nr. 74, viti/anno XI, llonar-shëndrè / luglio-dicembre 2012

Del nga gjashtë muaj - Semestrale online della Minoranza linguistica storica Albanese d’Italia - Eianina / Purçill (Cs- Italia)

e-mail: jetarbreshe@libero.it - http://digilander.libero.it/jetarbreshe (Mondo Italo-Albanese)

P ë r m b a j t j a / S o m m a r i oSHPALLJA E PAVARË SISË : TEKSTET E 28 NËNTORIT 1912Nexhip Mërkuri faqe 2/45 EDITORIALI faqe 3/63NGA KATUNDET ARBËRESHËAngelo Matrangolo, Spectator, Francesco Marchianò, Giovanni Giudice, Vincenzo Cucci, Motimadh, Drejtori faqe 4-11 TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA KATUNDET ARBËRESHËCettina Mazzei, Laura Perillo, Giuseppe Chiaffitelli, Nicola Alfano, Vincenzo Belmonte, Zef Beccia faqe 12-17QISHA BIXANTINE ARBËRESHEEmanuele Giordano faqe 18-21LOZJET E GJUHËSLucia Cardamone faqe 21INTERVISTË PROVEDITORIT FRANCESCO FUSCA faqe 22 JETA E GJERGJ KASTRIOTIT SKANDERBÉ faqe 23-24 DORËSHKRIMET ARBËRESHË Bernardo Bilotta, Carlo Brunetti faqe 25KËNDON ARBËRIA Festivali i Shën Mitrit e Festivali i Pllatënit faqe 26-27 KOMPOZITORET TANËFrancesco Scaravaglione, Raffaele Bloise faqe 28POEZI ARBËRESHEGiovanni Frate, Costantina Florio, Andrea Glaviano, Nicolò Ferrara, Gennaro Tavolaro, Carolina Bucci, Carmine Stamile, Giuseppe Gallo faqe 29-31POEZI ÇAME E SHQIPEBedri Miftari, Moikom Zeqo, Shaip Beqiri, Basri Capriqi, Arian Leka, Agron Tufa, Shkëlqim Llanaj, Alisa Velaj faqe 32-33STUDIME E ARTIKUJ MBI BOTËN ARBËRESHEImri Badallaj, Rovena Vata, Klara Kodra, Helena Grillo, Kastriot Marku, Klodian Gjoni, Merita Toçila faqe 34-43 QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISËVilhelme Vlora Haxhiraj, Nexhip Mërkuri, Jolanda Kodra, Agim Vinca, Klara Kodra, Antonio Bellusci, Zef Kakoca, Drejtori, Klara Buda faqe 43-53VDEKJA E PAPRITUR E POETIT ALI PODRIMJAMajlinda Bregasi, Baviola.Shatro, Zef Schirò Di Maggio, Violeta Murati faqe 53-58ARTIKUJ MBI BOTËN SHQIPTAREArdian Ndreca faqe 61-62BIBLIOGRAFI ARBËRESHE faqe 62-64JO VETËM ARBËRISHTPierfranco Bruni faqe 64

NJËQIND VJET PRAPË SHQIPËRIA NDAHEJ KA TURQIA

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 2faqe dy

Nga procesverbali i mbledhjes së parë të KuvenditKombëtar të Vlorës më 28 Nëntor 1912, botuar në“Përlindja e Shqipnies”, Vlorë 1913.

Mbledhja e Kuvendit Kombëtar në Vlorë u hap më 28Nëntor 1912, ora 4 pasdreke, në shtëpinë e XhemilVlorës. Me një kuvendim të nxehtë, të lidhur e tëarsyeshëm, Ismail Qemali tha këto:“Shqipëtarët, ndonëse besnikë kurdoherë te MbretëriaOsmane, nuk e kanë harruar kurrë as gjuhën, askombësinë e tyre. Prova më e mirë janë përpjekjet dhekryengritjet që kanë bërë herë pas here, sidomos nëkëto katër vitet e fundit për të ruajtur të drejtat dhezakonet e veta. Qeveria osmane nuk e vështroi kurrëinteresin e saj. Nuk deshi kurrë t’ua shpërblejë me tëmirë shqiptarëve shërbimet e mëdha që i bëjnë. Kohëte fundit dëfteu ndopak dëshirën që të merrej vesh mekombin tonë.Por prapë nuk vuri të gjithë vullnetin e mirë dhe nukmori të gjitha masat e nevojshme që të paqësonte dhekënaqte shqipëtarët. Në këtë kohë krisi lufta me të katrambretëritë e Ballkanit, të cilat kërkonin përmirësime etë drejta për vëllezërit e tyre të një kombi e një feje.Më vonë Mbretëritë e Ballkanit e harruan qëllimin eparë dhe pasi lufta u vajti mbarë, u morën vesh përcopëtimn e ndarjen midis tyre të mbretërisë, pra dhetë Shqipërisë. Shqiptarët, të cilët kishin marrë pjesë nëluftë më fort se si ushtarë, si të zotët e vendit për tëshpëtuar veten e tyre, kur e panë se ushtria e Turqisë umund e se Mbretëria nuk mund të qëndronte më,vrapuan të merrnin masat që koha u kërkonte. Me këtëqëllim, -tha ai, - zotnia e tij Ismail Qemali beu, pasi umor vesh me shqiptarët e Bukureshtit, u nis e vajti përnë Vjenë, ku nisi marrëveshjet e tij me ato mbretëri tëmëdha që kanë interesa më të gjalla në punët eBallkanit. Pasi nuk mbetej më as ndonjë shpresë për tashpëtuar Shqipërinë me armë, e vetmja udhë shpëtimiishte ndarja e Shqipërisë nga Turqia. Këtë mendim ekëtë qëllim vuri përpara Ismail Qemal Beu, mendim eqëllim të cilët u pranuan me simpati nga të gjithëqeveritë e mëdha e sidomos nga Austria e nga Italia.Për të mbaruar këtë qëllim, -vazhdoi ai, -zotëria e tijftoi të gjithë shqiptarët të mblidheshin në Vlorë e sotështë i gëzuar që thirrja e tij nuk vajti më kot, po ngatë gjitha anët e Shqipërisë u dërguan delegatë që tëmendoheshin e të përkujdeseshin së bashku përshpëtimin e atdheut. Pas Ismail Qemal Beut masat mëtë para e më të nevojshme që duhet të marrë sot kombishqiptar, janë këto: Të bëhet Shqipëria më vete, nën njëqeveri të përkohshme, të zgjidhet një Pleqësi për

Tekstet e shkruara të 28 Nëntorit 1912prof.dr.Nexhip Mërkuri

Universiteti “Ismail Qemali, Vlorë

(ec te faqja 45)

ndihmë e kontroll të qeverisë, të dërgohet një komisionnë Evropë për të mbrojtur çështjen shqiptare përparaMbretërive të Mëdha”.5

Akti i shpalljes së Pavarësisë

Në Vlorë më 28 të vjeshtës së tretë 1912Pas fjalëve që tha Z.Kryetar Ismail Kemal Beu, me tëcilat tregoi rrezikun e madh në të cilën ndodhet sotShqipëria, të gjithë delegatët me një zë vendosën qëShqipëria me sot të bëhet më vehte, e lirë e emosvarme.6

Mesazhi i Ismail Qemalit drejtuar popullit më 28 Nëntor 1912

“Sot u hap Kuvendi Kombëtar. Pasi u vendos shpalljae Pavarësisë, që është i vetmi mjet shpëtimi për ne, ungrit flamuri. Kryesia e Qeverisë së Përkohshme që dotë formohet, m’u ngarkua mua. Lutemi, shpalleni aty,nëpër nënprefektura e krahina dhe përpiquni tësiguroni mirë qetësinë e vendit”.7

Ismail Qemali

Akti i diplomacisë (telegrami)

“Vlorë, 28 Nëntor 1912. Ministrit të Punëve tëJashtme, Romë, Vjenë, Paris, Londër, Berlin,Petrograd. Asambleja kombëtare e përbërë prejdelegatësh nga të gjitha viset e Shqipërisë, pa dallimfeje, të mbledhur sot në qytetin e Vlorës, tashti saproklamoi pavarësinë politike të Shqipërisë dhe ngritinjë qeveri të përkohshme të ngarkuar, për t’u dalë zottë drejtave të qënies së popullit shqiptar, të kanosur meshfarosje prej ushtrive serbe dhe për të çliruar truallinkombëtar, të shkelur prej ushtrive të shteteve aleate.Duke i njoftuar Shkëlqesisë suaj çfarë u bë, kam nderint’u lutem... që të kini mirësinë ta njihni këtë ndryshimtë jetës politike të kombit shqiptar. Shqiptarët, dukehyrë prapë në familjen e popujve të Evropës lindore,me të cilën mburren se janë më të motshmit dhe dukemos ndjekur veçse një qëllim të vetëm: të jetojnë nëpaqe me gjithë shtetet ballkanike dhe të bëhen njëelement ekuilibri, janë të bindur se qeveria juaj ashtudhe gjithë bota e qytetëruar do t’i presë me sy të mirë,duke ia mbrojtur qenien e tij kombëtare nga çdomësymje dhe tokën e tyre nga çdo copëtim. Kryetari iQeverisë së Përkohshme

Ismail Qemali

EDITORIALI

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 3 faqe tre

I TURCHI, SCACCIATI DALLA PORTA, RIENTRANODALLA FINESTRA - 1468-1912. L’Albania si è liberatadalle catene deiTurchi 444 anni dopo la morte di Skanderbeg.Un periodo lungo. Noi Arbëreshë, fuggiti in Italia, abbiamovissuto liberi e cristiani, abbiamo mantenuto lingua etradizioni, e ancora cantiamo a Skanderbeg nelle ridde diPasqua; mentre in Albania, sotto la dura dominazione turco-ottomana, godettero di libertà-onore-ricchezza solo glialbanesi che tradirono la fede cristiana, Skanderbeg e la linguaalbanese; per tutti gli altri, carcere-morte-deportazione-tasse.Un periodo lungo. Duro.Mentre noi Arbëreshë eravamo rimasti cristiani,skanderbekiàni e antiturchi, gli Albanesi lentamente furonocostretti a islamizzarsi, volenti o nolenti; col tempo dovetteroadattarsi ad una situazione religiosa mista; pensavano –soprattutto gli intellettuali e la chiesa cattolica – che, persalvare l’etnia albanese e la pace sociale, le religioni dovesseroconvivere. Fishta (cristiano) e Frashëri (musulmano) in testa.Una vittoria per l’islam, una sconfitta per il Cristianesimo.Così nacque l’Albania Indipendente, nel 1912: molto piùislamica che cristiana. Ismail Qemali e i Delegati di Vlora, il28 novembre 2012, dato che politicamente stavano staccandol’Albania dall’impero islamico turco-ottomano e dichiaravanola sua completa Indipendenza, avrebbero dovuto farla tornareindietro, di 444 anni, anche Religiosamente. Cioè avrebberodovuto dichiarare non solo l’Indipendenza politica ma anchequella religiosa. Il Cristianesimo come Religione ufficiale. Manon andò così, e chi ne ha subito le maggiori conseguenze èstata la Storia. Quella con la “S” maiuscola.La Storia racconta che fu l’Albania l’ultimo territorio cristianodei Balcani che si oppose ai Turchi; e Skanderbeg fu l’ultimo“Crociato”. Il ritorno “completo” alle radici cristiane avrebbereso giustizia all’Albania, a Skanderbeg e alla Storia. In quelmodo sarebbe dovuto andare, ma non andò. Perché i Turchi,durante 444 anni di dominazione, a quel popolo albanese, cheli aveva eroicamente combattuti per molti decenni, riservaronoun’islamizzazione feroce, profonda: quasi un trapiantochirurgico del suo Dna etno-religioso. Enver Hoxha, poi, - ciliegina rossa sulla torta – nei 44 annidella sua dittatura comunista, ateo qual era, gli Albanesi limise tutti d’accordo: gliele cancellò completamente questedue religioni, dal cuore e dalla mente: chiuse moschee echiese, ma torturò e uccise quasi solo preti. Poi, caduto ilregime comunista, nel 1990, si sperava che, con la nuovaRepubblica, iniziasse una nuova storia per l’Albania, non solosul piano politico ma anche religioso. Una storia cristiana. Non è stato così, perché in Albania non nascono più eroi comeGiorgio Kastriota, né nelle chiese e né nelle case; e lecondizioni nei Balcani non sono più quelle del tempo diSkanderbeg: l’islam si è radicato profondamente nei territoriilliri. Persa così la battaglia religiosa, si pensava che, almenosul versante politico e storico , l’Albania e la neo- Repubblicadi Kosova avrebbero interrrotto i rapporti diplomatici con laTurchia, o, almeno, li avrebbero mantenuti tiepidi, e nonavrebbe permesso alla Turchia di ri-mettere il naso dentro i

1468-1912. Shqipëria u zgjith ka hekuret e Turqvet 444vjet pas vdekjes së Skanderbekut. Një mot i gjatë. NaArbëreshë, të pështuar ndë Talljet, rruam të lirë e tëkrishterë, ruajtim gjuhë e zakone, e adhe i këndomiSkanderbekut ndër vallet e Pashkëvet; kurse, ndë Shqipërì,nën sundimin e egër turk-osman, lirì-nderë-bëgatërì ipatëtin vetëm shqiptarët çë tradhëtuan besën e krishterë,Skënderbeun e gjuhën shqipe; për gjithë të tjerët, filaqì-vdekje-depërtime-taksa. Një mot i gjatë. I egër. Ndërsa Arbëreshët kishim qëndruar të krishterë,skanderbekjanë e antiturq, Shqiptarët daledalë qenështrënguar të izlamizohëshin, me hir o pahir; me motin pat’adaptohëshinn nji situatje fetare të përzyer; mendojin –mësegjithë intelektualët e qisha katolike – se, për tëshpëtuar Etninë Shqiptare dhe paqen sociale, besimetfetare kish të bashkëjetojin. Fishta (i krishterë) e Frashëri(mysliman) në krye. Një fitore për izlamin, një mundje përKrishtërimin. Kështu u le Shqipëria e Pavarur, te viti 1912: më izlamikese e krishterë. Ismail Qemali e Delegatët e Vlorës, ditën28 shënmartir 1912, me qënë se politikisht ishin e shqitjinShqipërinë ka perandoria izlamike turk-osmane dhedeklarojin pavarësinë e saj të plotë, kish t’e kishin pjerrë444 vjet prapë edhe me Besën. Domethënë kish t’kishindeklaruar jo vetëm pavarësi politike po edhe pavarësifetare. Besa e Krishterë si Fe Zyrtare. Po s’vate kështu, ekush e qajti më shumë qe Historia. Ajo me “H”-në emadhe. Historia rrëfyen se Shqipëria qe i sprasmi Vend i Krishterënë Ballkan ç’i bëri ballë Turqvet; dhe Skanderbeku qe isprasmi “Luftëtar i Kryqes”. Prirja “e plotë” ndaj rrënjavettë krishterë do t’i kish njohur të drejtën Shqipërisë,Skanderbekut dhe Historisë. Ashtu kish dashur, po s’qe.Sepse Turqit, gjatë 444 vjet sundimi, atij populli shqiptar,ç’i kish luftuar heroikisht për dhjetra e dhjetra vjet, irezervuan një izlamizim t’egër, t’thellëm: pothuaj i bënënjë transplantim kirurgjik të Dna-së së tyj etno-fetar. Enver Hoxha, pra, - gërshìzë e kuqe mbi tortën - ndër 44vjet të diktaturës së tij komuniste, si ateist ç’ish, i vu gjithëdakord Shqiptarët: ja fshijti tërësisht këto dy besa, kazëmra e ka mendja: mbëllijti xhamì e qisha, po torturoi evrau pothuaj vet priftra. Pëstaj, si ra regjimi komunist, teviti 1990, shpresohej se, me Republikën e re, zënej njëhistori tjetër për Shqipërinë: jo vetëm nga ana politike poedhe nga ana fetare. Një histori e krishterë. S’qe kështu, sepse në Shqipëri s’lehen më heronj si GjergjKastrioti, as ndër qishat as ndër shpitë; dhe kushtet nëBallkan s’janë më ata të motit skandërbekjan: izlamizmishtu rrënjë të thella në territoret illirë. E bjerrë kështu lufta

Turqit , të përzënë ka dera, ri-hyjën ka dritësorja

(ec te faqja 63)

Drejtori

NGA KATUNDET ARBËRESHË

pagina 4faqe katër

Ndë theristì Firmozë u inaugurua një xonë çë mbjedhzogjë të cënuar, ajo gjëndet ket një vend i bukur ku aìçë vete shef, kudo priar sìt, mund ruanjë bukurìt enaturës: detin, sheshet, llakat, malet e larta edheng’është llargu ka katundi, janë vetim dì kilometre.Kontrolli i kësaj xonë është i mbajtur ka KomitatiItalian pir ruajtjen e zogjvet dhe realizimi i saj qe idashur pse Parku Kombëtar i Pulinit dhe Bashkia eFirmozes shurbian bashkë. Kjo xonë gjëndet Samanjàr,ket një shesh me dushk e ng’është më e madhe se njëhektar, atje u bënë tetë shpi druri me ca rrete metalike,dica më të vogëla e dica më të mëdhenjë, ku rrin kafshëtçë ngë mund jenë më autonomë. Ketu janë pritur zogjtëditorë e të natës çë ngë mund fjuturojnë më dhe ngëmund jetojnë më të egra pse janë viktima të kaçaturvettë ligj. Një udhë me panele didaktike zdridhet anamesashpivet e zogjvet të rrethuar ka verre e kështënja, kudegat e tyre ngjaten mbi ato sikur do t’ifshefjin.Vizitatori mund ruanjë pir së afir kafshet e egra,mund qindronjë e të shof se si sillen, ture gjegjurvajtimet e tyre. Obiektivi i parë i këtij vendi është aiedukativ e turistik, po e virteta është se xona u le pirturistët dhe pir ata çë duan mirë naturën, të cilët mundmësojnë të ruajin e të njofjin kta zogj të penguar kashortja, të kumbanjartur ka gjindë të kualifikuar.

UN RICOVERO PER RAPACI DISABILI - Loscorso quindici giugno, è stata inaugurata l’area faunisticadi Acquaformosa; essa è ubicata in un sito meravigliosodove il visitatore, ovunque sposti lo sguardo, può ammirarele meraviglie della natura: il mare, la pianura, le colline,le maestose montagne, e dista dal centro abitato delComune di Acquaformosa solo due chilometri. L’area ègestita dal Comitato Italiano per la protezione degli UccelliRapaci e la sua realizzazione è stata possibile grazie alla

N j ë v e n d p i r z o g j t ë c ë n u a rAngelo Matrangolo

ka Firmoza (Cs)

Revistë gjashtëmujore online e Shoqatës Kulturore “Jeta Arbëreshe”,Purçill / Eianina (Cs-Italia)Drejtor përgjegjës / Direttore responsabile: Agostino GiordanoDrejtorí, Redaksí dhe Administratë / Direzione, Redazione, Amministrazione: via G.Marconi,30 – 87010 Eianina-Purçill (Cs-Italia)Tel. (+39) 0981-32539 / e-mail: jetarbreshe@libero.it sito internet - http:/digilander.libero.it/jetarbreshe

Ku dërgohen turresët / Versamenti: sul ccp. n.12994760, intestato a: Associazione Culturale “Jeta Arbëreshe” – 87010Eianina/Purçill (Cs)Regjistrim / Registrazione: Tribunale di Castrovillari (Cs), nr.4/2001 del 28-12-2001Artikuj, Dorëshkrime e Fotografí, edhe ndëse s’botohen, nëng priren prapë /Articoli, Manoscritti e Foto, anche se nonpubblicati, non si restituisconoDrejtoria nëng është përgjegjëse për përmbajtjen e artikujvet të nënshkruar / La Direzione non è responsabile del contenuto degli articoli firmatiGjithë të drejtat të rezervuara / Tutti i diritti riservati

Semestrale onlinedi Cultura

e Informazione Arbëreshe,in Italia e nel Mondo

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

stretta collaborazione tra Parco Nazionale del Pollino ed ilComune di Acquaformosa. L’area faunistica, sita in localitàZampognaro, si estende su una superficie boschiva di circaun ettaro ed è costituita da otto voliere di varie dimensioniche ospitano al loro interno animali non più idonei alrilascio in natura. Essa accoglie uccelli rapaci diurni enotturni, vittime in prevalenza del bracconaggio, non piùin grado di volare e quindi di vivere nell’ambiente naturale.

Un sentiero-natura, attrezzato con pannelli didattici sisnoda tra le grandi voliere circondate da maestosi ontani ecastagni, le cui chiome si elevano sopra i manufatti quasia proteggerli. Al visitatore viene offerta la possibilità diosservare da vicino animali selvatici, di concentrarsi sulloro comportamento, di ascoltare i loro richiami.L’obiettivo principale di questo sito è incentrato sullafruizione didattico-turistica. L’Area Faunistica è infattidestinata a turisti ed appassionati di natura che potrannoimparare ad osservare e conoscere questi affascinantianimali anche se penalizzati dalla crudeltà dell’uomo,accompagnati da personale qualificato.

Djovas e Shprish

JETA ARBËRESHE

e vetmja rivistë arbëreshegjashtëmujore on-line

vërtet dygjuhësh

http://digilander.libero.it/jetarbreshe

NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 5 faqe pesë

Pas peripetisë, më në fund të tejkaluar, nga Eparkia eparë arbëreshe, edhe për Horën mund të presim njëngarkim “ekstraterritorial”. Si do ta vështrojmë ndryshelojën e emërimeve për Vikar i Përgjithshem ngaDhespoti që po largohet? Emërimi për Vikar i Përgjithshëm – Protosinçeli nëterminologjinë bizantine – parashikon zakonishtzëvendësimin. Në fakt, emërimi i Vikarit na del si njëkëshillë e saktë për Vatikanin. E nani, nga tre vikaret të emëruar me vazhdim tëjashtzakonshëm, vetëm për të parin mund tëparashikohej racionalisht emërimi si shef i ri tëEparkisë. Duke u djegur ky, për të dytin kurrgjë nukmund të mendohej, sepse i moshuar. Vdes ky i dyti, dhei emëruari i tretë nuk mund të hypë gradën episkopalengase i martuar.Duke shënuar se vendimet e marrë nga Eparku që polargohet, ose nga Delegati Papnor që i është vënë pranë,nuk japen ndonjë shenjë karshi autoritetit papnor rrethpersonit për të graduar si Dhespot i ri, do të shohëm sesi, dhe brenda sa kohë, Erparkisë së Horës sëArbëreshëvet do t’i rikthehet autonomia kishtare.

Një Administrator Apostolik edhe për Horën e Arbëreshëvet ?Spectator

UN AMMINISTRATORE APOSTOLICO ANCHEPER PIANA DEGLI ALBANESI? - Dopol’esperienza, ormai conclusa, della prima Eparchiaarbëreshe, anche per Piana si profila un affidamento“extraterritoriale”. Come leggere altrimenti il balletto dinomine a Vicario Generale da parte del Vescovo uscente? La nomina a Vicario Generale - Protosincello in terminibizantini - prelude generalmente alla successione. Difatto, risulta un’indicazione ben precisa per il Vaticano. Ora, dei tre vicari nominati in inusuale successione, soloper il primo si poteva ragionevolmente ipotizzare lanomina a nuovo capo dell’Eparchia. Bruciato questi,nulla si poteva ipotizzare del secondo, a causa dell’età.Deceduto il secondo, il terzo nominato non può accedereall’ordine episcopale, perché coniugato.Preso atto che le scelte operate dall’Eparca uscente, o dalDelegato Pontificio associatogli, non sono conducentiper una normale indicazione all’autorità pontificia dellapersona da promuovere all’episcopato, resta da vederecome, e in quanto tempo, l’Eparchia di Piana degliAlbanesi tornerà autonoma.

Një nga figurat më të bukura të Rilindjes arbëresho-shqiptare qe, pa thënë, patrioti Agostino Ribecco(1867-1928) ka Spixana-Spezzano Albanese. Fëmilja etij nëng ish e bëgat, i jati shurbenej te dherat e e jëmabënej sirkun. Megjithatë e dërguan te skolla e tekUniversiteti i Mesinës, ku duall jatrua. Ka qënë jatroi ikomunës për shumë vjetë e bashkë me profesioninbënej edhe poetin e mirrej me politikën për lirinë eShqipërisë. U bashkua me De Radën e me të organizoiKongresin e I gjuhësor në Koriljano Kalabro (1895) eshkruajti edhe te shumë rivista të lidhura me lëvizjetkombëtare. Te viti 1902, me shkronjat e shoqërisë“Dituria”, botoi në Sofje poezitë “Vjersha malli”, eAnapulj, te viti 1903, ku u mba Kongresi i IV, Ribekumbajti fjalimin: La quistione albanese (“Çështjashqiptare”) ku thonej këta shurbise: 1) të njhet kombishqiptar; 2) fuqitë e huaja kanë mbahen jashtë punevettë Shqipërisë; 3) t’i jipet fuqi gjuhës dhe kulturëskombëtare; 4) se nëpunësit shqiptarë duhet te zbatojnëmirë ligjet; 5) se me një pjesë të taksavet çë paguanjënshqiptarët kanë ndreqen udhët e kanë hapen skollat përgjuhën shqipe!Pas Pavarësisë, ai nëng pushoi, shurbeu edhe për gjuhën

shqipe: te viti 1917 botoi poezitë “Shpirt e zë mër”, kuishën edhe poezitë e vitit 1902.Te viti 1922 botoi “Vetustà della lingua albanese“(“Vjetërsi e gjuhës shqipe”) e te viti 1927 edhe njështojcë te këtij libri. Vdiq te viti 1928 e katundi e kuljton se qe i pari çë bërimë të mirë jetën e bashkëkatundarvet me përmirësimeigjenike.

Një patriot i madh : Agostino RibeccoFrancesco Marchianò

ka Spixana (Cs)

ALFABETIZZAZIONE ARBËRESHE(Abetare, Gramatikë, Histori, Letërsi, Folklor, Rit, Muzikë, Glosar)

2 libre - euro 5,30

(editor Shoqata Aiadi, Ungër; botues “Il Capitello”, Torino 2000;Redaktorë: I.C.Fortino (koordinator), V.Bruno, A.Giordano,

papas E.Giordano, C.Stamile, E.Tocci)

Telefononi Antonio Uberti-t0982 - 582241

NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 6faqe gjashtë

a) Kush jam: llall zhot ny 1969, pyr pesy vjet kamndihur ty ndermin llallzhot ty Sheitit Menn (Liotti)Zzirò; pra peshkyvi Agostino my ka dyrgkuer te horaime ku fjitet arbyrishti. Shi’ Nikoh, rendi grek-bizhantinka kjony ndzjerr (shuer) kka kuvendi i dioçezhis te viti1662. Kka ki vit, te hora kany rrony priftrat lytiry ççyshyrbeset te kjisha i kany kremtuer lytishty. Te hora njersott fjitet arbyrisht (i ndrashur me shumy fjaly lytishte);ddomi miry, lozhmi arbyrisht…po te kjisha gjithyshyrbeset kany kjoony lytisht. U, kute gjegjurGhangkalin, isha ççikk i mathy, ççikk e ççikk, me tru,kam ndyrruer gjuhin e gjithy shyrbeset te kjisha; kammbjedhur e shpituer konkat e zhakonys e kyndojingjithy gjind’jet (zheri i gjind’jes). Pra, sa ty thom vetgjagjo, kamy dyrtuer tre kjishy ty skatyrruera shumylikk. Ghustini e Marini my kany syrritur: “prifti iarbyreshyvet”. Kyto shyrbese ndonjoji (ddihet, pakkburra e mo pakk krishteryra) ngk’i kany pyrkjier pyrshyrbeset shpirti t’atire. Po kyta ddihet. Gjuhangk’oshty njy kymishy ççy njo e ve e e ndzirin kkurydo: gjuha e m’omys o’ njo vety. E si muny njy gjind’jeççy ka folur e fjety arbyrisht e ngka mot ka gjegjurpriftrat (kjishin, Krishtin) ççy fjitjin my pary ghreçisht(e ngky ddigkojin njy fjaly), pra, kkury kany rrony tekyto hory, i kany gjegjur lytishty (e ddigkojin edhé mopakk), pra taljan (e diggkojin pakk, edhe se thonjin see ddigkonjin), si kyta gjind’je munjin ty keny njy besyte zhomra? Besa e gjuha jany gjythynjò, ngky mundyty ndahen. Ata ççy ddell oshty atà ççy kany boony.b) U, i math, kam diovasur, dzony e mysuer, gjithy ataççy ka kjony ty shkruer te gjuha jony. Kka shkruetarytmo ty miry. Varibobin e ddua miry pse: ka shkruer typarin ghipyr te gjuha jone:“Gjogha e shumbrisy”;gjid’jet e kany pyrzhuer kka hora e tix; (udha te shpiaime oshty: Udha Variboba). Aì, i pyrzhuer, ngk’o ktiermo he hora e tix Sheit Gjergj (ish ler te viti 1724); si ipyrzhuer ka shkuer jetyn Romy. Ndihyx te di kjishy eka vdekur ny 31.12.1788 te kjisha: “S. Maria ai Monti”(te ana e Kolosseut) kute parkalesur; te jetra dity e kanyvarrosur te jetra kjishy kkana: “S. Maria del Bosco” oty “Santi Marcellino e Bacco”. Gjo pakk kam vony sat’i gjeja. Nani kam folur me priftrat (njo lytisht, jetrioshty me rendin e kjishys ukraine. Pse kyta?: ddua tymbjeth arbyreshyt ççy ndodhen Rome ty fjasmi, tykyndomi e ty lusmi ççikk te gjuha jony. Shyrbeskyrkony shyrbes. Jamy ççy mbjethy emrat (tel., i mail)kka gjthy atò ççy pyrkjek. Kush ka mah muny ty mydyrgkonjy ty tix te imi se pra e syrres ure. E ti, Ghustì,muny ty my dyrgkoçç mo se ke. Kam fjassur medaskallin Fortino.

