‘·sê«‘· dü+e‘·‡s¡+ m≈£îÿesTT

b˛‘·THêïsTT >±ì n<äT|ü⁄ #j·Tã&É≥+ Ò<äT. 2008˝À

s√&ÉT¶ Á|üe÷<äeTs¡D≤\T >∑+≥≈£î 13 nsTT‘ 2009 HêÏøÏ

>∑+≥≈£î 14 >±q÷, 2015 HêÏøÏ >∑+≥≈£î 17 >±q÷

ô|]–b˛j·÷sTT.

Á|üe÷<ë\≈£î, eTs¡D≤\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï

n<Ûë«qï|ü⁄ s√&ÉT¶ s¡yêD≤ eédüú` õ.|æ.m Ÿ. q]‡+Vü‰sêe⁄

á Á|üe÷<ä eTs¡D≤\ e\¢ <XÊìøÏ 20 _*j·THé

ny ÓT]ø± &Ü\s¡¢ (d üTe÷s¡T \ø å± eTT|üŒsTTy˚\ ø√≥ ¢

s¡÷bÕj·T\T) Ä]úø£qwüº+ ø£\T>∑T‘·T+<äì Ç+≥πsïwüq Ÿ

s√&é ô|ò&ÉπswüHé n+#·Hê ydæ+~. Ç+<äT˝À Á|üe÷<ä+˝À

bÕ&ÉsTTq yêVü≤Hê\ KØ<äT, Vü‰dæŒ≥ Ÿ Ks¡TÃ\T, Ç‘·s¡

ìs¡«Vü≤D Ks¡TÃ\÷ ø£*|æ …ø£ÿ ø£≥º&É+ »]–+~.

Çø£ Çìï Á|üe÷<ë\÷, eTs¡D≤\÷ dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ

>∑\ ø±s¡D≤\qT |ü]o*dü÷Ô ªªm¬s’yé ùd|òtμμ nH s√&ÉT¶s¡yêD≤

uÛÑÁ<ä‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q dü«#·Ã¤+<ä dü+düú≈£î #Ó+~q Vü≤s¡àHé

dæ+>¥ dæ<äT∆ eTq<X+˝À Á|ü»\≈£î >±ì, Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ >±ì

Á≤|ò æø ˘ s¡÷˝Ÿ‡ |ü≥ ¢ \ø£ åéT÷, >ös¡eeT÷ @e÷Á‘ ·+

Òe+≤&ÉT. Hê\T>∑÷ n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe Òq¢ s√&É¢ MT<ä,

C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡¢ MT<ä yÓfi‚fl yêVü≤Hê\T $|üØ‘· y>∑+‘√q÷,

‘ê– Á&Ó’yé #Ój·T´&É+ e\¢q÷, d”≥T u…\Tº ô|≥Tºø√ø£b˛e&É+

e\¢q÷, ~«#·Áø£yêVü≤Hê …’‘ ôV≤ …à≥T¢ ô|≥Tºø√ø£b˛e&É+

e\¢q÷, eT\T|ü⁄\ e<ä› eTT+<äT qT+N, yÓqTø£ qT+∫

e#Ã yêVü≤Hê\qT #·÷düTø√≈£î+&Ü ≥]ï+>¥ rdüTø√e&É+

e\¢q÷ Á|üe÷<ë\T »s¡T>∑T‘·THêïj·T˙— Á>±MTD s√&É¢ô|’

~«#·Áø£, Á‹#·Áø£ yêVü≤Hê\ e\¢ m≈ £îÿe Á|üe÷<ë\÷,

eTs¡D≤\÷ dü+uÛÑ$düTÔHêïj·Tì Á|üuÛÑT‘·«eT÷, yT<Ûëe⁄\÷

n_ÛÁbÕj·T|ü&ÉT‘·THêïs¡T. Á|ü|ü+#· Äs√>∑ dü+düú≈£î #Ó+~q

ªª>√¢ã Ÿ ùdº≥dt ]b˛s¡Tº ÄHé s√&é ùd|ò”ºμμ yê] n_ÛÁbÕj·T+

≈£L&Ü <ë<ë|ü⁄ Ç˝≤H e⁄+~. ô|’ yT<Ûëe⁄\T ∫es¡>±

s√&É¢ dæúr, yêVü≤Hê\ ô|òsTT\÷´s¡T ≈£L&Ü ø=ìï ø±s¡D≤\ì

∫qï>± eTTø±ÔsTT+|ü⁄ Ç#êÃs¡T.