240 ANNI DALLA MORTE DI VARIBOBA – a) Chi sono: sacerdote nel 1969, per cinque anni ho aiutatoil venerando sacerdote di S. Menna in Cirò. Poi il vescovoG. Agostino mi ha mandato nel mio paese dove si parlal’arberisco. A S.Nicola il rito greco-bizantino ufficialmenteè stato abolito dal sinodo di Umbriatico nell’anno 1662.Da quell’anno in paese sono giunti preti italiani che inchiesa hanno celebrato i riti in italiano (calabrese). Ancoroggi nel paese si parla l’arberisco (naturalmente ipertroficoper le parole italiane); noi amiamo, giochiamo nella linguaalbanese-arberisca…, ma in chiesa tutte le celebrazionisono state svolte in latino e italiano. Seguendo Gangale,ormai grandicello, un po’ alla volta, con intelligenza, hoattuato l’inversione liturgica in chiesa. Ho raccolto esalvato i canti tradizionali e in chiesa cantano tutte lepersone (voce di popolo). Poi, solo per accennare aqualcosa, fra l’altro ho fatto restaurare tre chiese ridotteveramente male. Agostino e Marino mi hanno datol’appellativo: “il prete degli arbyreshy” (vedi Jeta). Questeiniziative qualcuno (si sa, poco uomini e ancor menocristiani) per suoi problemi psichici non le ha gradite. Maquesto si sa. La lingua non è una camicia che uno mette etoglie quando vuole: la lingua materna è una sola. Comepuò un popolo che ha parlato e parla arberisco e sempreha ascoltato i preti (la chiesa, Cristo) che parlavano primain greco (e non capivano niente) poi, quando sono giuntiin questi paesi, li hanno sentiti in latino (e capivano ancormeno), poi in italiano (e lo capivano poco, anche se diconodi capirlo bene), come può questa gente avere una fede nelcuore? La fede e la lingua sono tutt’uno, non si possonoseparare. I risultati si vedono dal comportamento.b) Già grande, ho letto, studiato ed insegnato, tutto quelloche è stato scritto nella nostra lingua dai più validi scrittori.Voglio molto bene a Variboba perché ha scritto il primolibro nella nostra lingua”La vita della Madonna”; la gentel’ha esiliato dal suo paese; (la via di casa mia è ”ViaVariboba”. Lui, esiliato, non è più tornato nel suo paese,S. Giorgio Albanese (era nato nel 1724); ha trascorso ilresto della sua vita a Roma. Aiutava in due chiese ed èmorto i1 31.12.1788 nella chiesa di “Santa Maria ai Monti”(vicino al Colosseo), mentre pregava. Il giorno seguentel’hanno seppellito nell’altra chiesa lì vicino: “Santa Mariadel Bosco”, o “Chiesa dei Santi Marcellino e Bacco”. Hoimpiegato molto tempo per trovarle. Ora ho parlato con idue parroci (uno italiano, l’altro segue il rito della chiesadei cattolici ucraini). Perché questo? Ho intenzione diriunire gli arbyreshy che si trovano a Roma per parlare,cantare e pregare un po’ nella nostra lingua. Cosa chiamacosa. Ora sto raccogliendo i nomi (tel. e mail) da tutti quelliche incontro. Chi ha piacere mi può mandare il suo nel

240 vjety ççy kkur ka vdekur Varibobapapa Janni Giudice

ka Shën Kolli (Kr)

NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 7 faqe shtatë

Imail imy oshty: giudicegiov@hotmail.it c) Ati boi shyrebese ty bukur e hora ime ò bony mo eshkrety: u dzoi, diovasi, parkalesi, rymoi, mbjethykarponje e tjetyr. Kamy shkruer ndony dhjety ghibre,te gjuha si e fjas ure. Kuitoi emrat vet: 1) Shi’ MikeghiShi Nikoh (njy storje e shkurtur kka hora); 2) Arra-Buka (njy abetar si fjasmi, si mumi t’e shkruemi mirygjithy e gjo likk); 3) Le poesie di Giuseppe Gangale(te pesy gjuhy: arbyrisht, lytishty, romançisht, françesy,tedheshk); 4) Saggezza classica a scuola (traduzionedi Fedro, Esopo, Antemio; kyta sa ty stoi se me gjuhintone mumi ty shkruemi gjihsei e miry). 5) Llulle ebubukje (me ty njoitin kjighim, prier gjithyshkruetaryt italo-arbyreshy ka ty tria horyt (t’i thomygjithy ngk’osht vend), konkat e zhakones etj.); 6)Gjaku joony i shprishur (18 hory, o katunde, ty stisurakka “i greçi” (tatrat ton) ççy ndodhen rrotuh Kutronit);7) Grida dal sottosuolo (10 gjoghy surfarave kka hora.Daskalli te universitata e Sapiezes ka thony: “Janykjindra e kjindra ghibre ççy jany ty shprishury e ngkyvlesnjin as gjimsyn ty kytix”; 8) Burrahet e Horys (sii thomi e i rryfiemi na kka ty tre horyt, gjo si i shkuenjinjetyrt si ddinjin e donjin ato); 9) I racconti di Gangale(te di gjuhy, arbyrishty e lytisht). Jany shyrebese tymethy e mo ty miry se ata ççy shiten e ççy diovasen teshkoghyt; 10) Fjalori (me fjalyt kka Shi’ Nikoghit,Puheriut, Karfizzit e me fjalyt ty mira ty shkruera tegjithy fjaloryt mo ty njohur). d)Varibobys deja t’i theja njy meshy te ty dia kjishytççy kemi thony e ty mbjidejim atje. Ja thomy kreut kkaSheitit Gjergj, arkimandritavet e llall zhotravet.Variboba ty na ndihiny kka kjiagha kkur e lusmi mekonkat ty shkruera kka ai e ty ty shprishura te horyttona: “Ty fali, ridjina e kjiaghes!”

mio, che poi io lo chiamerò. E tu, Agostino, mi puoimandare quanti ne hai. Ho già parlato col prof. I. Fortino.La mia i-mail: giudicegiov@hotmail.itc) Qui faccio cose belle e il mio paese è diventato piùpovero: studio, leggo, prego, zappo, raccolgo frutti ecc. Hoscritto già dieci libri nella lingua che parlo. Ricordo solo ititoli: 1) S. Michele a S. Nicola (breve storia del paese); 2)La noce-il pane (a, b) (un abbecedario per come parliamo,come lo possiamo scrivere bene tutti e non male; 3) Lepoesie di G. Gangale (in cinque lingue: arberisco, italiano,romancio, francese, tedesco); 4) Saggezza antica a scuola(traduzione di Fedro, Esopo, Antemio; questo perdimostrare che con la nostra lingua possiamo scrivere tuttoe bene; 5) “Fiori e boccioli” con lo stesso intento, traducogli scrittori italo-arbyreshy dei tre paesi (non c’è spazioper nominarli tutti), i canti tradizionali ecc.; 6) “Il nostrosangue sparso” (18 paesi, fondati dai “greci” (i nostripadri) che si trovano intorno a Crotone). 7) “Grida dalsottosuolo” (10 biografie di minatori del paese. Ilprofessore dell’Università della Sapienza ha detto: “Cisono centinaia di libri che vanno in giro e che si leggononelle scuole e non valgono nemmeno la metà di questo”;8) “Le favole del paese”(come le pronunziamo noi dei trepaesi, non come li scrivono gli altri, come sanno e comevogliono loro); 9) “I racconti di Gangale” (in due lingue,arberisco e italiano). Opere grandi e migliori di quelle chesi vendono e che si leggono nelle scuole; 10) “Ilvocabolario italiano arbyreshy” (con le parole di S.Nicola, Pallagorio, Carfizzi e con i termini migliori scrittinei vocabolari più diffusi d) Nelle due Chiese di cui sopra, vorrei poi dire una messaper Variboba e riunirci lì. Lo dirò anche al sindaco di S.Giorgio, all’archimandrita Santoro e a tuti i sacerdoti.Variboba ci aiuti dal cielo quando preghiamo con i cantiscritti da lui e sparsi per i nostri paesi: “Salve, o regina!”.

240 vjety ççy kkur ka vdekur Variboba

“Mirë se na erdhët Shën Sofì” është një CD ROM mbi traditat e vjetra të Shën Sofisë:

një vepër orixhinale çë lidhen bashkë historì, gjeografì, folklor, gjuhë e letërsì

Ky Cd Rom të jep mundësì për një udhëtim të bëgatë dhe të bukur.1700 faqe me fotografì me ngiyra dhe bardhë e zi, thënie popullore, rit bizantin, fjalë të urta, parastoqe dhe këngë.Një vepër monografike e madhe për vlerjen e dokumentevet historikë.Rrënjat arbëreshe të Shën Sofisë të kerkuara ka Sara Baffa me shpirt dashurije për katundin e saj dhe për gjithe Arbërinë.Studjuesit, kultorët dhe gjithë Arbëreshët do të gëzonjen për dokumentet e pabotuar e për shumë veçorì historike.Ky Cd Rom është i vlefshëm edhe për skollët.Kush është i interesuar të blenjë këtë CD ROM, mund t’thërresë te numri 347-1530973 e të shkruanjë tek e-maili

sarabaffa@virgilio.it

Historia e Shën Sofisë tek një cd rom

NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 8faqe tetë

R e t h n a , M a s h q i t( 4 - 5 - 6 g u s h t 2 0 1 2 )

Vincenzo Cuccika Mashqiti (Pz)Në të ki përfaqim, mund të shihet si ishan të parat

mashqitanë çë stistin hora jona a bukura, ishan burra tëforta, ishan luftara të krështerë; sa për të ruajn besan ativra, lan gjithsej: shpi, dhera e gjithë të mirat çë kishan.Këta mashqitan vijan nga Arbria e thuhjan Arbresh: të aparan pjesë ertin nga Shkodra e pas, shkuar rreth njëzetvjet, a dijtan pjesë kan erdhur nga horat Majna e Koroninë Peloponezi. Shkodrantë jan Qëndërnjantë e Majzortëjan atà çë vijan nga Greçja; ishan gjithë një gluha e gjithënjë gjak, po i pëlqejë të mbajan nga Farrë (fëmilë) traditata tivra. Ashtù për pesqënd vjetë, ma fuqì, ma dashurì, matë zënura, këta mashqitanë qolltin përpara gjellan e gluhannjera ditan e sodshim; e na, mashqitan i sodshim, duamitë i rruami e të qollmi përpara. Gjithë ata gjënda çë kandashurì e i duan mirë Mashqitit, çë jan krielart për rrenjatjonat e i duan mirë pleqetë çë kaq bën për gjithë ne; gjithëatà çë duan të zbulonjan kush gjithënjeri jan, kë t’vinjanprëmë të shohan paratan çë kimi përgatuar për gjithëmashqitantë, nga brënda e nga jasht horas.

LA RETNES, A MASCHITO - In questa rappresentazionesi può vedere come erano i primi maschitani che hannofondato il nosro paese bello: erano uomini forti, eranoguerrieri cristiani, che per salvare la loro fede, hanno lasciatotutto: case, terre e tutti i loro beni. Questi maschitanivenivano dall'Arbëria e si chiamano Arbëreshë: una primaparte sono venuti da Scutari e dopo, trascorsi circa vent'anni,una seconda parte sono venuti dalle città di Maina e Coronenel Peloponneso. Gli Scutarini sono i Cndrgnan e i Maisorsono quelli che venivano dalla Grecia: erano della stessalingua e stesso sangue, a loro piaceva mantenere nellefamiglie le loro tradizioni. Così per cinquecento anni, conforza, con amore, con litigi, questi maschitani hanno portatoavanti la vita e la lingua fino ad oggi, e noi, maschitaniodierni vogliamo custodire e portare avanti. Tutte quellepersone che amano e vogliono bene a Maschito, che sonoorgogliosi delle radici nostre e vogliono bene ai vecchi chehanno per tutti noi, tutti coloro che vogliono scoprire chiognuno è, devono venire stasera a vedere la parata cheabbiamo preparato per tutti i maschitani, residenti e da fuoripaese.

Çë thot BandturiTë nderuara Mashqitanë, burra, gra, fëmilë!Sod, të shtunë i katër gushtit të vitit dimilëedimbëdhjetë, zepërfaqimi mbi storjan e horas jona, storjan e Mashqitës- Në heran nëntmbëdhjetëegjëms (19.30), ze përfaqimimuzikorë ta udha Markoni.- Në heran njëzet (20.00) mund të shohmi “LodraMesjetarë” e përfaqima tëjatri.- Në heran njëzetenjë (21.00) bëmi “Mbërniq” ma pjata etë ngrën t’shurbejtura nga Shoqata e axjenda të Mashqitit.

Të diel i pes gushtit- Në heran nëntmbëdhjetë (19.00), bë t’shohmi si shkonjannë udhat e Mashqitës, kumbanjija Mesjetarë “Caracciolo”i Brienxas e paratan Shoqatas “Qiftarotë i Melfit”- Në heran njëzetegjëms (20.30) bëmi “Të ngrënt ambrëmnit”: bë t hami pjata të ngrohta arbëreshë e bë t’pimiver i mir alanku Mashqitan; gjithë këta fata të mira janëpërgatuara nga Shoqata Kapitanit Llaxari Mathes e ngaaxienda të Mashqitit.

Të hënen i gjashti i gushtit- Në heran nëntmbëdhjetë (19.00), kumbanjija LlaxariMathes ndahat nga kazerma në udha Markoni.Majzortë e Qëndrnjantë shkonjan nga udhat të kuarti ihorës çë i përket, gjithënjerì ta kuarti i tij.Pas, mbjedhjan për të zënurat, bë t’shihni si Qëndërnjantëe Majzortë zëhjan e shahjan një ma tjetri ta këta venda:Ku ish më parë mulliriPërpara MunçìbitTa udha Vënosës

Cosa dice il banditoreOnorati Maschitani, uomini, donne, bambini!Oggi,Sabato quattro agosto, inizia la rappresentazione sullastoria del nostro paese, la storia di Maschito-Alle ore diciannove e trenta (19.30) inizia larappresentazione musicale in via Marconi.!- Alle ore venti (20.00) potrete vedere “Giochi Medievali” erappresentazioni teatrali.- Alle ore ventuno (21.00) facciamo lo “Spuntino” con piattie alimenti preparati dalle Associazioni e aziende diMaschito.Domenica sei agosto!- Alle ore diciannove (19.00), possiamo vedere come sfilanonelle vie di Maschito, la Compagnia Medievale“Caracciolo” di Brienza e la parata dell'Associazione “Falconieri di Melfi”- Alle ore venti e trenta (20.30) facciamo “scorpacciataserale”: possiamo mangiare piatti caldi arbresh e possiamobere il vino aglianico Maschitano; tutte queste cose buonesono preparate dalla Associazione del Capitano LazzaroMathes e dalle aziende di Maschito.Lunedì sei agosto- Alle ore diciannove (19.00), la compagnia Lazzaro Mathesparte dalla caserma in Via Markoni.I Majsor e i Cndrgnan passano dalle strade dei quartieri delpaese di competenza, ognuno nel suo quartiere.Dopo, si radunano per i combattimenti: potrete vedere come

NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 9 faqe nëndë

R e t h n a , M a s h q i t( 4 - 5 - 6 g u s h t 2 0 1 2 )

Pas çë kan fërnuar të zënurat, mund t’shohmi gjithëbashka si shkonjan Majzortë e Qëndërnjantë tëkumanduara nga kapitani Llaxari Mathes.Ta fundi përfaqimit, gjithë bashka, ma krietari LlaxariMathes vemi ta kroj Skanderbeg, atjè bëhat “Besimi përMathes”.- Në heran njëzetenjë (21.00) “Vemi hami ta shpijapatrunit”.Në të bukurat gjitonì pllasvat të Zotrat i Mashqitit i vjetar,do të gjëndmi gjithë bashka për të hami e të pimi. Këta fatatë mira jan përgatuara nga Shoqata Kapitanit LlaxariMathes e nga axienda t’Mashqitit.- Qëndri djelmat e vajzat “BERIMBAU” Mashqitit, do najapan harè ma këngat andiku arbëreshë e ma ndonjëpërfaqima tjatri.

Eni gjithë ! Ju presmi!

Cndrgnan e Majsor litigavano e si insultavano a vicenda inquesti posti:!Dove prima c'era il mulino!Davanti al municipio!Nella strada per VenosaDopo che saranno finiti i combattimenti, potremo vedere tuttiinsieme come sfilano i Majsor e i Cndrgnan comandati dalcapitano Lazzaro Mathes.A conclusione della rappresentazione, tutti insieme, con ilcomandante Lazzaro Mathes andiamo alla fontanaScanderbeg, là si fa il “ Giuramento per Mathes”.!- Alle ore ventuno (21.00) “Andiamo a mangiare a casa delpadrone”.Nei graziosi cortili dei palazzi signorili di Maschito antica,vogliamo ritrovarci tutti insieme per mangiare e bere. Questecose buone sono preparate dall'Associazione del CapitanoLazzaro Mathes e dalle aziende di Maschito.- Il centro giovanile “BERIMBAU” di Maschito, vuolerallegrarci con canti tradizionali arbresh e con qualchescenetta teatrale.

Venite tutti! Vi aspettiamo!Vleruara “TRIMË” mashqitan, sod isht një dit shumë irënd për gjithë ne, sod kë t’mendomi ndë duami të qollmipërpara gjellan jona bashka, Qëndërnjanë e Majzorë, nëpaqan e dashurì.

Na a dimi sa vimi nga tjera venda, Qëndërnjantë ngaShkodra e Majzortë nga Majna e Koroni në Peloponezi,po na jimi gjithë një gjak, jimi vëllezra arbëreshë.Rregji Napulit mbajti fjalan çë i ka dhënë GjergjitKastrioti, ashtu ndë duami, bë t’stismi hora jona a re, përtë rromi në paqan ma fëmilat jona.

Në mjes nevra jan shumë emra të nderuara çë kan luftuarbashka ma Skanderbeu kundar turqvat. Nanì u ju thrresvetam ndonjë:DUKAGJINI, MUZAQI, GIAMBATA, KUÇI, RAFTI,KAKÓS, JURA, SIU I ZEZ, KALA, DARAJA, RENES,MANES, MAULÁ, GRIEKI, QAFALÁ, KAMBERI,BARBANI, LIKURSI, BUSHIQI, BLLOTI, BELUSHI eshumë tjetra.Të nderuara Majzorë e Qëndërnjanë, na gjithë bashka jimimashqitan: për të ruami nderin, gluhan, besan e traditatjona, duhat të bashkomi fuqin e mendimat jona.

MASHQITANË !Nga më nani, ndë duani të jeni gjithë një popull e gjithënjë shpirt, thuani ma mua këta fjala:

MATHES, TË KIMI BES !...

E gjithë baska përgjegjëni:

MATHES, TË KIMI BES !

Besimi për Mathes

Il giuramento per MathesValorosi “Uomini eroici” maschitani, oggi è un giorno moltoimportante per tutti noi: oggi dobbiamo pensare se vogliamoportare avanti la nostra vita insieme, Cndrgnan e Maisor, inpace e benevolenza. Noi lo sappiamo che proveniamo da territori diversi, iCndrgnan da Scutari e i Maisor da Maina e Corone nelPoloponneso, ma noi abbiamo lo stesso sangue, siamofratelli arbresh.Il Re di Napoli ha mantenuto la parola data a GiorgioCastriota; così, se noi vogliamo, possiamo costruire il nostronuovo paese, per vivere in pace con le nostre famiglie.In mezzo a noi ci sono molti nomi onorevoli che hannocombattuto insieme a Scanderbeg contro i turchi. Ora vinomino solo alcuni:Ducagini, Musacchio, Gimbatti, Cucci, Rafti, Cacosso,Giura, Occhionero, Caglia, Daraia, Rennes, Manes, Maulà,Grieco, Chiafalà, Campera, Barbano, Licursi, Bellotto,Belluscio e molti altri.Onorati Majsor e Cndrgnan, noi tutti siamo maschitani: percustodire l'onore, la lingua, la fede e le nostre tradizioni,bisogna che uniamo le forze e le nostre idee.

Maschitani!Da adesso, se volete essere un unico popolo e un unicospirito, dite con me queste parole:

Mathes, abbiamo fede in te!.....E tutti insieme rispondete:

Mathes, abbiamo fede in te!

NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 10faqe dhjetë

K u g j ë n d e m ? K u s h m ë s u l l i m u a k ë t u ?Kur një i kështé, çë vete tue ecur, bier udhen e cupàr tenjë katund i ghuaj, kur arvon te qaca pighet: ku gjëndem?Kush më sulli mua këtu?Kërkohet po së çohet, një virvil ndë krie, i hapet ndë trunjë dritë, mban mend një përallëz e vjeter, ahina edhehjea i siell helm.Gjegjen ajrin çë nëng e karicjaren më ndë faqe, njëdhipel e gazlluer pjot me përmall.Mbrënda kjo mjegull, e zezë, e lagët, e ngriret çë mëpështiell e më rrethon, kjo e rrem zëmra ime çon skuz tëmbjonjë me të ëndrurra një panare.Të ëndurra të ëmbëla, ëndërra ndandavila, njera aprisujetres, si të vëna te peu; e sho’ katundin tim, i tërë i tërëme rahje, fusha e përronj, e rushinjòlli te një kopsht çë ivetem këndon.Te fonda një qetsi e madhe, kur dal te rahji sho’ dejtin,dejti zëmergëzuer, me ujit e shkëlqiem çë duket të lar; esuvala, suvala tij te zalli kur trucàr te shkëmbi, me njëfrim si një rëkim pundar e vëdes.E sho’ qiallin, një qiell i kalter, i gjall, pjot drit, i hapt, imadh, i madh mbal Arbërisë time si një shosh çë shoshenajer: ja shoshen e le, e lar, e ftoght, e fin e ja shprishençë ka malet njera ndë marin.Nën ktij qialli, sa katunde, mburoftë! Jan njëzetë, njëqind parrajsra, nën këtij qialli, të shprishur te dielli e tesprënxa çë je frìmen e i shkëlqen. Ai shesh, ajo gjitonì, të shkèptet gjithënjëherje, lloxhetaPipacit ku njoha të parin mall, ku e prisja të paret her,zëmra zbatëson, she’ edhe grasten me lule te një sperdialli mbrëmje, pjot me dashuri bubuqen lulzon.E fjas, fjas me ata Katunde e nganjë më duket imi, tuemë thën: “Nëng të sosi sa vajte tue ecur, mbete vjet

llargu; çë rri e pret sa t’mbjidheç te shpia jote? Nëngështë ghelm më i madh kur një jëmë bier biltë, së çohetfjal sa t’përshkruanj kët ghelm. Së çohet mbiemër sat’shkruaç si thughet kur një jëmë bier të birin”.

DOVE MI TROVO? CHI MI HA PORTATO QUI ? -Quando una persona, che va camminando, perde la strada ecapita in un paese straniero, quando arriva in piazza, sichiede: dove mi trovo? Chi mi ha portato qui? Cerca ma nontrova una risposta in testa, gli si accende nel cervello unaluce, ricorda una favola antica, allora anche l’ombra gliprocura dolore.Sente il vento che non lo accarezza più sulla faccia, una rugache non t’invecchia piena di commozione. Dentro questanebbia, nera, umida, fredda che mi avvolge e mi circonda,questo mio cuore bugiardo trova scuse per riempire di sogniuna cesta.Sogni dolci, sogni in dormiveglia, uno dietro l’altro, comeinfilate in un filo; e vedo il mio paese, tutto pieno di colli,pianure e burroni, e l’usignolo in un giardino che canta dasolo.Alla fonte un grande silenzio, quando esco sull’erta vedo ilmare, il mare dal cuore gioioso, con l’acqua brillante chesembra lavata; e l’onda, la sua onda sulla spiaggia quandos’infrange sullo scoglio, con un respiro come un rantolo siferma e muore. E vedo il cielo, un cielo azzurro, vivo, pieno di luce, aperto,grande, grande accanto alla mia Arbëria, come un crivelloche setaccia vento; lo setaccia leggero, lavato, fresco, fine,e glielo sparge dai monti fino alla marina.Sotto questo cielo, quanti paesi, benedica! Sono venti, centoparadisi, sotto questo cielo, sparsi al sole e alla speranza chedà il respiro e li fa brillare.Quello spiazzo, quel vicinato ti lampeggia tutt’ad un tratto:la loggetta del Pipazzo dove ho conosciuto il primo amore,dove l’aspettavo le prime volte, il cuore batte, vedi anche ilvaso di fiori in un raggio di sole, di sera, pieno d’amore ilbocciolo fiorisce.E parlo, parlo con quei paesi e ognuno mi sembra mio, e midicono:”Non t’è bastato quanto hai camminato, sei statolontano per anni: che aspetti a tornare a casa tua? Non c’èdolore più grande quando una madre perde i figli, non sitrova parola per descrivere questo dolore. Non si trovaaggettivo per scrivere come si dice quando una madre perdeil figlio”.