nsTT‘ ˚ n$ ∫qïy˚ nsTTHê yê Ïì ≈ £L&Ü

|ü]o*<ë›+. 2013e dü+e‘·‡s¡+ HêÏì eTq<X+˝À

46,89,842 øÏ.MT\ s√& ÉT ¶ kÂø£s¡´+ e⁄+~. Ç~

Á|ü|ü+#·+˝ÀH ¬s+&Ée n‹ô|<ä› s√&é HÓŸesYÿ. eTq <X+˝À

#·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥sYøÏ 0.66øÏ.MT\ s√&é e⁄+~. n<˚

(>∑‘· dü+∫ø£ À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T »]–q yÓ+≥H yÓ’<ä + n+<ë*‡qnedüs¡+>∑T]+∫ `n+<äø£ b˛e≤ìøÏ >∑\

ø±s¡D≤\ >∑T]+∫ &Üˆˆ sêC≤¬s&ç¶ >±] yê´dü+ n+~+#ê+. Ç|ü⁄&ÉT <X+˝Àì \ø£å ≤~ eT+~ eTs¡D≤\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï

s√&É¢ |ü]dæú‹ô|’ sêdæq á yê´kÕìï n+~düTÔHêï+ ` dü+bÕ<äø£es¡Z+)


nyÓT]ø±˝À 0.65 øÏ.MT., #Ó’Hê˝À 0.16 øÏ.MT, Áu…õ Ÿ À

0.20 øÏ.MT e÷Á‘·yT e⁄HêïsTT. ø±ì n< düeTj·T+˝À

»HêuÛ≤ nedüsê*ï ãÏº #·÷ùdÔ nyÓT]ø±˝À 4 eT]j·TT

n+‘·≈£î $T+∫q Òq¢‘√ yÓTs¡T¬>’q s√&ÉT¢ 1000 eT+~øÏ

>±qT 21 øÏ.MT\T e⁄+fÒ ÁbòÕHé‡˝À 1000 eT+~øÏ 15

øÏ.MT\T e⁄HêïsTT. eTq≈£î e÷Á‘·+ 0.07 øÏ.MT\T e÷Á‘·yT

e⁄HêïsTT. |ü⁄+‘·\÷, sêfiófl ≈£L&Ü |üs¡#·ì Á>±eT u≤≥\÷

≈£L&Ü …ø£ÿ˝ÀøÏ rdüT≈£îHêï 3.8 øÏ.MT\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿy.

eTq s√&É¢ À ‘·s¡>∑‘·T\÷, yêÏbı&Ée⁄ á ÁøÏ+~

$<Ûä+>± e⁄HêïsTT.

1. C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T¢ ` 92,851 øÏ.MT

2. sêh s¡Vü≤<ës¡T¢ ` 1,63,898 øÏ.MT

3. õ˝≤¢ eT]j·TT Ç‘ ·s ¡ ô|<ä › s¡V ü≤<ës¡T¢ `

17,05,706 øÏ.MT

4. Á>±MTD s¡Vü≤<ës¡T¢ ` 27,49,805 øÏ.MT

1947 ‘·sê«‘· 1986 es¡≈£L ø=‘·Ô s√&ÉT¶ yÓj·T´&É+,

e⁄qï yêÏì n_Ûeè~∆ #Ój·T´&É+ <ë<ë|ü⁄ X¯SqéTH˚

#Ó|üŒe\dæ ek Ô+~. ‘·sê«‘· 2015 HêÏøÏ 92,851

øÏ.MT\qT n_Ûeè~∆ #XÊs¡T. n+<äT˝À 24,000 øÏ.MT\qT

Hê\T> ∑T, Äs¡T ˝Òq¢$>± ì]à+#ês¡T. n$ Á|üeTTK

|ü]ÁXeT\qT, yê´bÕs¡ πø+Á<ë\qT, |üsê´≥ø£ düú ≤\qT

ø£*ù| s¡Vü≤<ës¡T¢. $T–*q s√&É¢ À n‘· ~Ûø£+ dæ+– Ÿ ÒHéM,

sêfiófl ≈£L&Ü |üs¡#·ìM.