Motimadh/Mario Giuseppe Miraccoka Shën Sofia (Cs)

Jeta Arbëreshe(11 vjet: 2002 - 2012)74 numra, 1.472 faqe

Gjuhë, Letërsì, Historì, Folklor e Lajme ka Arbëria e ka Bota Shqiptare

450 euro(për Institucjonat, 650 euro)

Gjithë 74 numrat në DVD50 euro

(për Institucionat 100 euro)

Ccp. nr. 12994760 - Associazione Culturale “JetaArbëreshe” – 87010 Eianina / Purçill (Cs)

WWW ARBITALIA .it

.net

NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 11 faqe njëmbëdhjetë

Ministri shqiptar E. Panariti erth Frasnitë, për QindvjetorinIL MINISTRO ALBANESE E.PANARITI E’ VENUTO A FRASCINETO, PER IL CENTENARIO - Diten 21shënmartir/novembre, Frasnit, - Bashkì te ku bën pjes edhe Purçilli, fracjona ‘ saj – për të kultonej bashk me ne 100vjet çë Mëmdheu ìn u lirua ka filaqia turke, erth e na gjet një delegacjon istitucjonale e lart ka Shqipria, me zotin dr.Edmond Panariti, ministër i Punëvet të Jashtme (ministro degli Affari Esteri) të Shqiprisë, në krìe. Bashkë me të suallkshilltaren (consigliera) e vetë dr. Klara Buda, zotin ambasador shqiptar në Rrom, dr. Llesh Kola,dhe dr.BashkimBekteshi-n, konsul të plotfuqishëm për jugun (sud) e Talljes. Përpara Bashkisë s‘Frasnitës e prisjen krietari dr.FrancoPellicano me t’shoqen, senatori purçilot Vasil Giordano me t’shoqen, protopapasi Emanuele Giordano, 3 krietàr bashkijegjitòn, asesorja prof. Francesca Camodeca, drejtuesja e Shkollës s’Përmbjedhëse “Ernest Koliqi” me t’shoqin dhe asesoriD.Mundo me t’shoqen. Te salla e Bashkisë u mba një çerimònie e shkurtër po e ndëndur. Krietari i Frasnitës, çë muarfjalen i pari, thrriti zotin Panariti “ministri jon” e Shqiprinë “mëma jon”. “Me ju ndihemi një gjak – tha, ndër t’tjerat,Pellicano – jemi njera sot arbresh, ndihemi arbresh, bashkësia jonë ësht e gjall. Skolla jon mbjeth skollèl/nxënës (alunni)të pesë katundeve arbresh, (…) I bëmi shumë urime Shqiprisë për 100vjetorin e Pavarësisë (Indipendenza) s’saj”. Këtufoli zoti minister Panariti:”Për mua ësht e para her çë vinj ktu nd’mes t’Arbreshvet: ësht një takim (incontro) me vëllezrit,me gjakun tim, për të shoh se si ruajtin zakonet e gjuhen shqiptare. De Raden e Seremben qenë autorë çë studjova gjatëstudimevet të mia shkollor. (…) Na jemi t’shtrënjt për Italinë; - kshtu e mbylli fjalimin e tij zoti minister – e Italia ështëe shtrënjt për ne”. Pas atij, muar fjalen senatori Vasil Giordano:”Ësht nderë për mua t’ju pres te katundi im, edhe ndëseka shum mot rronj jasht. Pshtuam ka Shqipria për t’shpëtojem lirì e besë. Jemi nd’Talljet me kurm e me zëmer nd’Shqiprì.Shqipria sot u modernizùa dhe ë e qaset moti të hinj nd’Evropë. Si Shoqatë Parlamentare miqësije Italì-Shqiprì, të s’cilesjam krietar, - mbullijti senatori Giordano - kërkomi t’bëmi sa mundmi pir t’ju ndihmi. Rroftë Shqipria e Shqiptaret!”.E këtu, ai ç’ësht e shkruan kto nota, domethën drejtori i ksaj Rivistje, tha edhe aì dì fjal, arbrisht (ecni te faqja 51). Mëdica fjal i than edhe: krietari ‘ Shën Vasilit (“Ju siell urimet e Koremilit – Komitat rrexhonall i Minoritetevet Gjuhsor –të cilit bënj pjes; te bashkia ime jam e qellenj pirpara zakonet e gjuhen ton. Urimet e t’falat tona Shqiprisë”); krietari ‘Çiftit (“Jemi gjithë Skanderbeg, sepse luftomi për farën tonë; gjithë bashkitë arbëreshë bëmi rrjet pir t’bëmi kulturbashk: jem e shurbemi se gjuha arbreshe t’jet e njohur si pasurì (patrimonio) e Unesko-s. Me ju Shqiptar qellmi përparakulturë e tregtì, e mbami raporte sa më të ngushtë!); krietari ‘ Strigarit (Falenderomi vllezrit shqiptar se jan ktu nd’mest’neve!). Muar fjalen pra zoti ambasador Kola: “U e bënj mir t’vinj ktu Frasnit; ktu rronj nj’arbreshitèt të vërtet, sepsekini një mall të thell për Shqiprinë. Gjuha na bashkon, flamuri na bashkon. Këto festime, - si edhe 10vjetori i JetësArbëreshe, ndë janar - më emocjonojën shumë. I bënj urimet Shqipris për të hinj sa më parë në Ue”. Prifti ‘ Çiftit, zotiNdon Trupo, dish t’shtonej gjë fjalë:”Shekulli XX qe një shekull i keq, po në atë Shqipria gjet Pavarësinë, me ndihmëne Fan Nolit Shqipria bëri shumë për Qishën e Krishterë, na Arbresh pat’tim Eparkinë tonë Bixantine. E ardhmja jons’ka t’rronjë vet me nostalxhì; na, si priftra arbresh, kem kemi një raport më t’ngroht me Shqiprìn”. Ndë fund të ksajçerimònje, krietari i Frasnits Pellicano i dhuroi ministrit shqiptar një Ikonë Bixantine. Pra, për pak minute, u vate teSkolla “E.Koliqi”, ku një kor djemsh e vashash të 5 katundesh arbresh, kënduan imnin e Shqipris, imnin e Talljes, eImnin e Arbreshvet; e Drejtuesja Camodeca i bëri nder miqvet shqiptar. Delegacjona shqiptare, pstaj, - e shoqëruar kasenatori Giordano, ka krietari Vakaricit, ka krietari i Frasnits e ka shkruesi (scrivente), u nis e vate Strigar, te bashkia:edhe ktu, te sala e Kshillit (Consiglio) u mba një çerimònie istitucjonale e shkurtër: krietari i Strigarit bëri nderat e shpis.Ndër të tjerat, ambashatùri Kola tha:”Në raportet me Italinë na kem’ priviligjomi Arbëreshët”, dhe ministri Panaritiafirmoi:”Prisja ka shumë këtë takim, pas 500 vjet pirpiqem/takohem me Arbresht: kjo ëndërr u vërtetua. Arbresht kanpasur nje rol me rëndësì në kulturen shqiptare; jemi po t’himi në Evropë e raportet me Arbresht e Kalabris do tëzgjerohen, aq kulturore sa tregtare”. Pra, pas një vizitje Qishes bixantine dhe Muzeut të Kostumit arbëresh të katundit,u hënger buk te një ristorant, mbi Vakaricin. Pas ores kater, udhëtimi i zotit minister - me gjithë neve miq ç’i vamëpas - mbaroi Shën Mitër, me vizitën e Kollexhit të Shën Ndrianit. Ku na u err. ( D.)

J E T A A R B Ë R E S H E KËRKON KORRISPONDENTE/Ë NDËR KËTA KATUNDE :

Sëndahstinë (Pa), Karfic e Puhëri (Kr), Vinë e Andall (Cz), Çivit, Kastërnexh, Qanë, Marr, Strigar, Shën Mitër,Mbuzat, Vakaric, Picilì (Cs), Barill, Zhur, Shën Kostandin (Pz), Këmarin, Portkanun (Cb)

Telefononi o shkruani Drejtorit: 0981-32539 / e-mail: jetarbreshe@libero.it

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 12faqe dymbëdhjetë

O n o m a s t i k a e G a r r a f ë s

Angulìzi (dal nome del paesed’origine, Angoli)Baketa (asta, persona alta di statura esnella)Barùni (da barone, perchépossidente)Bandèri (banditore)Baubàu (onomatopeicodall’abbaiare)Bekàça (nome di uccello)Belakiòma (per i capelli sempre inordine)Borxhìzi (dal nome del paesed’origine, Borgia)Brixhikèta (bicicletta)Bukamùshku (abbocca le mosche,persona ingenua, credulona)Butùni (bottone)Çerantula (dal termine calabrese,ragno)Çeràzi (ciliegio)Çësdènji (da sdegnoso, personairascibile)Çampa (zampa, calabr.)Cihàla (voce calabrese “pioviggina”)Çika (dal nome Francesca o daltermine albanese Çik/poco)Çikantoni (dal nome FrancescoAntonio)Çikupeta (da Francesco Peta)Çikustìja (Francesco-fantasma)Cingarèlja (Piccola zingara)Çirifarkòti (dal nome del paesed’origine, Girifalco)Çurra (probabilmente “facile alpianto”)Dìjala (dal nome proprio Domenica)Draperàri (da drapër, falce; perchémieteva spavalderia e vanagloria) Erkole (perché forzuto ed aitante)Fishkèti (fischietto, perché magro esnello come un fischietto)Forxhàri (perché lavorava in forgia)Françèza (francese, probabilmente )Galjindjàni Tacchino, perché personagagliarda e vanitosa)Galùçi (da gallo)Guardançèli (guarda in cielo, da taleatteggiamento) Guardiana (perché custode presso

un podere) Jajà (dal calabrese jajà, credulone Kaìni (Caino)Kamoshi (Camoscio)Kapikolji (uomo imponente, mapigrone)Karubardhi (perché uguagliato aGaribaldi, per l’aspetto)Karvunari (probabilmente perchéproduceva carbone) Katancarizi (dalla città d’origine,Catanzaro)Kavalèri (cavaliere, l’appellativo glivenne dato perché possidente)Kikirikìu (termine omonatopeico, dalcanto del gallo)Kìku (dal nome Francesco)Komba (da komb- radice, perchésradicava radici di èrica)Kombapèppi (da compare Giuseppe)Kopàni (dal greco Kòpanos, tronco)Koreta (dal dialetto corata,spezzatino di carne con parti di cuoreKoshini (da cuscino)Krapara (da capra, perché pastori)Krivari (dal calabrese “crivu/cesto”,perché realizzava i cesti)Kumìlli (lumaca)Kuringòti (dal paese d’origine,Curinga)Kurtalisa (dal paese d’origine,Cortale)Kuruna (da corona)Kutronizi (dalla città d’origine,Crotone)Ljiepurini (per il labbro leporino)Llomuservàxhu (uomo scontroso)Llongu (dal calabrese longu/lungo –uomo molto altMakarunàri (notoriamentemangiatore di maccheroni)Malafarina (cattiva farina)Manixhùni (grossa maniglia)Mançini (perché mancino)Marçinariza (dal paese d’origine,Marcellinara)Marmita (per l’uso di richiamare legreggi battendo marmitte di latta)Marza (dal nome Marzia)Mashtruromàni (mastro Romano)Masàri (possedeva molti buoi)Merikani (perché era stato in Stanjini (dal mestiere di stagnino)

America)Miadàti (perché possidenti)Mìdi (variante del nome Emilio)Minçelja (variante del cognomeVincelli)Mperraçùçi (perché maniscalco)Mulinari (perché mugnaio diorgine)Nikastriza (perché originario diNicastro)Nikollàu (dal nome Nicola)Nkrili (perché molto arzillo, comeun grillo)Nxermi (dal nome proprioAnselmo)Padovani (perché vissuto a Padova)Palumbi (colombo)Parafanti (voce dialettalecalabrese, spavaldo )Pasaderìti (perché poco incline alsaluto)Petramala (nome di riportoderivante dal cognome di altrapersona) Picikarelja (calabrese, colei chepunge, istiga) Picitàni (perché ha fatto il soldato aPizzoPicullàta (dal calabrese pizzuliari,beccare)Pilirusi (perché rosso di capelli)Pinti (dal l viso chiazzato) Pintonizi (perché originario delpaese di Pentone) Pipereljùci (perché piccolo distatura ma molto brioso)Piriljàku (?)Pishiàri (venditore di pesci)Poçja (dall’albanese, pignatta)Porcja (dal nome Porzia)Purverari (perché lavora le polverida sparo)Pushiàra (perché dotata dieccessiva peluria)Rìçoli (probabilmente perchériccioluto di capelli)Rùzika (masticare, dal calabreserusicare)Salinara (perché vendeva sale)Santufrorìzi (dal nome del paesed’origine, San Floro)

(mbjodhi) Cettina Mazzeika Garrafa (Cz)Supranome

arbrisht e lëtisht

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 13 faqe trembëdhjetë

Skarpari (dal mestiere di calzolaio)Stanjini (dal mestiere di stagnino)Surdi (per la sordità del capostipite)Suriçeljë (dal termine dialettalesurice, topo)Sviceri (perché emigrato inSvizzera)Shabullùni (da sciabola) Shangrelja (calabr. scianga,gamba?)Shpingulèta (dal calabrese spingola,spillo)Tabakinari (perché possedeva unesercizio di tabacchi) Tantaciona (tentazione)Tenendhi (tenente)Tirilli (da trottola, uomo sempreoperosoTopa (perché contadino, toppa/zolladi terra)Tremanti (perché affetto da tremoriin testa)Trikopi (tre di coppa)Trilibri (tre libbre, per essere moltomagro)Verarelja (dal termine vera, perchébevitore di vino)Vinoti (dal nome del paesed’origine, Vena di Maida)Vocullùza (per avere ilgozzo, dal calabrese vuzza, orcio)Vrushati (per avere avuto,l’antenato, il viso bruciato)Xhepi (da Giuseppe)Xherina (dal nome proprio dipersona)Xhermanezi (per essere nato, ovissuto, in Germania)Xhiluzi (da geloso)Xhorxhi (perché paragonato aGiorgio Kastriota Skanderbeg)Xhuanori (dal nome Giovanni)Zaramena (probabilmente da ziaMena)Zbampa (perché fuochista)Zbarata (dal calabrese sbarattare,sbarazzare, dilapidare gli averi)Zdenji (da sdegno, personairritabile)

Çë ishtë i bukur ki Katund

Çë ishtë i bukur ki KatundKush ka derkun bën pan undKush ka një vashjel ma verëBën një bukur primaverëKush ka gjithseHa pi e veta e fleKush nëng ka mazgjëMangu zjarri nëng i zë.

Bia shi bia borë

Bia shi bia borë,tata vata ka një horë;Bia shi bia lëng,tata vata Kastjelfrëng.

Proverbe

Mos ngit gjarprin ka bishti sa të hagishtinKur maçja lan veshin vjen shiuKë t ’bësh muckun sa ke grikan

(mbjodhi) Laura Perilloka Katundi (Av)

O n o m a s t i k a e G a r r a f ë s Çë ishtë i bukur ki Katund !

Come è bella questa Greci

Come è bello questa GreciChi ha il maiale fa il pane untoChi ha una botte di vinoPasserà una bella primaveraChi ha tuttoMangia beve e dormeChi non ha nienteNeanche il fuoco gli si accende.

Piove e nevica

Piove e nevica,papà è andato in un paese.Piove e piove brodaglia,papà è andato a Castelfranco.

Proverbi

Non toccare il serpente alla coda, chéti morde il ditoQuando il gatto si lava l’orecchio vienela pioggiaDevi fare il boccone quanto hai labocca

Idiomatizme të Purçillit e të Frasnitës

gjak- u, sm = sangueju ndrash gjaku = gli si è ingrossato il sangue (ha problemi di colesterolo)bëri gjakun uj / vllen = ha fatto il sangue acqua/veleno (si è molto arrabbiato)atij nëng i zìan fare gjaku = a lui non gli bolle per niente il sangue (non hasangue nelle vene / non si scalda per nessuna cosa)gjaku ju bë bor = il sangue gli si è fatto neve (è rimasto di stucco)rri gjak e qumesht = sta sangue e latte (è bianca e rossa/è in piena salute)nguqen e zbardhen si gjak e gjiz = rosseggia e biancheggia come sangue e ri-cotta (è bianca e rossa)pi gjakun si ulk çirivìn = beve il sangue come lupo mannaro (ha modi di fareanimaleschi)

gjalpër-pri, sm = serpenteësht (rri) si gjalpri nën gurin = è (sta) come serpente sotto la pietra (nascostoe imprevedibile)e zun si gjalprin mb’udh = l’hanno afferrato come il serpente in strada (all’im-provviso)xarriset si gjalpri = si trascina come il serpente (si muove a fatica) ësht i zën gjalpri = è morso da serpente (ha fatto brutte esperienze)rri si gjalper i ngrit = sta come serpente freddo (insensibile)

(vjen ka nr.71)

(D. / 18 - është më)

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 14faqe katërmbëdhjetë

Kur jasht të lodhur e të zdërnuar nga vapa e ngashërbëtira kishan nu e ishën pa mosgjë idhëz, hajan“supan“, domethënë bukë të lagur ma verë: të ngrënançë na la (lu) Zoti Krisht, Kurmin e Gjakun e Tij çësprishi nga kriqja pë të na liroj nga a para ftesë.Djelmrat, kur jasht katundit vejan ndër vrështat e dherattura “kallandruar”, mblidhjan e vidhjan çë do gjejan pëtë mbushjan barkun: gjërshi, marena, mëna të zezë e tëbardha, mëna ferrash, ftonje, shega, molla, dardha,garrixa (dardha të egër), thane, arra, mendulla, lathì,krimbabitha, spinapullça, (biancospino), vadhëz,këllumbra, sheshull (giuggiole), e gjithë tjera fruta çëmundjan të vidhjan. Zëjan adhe gërthëla, bretkosa endonjë peshk ndë lumat, zogj, ricra e (nga një a vdekurpapje!) ndonjë breshkë.Ndë vreshtat e kopshtrat mblidhjan labotin, çë a zìajanma patafat, burdullakan çë a bëjan ”nxallatë” makarkaveca e pumdhora, kukucjela të diganisur“skapeçë” ma mëndërzë e ca uthull, kungulit eçimakungulit ma tumacët e lëng pumbdhorash, lulat ekungulvet të mbruajtur ma ve e miallt e pra të diganisur.Hahshin fruta gjithë shortash: fiq të bardha e të zezë(turrjanët, buzëkuqët, vëstarulët, jurat, këllumbrat tëbardha e të zeza, marënezët), ata ma pikzan e ca të fiqur(të pasulluar) ishan të ëmbla shumë e hahshin ma gjithëskorcan (lëkuran); nespulit, thanët, ftonjet e vathëzatishan dica të tharët kaq sa të mbihshij grika e dhëmbëtkur i haja. Hahshin adhe shumë fara prunash e susinash (të bardha,të kuqe, të verdha të zeza), përnëkoka, pjeshka, mëllunatë bardha (cukarinat) e të kuqa. Mollat llimunxhjell edardhat dimri, të bënur jetë (nxertë), vëhshin vjerrë makërraba ta huri bashka ma: pepëdhinët të tharë,pumdhorat , hudhrat, fiq të thajtur, lëkëngat, supërsatat,copat lardhë, vëndreshkan, brinjat, spanxhelat, prësutëte fuckan a mbushur ma tëlyert (undiran). Ta huri vëjanvjerrë adhe pë të i hajan ta dimri: ftonj, sheg, qepë errushra (mallvazinë, bërdiqin, herdhagjelin, menavakan,muskatin, barbarosan, alanëkunin, kalatamburin,sanxhënelan. rrushin franxhezë e tjerat çë nani nëng mbamendë).Ndë të vjelurit hajan adhe “sënapjelin” (senapeselvatica) ma skumrin , bakalla të diganisur mapepdhinët o bakalla të pjekur e pepdhinë adhe ata tëpjekura. Pas të vjelurit, ta muaji shën Mitrit, shënMartirit e shën Ndreut, ndë vreshtat, mblidhjan“rrapçit” çë i hajan o i shtipjan e bëjan “mjerkotin”; ndëkëta muaj, bashka ma vëllinjtë pë të bëjan valtë,mblidhjan vëllinjtë të bardha e të zezë çë i ëmbëlsojantura i lënë pë pak ditë brënda ujët e hit (finja) e prana i

Quando in campagna, stanchi e spossati dal molto lavoro,avevano fame ed erano senza altro companatico,facevano la zuppa, cioè pane inzuppato nel vino. Il ciboche ci ha lasciato nostro Signore Gesù Cristo, il corpo edil sangue che ha versato per liberarci dalla colpaoriginale. I ragazzi, quando andavano a zonzo fuori dalpaese per i campi e i vigneti, raccoglievano e riempivanola pancia con ciliegie, more, gelsi bianchi e neri, more dirovo, perastri, cornioli, noci, nocelle, “spinapulci”, rosacanina, corbezzoli, pruni e con quanto altro potevanorubacchiare; acchiappavano anche granchi, rane, qualchepesce nei fiumi, qualche uccello, ricci e (ad ogni mortedi papa!) qualche tartaruga. Nei vigneti e negli ortiraccoglievano il farinello, la portulaca, la borragine checucinavano con le patate oppure la condivano ad insalatacon pomodori e cetrioli; zucchine e zucche molto buonese cucinate alla “scapece” con un po’ di menta ed aceto;le cime di zucca le cucinavano con le tagliatelle e sugodi pomodoro; i fiori di zucca, impastati con uova ed unpo’ di farina, venivano fritti. Si mangiava frutta di ognitipo: fichi bianchi e neri (torriani, fioroni bianchi e neri,colombri e marenese); quelli con la gocciolina ed un po’appassiti erano molto dolci e venivano mangiati con tuttala buccia, le giuggiole, i cornioli rossi come “canellini”e un po’ aspri, le nespole, molte qualità di prugne e susinebianche, gialle, rosse e nere, albicocche , pesche e melonibianchi (zuccherini) e rossi, prugne selvatiche, perastri,vari tipi di mele e pere, come le “limoncelle” e le“zucchero e cannella”, pere vernine che si mettevanoappese “a nzerte” con ganci di legno alla trave di casainsieme ai peperoni, pomodori, agli, fichi secchi,salsicce, “soppressate”, pezzi di lardo, ventresca,“spangelle”, “costate” e la vescica del maiale riempita disugna, prosciutti, cotogne, melograni, uva da tavola(malvasia, verdicchio, barbarossa, aglianicone,calatamburo, sanguinella aglianico, uva francese ed altritipi che non mi vengono in mente). Alla vendemmiamangiavano anche il “senapiello” con lo sgombro, ilbaccalà fritto, tutte e due queste pietanze erano moltosaporite. Dopo la vendemmia ad ottobre, novembre edicembre raccoglievano i racemoli o “racioppi”, che simangiavano oppure si pigiavano per fare il mosto cotto;in questi mesi assieme alle olive per fare l’olioraccolgievano olive bianche e nere che addolcivanolasciando per pochi giorni in acqua e cenere (ranno) e poili mettevano nella salamoia (acqua, sale e semi difinicchio) e olive dolci che friggevano con i peperonioppure essiccavano per mangiarli durante l’inverno. ANatale, la festa più bella perchè è nato per noi Gesù

T ë n g r ë n e t e n j ë h e r s h ë mGiuseppe Chiaffitelli

ka Mashqiti (Pz)

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 15 faqe pesëmbëdhjetë

(mbjodhi) Nicola Alfanoka Shën Pali (Pz)

T ë n g r ë n e t e n j ë h e r s h ë m V j e r s h e vëjan ta sallamora (ujë, kripë e farë mëraji) e vëllinjtë aëmbla çë i diganisjan ma pepdhinët o i thajan pë të ihajan ta dimri.Ta Natalat, kremta më a madhë e më a bukur sa na u leZoti Krisht, bëhshin më të mirat e më të ëmblat tëngrëna: petulit, krustulit e ”kaptalat”, këta të sprasmaishan mbushur ma qiqra të shtipur e mustardë rrushi ofrutash; krustul e kaptala pas çë i kishan diganisur, iliejan ma mjaltë e ma mjerkot. Pë dhivëcjonë kurdiganisjan petulit bëjan ma ca pastë një kriqë ta murivatras çë mbetij ngjitur pë shume ditë.Mburnojan ta furri fiqtë ma brënda mendul, arra, lathi,kështenj, qiqra e bathë. Diganisjan ngjalin e kaptunin(ma krerat e bishtrat bëjan lëngun pë tumacët) e sinapinma skumrin.Ndë çdo shpi kish të ish ndonjë narënxë o mandarinë,ca mishë pulja, qengji, kunilli, surxhëdhini , papërjao puldhindja; ca çikullatë, (po vetëm një erë!), një copëzorrë “sanxhiqi”(sanguinaccio), sa vetëm pak gra magjakun a derkut, bëjan”pican”ta turtiari o fëltera. Thashnjë zorrë pë çë gjakun a derkut, të ëmbëlsuar ma cacukar, plëh çikulatja, një erë kanelja e ca skorcënarënxja, a vëjan ta zorra a trash (a thënë vajza) alidhur nga një anë e a mbushur pak më sa mbë gjëmsé, a lidhjan adhe nga tjetra anë. Bëjan kështu sa gjakukur ish adhe i lëngët nëng kish të ikij e kur, ma të zìartë,bëhij i ngurtë e rritshij, nëng kish të plasij zorran. Lënguku u kish ziar sanxhiqi ish i ëmbël e i majëm e të voglit(na) a pijëm si kulishrat pinë hjirran; pë të thom tëvërtetan, kur na pështojam ta ndonjë masari hajamgjithësej: djath, gjizë “tomë”, zhungate e kazërëkotë;pijam klumësht e adhe hjirran a qenvet, çë na ruajnshtrëmbët. NGA KATUNDARBËRESHË

Cristo, si preparavano cibi molto buoni e dolci: pettole, crustule, cuscini imbottiti con pasta di ceci e mostarda d’uvao di frutta e, dopo averle fritte, le ungevano con miele o vino cotto (mosto).Infornavano i fichi imbottiti di mandorle, noci o nocelle. Friggevano le anguille e i capitoni (con le teste e le codepreparavano invece il sugo per le tagliatelle), la “senape” con lo sgombro. In tutte le case doveva esserci qualchearancia oppure mandarino, un po’ di carne di: maiale, pollo oppure agnello, coniglio, porcellino d’india, papera otacchino; un poco di cioccolata (ma solamente un odore!). Se poco prima avevano ucciso il maiale, non mancava unpezzo di intestino col sanguinaccio, perchè solo poche donne lo facevano in tortiera. Ho detto intestino di sanguinaccioperchè il sangue, addolcito con zucchero e cioccolato in polvere, essenza di cannella e buccia di arancio, venivamesso nell’intestino crasso (detta la ragazza) legato ad una estremità; lo riempivano poco più che per la metà colsangue e lo legavano all’altra estremità. Facevano così perchè il sangue, quando era ancora liquido, non dovevafuoruscire e, quando con l’ebollizione si rassodava e cresceva molto, non doveva far scoppiare l’intestino. Labrodaglia in cui era stato bollito il sanguinaccio era un po’ dolce e grasso, tanto che noi ragazzi la bevevamo comei cuccioli bevono il siero del latte. La verità è che noi, quando capitavamo in qualche masseria ed avevamo cartabianca, non lasciavamo niente e mangiavamo tutto: ricotta, toma, giuncata, cacioricotta, bevevamo il latte ed ancheil siero dei cani, che ci guardavano con occhio bieco.

1.

Kurë mua të më vriniGjakutë e mij çë ki t’e bëni?Tek një vaxhill ki t’e zëniTek një kopshtë ki t‘e shtiniE llatuka ki t’qandoniE nxallatë ki t’m’i bëni.Të parenë grepë çë të pirvoni“Nglezotë” mua ki t‘më thoni.

Quando mi uccidereteDel mio sangue cosa ne farete?In un catino lo raccoglierete E in un orto lo versereteE lattughe piantereteEd insalata ne farete.E la prima forchetta che assaggerete “Pace per la mia anima” mi direte.

2.

Ti kleve ajò thika me mrurthit kuqëÇë më vrave mua e së të ndotu keqë;Fare gjë më pirmjarëBënj kundë se s’kisha lerë.

Sei stato tu quel coltello dal manico rossoChe mi hai ucciso senza dispiacerti;Ma a me non interessa nienteFaccio finta di non essere mai nato.

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 16faqe gjashtëmbëdhjetë

I s h n j ë m o t ...Një përrallez ka Strighari

Te moti kur animèlt fjisjin, kukza këndoj diten me aqmjeshtrì sa shum penxojin se vuxha asaj ish ghuallu meatë të rreshinjollit. Një dit i erdh nxe lliunit sa t’ bënej njëkungurs, si nj’ festivall. Veç pishqvet, u prisëndartin gjith.Do t’ dini kush vinxhoi? Ghadhuri! Kush i dha votin pse itrëmbej shqelbevet, kush pse qe i paguar, kush pse i ishmik o gjirì, kush pse kështu doj lliuni. Fillari vate e fërrnoisi ju thaç e ghadhurit i vun kuroren ndë krie. Kur pa kështu,kukzes ju ngjitin djelzit e zu e thërriti kunder, ma miqt eghadhurit ju sultin e i bën një priz hunj aq të fort sa kukzambeti për tre dit tue vjel e ç’ kur ahina, mbar sa t’ këndonjditen, këndon, o më mir valton, vetem naten.