Á>±MTD ÁbÕ+‘· s√&ÉT¢ n<Ûë«qï+>± e⁄HêïsTT. bı˝≤\

qT+∫ |ü+≥ì e÷¬sÿŸøÏ #s¡Ã&É+˝À C≤|ü eT÷, Ç‘·s¡

Çã“+<äT\ e\¢ |ü+≥˝À 30% bÕ&Ée⁄‘·Tqï~. Á>±MTD

s√&ÉT¢ ãTs¡<ä, >∑‘·T≈£î\eTj·T+ ø±e&É+‘√ |òü\kÕj·÷ìï

rdüTø=ìb˛jT ã+&ÉT¢, Á≤ø£ºs¡T¢, ≤Ø\ ãs¡Te⁄≈£î ‘·≥Tºø√ Òø£

~>∑ã&ç nHø£ Çã“+<äT\ bÕ\T #düTÔHêïsTT. <X+˝À

ø£ dü+ 40% Á>±e÷\≈£î esê¸ø±\+˝À yÓfifl Òì, sê Òì

|ü]dæú‹. nìï ø±˝≤˝À¢q÷ Á|üj·÷DÏ+#·>∑\ Á>±e÷\T #ê˝≤

‘·≈£îÿeH #ÓbÕŒ*. |ü+≥ ø±\Te\T Á|üeVæ≤+# Á>±e÷\˝À

ø±\Te >∑≥¢H u≤≥\T>± yê&ÉTø=H |ü]dæú‹ #ê˝≤ ø±\+>±

ø=qkÕ>∑T‘·÷+~. yêÏH s√&ÉT¢>± e÷s¡Ã&É+ ≈£L&Ü ø=ìï

#√≥¢ »]–+~. n≥Te+Ï s√&É¢≈£î ¬s+&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤ yê\T

e⁄+&ç Á|üe÷<äø£s¡+>± e⁄+≤sTT.

Á>±e÷˝À¢ |ü]dæú‹ n≤¢ e⁄+fÒ |ü≥ºD≤\T, q>∑sê˝À¢

Çs¡T≈£îs√&É¢ô|’ »q düeTàs¡ú+ m≈£îÿyÓ’ |æsê&Éì |ü]dæú‹.

Ç‘·s¡ <XÊ˝À¢ yÓ÷≤s¡T yêVü≤Hê\ dü>∑≥T y>∑+ >∑+≥≈£î

60 qT+∫ 80 øÏ.MT\T e⁄+fÒ eTq<X+˝À 30 qT+∫

40 øÏ.MT\øÏ $T+#·&É+ Ò<äT. ◊&ç Ÿs¡Hé e\¢ |òüP´j·T Ÿ

m|òæwæj·T˙‡ Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä eTq<X+˝ÀH ‘·≈£îÿe.