UNA FAVOLA DA SAN COSMO ALBANESE -PERCHE’ IL CUCULO CANTA DI NOTTE - Al tempoin cui le bestie parlavano, il cuculo cantava di giorno con tantamaestria che molti pensavano che la sua voce fosse uguale aquella dell’usignolo. Un giorno venne in mente al leone diindire un concorso, una specie di festival. A parte i pesci, sipresentarono tutti. Volete sapere chi vinse? L’asino! Chi lovotò perché aveva paura dei calci, chi perché era stato pagato,chi perché gli era amico o parente, chi perché così voleva illeone. La cosa andò a finire come ho detto e l’asino fuincoronato. Al vedere ciò, il cuculo andò su tutte le furie ecominciò a protestare ma gli amici dell’asino lo aggredironoe lo menarono a tal punto che esso continuò a rimettere pertre giorni e da allora, invece di cantare di giorno, canta, omeglio emette il suo lamento, solo di notte.

Zef Becciaka Kazallveqi (Fg)

(mbjodhi) Vincenzo Belmonteka Strighari (Cs)

Pse kukza këndon naten

attorcigliate al batacchio della campana e, quando soffiava ilvento, la facevano suonare.

Tralja MëkallànxhëllitKur çë mbilli dherat ta “fundana sharriljit”,Mëkallanxhëlli i morit, pë ‘shtipi, dhamatat i vei tremarma një tralja. Ku ngë mund të vei ma traljan, dhamatati nxiri sipër ma shpërtunat, e pas i vëi sipër traljas. Këtëshubtir sulu Mëkallanxhëlli a bëi a kështù. Gjith tjerat,dhamatat i vëin tre mar ma kartunin edhe ma trainin; eta dherat dhë merc, vein ma shpërtunat. Tralja ishi gjithtë Mëkallanxhëllit.

LA SLITTA DI MICHELANGELO - Quando seminava iterreni in contrada “fontana sciarrillo”, Michelangelo i covonili carreggiava con una slitta. Laddove non poteva andare conla slitta, i covoni li trasportava in un posto più comodo con glisportoni, poi li caricava sulla slitta. Questo lavoro soloMichelangelo lo eseguiva così. Tutti gli altri i covoni licarreggiavano con il carrettone e con il carretto; nei terreni

ripidi e scoscesi usavano gli sportoni. La slitta era un’esclusivadi Michelangelo.

PleqëtPleqët, kur isht diti çë paguhen pëncjunët, dhë manatna,shum shpejt,venjin a rrinjin përpara postës. Ndonjarithot ke trëmban ke udesinjin e ngë marrnjin pëncjun.Everteta isht ke pleqët, të shkreta, ngë kan çë të bënjin;dhë mbrëma venjin të mashunohan ma pulët, e kur gjelikëndon, zgjohan e ngrihan. Pë t’shkonjin ngen, venjinta posta psè dinjin ke atìa jan tjera pleq e mund tëthonjnkatër fjalë. Shëndet a gjith pleqët, të rrofshin si gjall“Surtçìelji”, qind e katër vjet!

I VECCHI - I vecchi, quando è il giorno che si pagano lepensioni, di mattina, molto presto, vanno ad aspettare davantil’ufficio postale. Qualcuno dice che hanno paura di morire e

ERA UN TEMPO...Shapka lja’ Prëmianit

Lja Prëmiani, kur blij gjagjè pë t’a vëi ngrah, dishi kengë bëhshi maju e vjetrë.Një herë bleu një shapkë, a mbajti më ke njëzet e vejture thëndrë ke shapka ngë kish a daljera e mira.Kur çë u diq, shapkën ja vun ta tavuti.

IL CAPPELLO DEL SIGNOR PRIMIANO - Il signorPrimiano, quando comperava qualcosa per indossarla,pretendeva che non dovesse mai diventare vecchia.Una voltacomperò un cappello, lo tenne per più di venti anni, e silamentava che il cappello non era riuscito buono. Quandomorì, il cappello glielo misero nella bara.

Kùngljat të lja’ Amillkrit

Lja’ Amillkri i thoi shumë të mëdhenjra kungljat.Një herë tha ke kungljat çë kishi mbjellër ta kopshi çëkishi ta “matroku”, u kishin bën dërhaq të gjetra kearrun ta kambanari të “Horas”. U kishin të ndurçinùor rreth tërrumi i kumborës e kurfrii era bë ta tringlloi.

LE ZUCCHE (= BUGIE) DI AMILCARE - Il signorAmilcare le raccontava grosse le bugie. Una volta raccontòche le zucche che aveva seminate nell’orto che possedeva incontrada “Matrorocco”, erano cresciute tanto da raggiungereil campanile di Castelnuovo della Daunia: si erano

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA KATUNDET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 17 faqe shtatëmbëdhjetë

soprannominato “precipitare”. Se il tempo era cattivo e nonpotevo uscire, mi sedevo vicino al deschetto ed osservavocome si confezionavano le scarpe. Così ho appreso con gliocchi come si prepara il filo “impeciato” con due setole alleestremità per cucire e come nasce (= si costruisce) una scarpa.In quei tempi le scarpe grosse per ogni giorno, per farleresistere, sotto avevano molti chiodi e ferri. Le scarpe deiragazzi, poiché camminavano molto, per farle durare, sottoerano piene di chiodi e di ferri.

Kapkuòlji Një herë, dhë nji trim thojin ke ku kishi sit, kishi dùoret.Ishi i miri, ngë bëji të keq mosnjarì.Ma, ta atò mota,gjingjrat ngë dijin si kish bëjin pë t’rrojin, e aì i shkretë,kur i viji bër gjagjè, a zëji e a qelli ta shpia. Lja’ Mëlljuçinjë mbrëma haroti të këllisi kapkuoljin çë ishi vjer taparathìla.Aì trim u ndodh të shkoji ta ajò udha, pà kapkuoljin vierta parathila e, kur gjith flejin, mori nji kallm e a shtiejti përdhé. Lja’ Mëlljuçi, kur çë u ngreh, ngë gjeti më kapkuoljin.Pë një javë thoji ke kishi i prisjin qafën atìt çë kishi ivjedhër kapkuoljin. Shkoti ngèja. Nji ditë lja’ Mëlljuçi vatajasht të bëji ca bàr pë koniljat. Kur turnoi, pa at’ trim manjë fashinë dhë drù gjith djersë mbaqa (= pres) një frat dhëgur, çë fërmoi ndonjari çë a ndihi. Kur lja’ Mëlljuçi u qas,ki i tha: lja’ Mëliù, më ndihën dica? Lja’ Mëliuçi a ndihu,ma fashinë mbëshoi shumë. Lja’ Mëlljuçi, pas çë ja vusipër krahit, i tha: të prefshin kapkuoljin. Ki i tha: “Lja’Mëlljù, haroja at’ fat”. Kështù lja’ Mëlljuçi xu kush i vodhikapkuòljin.

IL CAPOCOLLO - Un tempo, di un giovane si diceva che,dove aveva gli occhi, aveva le mani. Era buono e non facevadel male a nessuno. In quei tempi la gente non sapeva comefare per vivere, e quel poverino, quando poteva appropriarsidi qualcosa, la prendeva e la portava a casa. Il signor Emiliouna sera si dimenticò di mettere dentro il “capocollo” chestava appeso alla finestra. Quel giovane si trovò a passare enotò il capocollo appeso alla finestra per la stagionatura.Quando tutti dormivano, prese una canna e lo fece cadere.Il signor Emilio quando si alzò non trovò più il capocollo.Per una settimana diceva che bisognava tagliare il collo acolui che gli aveva rubato il capocollo. Passò del tempo.Un giorno il signor Emilio andò in campagna a raccogliereun poco di erba per i conigli. Mentre tornava a casa, videun giovane con una fascina di legna, tutto sudato, vicinoad una fratta di pietre, che aspettava qualcuno per farsiaiutare.Quando il signor Emilio si avvicinò, gli disse diaiutarlo un poco. Il signor Emilio lo aiutò, ma la fascinaera molto pesante. Il signor Emilio, dopo che gliela misesulle spalle, gli disse:“Che ti possano tagliare il capocollo”.Quel giovane gli rispose: “Signor Emilio, dimentica quelfatto”. In questo modo il signor Emilio scoprì chi gli rubòil capocollo.

di non riscuotere la pensione in tempo. La verità è che ivecchi, poverini, non hanno cosa fare; la sera vanno a lettocon le galline, e quando canta il gallo, si svegliano e sialzano.Per passare il tempo vanno all’Ufficio Postale perchésanno che li ci sono altri vecchi e possono scambiare quattroparole. Salute a tutti i vecchi, e che possano vivere comeGiuseppe Tosches, centoquattroanni!

TallandishiTallandishi isht nji zog çë bën faljèn ta pusi. Lja’ XhuaniTallandishit ishi nji burrë i bukri çë lëgoi të bëi e të thoi.Ta uèra (= luftë) a madha, kish a bier nji këmbë; pë t’rroibëi këpucarin edhe mjekërarin. Kur çë bëhshi a pasa uèra(= luftë) a madha, sholla ngë ndodhshi e këpucarat ngëmund të bëin këpuct. Ta shpia jima ishim nëndë veta e tatangë diji si të bëji pë t’na gjèi këpuct. Ta atò mota, kur bëjitë ngrohtë (=verë), djalletet edhe burret, rrijin pa këpucëpë t’mas grisin këpucët. Tata jima ngë dishi ke të biljt ecinpa këpucë, e si ndònjëherë na gjei pa këpucë, ishin jonda.Pë t’gjeji shollën, tata jima bëi kështù:dhë manata shpejtvëi Pëmbuzeljen ndën ka leshit, ta nji thesë vëji gjashparroc dhë bukë a njoma e kaloi Sënzvjer. Ta atò motagjingjrat ngë kishin çë të hajin e ma bukën a njoma gjehshigjisé. Kështù tata jima gjeji shollën e gjith atò shurbizra çëduhshin pë t’bëjin këpuct. Këpuct viji i bëji ta shpia lja’Xhuani Tallandishit.Kur lja’ Xhuani ngë a muji, o kishishumë mjekra të bëi, trëgoi të birin, “sdrupi”. Ndë motiishi i keq e ngë mund të dilja, vulshja kantu (= pres)bankarieljt e shihja si bëhshin këpuct. Kështù xura me sitsi bëhat kaptjelji pë t’qepën e si ljehat një këpucë. Ta atòmota këpucvat të tresha pë ngaditë, pë t’bë ta ndurisin,ndën i vëjin shumë gozhda e hekura. Këpuct të djalletet,psè ngìsjin shumë, ndën ishin gjith gozhda e hekura.

IL RONDONE - Il rondone è un uccello che fa il nido nelpozzo. Il signor Giovanni “Rondone” era un uomo simpaticoche sapeva fare e sapeva dire. Nella grande guerra avevaperduto una gamba; per vivere faceva il calzolaio ed anche ilbarbiere. Durante la seconda guerra mondiale, la suola non sitovava ed i calzolai non potevano fare le scarpe. In casa miaeravamo nove persone e mio padre non sapeva come fare perprocurarci le scarpe. In quei tempi, d’estate, i ragazzi ed anchegli uomini, stavano a piedi nudi (=scalzi), per non consumarele scarpe. Mio padre non voleva che i figli camminasserosenza scarpe, e se qualche volta ci sorprendeva scalzi, eranobotte. Per procurarsi la suola, mio padre faceva così: la mattinapresto attaccava la “pomposa” (era la giumenta preferita) alcalesse, in un sacco metteva sei pagnotte di pane fresco escendeva a San Severo. In quei tempi la gente non aveva cosamangiare e con il pane fresco si comperava tutto. Così miopadre si procurava la suola e tutto ciò che serviva perconfezionare le scarpe. Le scarpe le veniva a fare in casa ilsignor Giovanni “Rondone”. Quando il signor Giovanni nonsi sentiva o aveva molte barbe da fare, mandava il figlio

I s h n j ë m o t ...

QISHA BIXANTINE ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 18faqe tetëmbëdhjetë

Dorëzimi i Lektorit dhe i Këndonjësit Kandidati Lektor, me kryet e zbuluar (ndëse laik, i veshur me tunikë; nëse këllogjer, me veshje monastike) i qelletpërpara Peshkopit, përpara Shëjtërores. Peshkopi i bën tri herë shëngjin e kryqes mbi krye, pra i pret lesht në formëkryqje,tue thënë:”Në ëmrin e Atit, e Birit dhe e Shpirtit Shëjt.Te çdo lutje ata çë janë afër përgjegjen “Amin”.Peshkopi merr Stiharin e ja veshën dorëzuarit. Pëstaj i bën tri herë shëngjin e kryqes mbi krye e i vë dorën e djathtë mbikryet.Djakoni: Le t’i lutemi Zotit.Peshkopi parkalesën: - O Zot, Perëndi i tërëfuqishëm, zgjith këtë shërbëtorin tënd e shëjtëroje. Bën të mejtonjë e të djovasënjë Fjalën tëndetë perëndishme me çdo urtësi e mendje; ruaje në një jetë të pasharje, për zëmërdhëmbshurinë, lipisinë e dashurinë drejnjerëzvet të Birit tënd të vetëmlindurin, me të cilin je i bekuar, bashkë me të tërëshëjtin, të mirin e jëtëbërës Shpirtintënd, nanì e përherë e në jetët e jetëvet.Ata çë janë afër përgjegjen: AminPra i jipet libri i Apostullit Lektorit, çë djovasën një pjesëz e, si merr urimin e paqes nga Peshkopi, priret te vendi i tij.

Kur vjen dorëzuar një Këndonjës, ky djovasën një varg të Psalltìrit. Ndëse Lektoret çë kanë dorëzohen janë më se një,dorëzohen bashkë, e lutja thuhet në shumsin.Kur nëng thuhet Liturgjia, Peshkopi zë të meshuarit ture intonuar:- I bekuar Perëndia ynë për gjithmonë, nanì e përherë e në jetët e jetëvet.Ata çë janë afër: AminE pra: “O mbret qiellor…, Shëjt Perëndi…, Ati ynë…Peshkopi: Se jotja është rregjëria…Këndohet Përlëshorja e ditës e riti vete përpara.

Dorëzimi i Nëndjakonit

Parë Meshës, kandidati çë ka të dorëzohet Nëndjakon, i qellet përpara Peshkopit, përpara dyervet të shëjta. Dorëzuesi,ndëse laik, është i veshur me tunikë; ndëse këllogjer me veshje monastike. Peshkopi bën të xheshënjë tunikën osemandjelin, e të veshënjë Stiharin me Brezin, e bën të sjellë Kënatën, Vaxhillin e Mësallen. Bën tri herë shëngjin e kryqesmbi kryet e dorëzuesit e i vë dorën e djathtë mbi kryet.Djakoni: Le t’i lutemi Zotit.Peshkopi djovasën këtë lutje:- O Zot, Perëndia ynë, çë me anën e të njëjtit Shpirt të Shëjtë shprishën dhuratat e tua nganjëi të zgjedhuri; çë i dhuroveQishës sate Urdhëra Dorëzime të ndryshëm e vendose grade ministeri për shërbimin e misterevet të tu të shëjtë; çë, nëparanjohjen tënde të parrëfyeshme denjove edhe këtë shërbëtorin tënd të shërbenjë te qisha jote e shëjtë; Ti, o Rregj,ruaje të dëlirë në të gjitha e jipi mundësì t’e detë mirë bukurinë e qishës sate, t’i ruanjë dyert e Tempullit tënd të shëjtë;e të dhezënjë llambën e Altarit të lavdisë sate. Kalle te Qisha jote si ullì pjellor, çë dhëftë frute drejtësije, e thërrite këtëshërbëtorin tënd të pafajshëm te dita e ardhjes sate të dyjtë, se të gëzonjë rrogën e atyre në të cilët u pëlqeve. Se jotjaështë rregjëria e fuqia e lavdia, e Atit, e Birit dhe e Shpirtit Shëjtë, nanì e përherë e në jetët e jetëvet.Ata çë janë afër përgjegjen: AminPas Ekfònisit, Peshkopi i vë mësallën mbi mushkun e shtrëmbur të dorëzuesit dhe i jep Vaxhillin e Kënatën. Nëndjakoniputhën dorën e, tue thënë tri herë “Besimtarë të gjithë”, derdhën ujit mbi duart e Peshkopit, çë lahet. Si merr bekimin,Nëndjakoni qëndron përpara dyervet të shëjta e thot me zë te ulët: Shëjt Perëndi…Trini e tërëshëjtë…Ati ynë…Lipisi,o Zot…Besonj në një Perëndi…, e lutjen: Ndlè, lipis, fal… ; e sa më do të thetë, me zë të ulët.Në Hyrjen e madhe, pas të livanisurit, Peshkopi njetër herë lanë duart te vaxhilli, i qellur ka Nëndjakoni, çë pëstaj merrpjesë tek hyrja, i sprasmi; po, ndërsa te tjerët hyjnë të Shëjtërorja, ai qëndron, si më parë, përpara dyervet të shëjta.Ndëse dorëzuesit janë më se një, bëhet i njëjti rit, po lutja priret në shumsin.

Dorëzimet e Shëjta Qishtare, ç’ka Këndonjësi njera te Prifti(pruar arbërisht) protopapasi Emanuele Giordano

dekani i Eparkisë së Ungrës, ka Frasnita (Cs)

QISHA BIXANTINE ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 19 faqe nëndëmbëdhjetë

Dorëzimet e Shëjta Qishtare, ç’ka Këndonjësi njera te PriftiDorëzimi i Djakonit

Gjatë Liturgjisë, pra çë Peshkopi thot Ekfònisin “Dhe lipisitë e Perëndisë të madh e Shpëtimtarit tone Jisu krisht qofshinme ju të gjithë”, dy Djakonë dalën nga Shëjtërorja, marrën kandidatin djakon, çë rri te Solèa, dhe e shkojën nëShëjtëroren, tue bënë tri rrotullime rreth altarit. Nga rrotullim, kandidati puthën Omofòrin e Peshkopit, çë rri ulët përparaaltarit, e katër anat e altarit, ndërsa këndohen:- Dëshmorë të shëjtë, luftuat mirë edhe u shëjtëruat. Lutjuni Zotit të ketë lipisi për shpirtart tanë.- Lavdi tyj, o Krisht Perëndi, ndera e Apostulvet, gëzimi i martirëvet, predhikimi i të cilëvet qe Trinia e njëqënëshme.- Luaj valle, Isaì, Virgjëresha dolli me barrë dhe lindi një bir, Emanuillin, Perëndi edhe njerì. Lindje është ëmëri i tij.Atë tue madhëruar, Virgjëreshën lumturojmë.Kandidati i qaset Peshkopit, çë i bën tri herë shëngjin e kryqes mbi kryet e tij, e bën të nxjerrë Brezin e Mësallën. Pëstajulën gjurin e djathtë e kumbisën ballët mbi altarin. Djakoni: Le të vëmi re! Peshkopi vë dorën e djathtë mbi kryet e kandidatit e thotë me zë të lartë:- Hiri i Perëndisë çë ngaherë shëron sëmundjet e plotëson mungesat, zgjedh djakon nëndjakonin zëmërbutë (N.N.). Përatë prandaj parkalesmi, se të zbritet mbi atë hiri i Shpirtit të tërëshëjtë.Sa më janë mbrënda te Shëjtërorja thonë tri herë: Lipisi, o Zot, çë vjen i përtëritur nga koret. Peshkopi bën njetër triherë shëngjin e kryqes mbi kryet e kandidatit dhe Djakoni thot:- Le t’i lutemi Zotit.Peshkopi vë dorën e djathtë mbi kryet e kandidatit e thotë:- O Zot, Perëndia ynë, Ti çë i dhuron Shpirtin tënd të Shëjtë të zgjedhurvet nga fuqia jote e panjohurshme, se të jenëministra në shërbimin e misterevet të tu të papërlyer; Ti, o rregj, ruaje në shëjtëri të plotë këtë shërbëtorin tënd, çë upëlqeve t’e gradoje në ministrinë e djakonatit me anën time, ashtu çë të ruanjë misterin e Besës, me ndërgjegjje të pastër.Dhuroji hirin çë i dhurove martirit të parë shën Stefan, çë thërrite të parin në veprën e shërbimit tënd. Vlerësoje t’eushtronjë mirë, sipas pëlqimit tënd, këtë urdhër të dhënë nga mirësia jote: se ata çë shërbyen mirë marrën një rrogë tëndershme, e bën se ai të jetë i përsosur. Sepse jotja është rregjëria, fuqia e lavdia, At, Bir e Shpirt Shëjtë, nanì e përherëe në jetët e jetëvet. Amin.Pra Djakoni, me zë të ulët, sa t’e gjegjjën djakonët e tjerë e të përgjegjën “Lipisi, o zot”:- Në paqe le t’i lutemi Zotit. - Për paqen së larti dhe për shpëtimin e shpirtravet tanë, le t’i lutemi Zotit. - Për paqen e terë jetës, dhe për qëndrimin e mirë të qishavet të shëjta të perëndisë edhe për bashkimin e të gjithëve, let’i lutemi Zotit. - Për të ndershmin Episkopin tonë (N.N.), për të nderuarën priftëri e dhjakërinë në Krisht, per gjithë klerin e popullin,le të lutemi Zotit.- Për shërbëtorin e Perëndisë (N.N.), çë nanì dorëzohet djakon dhe për shpëtimin e tij, le t’i lutemi Zotit- Se Perëndia ynë, çë do mirë njerëzit, t’i japë një ministrì djakonike të pastër e të pasharje, le t’i lutemi Zotit- Për këtë katund, për çdo qytet e katund e për ata çë rrinë ndër ‘ta me besë, le t’i lutemi Zotit- Se të na lironjë nga çdo helm, mëri, rrezik edhe nevojë, le t’i lutemi Zotit- Ndihna, shpëtona, kijna lipisi dhe ruajna, o Perëndi, me hirin tënd.- Tue kujtuar bashkë me gjithë shëjtrat të tërëshëjtën, të dëlirën, të përmibekuarën, të lavdëruarën Zonjën tonëHyjlindësen dhe gjithmonë Virgjërën Mari, vetëhenë tonë dhe njerijatrin edhe gjithë jetën tonë Krishtit Perëndi le t’iaparashtrojmë.Populli: Tyj, o ZotPeshkopi vë njetër herë të djathtën mbi kryet e kandidatit e parkalesën:- O Perëndi, Shpëtimtari ynë, çë me zërin tënd të tërëpastruar përshkruajte Apostulvet të tu ligjën e Djakonatit e bëredjakon martirin e parë Shën Stefanin, tue e thërritur të parë në të bënit e këtij sherbimi, sikundër është shkruar tekVangjeli i shëjtë “Kush ndër ju do të jetë i pari, qoftë shërbëtori i të gjithëve”; Ti, rregj i gjithësisë, mblo me plotësìbesje, dashurije, fuqije e shëjtërimi, me zbritjen e Shpirtit tënd të Shëjtë e jetëbërës, edhe shërbëtorin tënd, çë bërë tëdenjë të hynij në shërbimin e djakonatit. Hiri, me të vërtetë, s’i jipet të zgjedhurvet të tu me vënien e duarvet të mia, pome vizitën e lipisivet të tua të shumta, ashtu çë edhe ky çë u lirua nga çdo mëkat, të ardhtit përpara teje, i pafajshëm, tekdita e gjykimit tënd të tmerrshëm, se të marrë rrogën e sigurtë të taksur. Sespe Ti je Perëndia ynë e na dërgojmë lavdiTyj, Atë, Bir e Shpirt Shëjtë, nanì e përherë e në jetët e jetëvet. Populli: AminPra Peshkopi vë mbi mushkun e shtrëmbur të kandidatit Orarin, e thotë me zë të lartë:

QISHA BIXANTINE ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 20faqe njëzetë

- I denjë!çë vjen i përtëritur tri herë nga ata çë janë mbrënda Shëjtërores, e pra nga populli.Peshkopi pëstaj i jep Ripidhin, tue thënë njetër herë: I denjë! , çë vjen i përtëritur si më parë. Kandidati I dorëzuaripërqafohet nga djakonët e vëhet ka ana e djathtë e altarit dhe i bën ajër me ripidhin Dhuratavet të Shëjta.Si mbarohet dorëzimi, jetri Djakon vete tek vendi ku ish, jashtë Shëjtërores, se të mbaronjë litaninë: Tue kujtuar bashkëme gjithë Shëjtrat…Te Kungimi, djakoni i dorëzuar merr kungimin më parë se të tjerët të gradit ‘ tij. Ndë fund, këndon të sprasmën litanì:- Drejt, pasi u kunguam…

Shënim: Kur dorëzimi i djakonit bëhet gjatë Liturgjisë së të Parashëjtëruarvet, djakoni qellet përpara Peshkopit pra çëu vunë mbi altarin dhuratat e shëjta të parashëjtëruara, e më parë se djakoni të këndonjë: Le t’ja plotësojmë lutjen tonëZotit.Riti i dorëzimit, pëstaj, vete përpara si përsipër.

Dorëzimi i Priftit(riti është si për djakonin)

Pas këndimit të Himnit Hjeruvik, dy djakonë venë e marrën të dorëzueshmin, çë rri te Solea, e e qelljën njera përparadyervet të shëjta, ku i vëhen afër dy priftra, i pari e i dyjti, e bashkë bëjën tri rrotullime rreth altarit, ndërsa këndohentroparet:- Dëshmorë të shëjtë, luftuat mirë edhe u shëjtëruat. Lutjuni Zotit të ketë lipisi për shpirtart tanë.- Lavdi tyj, o Krisht Perëndi, ndera e Apostulvet, gëzimi i martirëvet, predhikimi i të cilëvet qe Trinia e njëqënëshme.- Luaj valle, Isaì, Virgjëresha dolli me barrë dhe lindi një bir, Emanuillin, Perëndi edhe njerì. Lindje është ëmëri i tij.Atë tue madhëruar, Virgjëreshën lumturojmë.Peshkopi pra ulet mbi thronin përpara altarit; kur shkojën përpara atij, nga çdo rrotullim, i uljën kryet e i dorëzueshmii puthën gjurin të mbuluar nga Omofori. Kur mbaron rrotullimet, dorëzueshmi i qaset Peshkopit, çë, shtuara, i bën triherë shëngjin e kryqes mbi kryet e tij. I dorëzueshmi pra ulet përgjunja e kumbisën ballët mbi altarin. Ndërsa djakonithotë me zë të lartë: Le të vëmi re, Peshkopi vë dorën e djathtë mbi kryet e të dorëzueshmit e thotë:- Hiri i Perëndisë çë ngaherë shëron sëmundjet e plotëson mungesat, zgjedh prift djakonin zëmërbutë (N.N.). Për atëpoka parkalesmi, se të zbritet mbi atë hiri i Shpirtit të tërëshëjtë.Sa më janë mbrënda te Shëjtërorja thonë tri herë: Lipisi, o Zot, çë vjen i përtëritur nga koret. Peshkopi bën njetër tri herëshëngjin e kryqes mbi kryet e dorëzueshmit, mbi ku njetër herë vë të djathtën, dhe Djakoni thotë:Le t’i lutemi Zotit.Peshkopi thotë të parën lutje:- O Perëndi, pa fillim e pa mbarim, çë je më parë se çdo krijesë e çë nderove me ëmrin “prift” ata çë gjykove të denjëtë plotësojën, në këtë gradë, ministrinë e fjalës sate të vërtetë, Ti, o Rregj i të gjithave, me mirësì dhuroji edhe këtijshërbëtori tënd, me jetë të paqërtueshme e me besë të patundshme, çë u denjove t’e përshkoje në priftërì, të marrë hirine math të Shpirtit tënd të Shëjtë.. Bën të jetë i përsosur, se të të pëlqenjë Tyj plotësisht e të rronjë, si i nget, dinjitetinpriftëror, çë i qe dhënë nga fuqia e paranjohjes sate. Se jotja është fuqia, rregjëria e lavdia, Atë, Bir e Shpirt Shëjt, nanìe përherë e ne jetët e jetëvet. Amin.Pëstaj i pari celebrues thotë me zë të ulët litaninë, aq sa t’e gjegjjën të tjerët e të përgjegjën: Lipisi, o Zot.- Në paqe le t’i lutemi Zotit. - Për paqen së larti dhe për shpëtimin e shpirtravet tanë, le t’i lutemi Zotit. - Për paqen e terë jetës, dhe për qëndrimin e mirë të qishavet të shëjta të perëndisë edhe për bashkimin e të gjithëve, let’i lutemi Zotit. - Për Peshkopin tonë (N.N.) të ndershëm, për priftërinë e tij, për mbrojtjen e tij, ruajtjen, paqen, mirëqënien, e për punëne duarvet të tija, le të lutemi Zotit.- Për shërbëtorin e Perëndisë (N.N.), çë nanì është dorëzuar prift dhe për shpëtimin e tij, le t’i lutemi Zotit- Se Perëndia ynë, çë do mirë njerëzit, t’i japë një priftërì të pastër e të pasharje, le t’i lutemi Zotit- Për këtë katund, për çdo qytet e katund e për ata çë rrinë ndër ‘ta me besë, le t’i lutemi Zotit- Se të na lironjë nga çdo helm, mëri, rrezik edhe nevojë, le t’i lutemi Zotit

Dorëzimet e Shëjta Qishtare, ç’ka Këndonjësi njera te Prifti

QISHA BIXANTINE ARBËRESHE LOZJET E GJUHËS

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 21 faqe njëzetenjë

- Ndihna, shpëtona, kijna lipisi dhe ruajna, o Perëndi, mehirin tënd.- Tue kujtuar bashkë me gjithë shëjtrat të tërëshëjtën, tëdëlirën, të përmibekuarën, të lavdëruarën Zonjën tonëHyjlindësen dhe gjithmonë Virgjërën Mari, vetëhenë tonëdhe njerijatrin edhe gjithë jetën tonë Krishtit perëndi le t’iaparashtrojmë.Populli: Tyj, o ZotPeshkopi vë njetër herë dorën e djathtë mbi kryet e tëdorëzueshmit e parkalesën:- O Perëndi, i tërëfuqishëm, i panjohur në diturinë tënde, içuditshëm në fshehtësirat e mendimet e tu për të biltë enjerëzvet, Ti, o Zot, mblo me dhuratën e Shpirtit tënd tëShëjtë shërbëtorin tënd, çë u pëlqeve t’e ngrëje në gradine priftërisë, ashtu çë të jetë i denjë të rrirë i pafajshëmpërpara altarit tënd të shëjtë, të predikonjë Vangjelin erregjërisë sate, të plotësonjë ministrinë e Fjalës sate tëvërtetë, të të dhuronjë dhurata e sakrifiçe shpirtërorë, tëpërtërinjë popullin tënd me anën e të larit të rilindjes, ashtuçë të mund paraqitet i pafajshëm tek ardhja e dyjtë ePerëndisë të madh e Shpëtimtarit tonë Jisu Krisht, Birittënd të vetëmlindur, se të marrë nga plotësia e mirësisë saterrogën e ushtrimit besnik të urdhërit të tij; se ëmri yt, indershëm e madhështor, është i bekuar dhe i lavdëruar,Atë, Bir e Shpirt Shëjtë, nanì e përherë e në jetët e jetëvet.Amin.Pas lutjes, Peshkopi ngrën priftin e ri e, ture i veshur Orarinnë formë Stolìje, thotë me zë të lartë: I denjë! Pra i vëFelonin, tue thënë njetër herë: I denjë! Kjo përtëritet ngaata çë janë mbrënda Shëjtërores, e pra nga populli. Mbaruar veshja, Peshkopi e priftrat përqafojën priftin e ri,çë pra vëhet tek ana e djathtë e altarit, ndërsa Liturgjia vetepërpara. Kur mbaron Epiklèsja, prifti i ri i qaset Peshkopit,çë i vë te pllëmba e dorës së djathtë bukën e bekuar, tuethënë këto fjalë:“Mirre këtë peng dhe ruaje njera tek ardhja e Zotit tonëJisu Krisht, kur të t’e lypënj”.Marrë pengun e shëjtë, prifti i ri priret tek vendi i tij, tuethënë me zë të ulët “Lipisi, o Zot” dhe Psallmin 50.Parë Ngrëjtjes së shëjtë, prifti i ri i jep prapë Peshkopitbukën e shëjtë e kungohet i pari.Më parë se Peshkopi të bënjë Përlëshimin, prifti i ri thotë,me zë të lartë, përpara ikonës së Shpëtimtarit, lutjen eOpistànvonit.

Dorëzimet e Shëjta Qishtare Fjalë të ngryqësuara

PËR SË GJERI1) kur një nëng vete mirë mbë skollë i thonë se është një...4) bashkë me grepin e thiken mbi tryes7) e rrëmbej për një... e e nxuari jashtë9) bën dritë11) përsiper12) mos ngë ja jep atij, ëme...13) nëng ndihem mirë e djeg, mënd jetë se më zu...

PËR SË GJATI1) ha shumë2) me këtë shkrifej sakuna3) shoh5) mos nëng ha, vdes...6) u nëng jam lëti, po jam...8) thonë se, kur njerí të zë fill, të vjen...10) është a jëma t’yt eti

SOLUZIONE

Orizzontali1 gadhur / 4 luga / 7 krah / 9 linar / 11 mbi / 12 mua13 ethjaVerticali1 grykëmadh / 2 dhokaniqe / 3 ruanj / 5 uri / 6 arbëresh8 helmza / 10 nana

Lucia Cardamoneka Shën Sofia (Cs)

Shprish

Jeta ArbëresheNDËR MIQTË e NDËR GJIRITË

DjovasJeta Arbëreshe

http://digilander.libero.it/jetarbreshe

INTERVISTË E SHKURTËR PROVEDITORIT FRANCO FUSCA, ARBËRESH

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 22faqe njëzetedy

Pyejtje: E prisje se një ditë do t’ishe i thërritur “zotiProveditor”?Përgjègjje: E prisja. Sepse, veç meje, sot n"ng janë tëtjerë Drejtùes Shkollorë nd" Kallabrjet.- Cili qe i pari “mendim” yti? Për Arbëreshët o përkarrierën tënde?- Si Proveditor, karriera ime n"ng ngr"het. I pari‘mendim’ qe p"r Arbëreshët e p"r Skollet Arbëreshe.- I pari problem. Kemi shumë shkolla arbëreshe tëdrejtuara ka Shkolla Lëtire. Si mendon t’i shqitësh kakëto e t’i bashkosh me shkolla arbëreshe? E sa motduhet?- Na sot kemi dy Pole Arbëreshë: atë të Frasnitës(Frasnita, Purçilli, Çifti, Ferma, Ungra, Firmoza); e atëtë Shën Mitrit (Shën Mitri, Shën Sofia, Vakarici,Mbuzati e Strigari). Ky është një realitet shum i mirë.F.Camodeca e E. Broccoli – drejtorët e këtyre dy Poleve- kanë shumë çë të bëjën. U i thash se jam me ta; zëm’e marrmi, mbjatu, iniciative me rëndësì. Po jemi afërNatallevet e nëng më thanë edhe faregjë!...- I dijti problem. Te dica shkolla arbëreshe nëngmësohet fare arbërishtja; te dica të tjera, mësohet gjuhashqipe; te dica mësohet menatet (mbrënda kurrìkulit);te dica, dhesper (kush do); te dica e mëson njëmjeshtër/profesor arbëresh i katundit, te dica e mësonnjë mjeshtër/profesor arbëresh i njetri katund, te dicae mëson një mjeshtër/profesor lëti i shkollës. Si mendont’e zgjidhësh këtë nëngj?- S’është fare le të zgjidhen këta nëngje. Ndëçmbjidemi, gjithë bashkë, mënd bëmi gjë. Llexhën482/99 guverni i Rromës është e e harron ngaherë mëshumë. Bashkitë Arbëreshe, të nëmurat, ca e ndìejënkëtë problem, ca fare. Udha është e rëndë dhe mbë rahj.Na luftomi gjithmonë. Njera çë vdesmi… - Me një fjalë, si mendon t’e realizosh 100% Llexhën482/99 ndër shkollat e katundevet arbëreshë?- Kam pak fuqì. Nd’ish për mua, ndëç mundja, edhe mekëtë Llexhë bëja shumë. E ti e di.- Je një arbëresh, zoti Proveditor, mos e harro! E, përautonominë e Skollavet Arbëreshe të Provinçës sëKosenxës, ti je vërtet “zalli i sprasëm”. - Ti je mik, Gustin i urtë. Autonomia e Skollevet është evret aq Skollet Lëtìre sa Skollet Arbëreshe. Autonominë(Legge n. 59/97, art. 21 e DPR n. 275/99) ndë Talljet,ata çë zotërojën e shtìpjën ngadita nën kembë.

Zoti Proveditor, mos harrò se je arbëresh!I bëra këto gjashtë pyejtje, në telefon, ispetòrit teknik të Miurit Frangjisk Fusca, arbëresh ka Spixana: ka dy

muaj është Proveditor Shkollor i ri i Provinçës së Kosenxës (Drejtori)

SIGNOR PROVVEDITORE, NON DIMENTICARE DIESSERE ARBËRESH ! -

Domanda: Te l’aspettavi che un giorno saresti statochiamato “signor Provveditore”?Risposta: Me l’aspettavo. Perchè, a parte me, oggi non cisono altri Dirigenti Scolastici in Calabria.

-Qual’è stato il tuo primo “pensiero”? Per gli Arbëreshë oper la tua carriera?- Come Provveditore, la mia carriera non si alza. Il primo“pensiero” è stato per gli Arbëreshë e per le ScuoleArbëreshe.

- Il primo problema. Abbiamo molte scuole arbëreshe diretteda scuole italiane. Come pensi di staccarle da queste e diunirle a scuole arbëreshe? E quanto tempo ci vuole?- Noi oggi abbamo due Poli Arbëreshë: quello di Frascineto(Frascineto, Eianina, Civita, Firmo, Lungro, Acquaformosa)e quello di S.Demetrio Corone (S.Demetrio, S.Sofia,Vaccarizzo Albanese, S.Giorgio Albanese e S.CosmoAlbanese). Questa è una realtà molto buona. E Camodeca eBroccoli - i dirigenti di questi due Poli - hanno molto da fare.Io li ho rassicurati che sono con loro: cominciamo aprendere, subito, iniziative importanti. Ma siamo vicini aNatale e ancora non mi hanno fatto sapere niente!...- Il secondo problema. In alcune scuole arbëreshe non siinsegna per niente l’arbëresh; in altre, si insegna la linguaalbanese; in alcune si insegna la mattina (dentro icurricula); in altre, di pomeriggio (facoltativo); in alcunel’insegna un maestro/prof. arbëresh del paese, in altrel’insegna un maestro/prof. arbëresh di un altro paese; inaltre ancora l’insegna un maestro/prof. italiano della scuola.Come pensi di sciogliere questi nodi?- Non è per nulla facile sciogliere questi nodi. Se ci riuniamotutti quanti insieme, possiamo fare qualcosa. La Legge482/99 il governo di Roma la sta dimenticando sempre dipiù. I Comuni arbëreshë, poverini, alcuni lo sentono ilproblema, alcuni per niente. La strada è difficile e in salita.Noi lottiamo sempre. Fino alla morte...- In una parola, come pensi di realizzare al 100% la Legge482/99 nelle scuole dei paesi arbëreshë?.Ho poco potere. Se fosse per me, se potessi, anche conquesta Legge farei molto. E tu lo sai.-Sei un arbëresh, signor Provveditore, non dimenticarlo! Eper l’autonomia delle Scuole Arbëreshe della Provincia diCosenza, tu sei veramente l’”ultima spiaggia”.- Tu mi sei amico, saggio Agostino. L’Autonomia delleScuole sta uccidendo sia le Scuole Italiane che quelleArbëreshe. L’Autonomia (Legge n. 59/97, art. 21 e DPR n.275/99), in Italia, quelli che governano la calpestano ognigiorno sotto i piedi.

JETA E GJERGJ KASTRIOTIT

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 23 faqe njëzetetre

V d e k j a e S k a n d e r b e k u t ( 1 4 6 8 )

Për t’gjënej përforcime ushtarakë dhe të tjera gjella për mengrënë, Skanderbeku njetër herë dha një thirrje të pisëruar, tëdrejtuar mësemë atyre Kombeve evropjanë çë njera ahìerakishin qëndruar jashtë luftës. E shpresonij edhe tëriorganizonij Lidhjen Shqiptare të vitit 1444. E kështu bindibulerët feudatarë sa të mbjidhëshin në Lezhë, ndë janar, tenjë Kuvend i math panshqiptar.Po, dhjaj te vijìllja e Kuvendit, tek zëmra e dimrit, një ushtrìturke, çë vinej ka Kosova, ju sul Shkodrës. Skanderbeku, sizakoni, përgatitej t’i bënij ballë, në krye të trupavet të tijja,kur një ethe mallarje e papritur e shtrëngoi mbë shtrat. Ushtriaarbëreshe këtë herë luftoi pa komandantin e saj, megjithatëkùarti njetër fitore mbi Turqit.Po Skanderbeku, i këputur ka ethja e malaries, pas pak ditëvdis, në Lezhë. Atjè vinej varrosur me gjithë nderat, tekatedrallja e Shën Kollit. Ish dita 17 janar 1468.Vdekja e Skanderbekut suall një shkatërrim të thellënd’Arbëri. Populli arbëresh bir, me të, udhëheqsin elavdishëm, ç’e drejtoi për 25 vjet te lufta e pabarabartë kundërpushtuesit turq. Me ushtrì pak mijëra burrash, me armatimetë pakët, aì i bëri ballë Turqvet, tek 25 luftime, e i mundi: buarvetëm një – sidoqoftë ai nëng ish – dhjaj kur Moisi Golemi etradhëtoi.Skanderbeku mbjoi me turpë dy ndër më të mbëdhenjtësultane turq: Murat II e Mehmet II, e dhjaj kur Turqit ishinnë kulmin e fuqisë së tyre, te një shekull kur ata mbahshin sitë pamundshëm.Fitoret, njera pas jetrës, mbi Turqit provuan se Skanderbekuish një strateg i vërtetë: në lugath, në sprapsjet ose në pritat;kundër kalorsisë së le turke ose kundër kalorsisë së rëndëitaliane. E tija qe një luftë mbrojtëse. Vlerja e tij ushtari estrategu nëng qe e njohur dhe e çmuar vetëm nd’Arbëri, poedhe nga personalitete evropjanë. Burri i shetit anglez ishekullit XVII, William Temple, Skanderbekun e vë ndërshtatë strategët, jo rregj, më të mbëdhenj të Botës. Filosofifrancez Voltaire shkruajti mbi të:”Ndëse perandorët bixantinëkishen qënë si Skanderbeku, Perandoria Lindore u kishshpëtuar”. Skanderbeg qe jo vetëm mbrojtësi i Atdheut t’tij arbëresh ngahordhitë osmane, po edhe luftëtari i një Kombi arbëresh tëbashkuar. Fitoret e tija i ngasen heroizmit të popullit arbëreshe jo ndihmavet shumë të pakta – si trupa, municiona, tëngrëna e turresë – të marra ka papa, ka rregji i Napulit, kaVenetìa o ka Raguza.Ëmri i heroit Skanderbé u bë, për Arbëreshët/Shqiptarët, gjatëshekujvet, sinonim bashkimi në luftën për lirì e pavarësì. Ëmri i Skanderbekut u bë i famshëm e qe shumë i dashur mirëedhe nga populit e shtypur të Ballkanit. Vdekja e Skanderbekut suall tmerr të math ndër oborret endër popullsitë e Evropës. E këto buartin, me Skanderbekun,kështjellën e tyre.(Papa Kallisti III, ndër 1457, kështu i kish shkruajtur

(ec te faqja 24)

(bëri kërkime) Drejtorika Purçilli (Cs)

LA MORTE DI SKANDERBEG (1468) - Per trovarerinforzi militari e nuove risorse alimentari, Skanderbeg lanciònuovamente il suo appello disperato, specie a quei paesieuropei che fino allora erano rimasti al di fuori del conflitto.E si riprometteva anche di ricostituire la Lega Albanese del1444. Convinse infatti i nobili feudatari a riunirsi, nelgennaio, a Lezhë, in una grande Assemblea pan-albanese.Ma, proprio alla vigilia di questa Asemblea, in pieno inverno,un esercito turco, proveniente dalla Kosova, attaccò Scutari.Skanderbeg, come al solito, si preparava ad affrontarli, allatesta delle sue truppe, quando una febbre improvvisa locostrinse a letto . L’esercito albanese questa volta combattèsenza il suo comandante, ma riportò ugualmente un’altravittoria sui Turchi.Skanderbeg, stremato dalla febbre malarica, pochi giornidopo moriva, a Lezhë. Dove veniva sepolto con tutti gli onori,nella cattedrale di San Nicola. Era il 17 gennaio 1468.La morte di Skanderbeg provocò uno sconvolgimentoprofondo in Albania. Il popolo albanese perdeva con lui laguida gloriosa che l’aveva guidato per un quarto di secolonella lotta ìmpari contro i conquistatori Turchi. Con esercitidi poche migliaia di uomini, con armamenti limitati, egliaffrontò in ben 25 battaglie i turchi e li sconfisse sempre:unica eccezione - peraltro lui assente - nell’occasione deltradimento di Moisi Golemi. Skanderbeg coprì di vergognadue tra i più grandi sultani turchi, Murat II e Mehmet II: eproprio quando i Turchi erano al culmine della loro potenza,in un secolo in cui si consideravano invincibili. Le continue vittorie sui Turchi hanno provato che Skanderbegera un vero stratega, in campo aperto, nelle ritirate o negliagguati; contro la cavalleria leggera turca o contro quellapesante italiana. La sua fu una lotta difensiva. Il suo valoredi soldato e di stratega non fu riconosciuto e apprezzato soloin Albania, ma anche da personalità europee. L’uomo di statoinglese del sec.XVII Willhiam Temple include Skanderbegtra i sette strateghi, non re, più grandi del mondo. Il filosofofrancese Voltaire ha scritto:”Se gli imperatori bizantinifossero stati come Skanderbeg, l’Impero Orientale si sarebbesalvato”.Skanderbeg fu non solo il difensore della sua Patria albanesedall’orda turca, ma anche il propugnatore di uno Statoalbanese unitario. Le sue vittorie sono da attribuireall’eroismo del popolo albanese e non certamente aipochissimi aiuti - in truppe, munizioni, viveri e denaro -ricevuti dal Papa, dal re di Napoli, da Venezia o da Ragusa.Il nome dell’eroe albanese Skanderbeg divenne, per gliAlbanesi, nei secoli, sinonimo di unità nella lotta per lalibertà e l’indipendenza.Il nome di Skanderbeg divenne famoso e fu amato moltissimoanche dai popoli oppressi dei Balcani.La morte di Skanderbeg causò grande costernazione nellecorti e tra le popolazioni europee. Quest’ultime persero con

(vjen ka numret 32-41, 44, 46, 50, 52, 54-56, 58, 60, 71, 73)

JETA E GJERGJ KASTRIOTIT

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 24faqe njëzetekatër

V d e k j a e S k a n d e r b e k u t ( 1 4 6 8 )Il nome di Skanderbeg divenne famoso e fu amatomoltissimo anche dai popoli oppressi dei Balcani.La morte di Skanderbeg causò grande costernazione nellecorti e tra le popolazioni europee. Quest’ultime perserocon Skanderbeg il loro baluardo. (Papa Callisto III, nel 1457, così aveva scritto aSkanderbeg:”Non c’è uomo al mondo che non conosca ilvostro eroismo, e che non vi lodi fino al cielo come il piùgrande difensore e nobile comandante della Cristianità”.Papa Pio II lo chiamava:”Instancabile difensore dellanostra Religione”, e “Forte atleta di Cristo”. Ladislao, redi Polonia, lo definiva “il più glorioso principedell’universo”. Il generale Wolfe, difensore del Quebec,diceva:”Skanderbeg supera tutti gli ufficiali antichi emoderni,come comandante di un esercito difensivo”. FanNoli scrive:”Skanderbeg è santo come S.Luigi, diplomaticocome Talleyrand, e valoroso come Alessandro il Grande”.Il Sultano Mehmet II soleva dire:”Se Skanderbeg non fossenato, io avrei fatto sposare il golfo Adriatico con laRepubblica di Venezia ed avrei messo il turbante sulla testadel Papa e la mezzaluna sulla cupola di S.Pietro!”). Quando venne a sapere della morte di Skanderbeg, il sultanoMehmet II esclamò:”Un simile leone non nascerà più sullaterra”. E aggiunse:”Adesso l’Europa e l’Asia sono mie! Guaial Cristianesimo, perchè ha perso la spada e lo scudo!”.Però, per far capitolare Kruja, Mehmet II ci mise altri 10anni (1478) ! E, per avere ragione completamente dellaresistenza degli Albanesi, suo figlio Bajazet dovetteaspettare addirittura il 1506: ben 38 anni dopo la morte diSkanderbeg! Solo nel 1506, quindi, finiva la guerra albano-turca, che era durata più di 60 anni.

(K.Frashëri, op.cit., pp.87-91; Univ.shtet. i Tiranës, op.cit.,pp.300-310; Fan S.Noli, op,cit., 102-117; Cfr: anche: MarinBarletius, Historia e Skënderbeut, (tradotta dal latino),Tiranë1964; Selami Pulaha, Materiale dokumentare osmano-turketë arkivave shqiptare mbi Shqipërinë(shek.XV-XIX), inStudime Historike, 1966/3, pp.133-148; Koço Bozhori,Luftat shqiptaro-turke në veprat e historianëve bizantinë tëshek.XV, in Studime Historike, 1967/4, pp.63-74; SelamiPulaha, Tri kronika osmane të pabotuara mbi luftënshqiptaro-turke të shek.XV, in Studime Historike, 1967/4,pp.225-237; Selami Pulaha, Lufta shqiptaro-turke në vepratekrinistëve dhe historianëve osmanë të shekujve XV-XVII,in Studime Historike, 1968/1, pp,121-160; Zef Mirdita, Apropos du role de Skanderbeg dans la conduite de la lutte dupeuple albanais, in “Deuxieme Conference...”, op.cit.,pp.283-286; Flamur Hadri, Historiografia shqiptare mbiburimet dokumentare dhe letrare të epokës së Skënderbeut,in Studime Historike, 1986/1, pp.109-127; Selami Pulaha,Kërkimet shkencore për periudhën mesjetare osmane nëShqipëri(shek.XV-fillimi i shek.XIX), in Studime Historike,1988/1, pp.119-133).

Vdekja e Skanderbekut suall tmerr të math ndër oborret endër popullsitë e Evropës. E këto buartin, meSkanderbekun, kështjellën e tyre.

(Papa Kallisti III, ndër 1457, kështu i kish shkruajturSkanderbekut:”S’është njerì ndë jetë çë s’njeh heroizmintuaj e çë s’ju lavdëron njera ndër qiell si më i madhimbrojtës e luftëtar bular i Krishtrimit”. Papa Piu II e thërrit“I palodhshëm mbrojtës i Besimit tonë” dhe “Atlet ifuqishëm i Krishtit”, Lladizllau, rregj i Polonisë, e caktonej“më i lavdishmi princ i Botës”. Gjenerali Wolfe, mbrojtësii Kebekut, thonej:”Skanderbeg ja ‘rrën gjithë oficerevet tëvjetër e të rinj, si komandant i një ushtrije mbrojtëse”. FanNoli shkruan:”Skanderbg është shëjt si Sh.LLuixhi,diplomatik si Talleyrandi, trim si Aleksandri i math”.Mehmet II kish zakon të thonej:”Ndëse Skanderbeku s’ukish lerë, u kisha bënë t’martohëshin gjinë deti Adriatikme republlikën e Venetìsë; e i kisha vënë çalimën mbikryet e Papës dhe gjimsëhënën mbi kupolën e ShënPjetrit.!”).Kur xu se Skanderbeku kish vdekur, Mehmeti IIthërriti:”Një luan si aì s’do të lehet më mbi dhenë”. E shtoi:“Nanì Evropa e Azia janë të mia! Mjerezì Krishtrimit,sepse buar shpatën e mburonjën!”.Po, për të bën e binej Kruja ndër duart e tij, Mehmeti II vunjetër dhjetë vjet (1478)! E për të vënij përposh tërësishtqëndresën e Arbëreshëvet, i biri i tij Bajazet pat ‘ pritënjera ndër 1506: 38 vjet pas vdekjes së Skanderbekut. Vettek ai vit, prandaj, mbaronej lufta arbro-turke, ç’u kishngjatur më se 60 vjet.

(fund)

(+39) 0981-32539jetarbreshe@libero.it

DORËSHKRIMET ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 25 faqe njëzetepesë

Albresh Turq e të Kërshter,gjith nji gjuhje e gjith gjiri,ehjmi thikt e tënes nderndë duem kemi autonomi.Vet me ehjt na mund e kemiSi ka Turku zëmer qeni.

Ehjt e thikt, çë nderen ngrëjenbën e kemi autonomin…Këto vet mund na lëshojensi ka Turku, çë na nxin!...Si ka thonjt e Turkut likneve shkuljen ehjt e thikt!

Mos ja lipmi më me t’mirme të qar e me të truer!...Kem i strosemi pahir

Mbreti Zog rroftit një qind vjetse librarti vëllezërit tan:rroft sa dìalli çë ndë qiellit shkepttek dheu in edhè mbatan.

Për harén gjithë Shqipërisë rroftit Mbreti i Albanisë! Gjithë me gaz, haré gjithmonrri nganjë ni ndë shpizaz tij,se më Turku së na kallonnde të na vras si motit dij!Për harén…Marko Bozzari e Zaveljiedhe Skanderbeku çë vdiqkan dhe atà haré si gjeli

ndë qifrat vrin, më të ligj armiq!Për harén…Ni ju vashez, ju kupilje,zëni vallen me haré,e shumë shprishni trentafiljeZogut Mbret e bëni haré.Për harén …Ngrëhi dhe ju djelme e të rie me flamurin më dorë,këndoni të mirzit çë nganjë di

ndar katundet e ndar hor.Gjithë ahíarthin jeta thrret: Rroftit, rroftit Zogu Mbret!

Rroft vartèta Zogu Mbret;rroft par të mirit vllezërit tan.Rroft e paft gjithmon shëndetpar Arbreshzit ku do jan!

Rrofsh, oj Zog, e ki haré se kur të dùash, me ti’ na ke!

të ja shkulmi ka ato duer.Ndë s’ju zdrethshim, së na e jep,e pa zëmer gjith na rjep!...

Shok, ndë duemi autonomi,zëmi e i zdridhemi si pik.Dreq na ljshonemi, gjiri,ndë ju ngjesh’shim me kto thik.Kto ka Turku vet na ljshojene si pleqzit na nderojen.

Mos më presmi mir ka Turku,qen i eger fare i mir.Petk e gjak na ha si ulku…nderen tën s’do fare t’dir.Njo si kavsh na mban e losen,

te mbrej gjakut tën na strosen.

Mos më presmi autonomisi ka Turku me të mir…Frihet gas sa i pjasjen sitkur ja lipmi. S’do t’na e dir.S’do t’na ljshonj të bëjmi vet,se t’e gzojmi me shëndet.

Shok, aq Turq sa të Kërshter,marrmi ehjt nderen të ngrëjmi.Gjith të keq si vrundullerruejmi gjakun tën të ljshojmi. Gjith nji golje, shok-gjiri,thrresmi:”T’fala Autonomi!...”.