Bìe\¢ ‘·≈£îÿe <ä÷sêìøÏ m≈£îÿe ô|ÁÀ\T Ks¡Ãe&ÉyT

ø±ø£ Ç+»qT¢ ≈£L&Ü ‘=+<äs¡>± bÕ&Ée⁄‘êsTT. n+‘>±ø£

s¡ìï+>¥ À e⁄qï Ç+»Hé‘√ Ä–q yÓ÷≤s¡T yêVü≤Hê\

e\¢ NOX, SOX, $T<∏Hé, ø±s¡“HéyÓ÷Hê¬ø’‡&é, ø±s¡“Hé&Éj·÷¬ø’‡&é

‘ ·~‘ ·s¡ ôV ’≤Á&√ø±s¡“H é\T $& ÉT<ä˝… ’ Äs√> ∑´ d üeTd ü´\T,

yê‘êes¡D |üsêés¡D düeTdü \T ‘· …‘·TÔ‘·THêïsTT. »q

düeTàs¡ú s√&É¢ô|’ Xã›ø±\Twü +, ìπs›•‘· Á|üe÷D≤\ ø£Hêï

15 qT+∫ 30 &Ódæu… Ÿ‡ m≈£îÿe>± e⁄+≥÷ #Óe⁄\T <Óã“‹H˝≤

#düTÔ+~. Xã∆ ø±\Twü +˝À &Ûç©¢, ø√ï\ ‘·sê«‘· ôV’≤<äsêu≤<é

eT÷&√ kÕúq+˝À e⁄+~. Á≤|òæø˝À ¬s+&ÉT>∑+≥\ ø£+fÒ

m≈£îÿe ‹]π> yê]øÏ Vü‰sYº;Ÿ ô|]– ôV’≤ _.|æøÏ <ë]rdüTÔqï≥T¢

yÓ’<äT´\T ôV≤#·Ã]düTÔHêïs¡T. eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô rdüTø√ø£b˛‘

$ìøÏ&ç XøÏÔô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+<ä+≥THêïs¡T. s√E≈£î

2 qT+∫ 4 >∑+≥\ bÕ≥T s¡B› ÁbÕ+‘ê˝À¢ Á|üj·÷DÏùdÔ

|üP]Ô>± $ìøÏ&çXøÏÔ ø√˝ÀŒjT Á|üe÷<ä+ ñ+~.yês¡T ∫qï

$wüj·÷\πø ∫sê≈£î |ü&É≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. e÷qdæø£ dæús¡‘·«+

ø√˝ÀŒsTT |üìô|’ <äèwæºô|≥º Òs¡T.

s¡yêD≤˝Àì ˝À≥TbÕ≥¢ e\¢, Çs¡T≈£îs√&É¢ <äTdæú‹

e\¢ 1 qT+∫ 2% õ&ç|æ n+fÒ 16 _*j·Tq¢ qT+∫

32 _*j·Tq¢ nyÓT]ø± &Ü\s¡T¢ nq>± 1,04,000 ø√≥¢

qT+∫ 2,08,000 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ es¡≈£L ø√˝ÀŒ‘·THêïeTì

KMPG ]b˛s¡Tº. Ç~ 2010 HêÏ ‘·\dü] Ä<ëj·T+

Á|üø±s¡+ dü+e‘·‡sêìøÏ ø√Ï ø=‘·Ô e⁄<√´>±\ ø£\Œq‘√

düe÷qeTì ≈£L&Ü ]b˛s¡Tº #Ój·T´ã&ç+~.

s√&É¢ô|’ düs¡T≈£î\ s¡yêD≤ yÓTT‘·Ô+ s¡yêD≤˝À 65%

e⁄+~. |ü_¢ø Á≤Hé‡b˛s¡Tº eédüúì Á|üuÛÑT‘·«+ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+

Ò<äT. |òü*‘·+>± Á|ü»\T Á≤Hé‡b˛s¡Tº ø√dü+ øÏøÏÿ]dæq

ÄÀ\T, ãdüT‡\T, ˝≤Ø˝À¢ Á|üj·÷DÏ+#ê*‡ sêe≥+‘√

Á|üe÷<ë\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. n˝≤π> <äTsêX‘√ ≈£L&çq

yê´bÕs¡T\T ≤Ø kÕeTsê∆ ìøÏ ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT¬s≥T¢ m≈£îÿe


s¡ø£Ô+ ø±s¡T‘·Tqï >±j·÷\T :

1. ∫qï >±j·÷\T (<√≈£îÿb˛e&É+) : Ç+À¢ |üqT\T

#˚düTÔqï|ü&ÉT, s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T »]–q|ü⁄&ÉT, |æ\¢\T

Ä&ÉT≈£îH düeTj·÷\˝À ∫qï >±j·÷\T ne⁄‘·T+≤sTT.

ø=~›>± s¡ø£Ô+ >±j·T+ MT<ä ø£q|ü&çHê, ø=~›ø=~›>± s¡ø£Ô+

ø±]Hê >±j·÷ìï eT+∫˙Ï‘√ ø£&ç– XóÁuÛÑyÓTÆq >∑T&É¶‘√

e‹Ôô|&ç‘ 5 ì$TcÕ\˝À|ü⁄ s¡ø£Ô+ ø±s¡≥+ Ä–b˛‘·T+~.

yÓ’<ä + : 1. _≤&çHé Ò<ë njÓ÷&çHé eT+<äTqT

>±j·T+ MT<ä |ü⁄j·T´≥+ 2. H=|æŒ ‘·>∑Z≤ìøÏ bÕsêdæ≤e÷ Ÿ,

Áã÷ô|òHé e÷Á‘·\T 8 >∑+≥\≈£î ˇø£kÕ] ¬s+&ÉT s√E\T

Çyê«*. 3. f…qdt Ç+C…ø£åHé Çyê«*. 4. ¬s+&ÉT Ò<ë

eT÷&ÉT s√E\≈£î dæÁb˛bò ¢ø£‡dæHé e÷Á‘·\T Á|ü‹ 12 >∑+≥\≈£î

Ò<ë m]Á‘√yÓTÆdæHé e÷Á‘·\T Çe«e#·TÃ.

>±j·T+ MT<ä ù|&É, eTÏº ˝≤+Ï$ |üPj·Tsê<äT.

s√E˝À ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ dü÷s¡ ø±+‹˝À >±j·T+ ñ+∫‘

Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡` &Üˆˆ |òüT+≤ yÓ+ø£Á≤yé

‘·«s¡>± e÷qT‘·T+~. >±j·÷ìï ôd …’Hé yê≥sY, _≤&çHé

Á<äe+‘√ ø£&ç– XóÁuÛÑyÓTÆq >∑T&É¶‘√ ‘·T&Éyê*. á >±j·÷\

e\q #·s¡à+˝À ˇø£ bıs¡ e÷Á‘·yT b˛‘·T+~.

2. ‘Ó>∑≥+ : ø£‹Ô|”≥‘√ ≈£Ls¡>±j·÷\T ø√düTÔqï|ü⁄&ÉT,

#ê≈£î‘√ |ü+&ÉT¢ ø√düTÔqï|ü⁄&ÉT ‘Ó>∑≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. á

Á|üe÷<ä+˝À #·s¡à+ô|’ ñqï nìïbıs¡\T ‘Ó–b˛‘êsTT.

Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ : s¡ø£Ô+ ø±s¡T‘·Tqï >±j·T+ô|’ Xó

Áu Û Ñy ÓT Æq > ∑T& É ¶‘√ ˇ‹Ôô|≤ º*. Bìe\q s¡ø£ Ô+ ø±s¡≥+

Ä–b˛‘·T+~. >±j·÷ìï eT+∫˙Ï‘√ >±ì, ôd …’Hé yê≥sY‘√

>±ì ø£& ç–, _≤& çH é Á<äe+ >±j·T+ MT<ä |üPd æ,

XóÁuÛÑyÓTÆq >∑T&É¶‘√ ø£≥Tºø£≤º*. Ä ô|’q <ä>∑Zs¡Tqï Á|ü<∏äeT

∫øÏ‘·‡ πø+Á<ëìøÏ rdüT≈£îyÓfi≤fl* (ô|<ä› Vü‰dæŒ≥ Ÿ≈£î rdüT≈£îì

yÓfiflqedüs¡+ Ò<äT). ô|<ä› >±j·÷ìøÏ ≈£î≥T¢ yj·÷*. H=|æŒ

e÷Á‘·\T, j·÷+°ãj·÷Ïø‡ ydüTø√yê*.

Ç+ÏøÏ 5 qT+∫ 10 yêVü≤Hê\≈£î …’ôdqT‡\T Çe«&É+

e÷Hj·÷*.