(5 shënmartirit 1899)

Kle i gjetur ka u nj'ìn atdhetar pllatanjot, shkruar me duar si motit ka dhën Luç Brunetti (1873-1943), ka viti 1937-1938,për rregjin e Shqipërisë, Ahmet Zogu I (shih: C. Bellusci, Plataci - Pllàtni: Cronologia storica dal Medioevo ad oggi,Trebisacce, aprile 1998, pp. 133-135), ç'sod, me kazjunan e Qindvjetorin e pavarësinë të Atdheut tanë, shtipjam për t'paranherë ka nj' rivistë pse rregji Zogu i parë luftoj kundër Turqvat për t'librarni Shqipërinë ka ata. (Costantino Bellusci, ka Pllatni)

Një poezi e pabotuar e prof.Carlo Brunetti-t (Pllatën/Cs, 1873-1943)

Një poezi e pabotuar e papasit Bernardo Bilotta (Frasnitë/Cs, 1843-1918)

Kangjeli ‘ AutonomisëKjo është një poezi e pabotuar, e shkruar ka Bilota për Kongresin Ndërkombëtar Orientalist ç’u mba Rromë, te viti 1899.Atjè Bilota foli, lëtisht, për lashtësinë e gjuhës arbëreshe dhe mbi prejardhjen e saj ka gjuha pelasgjike; dhe ndë fund tëfjalimit të tij, djovasi këtë poezi të tijshit arbëreshe. Gjëndet te një fashikull fletësh, format protokolli, 10 faqesh -cm.21,4x30,3, të lidhur bashkë ka një karficë/fermaglio metalike. Titulli origjinal është: “Cangjelji Autonomis” (Innodell’Autonomia); strofat, gjashtëvargjëshe, janë 7; tetërrokëshe, rimë ABABCC. Në përgjithësì 36 vargje. Data e Kangjelit,5/11/1899. Teksti - i pjerrë ka autori edhe në gjuhë italiane – s’ka pothuaj fare korrigjime, domethënë gjëndet në formë tëpërpunuar. Alfabeti i tekstit poetik përmban edhe këto shkronja greke: #, $, %. (Drejtori)

A Sua Maestà Zogu I (Mbreti i Albanisë)

Ndëse do të shkruash mbiJeta Arbëreshe

(+39) 0981-32539 / jetarbreshe@libero.it

KËNDON ARBËRIA

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 26faqe njëzetegjashtë

Festivali XXXI i Këngës Arbëreshe

QytetiTekst: Meri GulliMuzikë: Roland GulliKëndon: Ketlin Pjalmi (ka Shkodra)

Ndjehem i vrarë rënkon trupi im dhe i vajzës që e kam pranë që pranë e kam... Ti hënë e zbehtë ngrohi këmbët e mia të zbathura që ecin vetëm drejt …ato pa adresë Ku je ti, vajzë me qytetin ishim shokë humbëm gjithçka që deshëm ajo nuk kthehet te ne

Në ecjen tënde gjithçka sot m'u duk e zbrazët. Qeshën me ty frikacakët dhe ata që baltë mbi ne hodhën. Dhe sot… E vetme je ti perballë meje e vrarë është ëndrra ndaj sytë e tu përgjumjen s’e duan

(refren) Ata që flenë me zërin tonë pranë do na kenë në këtë qytet të vjetër ku jeta tashmë lind

Larg do të shkojmë, ndoshta joshumë zemrën e lamë te ky vend ku unëdhe ti u deshëm shumë dhe deri larg …në harrim

Lotët u derdhën... Mbi faqen tënde të brishtë ku koha gjurmë ka lënë ato i shoh Me flokët luaj unë ndoshta tani më i qetë se më parë si në ëndërr

KëngëTekst e Muzikë: Giorgio La Valle (ka Mbuzati)Këndon: Giorgio La Valle

U sonde rujta ndër qiell e pe seng’ishin reish një natë e ëmbël si buza çë ti kedy ylëz të shkëlqyer u shihja nd’ata sye më hytin te kjo zëmer kopile, oj dashuri.

Mbanj mend kur të shtrëngoja atje kudielli perëndone fjalët çë ti më thoje u nëng i harronjpra pak e pak fërnoi ky mall kjo dashurie i vetëm u qëndrova ndë mes t’kësajgjitonìsi lumi dal’e dalë vete te dejti i madhti ike e më harrove e u jam vet e qanj.

Mbaje mend...djeTekst e Muzikë: Maria AntoniettaMarcovicchioArranxhìme Muzikorë: VëllezëritScaravaglione Këndon: M.A.Marcoviccio (ka Spixana)

Mbaje mend? Oj mbaje mend, dje,kur ngudirej jetambrënda tek ëndërrat te sytë, njera tezëmra?dje kur jeta ishe më ftetë e një lotbëhej det...Mbaje mend, oj mbaj mend, ishimkutjend e herashkonej, oh, venej pa presë e pamallkime...

Dje oj kishim zëmrën me malle vdeqja rrinej llargu! Mbaje mend, oj mbaje mend sa vjeterdhe e me rrovesi mall te zëmra si shok te pënxjerat time...

E isha lule oj te pranverapjot me kullure e adur ka veraçe virej te një grastë ka një dritsoreku hapej deti e një diell si ar...Sa mendime të bukura oj djekur moti pundarej ndëç kishe prese një nëmuri pjot me turresçë na thernej lotë e mosnjeri vdis...

E mban mend, oj mbaje mend dje tekio shpi qetësiafjit oj thërrit e nëng shkonej një ditëpa një thes pjot me fjalë çë hapej nga herëkur më thoje, kur më doje kur fshehtëmë tandojete një shtrat pjot me lule e përllunxole qiella pjot me liri...

E fjuturoja tek ajri i hollëçe frinej ka deti pjot me adurenjer’ te ballkuni ku rikamarjagjith’ ëndërrat time e gjithë gëzimet...Sa mendime të bukura oj djeçë shuhen sot te ky qiell i ziçë më nxuar mall e lumturise nëng je më ti!

(Shën Mitër-Cs / 18 gusht 2012)

E para e klasifikuar E dijta e klasifikuar E trejta e klasifikuar

... ishim të dy Ku je ti, vajzë me qytetin ishim shokë humbëm gjithçka që deshëm ajo nuk kthehet te ne

Në ecjen tënde gjithçka sot m'u duk e zbrazët. Qeshën me ty frikacakët dhe ata që baltë mbi ne hodhën. Dhe sot… E vetme je ti perballë meje e vrarë është ëndrra ndaj sytë e tu përgjumjen se duan.

KËNDON ARBËRIA

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 27 faqe njëzeteshtatë

Këngën popullore zgjodha

Tekst: Ylli KallojaMuzikë: Dorian KallojaKëndon: Ndoja Kristi (ka Shkodra)

Këngën unë a kam në zemër,të këndoj kam shumë dëshirë.Mirëpo sa të zgjedhësh këngën,qenka tepër e vështirë.Në fillim zgjodha poetinzgjodha një kompozitor.Ritmi djalë di vetë sekretin,zgjodha ritmin popullor.

Këngën unë kur e dëgjovae pëlqeva edhè vetëe mendova, e mendovapse mos ta këndojmë duet

Refreni (2herë)Erdhi vajza, erdhi djalinip, stërnip të Skëndërbeut.Që të tundet festivalinga thesari i mëmdheut

Thonë se unë kam vesh muzikëndoshta kjo është e vërtetë.Më pëlqen muzikë klasike,për me shokët këndoj rrep.Nga gjithë këngët që provovame muzikë edhè me fjalë,këngën popullore zgjodha,të këndoj në festival.Sot unë ndihem shumë e lumtur.Fjalën tuaj mezi pres,me duèt u bë e bukur,mund të ketë më shumë sukses.

Festë e madhe

Tekst: autor i panjohurMuzikë: Carmela ScretiKëndon: Marta Argentina (ka ShënMarcani-Ta)

Oj festë e madhe sot ka shtëpiame këng e vallje sot festë e re;sa festë sot, o shtëpia jonime këng e vallje sot ditë e re.Ieghzna, Ieghzna e Ieghzna, Ieghzna bashkë me ne.Sa bukur festë sot nga katundime këng e vallje sot ditë e re.Sa festë sot, o shtëpia joni,me shumë vajze sot festë e reIeghzna, Ieghzna e Ieghzna, Ieghzna bashkë me ne.

Festa grande

É festa grande oggi a casa miacon canti e balli, oggi è festa nuova;quanta festa oggi, o casa nostra,con canti e balli oggi è un giornonuovo.Vieni, vieni e vieni,vieni insieme a noi.Quanta bella festa oggi nel paesecon canti e balli oggi è un giornonuovo.Quanta festa oggi, o casa nostra,con tante ragazze oggi è un giornonuovoVieni, vieni e vieni,vieni insieme a noi.

“Pizzica” nd’zembra

Tekst e Muzikë: Leonardo BelvedereKëndon: Daniele Giumentario(ka Shën Marcani-Ta)

Zembra ime, zembra ime, zembraime, (di herë) vallje e kënge, vallje e kënge,vallje e kënge; (di herë) biemi qerq, biemi qerq, biemi qerqme pak verë, (di herë) pak verë, pak verë, pak verë gjithëkrishtèrvet (di herë) shumë vajze, shumë vajze, shumëvajze pickur (di herë)

Pizzica nel cuore

Cuore mio, cuore mio, cuore mio(due volte)danze e canti, danze e canti, danze ecanti; (due volte)dammi un bicchiere, dammi un bic-chiere, dammi unbicchiere di vino,un po' di vino, un po' di vino, un po'a tutta la gente (due volte)molte ragazze, molte ragazze, molteragazze son pizzicate

Festivali VII i Këngëtarëvet të vigjël Arbëreshë(Pllatën -Cs / 12 gusht 2012)

E para e klasifikuar E dijta e klasifikuar E trejta e klasifikuar

Ho scelto un canto popolare - Il canto ce l'ho nel cuore, / ho tanto desideriodi cantare / Se anche a scegliere un canto / è molto difficile. / All'inizio ho sceltoil poeta / ho scelto un compositore./ Il ragazzo conosce bene il segreto del ritmo,/ ho scelto un ritmo popolare./ Quando ho sentito il canto / mi è piaciuto tanto/ ho pensato, ho pensato / se non si potesse cantare in duetto./ Ritornello (2volte) É venuta una ragazza, è venuto un ragazzo / nipote, pronipote diSkanderbeg. / Che possa vibrare il Festival / dal tesoro della terra materna /Dicono che ho orecchio musicale, / forse è vero. / Mi piace la musica classica,/ per i miei amici canto il rep./ Tra tutti i canti che ho provato / con la musica econ le parole, / ho scelto il canto popolare, / di cantare al festival. / Oggi misento molto felice. / Con ansia sto aspettando una vostra parola, / con un duettosi è fatto bello, / può avere più successo.

KOMPOZITORËT TANË ARBËRESHË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 28faqe njëzetetetë

I ëmbël e i thart

Ka gjitonìa mbanj mend u krijatùrkallarnej dielli e ka ruga një adurme të ngrën e jet i lodhur ka ftigae maçarelet çë mbjidhshin ka shpia

E ka vinela e ngrohur ka vohatë ruaj ti grua e bukur çë mai njohamë dezje një zjarr ndë kurm e ndë jetnjë zjarr çë më djeg oj edhe sot!

E nën ballkunit ulët sipër një gurtë ruaja i mbazmartur si mund rri një krijatùrme një grik e hapt e sìu ndër shalmbjohsha me mall ma isha vet djal

Kur hija mbrënda shpija mbullihejte buza tëndë e ti çë qeshjembi shtrat djersë te zëmra turpme mallë e vdekie qindroja uKur mbijdhsha mbrënda i mbullitur ndër qetsingrah një milë vjet e ndër zëmër vetmidoja se mëma më mbracarnej një cikse te stomaqi qanduar si një thiknjë mallëngjim e madhe si një detçe më nxir frimën e bëhsha më vetma mëma zienej e tata çë tritse ish von e nëng kallarsha ndër tries!…

Shkuan një qind vjet, mbeta llargu ka shpijasot nëng jam krijatur e ka gjitonìanjë macarele çë hipet te një murmë dezën te zëmra i njohur një adhur

Me djers e mall e mallëngjimi ëmbël e i thart e një shërtim

E ka vinela e ngrohur ka vohatë pe papana grua çë mai të njohae ka ballkuni ulet sipër një gurmendonj se sot nëng jam më krijatùr

Jam burr e tat e ti sot më pjake vetëm si lula kur ësht më e thatngrëhem e ikinj e mbullinj sitsa të mbanj te zëmra i pundartur një lot

Arrivùn Natallet !

Se arrivùn NatalletKem bëmi gjithë PresèpinKarramunxe e fishkarùlTure i ràtur udhë e udhëTure i ratur udhë e udhëGra e burra e kràtur!

Se arrivùn NatalletKem bëmi gjithë PresepinShën Bomini nd’at grutëMe at lopë e at gadhur!Ofta e lopës e frimë gadhuriE mbajin ngrohtë ka manxhaturi.Shën Mëria e Shën Xhuzepa e prisin ma harèSe arrivùn Natallet e Shën Bomini u lè.Mos harroni Natallet andikuKanarikul me miàl fikuE teku vatra një kucar lisiArra e mjendulla nd’ atë trisE tek trisa një rrogjiçk me verëNa rrëfien prallzat çë thojin një herë!Nana thoni një kockazelTatëmadhi bini një tarandèlNa i dojim shumë mirë Ndër Natalle i puthim dorinE na jipiin pesë llirë!Se arrivùn Natallet e Shën Bomini u le!

E’ ARRIVATO IL NATALE - E’ arrivato il Natale / Edobbiamo fare tutti il presepe / La zampogna e il fischietto /Suonando per le strade / Uomini e donne e bambini.// E’arrivato il Natale /Dobbiamo fare tutti il presepe / Il bambinellonella grotta / Con il bue e l’asinello / L’alito del bue e quellodell’asinello / Lo riscaldavano nella mangiatoia./ Maria e SanGiuseppe lo aspettavano con allegria / È arrivato il Natale eGesù Bambino è nato! // Non dimentichiamo il Natale di untempo / I cannaricoli con miele di fico / E nel camino un troncodi quercia / Con noci e mandorle a tavola / E a tavola unabrocca di vino / Raccontavamo la favole di un volta / La nonnaci raccontava degli aneddoti / Il nonno suonava una tarantella/ Volevamo molto bene a loro / E a Natale gli baciavamo lamano / E in cambio loro ci davamo 5 lire.// E’ arrivato il Natalee Gesù Bambino è nato!

Francesco Scaravaglioneka Spixana (Cs)

Raffaele Bloiseka Ferma (Cs)

DOLCE E AMARO - Del vicinato ricordo io da bambino / al tramontare del sole (si sentiva) per la strada un odore / di ciboe di vita vissuta / e i gattini che a sera rientravano in casa…// Dal vicolo riscaldato dalla calura estiva / ti guardavo, donna bellache non ho mai conosciuto. /che mi accendevi un fuoco nel corpo e nella mia esistenza / un fuoco che ancora oggi mi divora …// Sottoil tuo balcone seduto su una pietra / ti osservavo imbambolato come potrebbe osservare un bambino / e con la bocca apertaguardavo tra le tue gambe / riempiendomi di passione… Ma ero solo un Bambino!!! // Quando entravo dentro la tua casa sichiudeva / tra le tue labbra… E tu ridevi…/ Sul letto il sudore, nel cuore la vergogna! / Io restavo solo con la passione e lamorte ! // Tornando a casa chiuso nel silenzio / mi sentivo addosso mille anni e solitudine nel cuore…/ Avrei avuto bisogno che

(ec te faqja 32)

POEZI ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 29 faqe njëzetenëndë

Giovanni Frateka Ruri (Cb)

Costantina Florioka Qefti (Fg)

Andrea Glavianoka Kuntisa(Pa)

Nicolò Ferraraka Kuntisa (Pa)

Kur drita shket Kur ishtë e murniret M’e kënda t’marr ëndërraO menatet shpejtKur drita shket Kur çjevca madh shkëlqen e bën hje Bën hje e shkëlqen Gja kunulla kur vete mbë gjumÇë tundet jo pak Çë tundet jo shum. Atëherna m’e kënda t’marr ëndërra. Kur drita shket Mendja folën vet e vet Muina ngë gjen Drigulizën haren. Drit e ëmbël drit çë shket. Pas ngrin djelli! Me atë ajër si patrunMe atë gaz çë do t’marr dhun Gjakun prjer: uj e djers.Trut ngë bënjën më një parsh Zëmbra shtrëmbet si fill kasht Di tet nënd pes o gjasht Po kjo bajt më del përjasht. T’errenj hera u pres e presHera ëndërrs…Kur drita shket.

QUANDO LA LUCE SCIVOLA -Quando va oscurandosi / Mi va disognare / O al mattino presto / Quandola luce scivola / Quando il gelso grandeluccica e ombreggia / Ombreggia eluccica / Come la culla quando s’avviaal sonno / Che si muove non poco / Chesi muove non molto./ Allora mi va disognare. / Quando la luce scivola / lamente parla tra sé a sé / Ansie non trova/ Solletica la felicità /. Luce dolce luceche scivola. / Poi s’alza il sole / Conquell’aria da padrone / Con quel sorrisobeffardo / Il sangue muta: acqua esudore. / Il cervello non muove più unpasso / Il cuore si storce come un filo dipaglia / Due, otto, nove, cinque o sei/Sempre questo fango mi fuoriesce. / Chearrivi l’ora io attendo e attendo / L’oradi sognare…/ Quando la luce scivola.

Afër ditës Dolli djelli te pujata me një parë këpucë të arta!Hënza u zbardh dhe kalon,prapa resë i qullon!Qetu qetu, nganjë nganjëedhe illëzat ngë janë më.Ngë frin varé, ngë tundet fletëte kjo herë ashtu e qetme.Edhe rabeku te dega qëndron,shkundën shendët e ngë këndon.Nga menatë këtë mërakull shohe nga herë një mëndim më ze:Çë do më bjer kjo ditë e re ?Dhëmbje o haré ?

ALBA - E’ spuntato il sole al declivio/ con un paio di scarpe dorate! / La lunasi imbianca e tramonta / e dietro lanuvola si addormenta! /Silenziosamente, ad una ad una / anchele stelle scompaiono./ Non spira vento,non si muove foglia / in quest’ora cosìquieta. / Anche il passero sul ramo sta, /scrolla le ali e non canta./ Ogni mattinaquesto miracolo ammiro / e sempre unpensiero mi assale: / cosa mi porteràquesto nuovo /giorno? / Dolore ofelicità? /

Hora jonë * Hora JonëSi je e tristuar hora imeHor çë u ngë njoh më.Ngë ë më gjinde çë ec te rrugatHora ndrojti, ndrojti edhe te shpitë.Pështrimi isht gjithë bër i kuq Nderimi lipe, dielmit thon gjithve “ti”Çajen çarren mosnjeri i thot mosgjë Edhe mëmat ngë i mbësojën më. Te mesha i ven pak gjindeU ngë ndihem më te hora imeJanë shumë gjinde të huaj te hora jonë Çë ngë gjëkojën arbëreshë E shtrëngojën edhe neTë gjëkojëm si ataAshtu pak e pak gluha jonë zbiretE mundën ata. Ngë janë më Mullirë çë bluajnë drith Ngë janë më linonjë çë bëjën valjëNe më petkaqepës për burra, ne mjekrarNani lipset edhe shëbërtira te hora jonëE gjindet zën të vejn te tjera horJam shumë i tristuar edhe u ezëmbrën më ngetKërkojëm të ngrjiëm pamet ktë hor eshkret.

IL NOSTRO PAESE - Com’è tristeil nostro paese, / Paese che nonriconosco più. / Non c’è più gente perle strade / Il paese è cambiato anchenelle case. / I tetti sono tutti rossi /Manca il rispetto, i bambini danno atutti il “tu” / Rompono tutto nessuno lirimprovera / Anche le mamme non lieducano più./ A messa ci vanno pochepersone, / Io non mi sento più nel miopaese / Ci sono molti provenienti daaltri paesi / Che non parlano arbëreshë./E costringono anche noi / A parlarecome loro, / Così a poco a poco lanostra lingua si perde / E vincono loro./Non ci sono più mulini per il frumento/ Né più oleifici per l’olio,/ Né sarti peruomo, né barbieri. / Ora inizia amancare anche il lavoro, / E la genteva altrove / Sono molto triste anch’io emi fa male al cuore / Cerchiamo disollevare di nuovo questo povero paese.

* Këto dy poezi i dërgoi prof.shaAnna Fucarino, kuntisjote)

LE RAGAZZE DI CONTESSA -Il mio paese, Contessa / è noto per lebelle ragazze./ Conosco una ragazzamolto bella : la bocca piccola / come un

anello, / gli occhi belli come due prugne/ il viso bello, rosso come una ciliegia./Non è troppo alta, /ma dritta come unacandela./ Mi basta guardarla una solavolta per /scoprire quant'è bella, / ed imiei occhi brillano di gioia.

Kopilet e Kuntisës *Hora ime, Kuntisa,isht e gelur pér kopilet e bukura. Njoh një kopile shumë të bukur:Golën e vogël si një unazë,sytë e bukura si dy kumbulla, faqen e bukur, e kuqe si një këshi. Ngë isht shumë e glatë,po e drejtë si një qëri.Më jarren sa t'e varrenj një herë sa tënjoh sa isht e bukur,e sytë më mblohen me haré.

POEZI ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 30faqe tridhjetë

Vetëm një re

Një ditë e nxehtë me ca vare kana detit i kaltër u ngre një re. Shpejt shpejt hipi te qjella, si tarandisha fluturon te faleja. -Te ku jam, çë vend isht ki? Shih sa bukur, sa hajdhi! Male, fusha, lume e dhera, kush e di çë janë këto era? Ashtu këcejti pë ca mot, pas u lodh e i shkavi një lot. E pika pika lagu gjithë botën: lagu maçen, lagu lopën, lagu burrat çë punojën edhe zogjtë çë këndojën. Atëherë djelli i artë ju qas e i tha: -Re e vogël, pse qa? -Jam vetëm, ngë kam njarì! Ku ka vete u nani?

-Mos u trëmb, priru, varé! Shih sa re janë atje! Kishtu ajo pati hare, u pror e vajti me tjerit re.

SOLO UNA NUVOLAUn giorno caldo con poco vento

dal mare azzurro si levò una nuvola.Presto presto salì in cielo,come una rondine vola al nido.-Dove sono, che luogo è questo?Ammira quanta bellezza, quanta gioia!Monti, valli, campi e fiumi,chissà cosa sono questi profumi?Così danzò per un po’, poi si stancò e le cadde una lacrima.E goccia a goccia bagnò tutta la terra:bagnò il gatto, bagnò la mucca,bagnò gli uomini che lavoravanoed anche gli uccelli che cantavano.Allora il sole dorato le si avvicinò e disse:-Piccola nuvola perché piangi?-Sono sola, non ho nessuno!Dove andrò io adesso?-Non temere, volgiti, ammira!Guarda quante nuvole sono là! Così essa si rallegrò,si voltò e con le altre nuvole andò.

Mirupashim!

Kur ndë dimër prapa llastrave rriÇë shiu këllon ture shënguar faqet e timCa herë mëndja shum prapa të siallKaq çë bi t’e shosh me një shqep ndë siGjith at’i vjetër mot çë me mallsi të thot:

Mirupashim, e bukura jetë,Mirupashim, e dashura pranverë,mirupashim, e ëmbël rinìsi gjithsej nga ai mot çë qe.

Sa është merëngor të shosh edheKur ndë ruga përpiqëshim naE më fitnje e më ruanje me ata të çelura si.Ture më thënur “malli im, malli im më je vetëm ti”.

E si lotët të tharta të arrvuan ndë gojëAhierna vëhe re atë çë pa ditur lëreve moj ti,nanì i qajturi ngë të jep më gjëpo për gjellën e kurmin gjith të siallnjë i tundur i fort, e me një mall shërtime të thot:

Mirupashim, të dashura shok,mirupashim, të bredhura bashk,mirupashim katundit gjith,si gjithsej nga ai mot çë qe.Sa është i ndiejtur të kujtosh edheKur për sheshe moj vejim na,E gëzohshim, e qeshim me të lumtura siPo zëmëra e marrur na thoj mirupashim…mirupashim edhe.

ARRIVEDERCI - Quando d’inverno sto dietro le finestre/ E la pioggia gocciola quasi da sfiorarmi la faccia, / a voltela mente mi porta indietro / tanto da farti vedere con unvelo sugli occhi / tutto quel tempo passato che conmalinconia ti dice:/ Arrivederci o bella vita, / arrivedercicara primavera, / arrivederci dolce gioventù./ Come a tuttele cose di un tempo che fu. / Come è triste vedere ancora /quando ci incontravamo per le vie / e mi parlavi, e miguardavi con occhi accesi / mentre mi dicevi: “l’amoremio, l’amore mio sei solo tu”. / Ma la vita e tutto il tuocorpo tremano / Ed un amore sospirante dice: / Arrivedercicari amici, / arrivederci ai giochi insieme, / arrivederci atutto il paese, / come a tutte le cose di un tempo che fu./Come è toccante ricordare ancora / Quando per i rioni noiandavamo / E ci divertivamo e sorridevamo con la felicitànegli occhi / Ma il cuore ci diceva……arrivederci……arrivederci ancora.

Carolina Bucci nga Qefti (Fg)

Gennaro Tavolaroka Shën Benedhiti (Cs)

DjovasJeta Arbëreshe

http://digilander.libero.it/jetarbreshe

POEZI ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 31 faqe tridhjetenjë

Suor Arta è una ragazza shqiptare, da tempo vive in Italia e il3 novembre ha preso i voti. Suor Arta lavora nel piccolo asilodi San Giacomo di Cerzeto ed è molto amata dai bambini edai genitori. Il 7 novembre, il Priore della Confraternita dellaMadonna del Buon Consiglio Giacomo Maiorano, iConfratelli e gli abitanti di San Giacomo le hanno preparatouna grande festa. Erano presenti anche i genitori di Arta, ilfratello e la sorella venuti dall’Albania. Dopo i saluti delparroco di San Giacomo Don Antonio Baffa ha preso la parolal’Ins. Stamile Carmine e le ha dedicato questa composizione:

Shumë herë

Shumë herë lipëmpërçë një klan pë atë çë desh me gjithëshpirt e nëng e kapatër.Nganjë ka ne kapatër shumë, kaq shumëse mendja shërben t’imëndoj.Atë çë kishi dashërtë kishi ja u ka vjetërndë zëmër e zëmërarrah e rrah natë e ditëe namarisët.Klan zëmëra ashtusi klan çuni kur dosisën. Klan zëmërapë atë çë deshi me gjithëshpirt’ e nëng e kapatër.

Molte volte

Molte volte mi chiedo /perchè uno piange per /quello che desideravacon tutto / lo spirito enon l’ha / avuto./Ognuno di noi ha / avutotanto, così tanto / che lamente fatica / a pensarlo./ Quello che avrei voluto/ avere io è rimasto / nelcuore e il cuore / batte ebatte notte e giorno / es’immalinconisce /Piange il cuore così /come piange il bimboquando vuole / la mam-mella. Piange il cuore /per quello che volle contutto / lo spirito e non loha / avuto.

Giuseppe Galloka Shën Marcani (Ta)

Carmine Stamileka Shën Japku (Cs)

Motrës Artë

Tek lulishti i t’inë Zotinjë lule e re na solli moti;është një lule e bardhë edhe e kuqee bukur është si një bubuqe.

Kjo lule vurtet e mirëvjen nga një dhe çë nëng është litir;vjen nga dheu i Shqipërissa të i bënj ndér Perëndis.

Kësaj lule i thon Artëështë e re, e urtë e pa mbëkat;Zotin Krisht ajo do mirëdhe e lutën për arbreshë e për litirë

E dashura Artë, na të duam më mirëpse je arbëreshe e jo liti’;ndë katund të duam për shumë motsa të na burtosh nga dita tënë Zot.

Me atë zër vurtet i ëmbilti ki të na bësh të mirë si ëngjij;e djalërave çë i bën skollëka t’i thuash të lutin Krishtin nga orë.

Ka t’i mbësosh të lutin edhe Shën Mërinme mall, me besë e me dhotrin;atë Shën Mëri e bukur çë arru nga Shqipëriaçë gjithë na mbajm ndë zëmër e te shpia.

Na sonde këtu me mall arrùmsa të gëzohemi me tij vurtet shumë;arrum edhe sa të të bëjim ndere të pim bashkë një qelq me verë.

Ndë këtë ditë e lumtë shumëurime të bëjim sa ujë siell një lum:pash një jetë e gëzuar dhe e gjatëe besa jote ka të rritet ditë e natë.

Na nga herë i truhemi Shën Mërissa të t’ndihënj ndë këtë punë çë nga qielli u nis,po ndëse ndonjë herë fuqia të mangonmos u trëmb se Perëndia nëng të harron.