‘ê– q&ù| yê]ì, $|üØ‘· y>∑+‘√ q&çù| yê]ì

yê] |ü\T≈ £îã& ç, ÁbÕã˝≤´ìï |ü]> ∑D Ï+#·≈ £î+&Ü

•øÏå+#ê*.

ôd Ÿbò Hé Á&Ó’$+>¥ ìùw<Ûä+ ø£]ƒq+>± neT\T»s¡bÕ*.

Á& Ó ’$+> ¥ ˝… ’ôdH é‡ ˝Ò≈ £î+&Ü y Ó÷≤s¡T yêV ü≤Hê\T

q&çù|yê]ì ø£]ƒq+>± •øÏå+#ê*. yÓTÆqs¡T¢ q&ÉT|ü⁄‘·T+fÒ

yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ô|’ #·s¡ \T rdüTø√yê*.

s√&É¢qT yÓ&É\TŒ #dæ u≤¢ø ≤|æ+>¥ #Ój·÷´*.

Á|üj·÷D°≈£î\≈£î dü]|ü&çqìï ãdüT‡\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ

‘Ó∫Ã zesY À&éqT ìùw~Û+#ê*.

˝≤Ø\˝À düs¡T≈£î\ zesY À&éì ìùw~Û+#ê*.

dæ+– Ÿ ÒHé s√&É¢qT eT©º ÒHé s√&ÉT¢>± yÓ&É\TŒ #dæ

ÒHé &çdæ|æ¢Hé ø£]ƒq+>± neT\T»s¡bÕ*.

bÕ&Ó’q s√&É¢qT yÓ+≥H u≤>∑T#Ój·÷´*.

ø±\+r]q yêV ü≤Hê\qT ìùw~Û+∫, Á|üu Û ÑT‘ ·«+

kÕ«BÛq+ #düT≈£îì, yêÏì &çdte÷+Ï Ÿ #Ój·÷´*.

ôV≤ …àŸ <Ûës¡D, d”≥T u…\Tº ø£]ƒq+>± neT\T#Ój·÷´*.

nb˛õŸ Á&Ó’$+>¥, …’≥T¢ Ò≈£î+&Ü q&É|ü&É+ e+Ï

yêÏì rÁe+>± |ü]>∑DÏ+#ê*.

s√&É¢ô|’ #Ó‘êÔ, Ç‘·s¡ e´sêú\T yj·T≈£î+&Ü ø£≥º&ç #Ój·÷´*.

uÛÑ÷>∑s¡“¤ Á&Ó’HJ e´edüúqT yÓTs¡T>∑T|üs¡∫, s√&É¢ô|’ eTTs¡T>∑T

Á|üeVæ≤+#·≈£î+&Ü ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.

s√&É¢ô|’ ÁbÕs¡úHê eT+~sê\qT, eT+&ÉbÕ\qT ìùw~Û+∫

e⁄qï yêÏì yÓ+≥H ‘=\–+#ê*.

s√&É¢ eT<Ûä ˝À $Á>∑Vü‰\qT, s√&É¢ Á|üø£ÿ ndüuÛÑ b˛düºs¡¢qT

ìùw~Û+#ê*.

ô|<ä› sêfiófl, ˝≤Øu≤&ûì $T+∫ bı&ÉT>∑Tqï ÇqT|ü

#·Te«\qT rdüT¬øfi‚fl ˝≤Ø\qT n<äT|ü⁄#Ój·÷´*.

yÓ÷≤s¡T yêVü≤Hê\ ôV≤&é …’≥¢ô|’ dü>±ìï q\T|ü⁄ dæºø£ÿs¡¢‘√

>±ì, s¡+>∑T‘√ >±ì ø£esY #Ój·T´&É+ |ü⁄qs¡T<ä∆]+#ê*.

(45e ù|J ‘·s¡TyêsTT ...)

health Magazine 10 layout - WordPress.com · 2016. 11. 28. · 4 Public Health Awareness Magazine...

Documents

Transcript of health Magazine 10 layout - WordPress.com · 2016. 11. 28. · 4 Public Health Awareness Magazine...