A SUOR ARTA - Nel giardino di nostro Signore / è natoun nuovo fiore; / è un fiore bianco e rosso / ed è bello comeun bocciolo. / Questo fiore veramente bello / viene da unaregione non italiana; / viene da una regione dell’Albania/per onorare nostro Signore. / Questo fiore si chiama Arta,/ è giovane , intelligente e casta; / ama ardentemente ilSignore / e lo prega per gli albanesi e per tutti. / Carasorella Arta, noi ti vogliamo più bene / perché seiun’albanese come noi; / nel nostro paese devi rimanere permolto tempo / per parlarci continuamente di Dio. / Con latua voce veramente dolce e convincente / devi trasformarenoi tutti in angeli buoni /e ai bambini che vengono a scuola/ devi insegnare ad invocare sempre il Signore. / Deviinsegnare loro ad invocare anche la Madonna, / con amore,con fede e con apprendimenti dottrinali, / quella bellaMadonna venuta dall’Albania / che ognuno di noi porta nelcuore e a casa./ Noi siamo venuti qui questa sera coldesiderio / di rallegrarci veramente con te; / siamo venutianche per onorarti / e per bere insieme un bicchiere di vino./In questo giorno veramente felice / ti facciamo tanti auguricome un fiume in piena. / Possa tu avere una vita lunga efelice / e la tua fede possa crescere sempre più. / Noichiediamo alla Madonna / di aiutarti nel tuo lavoro volutocertamente dal cielo / e se qualche volta la forza ti dovessevenir meno, / non temere perché il Signore non tiabbandonerà mai. /(Shen Japk/San Giacomo 7 shenmartir/novembre 2012)

POEZI ÇAME E SHQIPE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 32faqe tridhjetedy

Moikom Zeqonga Çamëria

Basri Capriqi nga Çamëria

Shaip Beqiringa Çamëria

Bedri Miftaringa Çamëria

ÇamëriaAjo ë midis emrit tëndSi syri me thikën ngulurSi lulja me gjarprin rrotullSi gjëma që djeg mishin të gjallëDhe gjakun që mpikset ngadalë

Çdo plagë e hapurZinë tënde ka brendaDhe ankthin tim breg

Ç’thonë bubullimat e tuaQë kurmin ta shkallmuanËndërr në çengel stuhish

Ç’udhë të dëftuan vetëtimatTokë e kruspulluar në vete

Sa gjatë të lamëSa thellë të çanëOh përse të qamë

Ti mbajte frymën mbi valaKur vetulla urash të ranëNdër humnera të gjallaDhe skundra të preu ballinAtlantidë e re shqiptare

Prapa flatrave të tuaNdër re e mjegulla të mpiraÇel dita ime me bebëza të ngrira

Zemra t’u bë herbarium baladash

SonteSonte doja të isha lot malliNë sytë e çamëveTë rridhjaNë mjekrat e ashpra të burraveNë faqet e kuqe të nuseveNë gushat e bardha të vajzaveDhe pastaj të avullojaTë ngrihesha si re mbi hapësiratErërat e veriut të shtynin drejt jugutTë ndaleshin mbi ÇamëriToka dhe qielli të elektrizoheshin nga malliTë kulloja nga lart si shiTë laja lotët e nënaveLotët e nuseveTë shuaja mallin e zhuriturTë trojeve tona të lashtaTë laja eshtrat e të rënëveQë i shkel këmba e zervistëvePastaj të qëndroja mbi qiellin e ÇamërisëYll shprese

Zosimea

Ç’thotë vargu shqip a tingëllon a rrjedh a shtrihet së gjeri a këputet në mesa lind më shumë në dimër a vdes pas luleve të verësÇo gisht Naim Frashëri të largojmë Ali Podrimjen nga gjimnazi i Gjakovëss’mbeti fjalë pa u thënë u kullot bari u mbush thesiti je fajtor për të gjitha dhe për bagëtinëti vogëlush, kryenjeri.

Qafa e Botës

Qafa e botës. Këtu është Mali i Dhimbjes,Shkëlqejnë vetëtimat mbi refugjatët,Duke nuhatur gjakun që pikon.Oi, oi. Plakat kokëlidhura,Në ecje tundin duart.Oi, oi. Lëkunden në ritin e erërave.Oi, oi. Një nuse e re – ja, lindi një fëmijëNë kapërcimin e Qafës së Botës,Si t’ia vemë emrin?Delet blegërinjë thekshëm,Drama e tyre si e njerëzve, nxitojnë e pjellin

në ecje qengja,Lëpijnë gjakun e kripur të vetes.Horizontet fustanellën e Osman Takës përhapinMe mijëra pala.Qafa e Botës.Jugu me oitë elegjiake të erërave.Qielli i gjakosur nga plagët e rrufeve!

DOLCE E AMARO - mia madre mi abbracciasse un poco / perché nel petto piantato come un coltello / sentivo una malinconia grandecome il mare / che mi toglieva il respiro lasciandomi ancora più solo, / ma mia madre era intenta cucinare e mio padre gridava/ che era tardi e non scendevo a tavola! // Son trascorsi cento anni , sono rimasto lontano da casa / oggi non sono più un bambinoe nel vicinato / un gattino che sale sopra un muro / mi accende nel cuore un odore conosciuto / di sudore ,passione e malinconia/ dolce e amaro come un dispiacere // e dal vicolo riscaldato dalla calura / ti ho rivista di nuovo donna mai conosciuta… / Dalbalcone seduto su una pietra / mi sono accorto che non sono più un bambino!// Sono uomo e padre e tu oggi più vecchia / solacome il fiore quando è più secco! / Mi alzo e me ne vado chiudendo gli occhi / per tenere, nel cuore, ferma una lacrima! //

POEZI ÇAME E SHQIPE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 33 faqe tridhjetetre

Arian Lekanga Çamëria

Alisa Velajnga Valona

Agron Tufanga Çameria

Shkelqim Llanajnga Gjirokastra

Plakat çame

Plakat çame flenë mbi çati si re të lara

Janë kthyerfjalosen në gjumë me gjelat e erësdhe falin klumësht për udhëtarët në shkallë.

Varret nuk janë më,i shkulën si pupla të bardha,i shpërndanë me kripën mbi gjokset e nuseve,por plakat mbajnë mend ato kohë vajzërie,kur lulet i mbillnin në zemër,ku qëndisnin me pe të kaltër fjalën paqë,mbajnë mend djemtëqë thyenin koka të forta arrash në vallen majë thembrës në prag,mbajnë mend nerënxat, ullinjtë me verore në llërë...

Çamëria është fara e fjetur në bark.

Ju që udhëtoni në tokë: përplasini këmbët!Ju që lundroni brigjeve në det: përplasini dallgët!Ju që fluturoni në qiej: përplasini duart, bëni pak zhurmë,që të zgjohen nga gjumi plakat e bardhatë shkundin mandilet dhe retë të hedhin shiunqë kthen zogjtë tek foletë.

Monologu i një poeti çam

Ç’të bëj me kujtesën,me kujtesën që spraps ardhmërinë? – Ajo përmbyt të tashmet: të tashmet vdesin ndër vorbullat e Stiksit që lag Çamërinë.

Pyesni poetin sa zgjat kujtesa dhe ai ju thotë:- Sa jeta e vdektarëve pështjellë në shpërgëjte këngëve e vajeve,Sa jeta e ëndrrave e dhimbave që bartin nëpër botë,sa rimishërimi i pengjeve dhe fest’ e mortarëve.Dhe kënga e vaji derdhen e rrojnë në kujtesën

e brezaveqë spraps ardhmërinë dhe të tashmen shtangon:Në tokën e mbrujtur prej shkrumbit dhe eshtravedhe Çami i mbramë do rikthejë

ku frym’ e pragut gjëllon.

Të përndriturit at Emanuele Giordano-s

Përkulur, përsiatet përmbi shkrimore,motnueshëm, i zbardhur burri mendimtarballëndritur – At Emanuele Giordano,zotnisht i lindur prej dere arbërore.

Frymën e Zotit tërë jetën përhapësonzemrave arbëreshe padà besim i jep,i bën mendjelartë dhe ndjenjat ia mprehfisnikërisht, dhe shpirtrat ia lehtëson.

Tëk të dy Brigjet shqiptar’e arbëreshëkundrojn‘ tek Ati një yll çë s’shuhet kurrë,që dijes s’Lemit përjetë i shton një shkrolë,si një brerore e artë, për një zoteshë.

Ujane

Portokaj më dhuruan netët. Portokaj dhe forma të heshtura trupash që u shtangën në të vetmen pikë uji mbi frut.

Si në një ujanë të dirsur këngëzimesh epshore… (Peshkopi, dhjetor 2009 )

Krrokame Krrokame sorrash në qiellin alpin shpon ajrin tejpertej.

Stinë për t’u kaluar është dimri i dashur. Me ajër të ftohtë që të ngec në fyt prej viktima shpendesh. (Peshkopi, dhjetor 2009)

MërgatëMbaruan MoxartëtE mbramja melodi e Rekuiemit tingëlloi mbrëmë në orëndymbëdhjetë të mesnatës. Salierët putheshin qetësisht me të dashurat e tyre nëkopshtin ku u shua melodia. Dhe asnjëri prej tyre nuk e vuri re, se trëndafili më i bukur,u shkërrmoq në një pluhur rozë. Ata putheshin! Pa mundur të kuptonin dot asnjë shenjë. Kishin harruar se s’ishin te perjetshëm!

ARTIKUJ E STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 34faqe tridhjetekatër

Më afër shqipes së sotme standardeprof.dr. Imri Badallaj

Fakulteti i Filologjisë, Universiteti i Prishtinës

Dy fjalë për veprimtarinë e autoritProtopapas Emanuele Xhordano u lind në Frasnitë më 1920. Rrjedh nga në familje intelektuale arbëreshe. Shkollimine ulët e bën në vendlindje dhe më 1933 hyn në Seminarin e Grotaferratës në Romë, ku edhe kryen Gjimnazin. Më 1938shkon në Pontificio Collegio Greco dhe në Universitetin Papësor Angelicum studion filozofinë dhe teologjinë, ku edhemerr liçencën në teologji dhe më 1945 u bë famullitar i Ejaninës. Që atëherë, kur edhe këndoi të parën mesh filloimisioni i tij, jo vetëm si prift, por lidhet me Eparkinë, duke u marrë në mënyrë aktive për mbrojtjen dhe ruajtjen earbërishtes në liturgji. Prandaj, në Komisionin Liturgjik të Muzikës Bizantine dhe të Artit të Shejtë i rreket edhe ipërkushtohet përkthimit të teksteve përkatëse. Në Institutin e Shkencave Religjioze G. Stamati ligjëroi: Liturgji,Kristologji, Eklesiologji, Gjuhë greke, Gjuhë arbëreshe dhe Muzikë bizantine.Gjatë punës së tij krijuese, fetare dhe shkencore boton:më 1957 boton Folklor arbëresh në Itali; më 1963 boton Fjalor i arbëreshëve të Italisë; më 1967 boton në Shqipëriveprën e Bilotës Shpata e Skënderbekut ndë Dibrët Poshtë; më 1972-1983 drejton revisten Zëri i Arbëreshëvet; më 2000boton edicionin e dytë të Fjalorit me plotësime të reja. Po në këtë vit e përkthen në arbërishte dhe e boton Vangjelin eShën Matesë. Më 2002, së bashku me të nipin e tij dr. Agustin Xhordanon, themelon Shoqatën Kulturore Jeta Arbëreshe.Si bashkëautor boton veprën në dy vëllime Alfabetizzazione Arbëreshe nën kujdesin e Shoqatës Aiadi të Ungrës. Më2005 boton Himne liturgjike bizantino-arbëreshe. Më 2005 boton Gramatikë Arbëreshe nën kujdesin e Komitetit tëPakicave Gjuhësore dhe të Ministrisë të të Mirave Kulturore. Më 2006 përkthen dhe i boton Katër Vangjelet. Më 2006boton Mbledhje këndimesh arbëreshë (çë këndohen Ejaninë e Frasnitë).Ka bashkëpunuar me Shejzat e E.Koliqit, me Zgjimin e A.Greco-s, me revisten Il Cittadino Canadese, që e drejton inipi Vasil Xhordano (senator i tanishëm i Italisë), ndërsa momentalisht revisten e drejton i nipi i tij, Vitori (i biri iAgustinit).

Gramatika ArbëresheGramatika Arbëreshe e Emanuele Xhordano-s hapet me një parathënie të vetë autorit, në të cilën shpjegon metodologjinë,që e ndoqi gjatë procesit të hartimit dhe destinacionin e saj për arbërishtfolësit. Prandaj, ai u drejtohet lexuesve dhestudiuesve të këtij teksti me fjalët: “Kush shkruan arbërisht s’ka të shkruanjë me gabime. Kur shkrimi është pa gabime,lexuesi xë; ndëse ka gabime, lexuesi harron edhe atë që di! Për këtë, kush e shkruan lik arbërishten do korrigjuar”. Sipasautorit të kësaj Gramatike, ata që shkruajnë arbërisht duhet ta zgjedhin të folmen më të avancuar, se vetëm kështu mundtë krijohet një “koinè” e arbërishtes.Sidomos ndikimet e huaja, shton autori, kur ato depërtojnë sidomos në strukturë, e dëmtojnë dhe e zvetënojnë thellëgjuhën.Gjuha bazë në këtë Gramatikë është arbërishtja dhe niset me shpjegimin e sistemit tingullor, duke prekur edhe disa njësifonetike, si theksin, apostrofin dhe rrokjen.Mirëpo, njësitë gramatikore, sidomos ato morfologjike shtrohen dhe shpjegohen në masën e duhur, duke filluar që ngaemri me të gjitha kategoritë gramatikore, çfarë vë në dukje se disa emra që në shqipen standarde janë të gjinisë femrore,në këtë tekst gramatikor kalojnë në kategorinë e mashkullorëve, si: furri, shoshi, buzi, këpurdhi etj. Ndërsa emratasnjanës: dyllët, ujët, mishtë, plëhtë, vajtë etj., që gjithashtu në shqipen e përbashkët kanë kaluar në radhën e emravemashkullorë, në arbërishten e përdorur në këtë Gramatikë figurojnë dhe trajtohen si asnjanës, që si të tillë kanë njëdenduri të konsiderueshme.Sa i përket sistemit të rasave, i pranon gjashtë rasa, por nominativin, akuzativin dhe vokativin, funkcionalisht i sheh tëbarasvlershëm. Po kjo dukuri ndodh edhe me gjenitivin dhe dativin.Kapitullin e mbiemrit, në tekstin Gramatika arbëreshe, Xhordano e ka trajtuar mjaft gjerësisht. Ky kapitull hapet mepërkufizimin përkatës të mbiemrit dhe vazhdon të flasë duke ilustruar me shembuj karakteristikë për mbiemrat cilësorëe caktorë, madje për mbiemrat e nyjshëm dhe të panyjshëm, të parmë të prejardhur e të përngjitur. Në veçanti ështëtrajtuar gjinia e mbiemrave cilësorë, ku ndër të tjera në këtë Gramatikë mbiemrat e parmë dhe mbiemrat e prejardhurpa nyja të përparme gjininë femërore e bëjnë duke marrë mbaresën -e.Përemrat janë shtruar dhe shpjeguar, duke i parë të klasifikuar: në përemra vetorë, dëftorë, pronorë, lidhorë, pyetësdhe në të pakufishëm. Te përemrat vetorë veta e parë e shumësit del me na, d.m.th. ruhet trajta e vjetër e gjuhës shqipe,të cilën formë e hasim në shumë të folme të sferës dialektore dhe në shkrimet e shkrimtarëve të moçëm.

Gramatika Arbëreshe e Emanuele Xhordano-s

ARTIKUJ E STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 35 faqe tridhjetepesë

Rovena VataQendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë

Më afër Shqipes së sotme standarde

Romantizmi shqiptaro-europian në veprën e Serembe-s

Kapitulli ku bëhet fjalë mbi foljen zë numrin më të mathtë faqeve në këtë Gramatikë dhe pa dyshim edheshpjegimet rreth këtij segmenti gramatikor janë fort tëvëmendshme, ku për secilën kategori gramatikore të kësajpjese të ligjëratës shpjegohen dhe shtrohen shembuj, tëcilët reflektojnë veprime a gjendje nga situatat ndër më tëndryshmet.

Mënyrat e foljes janë pesë, çfarë do të thotë se nëarbërishten e Gramatikës Arbëreshe të Xhordanos,admirativi nuk ka gjetur përdorim, por trajtat epashtjelluara: participi, infinitivi dhe gjerundivi, jo vetëmse janë vënë në dukje, por edhe janë shpjeguar mjaftgjerësisht.

Duke qenë i vetëdijshëm autori, se foljet e parregulltajanë më të vështira për folësit e arbërishtës, ai merr dhe ishtron në një varg paradigmash, duke i vënë në segmentine zgjedhimit disa, që i janë dukur si më të veçanta.Shikuar në përgjithësi ose thënë më mire, kur këtëGramatikë e krahasojmë me gramatikat e hartuara ngaitalo-arbreshët e tjerë, ky tekst gramatikor na del shumëmë afër shqipes së sotme standarde.

Zef Serembe lindi më 1843, në fshatin arbërësh tëKalabrisë, San Cosmo Albanese, Strigari, dhe vdiq më1901 në San Paulo të Brazilit. Poezia e tij ka gjithnjë njëtemë themelore, qoftë ajo edhe poezi filozofike, erotikeapo edhe atdhetare. Në poezi ai futi motive që nga ato mevlerë shprehjeje më të vogël e deri tek ato me ngarkesë tëmadhe emocionale. Poezia e tij ishte poezi e një dashurie

fatkeqe, varfëria e madhe e pengon atë të bashkohet me tëdashurën e tij. Në poezinë e Serembes u shfaq tendenca ethellimit të karakterit aktual të temës patriotike dhe të njëdepërtimi më të thellë të kohës. Serembe është poet indjenjës së dashurisë, ai mbetet poet edhe në prozën e gjatëtë jetës së tij - edhe në tragjedinë e jetës së tij. Konfliktikryesor që përshkon poetikën e tij, është konflikti midisshoqërisë dhe individit, i ri ky konflikt për letërsinë tonë,por i njohur në romantizmin europian, si efekt ipakënaqësisë e i zhgënjimit. Vargjet e Serembes thurinsituata të ndryshme shoqërore, por edhe vetjake. Po tënisemi nga kalvari i jetës së tij, atëherë do ta kuptojmëedhe më mirë forcën shprehëse që karakterizon poezinë etij, e cilësuar ndryshe edhe si poezi vrullesh e pasionesh.Ajo është e karakterizuar nga fryma elegjiake dhe nganotat e thella të dhimbjës, vetmisë, braktisjës, zhgenjimit,por edhe të vdekjës. Këtu poezia e Serembes merr edhengjyresë realiste. Sipas Klara Kodrës: “Poezia e Serembesështë poezi tipike e dualizmit romantik”1 . Poezia eSerembes ka dy pole qendrore, dashurinë dhe atdheun.Motivi i dashurisë zë një vend të rëndësishëm, por të gjerënë poezi, ai e sheh dashurinë, bazohet mbi kontraste tëshumta e të vazhushueshme, si kontrasti ndërmjet brengëssë dikurshme dhe gëzimit të sotëm, kontrasti ndërmjetbrengës së dashurisë së poetit dhe mospërfilljes së vashës.Në krijimet erotike të poetit, vihet re edhe një altruizëm ithellë, poetin e shqetëson kurdoherë lumturia e së dashurëspara së tijës. Edhe në rastet më të thella të trishtimit, praedhe kur ai s’ka më asnjë shpresë, sepse është i braktisurnga të gjithë, e bën pjesë të dhimbjës së tij, vuajtjen evashës. Dashuria shijohet në lirikat e tij, përmes dhimbjëshe pshetëtimash shpirtërore pa ndonjë hov gastor. Dashuriapër të është e ndjerë, e fortë dhe herë-herë e vrullshme dhegjithmonë e shoqëruar në dhimbjën ose së paku, ishte embushur me trishtim. Pra, mund të themi se, motive ipoezisë lirike është, dashuria e zjarrtë dhe këmbëngulësenga ana e poetit, ftohtësi dhe indiferencë nga ana e sëdashurës, së cilës përunjësisht i lutet që të jetë më pak eashpër:

“E po qese ndopak edhe më do, Kthe fytyrën nga malli e ngazëllo” (Serenatë).

“Dashuria e poetit ishte e madhe, e brendshme, ajo gjendejkudo në qenien e tij. Ajo është një dashuri e perënduar nëlindje, që pas perëndimit e lë zjarrin përvëlues në shpirtine poetit”2 . Veçimi artificial i lirikës dashurore nga gjithëkrijimi i poetit dhe interpërtimi i dramës shpirtërore, nëmënyrë të shkëputur nga rrethanat e jetës sociale, përbën

(ec te jetra faqe)

Vangjeli+

Fjalor(të Emanuele Giordano - s)

!uro 30Ccp. nr. 12994760

Associazione Culturale “Jeta Arbëreshe”87010 Eianina / Purçill (Cs)

Romantizmi shqiptaro-europian në veprën e Serembe-snjë nga elementet kryesore të poetikës së Serembes. Përmes ëndërrimesh të së nesërmes e përmes asaj që shkeli në jetë,poeti e kuptoi fytytën e hidhur dhe të ëmbël të kësaj bote. Ajo - vasha për Serembën ishte gazi e vaji i tij, gëzimi e hidherimi, shpresa dhe dhembja, ndaj me sa fuqi shtrihet jehonae dhimbshme e dridhës e antitezës së vargut:

“E gaz e lot, o vashë je për mua tiNë zemrën e poetit zënë vend gazi e helmi,Në zemrën time gaz e helme rrinë”.

Që krijojnë antitezën e madhe jetësore e shpirtërore, por në të njëjtën kohë, kjo antitezë është dhe ngrohtësia e ndjenjësnë varg dhe fuqia më e madhe artistike e lirikës së tij.Pra kemi mall e mallkim-dashuri e urrejtje. Në jetë ndeshet e mira dhe e keqja, e bardha dhe e zeza ndaj dhe këto antitezagjejnë vend në poetikën e Serembes. E liga jetësore dhe ajo njerëzore krijon kontrast me shpirtin e bardhë të poetit.Dashuria e poetit ndaj vashës, nuk u shua kurrë edhe pas mërgimit të saj, edhe pas vdekjes së saj, atë e mbante të lidhurme dashurinë e saj kujtimi dhe ëndërrimi. Edhe pse e ndau largësia fizike, tek ai kurrë nuk ka pasur një distancë ndarjejeshpirtërore. Por, poeti vuante edhe nga mospërfillja e vashës dhe kjo përbënte pikën më të lartë të mjerimit të gjendjësshpirtërore të tij. Pas vdekjës së vashës dhimbja merr dimensione, përmasa të mëdha shpirtërore. Sipas studiuesit SabriHamiti: “Lirika e tij përmban në gji një humbje, një humbje-tragjedi e njeriut”.3 Antiteza e të gjitha motive, në poetikëne Serembës gjenden të mishëruara, tek lirika “Elegji” e “Kujtim”. Sipas Rexhep Qosjes: “Vjershat e Serembes, janëhistori të zemrës së tij”4. Në poezinë “Elegji” vihen në pah dhimbjet shpirtërore, ndeshim kontrastin mes jetës së trazuar,disharmonisë së saj dhe harmonisë. Të kjo poezi, Serembe, pothuajse të gjitha temat e dashura për romantikët europianënë përgjithësi, i ktheu në tema të tij. Kështu për shembull, tema e vetmisë motiv thellësisht i dhimbshëm, tema e fatit,si një forcë e errët armiqësore për njeriun, tema e harmonisë qiellore si strehë e mundshme nga realiteti i hidhur, temae dashurisë fatkeqe etj. Serembe e koncepton dashurinë herë si shërim e herë si shpëtim, por më vonë dhimbja dhemeditimi do të bëhën shoqërueset e tij në poezi. Kjo vjershë është pasqyra më besnike e lëkundjeve shpirtërore të poetit.Rasti i misticizmit ku e çon vuajtja altetnohet me dëshirën e zjarrtë për një lumturi njerëzore, që nuk realizohet dhe qëe bën poetin të shpërthejë në revoltë:

“Asnjë dashuri në gjiSçmë lulëzoi dhe në mendje...”

Kujtimet u gatuan vazhdimisht në zemrën e tij. Shkrirja e natyrës me ndjenjën del më qartë dhe më organike se kudotjetër. Përshkrimi me nota elegjiake i jep vjershës një pamje krejt tjetër; ai shpreh dëshirën për t’u larguar sa më shpejtnga kjo botë; të harronte:

“Ta harroja këtë botë,Ku të gjithë të ligat janë!”

Poeti duket sikur kërkon të arratiset nga ky realitet dhe kërkon që të ngjitet lart e më lart. Atje ku yjet heshin valle. Nëkëtë vjershë, që është njëhohësisht është kryevepra e Serembes, përdor shumë edhe krahasimin: sy si yje, balli i ëmbëlsi rrezja e qiellit të zbukuruar.Jep kushtrimin e tij lirik ndaj dashurisë së tij për vashën. Veç po të puthja atë buzëmerxhane, por puthja nuk është veçsenjë ëndërr për poetin, pasi vasha e zemrës ka vdekur dhe nuk mund të zgjohet, dashuria fle në varr! Të Elegji janë shkrirëme mjeshtëri të rrallë motive erotike, filozofike dhe motive të natyrës. Natyra bëhet pjesë e elementit përshkrues, kudhimbja është stoike, sikur ajo është shkrirë me meditacionin. Sipas K.Kodrës: “Elegji është një farë ditari lirik ipoetit”.5 E ndërtuar në formën e monologut rrëfim, formën e dashur për romantikët. Vjersha duket sikur zbulon çdoskutë të shpirtit të poetit, ndryshe këtë vjershë mund ta quajmë edhe si vajtim kozmik i humbjes tek poeti. Ndëra vjersha“Kujtim” është një nga vjershat më tipike romantike. Nostalgjia, joshja nga bota e kujtimeve kanë gjetur një shprehjeorigjinale. Momentet e hovshme të pasionet altelnohen me çaste meditimi. Kontrastet e forta shprehin në mënyrë tëgjallë dhimbjen e thellë të poetit, iluzionin e tij të përkohshëm se po i kthehet lumturia e shkuar dhe dëshpërimi i dyfishtëkur zëri i arsyjes i thotë se, vasha nuk do të ngrihet më nga varri.Motivi i ëndrrës si largim nga realiteti i dhimbshëm shkatërrohet. Vjersha është e çmbështjellë me një atmosferë dhimbjetë thellë. Ai kërkon që fytyra e vashës së vdekur të jetë për të, burim mendimesh fisnike dhe frymëzuese, për një lartësimmorali. Kjo vjershë karakterizohet nga lirizmi i thellë, psikologjizmi e introspeksioni, me vargje njëmbëdhjetë rrokësh e mestrofa gjashtëshe. Dhimbja hedh mbi të nota elegjiake. Në të dy vjershat “Elegji” dhe “Kujtim”, përmes një lirizmi tëkulluar kanë gjetur shprehjen e tyre të plotë, problemet filozofike dhe shoqërore-etike, që mundonin poetin. Këto vjershakarakterizohen nga ekuilibri midis ndjenjës, spontanitetit të frymëzimit dhe përmes punës së kujdesshme artistike. Janë

ARTIKUJ E STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 36faqe tridhjetegjashtë

Romantizmi shqiptaro-europian në veprën e Serembe-svjersha meditative-lirike dhe pasqyronjë kontraditen e përhershme midis idealit të poetit dhe realitetit, në to gjejmëkrahës motivit të vetmisë e të kujtimeve, tabllo plot dritë nga jeta si dhe kontrastin midis misticizmit dhe dëshirës përgëzimet e jetës. Poezia Shën Mërisë Virgjër, është një poezi ku poeti shpreh dhimbjen e tij, këtu ai shfaqet krejt ndryshe,si një njeri i pangushulluar, si një njeri i vetëm, i braktisur, tashmë jo vetëm nga dashuria e jetës së tij, por edhe ngaShën Mëria. Poeti përdor çiftet ditë-nata, helm-vret, e sotmja që ngrys dhe e nesërmja që zhyt. Këto elemente janë gjetje origjinalee poetit, të cilat janë bartëse të një ngarkese të madhe emocionale. Serembe shpreh braktisjen nga Shën Mëria, madjeai nuk kërkon më ndihmë asaj sepse nuk beson dhe nuk shpreson më në të. Ajo-Shën Mëria-është e largët për të: Sipas A. Stratigoi-t: “Dhimbja, notat pesimiste janë zotëruese në këtë poezi, por kjo dhimbje nuk e bën poetin të përdorëmalllkime e fjalë sulmuese të furishme, nuk e shtyn as që të ngrerë krye kundër shoqërisë dfhe as kundër zotit”.6Në këtë sonet poeti e ka humbur përfundimisht shpresën të feja, ai duke mos gjetur rrugëdalje e vështron jetën mepesimizëm. Pra, ky sonet, shpreh gjendjen e poetit që e shpie kah fundi, i cili kërkon së paku një pikë të mbështetjes sëreferimit, para së cilës do të ndërtojë, nga plaga e vet, tregimin përfundimtar apo rrëfimin. Poeti i lodhur nga realiteti dhe i mërzitur, shëtit me mendje hapsirave qiellore dhe gjen aty paqen dhe harmoninë eëndërruar: “Poezia Natë është në vazhdën e temave kozmike të romantizmit europian dhe të kujton vjershën Pafundësiae Leopardit”.7 Qetësia e përkohshme që reflektohet në harmoninë, ekulibrin e formës, merr trajtat e një poezie romantike.Serembe krahas lirikës erotike, meditative-filozofike lëvroi edhe lirikën atdhetare-patrotike. Fakti që Serembe, si dheshumë bashkëatdhetarë të tij, jetonin larg atdheut, në krahun tjetër të brigjeve të Adriatikut, i këndoi me mall vendit tëtë parëve të tij. I këndoi bukurisë shqiptare, natyrës, trojeve ku shekuj më parë jetuan të parët e tij, këto lirikakarakterizohen nga përshkrimi luftarak, me tone të larta e të zjarrta.

1) Klara Kodra, “Veçori të stilit në poezinë e Serembes”, Vepra poetike e Zef Serembes (Monografi), Naim Frashëri, Tiranë1975, f. 134; 2) Sabri Hamiti, “Poetika e kontrastit”, vepra letrare 7, Letërsia filobiblike-Letërsia romantike, Faik Konica,Prishtinë 2002, f. 205; 3) Po aty, f. 215; 4) Rexhep Qosja, “Vjersha lirike”, Histori e letersisë shqipe, romantizmi vëll. III,Toena, Tiranë 2000, f. 21; 5) Klara Kodra, “Veçori të stilit në poezinë e Z. Serembes (Monografi)”, Naim Frashëri, Tiranë1975, fq 135; 6) Albert Stratigoi, “Zef Serembe”, Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-1944, Nasho Jorgaqi, NaimFrashëri, Tiranë 1979, f. 192; 7) Po aty, f. 81.

La poesia dell’arbëresh Zef Serembe (1843-1901) ha sempre un tema fondamentale, sia quando è filosofica, erotica opatriottica. Serembe è poeta del sentimento dell’amore, egli resta poeta anche nella lunga prosa della sua vita, anche nellatragedia della sua vita. La sua poesia ha due poli centrali, l’amore e la patria. Il motivo dell’amore occupa un postoimportante, ma vasto nella poesia; egli lo prova l’amore, e questo si basa su molti e continui contrasti, come il contrasto trail tormento del passato e la gioia del presente, il contrasto tra il tormento dell’amore del poeta e lo sdegno della ragazza.Nelle creazioni erotiche del poeta, si nota anche un altruismo profondo: il poeta si preoccupa sempre della felicità dell’amataprima della sua. Dopo la morte della ragazza, il dolore assume grandi dimensioni spirituali. Secondo lo studioso HabriHamiti, “la sua lirica conserva in seno una perdita, la perdita-tragedia dell’uomo”. L’antitesi e tutti i motivi della poesiaserembiana si trovano incarnate nella liriche “Elegia” e “Ricordo”. Secondo Rexhep Qosja, “le poesie del Serembe sono lastoria del suo cuore”. Nella poesia “Elegia” spiccano i dolori spirituali: incontriamo il contrasto fra la vita disturbata, la suadisarmonia e l’armonia. Serembe concepisce l’amore a volte come guarigione e a volte come salvezza, ma più tardi il doloree la meditazione diventeranno le sue compagne nella poesia. Serembe, accanto alla lirica erotica e meditativa-filosofica, hacoltivato anche la lirica patriottica.

ARTIKUJ E STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 37 faqe tridhjeteshtatë

Letërsia bashkëkohore Arbëreshe, e pasqyruar te “Jeta Arbëreshe”Në historinë e kulturës arbëreshe gazetarinë dhe letërsinëi gjen pranë e pranë si dy motra që janë ndeshur, po edhekanë bashkëpunuar njëra me tjetrën për ta ngritur lartflamurin e identitetit kombëtar.Në shekullin XX letërsia arbëreshe përjetoi një rilindje tëdytë. Pasi kishte qenë në prag të shuarjes, pas shuarjes sëindividualitetit të fundit të fuqishëm krijues Zef Skiroit qëecte në rrugën e rilindasve arbëreshë, flaka e saj do tërindizej me një varg individualitetesh krijuese që kishintë gjithë veçanësinë dhe karakterin e vet tëpapërsëritshëm: Dushko Vetmo (F.Solano), Vorea Ujko(D.Bellizzi), Vinçenc Belmonte, Buzëdhelpri (AugustinJordani), Lluka Perrone, Zef Skiro di Maxho, Zef Skirodi Modika, Zef del Gaudio, Kate Xukaro, Enxa Skutari,Pjetër Napoletano e të tjerë.Krahas poetikave të vetaindividuale, tepër të veçanta, këta poetë i bashkonin edhedisa karakteristika të përgjithshme: fryma patriotike sipohim këmbëngulës i etnosit, evidencimi i problematikësshoqërore ku gërshetoheshin probleme ekonomike dheprobleme të diskriminimit si minoritet dhe si pjesë e juguttë pazhvilluar të Italisë (në këtë problematikë vihej re njëdukuri, ajo e “emigrimit të dytë” me karakter ekonomik,pas emigrimit të largët politik), fryma fetare si tregues ispiritualizmit në një botë gjithnjë e më tepër konsumistedhe si shprehje e traditave të bukura të sjella me vete ngaatdheu. Gjithashtu poetët arbëreshë u këndonin temaveekzistenciale dhe e kishin pasuruar tashmë letërsinë etyre me teknika moderniste.Ndër revistat e sotme arbëreshe që si vestalet e lashtakanë mbajtur dhe mbajnë të gjallë flakën e identitetitkombëtar, më jetëgjata është “Jeta Arbëreshe” e cila festoisivjet dhjetëvjetorin e saj dhe gëzon një vitalitet tepër tëmadh.Një nga detyrat e kësaj reviste, së cilës ajo i ka qëndruarveçanërisht besnike, ka qenë pasqyrimi i letërsisëarbëreshe, pasqyrim që shkon krahas propagandimit dhepërjetësimit të saj.Revista e projekton këtë pasqyrim në dy përmasa kohoredhe vendore: duke u shtrirë si në letërsinë arbëreshe tëtraditës ashtu edhe në atë bashkëkohore; duke eballafaquar letërsinë e sotme arbëreshe me letërsinë esotme të atdheut të origjinës. Kjo revistë i kushton një rubrikë të veçantë studimevembi letërsinë arbëreshe ku ndërthuren artikujt kritikëme studimet në kuptimin e plotë të fjalës, studime mbibotën arbëreshe.Në këto shkrime kritike dhe studimore kanë dhënëndihmesën e vet kritike, studiues dhe shkrimtarëarbëreshë, kosovarë dhe shqiptarë të atdheut nënë, ngabreza të ndryshëm dhe qendra të ndryshme studimore.Marrëdhëniet midis letërsisë, kritikës, shkencës letrare dhegazetarisë i ngjajnë një labirinti pasqyrash ku letërsia

pasqyron jetën dhe shpirtin e popullit, kritika dhe shkencaletrare letërsinë, gazetaria letërsinë dhe kritikën.Në këtë labirint “Jeta Arbëreshe” ka ditur të moshumbasë fillin e Arianës, atë fill që të çon drejt thelbit tëletërsisë bashkëkohore arbëreshe.Në qendër të vëmendjes kanë qenë individualitetetkrijuese më të spikatura arbëreshe të letërsisë së sotme siVorea Ujko, përfaqësuesi më i madh i kësaj letërsie,mandej individualitete të tjera me veçanësinë e vet si ZefSkiro di Modika, Zef del Gaudio, Zef Skiro di Maxho,Vinçenc Belmonte, Buzëdhelpri, Lluka Perrone, KateXukaro, të parë në veçanësinë e poetikave të tyre aponë një tipar të tyrin më të theksuar.Kështu studiuesja Laura Smaqi, me metodën e vetstrukturaliste zbulon një metaforë-simbol që shpreh deridiku thelbin e poezisë së Vorea Ujkos, mjegullën, nëartikullin e vet “Mjegulla si pjesë e imazhit poetik të VoreaUjkos (Jeta Arbëreshe,nr. 69, janar – mars 2011) dhe arrinnë përkufizimin e tij si poet që ka aftësinë e paraqitjesjo thjesht të ngjyrës, po të nuancës.Studiuesja Klara Kodra në artikullin e vet “Vorea Ujko,poet i veçantë” (Jeta Arbëreshe, n.62) synon drejtpërgjithësimit duke zbuluar thelbin e botës poetike të këtijautori dhe origjinalitetin e tij në letërsinë bashkëkohorearbëreshe.Artikuj të tjerë u janë kushtuar një larmieindividualitetesh krijuese arbëreshe bashkëkohore siVinçenc Belmonte, Xhuzepe Skiro di Modika,Buzëdhelpri, Xhuzepe Skiro di Maxho, Kate Xukaro,Xhuzepe del Gaudio, Enxa Skutari nga studiues tëndryshëm arbëreshë dhe të lindur në Shqipëri si LauraSmaqi, Klara Kodra, Agustin Jordani, Baviola Shatro,Alisa Velaj, Hamit Xhaferi, Filomena Vikjo, Edmond Çali. Të gjithë këta artikuj studimorë përbëjnë një kaleidoskoptë shumëngjyrshëm, copëzat e të cilit bashkohen në njëtablo të gjerë që përbën letërsinë e sotme arbëreshe.

ARTIKUJ E STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 38faqe tridhjetetetë

prof.dr. Klara KodraQendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë

i pjerrë arbërisht

ngazot Emanuele Giordano

230 faqe

Euro 10,00

Shqyrtime sociolinguistike për emrat vetjakë te Arbëreshët e italisë

Studimet mbi botën arbëreshe kanë qenë të shumta dhereflektojnë ruajtjen e zakoneve e traditave të të parëve. Kjopasqyrohet në folklor, në hulumtime e përqasime gjuhësoreme të folme ruajtëse e konservative të trevave shqiptare. Nëkëtë punim, do të hulumtojmë nga pikëpamja gjuhësoreemrat e përvecëm të arbëresheve të Italisë duke trajtuarruajtjen e mendësisë e kulturës shqiptare: “ Qënia që bjerrkuptimin e dheut të të parëve, humb tragjikisht vetveten”. Materiali i vjelë nga “ Fjalor i Arbëreshëvet t’ Italisë” iEmanuele Giordanos na mundëson të hulumtojmë eanalizojmë emrat e njerëzve ( personave), të cilët janë mëtë përdorshëm në bashkësinë e arbëreshëve të Italisë.Bashkësia e vendlindjes me format e veta të bashkëjetesësbëhet pikë referimi kundrejt pozitivitetit të ruajtjes sëtraditave e vlerave kulturore të atdheut të të parëve.Arbëreshët përpiqen ti shpëtojnë agresionit kulturëprishës.Një aspekt i rëndësishëm i ruajtjes së traditave e vleraveështë edhe qëndrueshmëria dhe lidhja me vendlindjen edhenëpërmjet emërtimeve të toponimisë e antroponimisë. Përarbëreshët e Italisë emrat e njerëzve nuk janë thjeshtkonvencione, pavarësisht se sipas konvencionalistëve gjuhaështë një mjet marrëveshjeje e vendosur sipas zakonit përemërtimin e sendeve. Aristoteli i quan fjalët simbole tëpranueshme nga njerëzit. Nga natyra e vet, antroponimetdhe toponimet dallojnë rrënjësisht prej emrave tëpërgjithshëm, pasi këta të fundit si pjesë e leksikut tëpërgjithshëm, kanë funksion përgjithsues, klasifikues, dukeu përdorur për një numër të madh frymorësh osejofrymorësh të së njëjtës klasë. Kurse emrat e përveçëm dhe emërtimet e përveçme kanë

si funksion themelor thjesht shënimin, individualizimin efrymorëve dhe të objekteve, vënien e një etikete çdo njëritprej tyre, me qëllim që individi apo objekti i emërtuar tëidentifikohet e të dallohet me lehtësi prej individëve apoobjekteve të tjera të kësaj klase . Në punimet e mëparshmekushtuar emrave vetjak ka pasur dhe sprova që të gjendetedhe rruga e formimit të këtyre emrave. P. Daka përpiqejqë për këto trajta të gjente sipas rregullsive fonetike tëshqipes, si rënies së tingujve në mes, në fillim apo në fundtë emrave apo ndërrimeve të ndryshme tingullore. Në artikullin e Xh. Lloshit problem shkohet në një plantjetër, duke ngulmuar që emrat e njerëzve formojnë njëklasë tjetër me vete dhe prandaj rregullsitë e ndryshimevetë tyre janë të ndryshme nga rregullsitë e fjalëve tëpërgjithshme. Në këto emërtime mpleksen në mënyrëinteresante shoqërorja me gjuhësoren. Krahas ligjeve tëzhvillimit të natyrshëm fonetik “kanë fryrë edhe erërat endikimeve kulturore dhe shoqërore prej viseve e etnivefqinje”.Nga materiali i pasqyruar në veprën e E. Giordanosvërejmë:a- Emra të vjetër fisnorë, të babait, gjyshit, gjysheszakonisht të besimit të krishterë; Dhimitër, Krishti, Kozma,

Kostë, Lazari, Marku, Natalli, Nazareu, Ndoni, Ndini, Pali,Thanas, Jizu, Judhë, Krishti, Mihal, b- Emra të personazheve nga tradita më e mirë e letërsisëshqipe: Niku, Ballaban-i, Ballë-a( Bala), Dorundinë, Finë-a ( Serafina), Pali, Nik- Peta, c- Emra vetjakë në formë të shkurtuar si :Beg-u -Skënderbe; Bel-ë – Isabela; Bram-i- Abrahami; Cenx-i-Vincenzo; Cifar-i- Luciferi; Dellin-ë- Adelina; Dhuard-i-Eduardi; Fax-i- Bonifaci; Fi-a- Sofia; Fin-o- Serafino;Fonx-i- Alfonco; Lenë-a- Elena; Ndreu- Andrea; Rinë-a-Katerinë; Ronë-a- Veronika; Zabellë- Izabella; Zefi-Xhuzepe.d- Emrave nga personazhe historikë: Dorë-a ( Elena Gjika),Lekë-a, Lishëndër-dri, Pirr-i ( Pirro), Qesar-i( Cezari)e- Emrave nga personazhe mitologjikë: Erkull-i f- Gjejmë përndarje të formave fonetike të emrave tëhershëm ndër shqiptarë: Gjon, Jani, Gjergj, Gjin.Nga vëzhgimi që na sjell lënda e pasqyruar në fjalorvërejmë se dalin në formë zyrtare shumë emra që dalin metrajtat e tyre të shkurtuara, madje konstatojmë edhe dysorëformash për të njëjtin emër si: Fi-a- SofiaFinetë-a- SofiaFinë-a- SerafinaFinucë-a- Serafinë Diell-a Dilë-aDilushë-a DomenikaDillinë-aGj. Shkurtaj i sheh si përpjekje për të shmangur emratshumë të gjatë ose të vështirë për t’u shqiptuar. Shpeshshkurtimi është një prirje që buron nga “ekonomia egjuhës”, ai vepron pa u mbështetur fort në ndonjë kod dhedy nevoja për të mënjanuar dy emra vetjak të njëjtë brendafamiljes a rrethit të afërt familjar. Në analizat e emrave tëmësipërm, krahas këtyre faktorëve vërejmë se emrat eshkurtuar janë edhe një tregues i ruajtjes së përkatësisëetnike. Për formimin e këtyre trajtave gjuhësore nembështesim mendimin e R. Memushajt se: “të gjitha tematfjalëformuese, qofshin fjalë vendi ose të huaja, u janënënshtruar rregullave fonetike të shqipes, duke përfunduarnë trajta që nuk mund të ishin të tilla, nëse nuk do të kishinkaluar në gojën e shqipfolësve.” Nga analizat gjuhësorejanë interesant emrat që përdoren për të dy gjinitë dheformimet përkatëse, të cilat vërtetojnë se kalojnë në gojëne shqiptarëve: Yll-i(m) – Yllje-a( f); Flamur-i- Flamur-a;Zjarr-i- Zjarrinë-a, Rruzar-i- Rruzarë-e.

1) Ç. Bidollari, Emri i përveçëm vetjak: Semantika dhemorfologjia, në “Studime filologjike” 2000, 1-2, f. 148; 2) Gj.Shkurtaj, Onomastikë e etnolinguistikë, Tiranë 2001, f. 154.

ARTIKUJ E STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 39 faqe tridhjetenëndë

Helena Grillo M.A.Universiteti “Aleksander Moisiu”, Durrës

faqe dyzetë pagina 40Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

ARTIKUJ E STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

Kastriot Marku doktorues pranë Qendrës Ndëruniversitare

të Studimeve Albanologjike, Tiranë

At L. De Martino, nismëtari i shkollës letrare françeskane të ShkodrësTashmë është bërë i njohur përmes studiuesve

françeskanë, kryesisht At Marin Sirdani dhe At VinçencMalaj, por edhe nga shumë studiues të tjerë, roli i madh qëka luajtur Urdhëri Françeskan në Shqipëri për ruajtjen eidentitetit kombëtar, kulturës dhe traditave shqiptarepërgjatë pesë shekujve të sundimit osman dhe më vonëpërreth pesë dekada të sundimit komunist. Përhapja eshkollimit në gjuhën shqipe, botimi i teksteve në këtëgjuhë, krijimi i bibliotekave, arkivave, muzeve, teatrove,bandave muzikore, shoqërive kulturore, fetare, teatrore emuzikore, ndërtimi dhe krijimi i një rrjeti të tërë shkollash,kolegjesh, instalimi i shtypshkronjave, botimi iperiodikëve etj, janë vetëm disa nga veprat e shumta tëkrijuara nga etërit e zhgunit serafik të Shën Françeskut tëpërvuajtur të Asizit. Natyrisht që studimet dhe kërkimetpër historinë dhe veprën e këtij Urdhër nuk kanë qenë tëplota, por duhet të përthellohen, duke bërë objekt kërkimijo vetëm të dhënat gojore, por mbi të gjitha dokumente,dorëshkrime e burime arkivore që ruhen si në arkivin eUrdhrit Françeskan, ashtu edhe në arkiva e në bibliotekatë tjera të urdhërit, kryesisht në Itali, Bosnjë, Kroaci poredhe në Austri e në ndonjë vend tjetër, kur qoftë për shkaktë varësisë së Urdhërit, qoftë për shkak të shkollimit të disaprej përfaqësuesve më të njohur të kësaj kësaj Province,mbetet të nxirren në dritë fakte të panjohura si përplotësimi një historie të plotë të këtij urdhëri emërmadh në historinëdhe kulturën shqiptare. Kontribut të veçantë për Urdhrin eFrançeskanëve në Shqipëri kanë dhënë po ashtu vëllezëritmisionarë ardhur nga Provincat motra të Urdhërit kryesishtitalianë të cilët ndanë fatin e tyre me popullin shqiptar. Por këtu është rasti të flasim pak për një misionar pak tëveçantë, për At Leonardo de Martinon, françeskaninarbëresh me gjak shqiptari, i cili kthehet i misionit tëpamundur të të parëve të tij pas 4 shekujsh për shkak tëpushtimit osman.

At Leonardo De Martino O.F.M. (1830-1923), lindi më1830 (thuhet në ndonjë rast edhe më 05.03.1840), në Grecitë Campangna-s, nga prindërit Leopoldo dhe Elisabeta, nënjë familje fisnike të një katundi arbëresh ky, sot përfshirënë krahinën e Avelinos (Itali). Mbasi veshi petkun e ShënFrançeskut ndoqi studimet në Kolegjin e ShënBartholomeut në Isola. Në Shqipëri erdhi si misionar nëvitin 1865, dhe për rreth dyzetë vite qëndroi këtu, në fillimnë Shkodër e më pas në dioqezën e Pultit dhe atë të Lezhës.At Leonardo De Martino mund të themi me plot gojën seringjalli rishtas jo vetëm veprimtarinë kulturore dhe fetaretë françeskanëve, por në anën tjetër u shndërrua edhe nënjë pikë referimi të rëndësishme për ringritjen politiko-shoqërore, falë bashkëpunimit me Italinë përmes mikut tëtij politikanit të njohur arbëresh Francesco Crispi-t (1818-1901). Veprimtaria e tij fetare dhe atdhetare gjeti

përnjëherë përkrahjen e dy themeluesve të Shkollës sëMotrave Stigmatine të Shkodrës, misionarëve françeskanë:At Gianpiero nga Bergamo, pro-prefekt apostolik ifrançeskanëve të Shkodrës, At Mariano nga Palmanovadhe nga pro-prefekti i Epirit At Bernardini ngaPortogruaro, Ministri Gjeneral i Urdhërit. Me nismën e tëparit, De Martino u shndërrua në mbështetësin kryesor tëthemelimi të shkollës së motrave Stigmatine në këtë qytet.Katër Religjioze Terziarie të njohura si Stigmatine, tëkryesuara nga Madre Suor Bonaventura, ish-superiorja emadhe e Institutit, kishin ardhur nga Firence më 2 qershor1879, ku kishin studiar për pesë vjet me radhë dhe atyre iubashkuan motrat Marjana Gera dhe Konçeta Kurti, të cilatpasi blejnë për Institutin e tyre shtëpinë e një të moshuaretë njohur si Shtëpia e Koprraces, hapin aty të parën shkollëfemërore. De Martino së bashku me shkrimtaren Dorad’Istria (Elena Gjikën), me të cilën mban lidhje të ngushtë,mbajnë prioritet të tyre edukimin e vajzave shqiptare, tëcilat deri në atë kohë nuk e njihnin arsimimin dhe jetoninnë injorancë të thellë. Ai në emër të treqind vajzaveshqiptare të nënshkruara i dërgon Elena Gjikës një pendëtë punuar në filigram shoqëruar me pershëndetjet më tëperzemërta për kontributin e saj. De Martino po ashtunjihet edhe si bashkëthemelues i shkollës françeskanëvenë Shqipëri (1861). Gjatë shërbimit të tij baritor, ndërkohëqë mbulonte me detyrë kishtare dioqezat e Zadrimës dhetë Lezhë, mësoi me zell të madh dialektin geg, kryesishtvariantet e të folmeve të zonës përreth Shkodrës dhekësisoi ai filloi të shkruaj në këtë dialekt. Natën eKrishtlindjes së vitit 1880 u shfaq në shkollën françeskanedrama e shkruar prej tij Nata e këshndellavet. Për shumëkohë ai përveçse kryente punën e mësuesit, për njëfarëkohe qe sekretar i princit të Mirditës Preng Pashës si dhemësues (kujdestar) i djalit të tij Preng Bib Dodës. NëKuvendin e Troshanit, ku edhe jepte mësim, ai shkroishumicën veprës së tij letrare. Në fillim nisi me përkthimete poetëve lirikë italianë. Më 1868 përktheu poezinë e T.Grossi-t: Vaji i hapses, të cilën ia kushtoi Dora d’Istrës.Vitin vijues përktheu një pjesë të Himneve tëpershpirtshme (Këshnellat) nga A. Manzoni, më 1869botoi parafrazën e At’ynës e të Falemi Mris e Dekalogun,ndërsa më 1875 përktheu Via Crucis nga Metastasio, dukedëshmuar kështu një tjetër anë të veçanë të talentit të tijsikurse ishte përkthimi. Ishte një ndër themeluesit etingëllimës e të dramaturgjisë në shqip. Veprat e tijkryesore janë: Il lamento della prigioniera di TommasoGrossi. Vaji i hapses shqyp. Lloyd Austriaco, Trieste, 1868;L'Arpa d’un italo-albanese. Tip. dell'Ancora, Venezia

Me rastin e 130-vjetorit të botimit të përmbledhjes poetike “L'Arpa d’un italo-albanese”

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

ARTIKUJ E STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

faqe dyzetenjë

1881, në të cilën është përfshirë edhe teksti dramatik Natae këshndellavet, e cila u vu në skenë në Shkodër më 1880;Arbenorve t'kersctén t'Grisciun Festuér. Shkodër 1896; Laquestione albanese orientale e la nuova crociata. Poemettoeroicomico popolare. Laterza e Figli, Bari 1897. Një vitpas botimit të vëllimit poetik, më 1882 rikthehet në Itali,për nder të të cilit bashkësia arbëreshe e Greçit i organizoinjë pritje të veçantë, ku pjesë e kësaj pritjejej u bë edhebashkia, e cila botoi: Il Leone d’Albania festeggiato inGreci. Vdiq në një kuvend françeskan në periferi të Napolitmë 12 korrik 1923 në moshën 93 vjeçare. Shkolla letrarefrançeskane e Shkodrës pati si nismëtar (prijetar) të sajpikërisht At Leonardo De Martinon. At Leonardo DeMartino sipas Ernest Koliqit ishte: “...paraprisi i asajlevizje ndër letrat t’ona qi muer shembull e frymzim ngapasunija shprehëse popullore.” Ndërsa sipas Filip Fishtësai “...u bâ shkollë për nxânsit e tij të shkëlqyeshëm si përAuktorin e Lahutës së Malcis e tjerë..” për të cilin jo vetëmishte ai që e pagëzoi dhe e mori dhe e futi në shkollë, porqe njëherësh edhe mësuesi që i dha mësimet e para mbivjershërimin. At Zef Pllumi me të drejtë do ta konsiderontesi: “prijsi i formacionit kulturor të françeskanëveshqiptarë”. Nëse do të na duhej të shënonim si kufi kohortë veprimtarisë letrare të kësaj shkolle, natyrisht që ai dotë vendosej në vitin 1881, vit kur del përmbledhja e DeMartinos L'Arpa d’un italo-albanese. Tip. dell'Ancora,Venezia. Me këtë vepër nis tradita poetike, në kuptimin emirfilltë artistik të fjalës, sepse ai diti të shartojë bukur eme finesë trajtat poetike shqipe sipas metrikës italiane.Tek De Martino gjejmë së pari sonetin me bisht (sonettocodato ose sonettessa), të cilin e gjejmë në poezinë eshkruar më 1875 Ma e madhja dit’motmotit prap mrrini,poezi kushtuar Imzot Pjetër Severinit, tek i cili shërbentesi sekretar, që paraprin përkthimin e të Metastasio-s, sidhe mjaft shembuj të shumëllojshëm modeluar sipasmetrikës italiane. Poezia e tij e pasuroi letërsinë tonë nëformë. Prozodia shqiptare u pasurua me mjete të reja: mevargje jambike dhe trajta të ndryshme strofike. Jo paqëllim, por jo krejt falë miqësisë personale, por falëpërvojës poetike që solli në poezinë e asaj periudhe, atij ikushtojnë në shenjë nderimi dy tingëllima Ndue Bytyçidhe Filip Shiroka. De Martino po ashtu qe ndër të parët që

pagina 41

At Leonardo De Martino, arbëresh

Elemente autentike të Shqipërisë së jugut te Arbëreshët e Italisë(doktorant) Mr. sc Klodian Gjoni

nga Saranda

lëvroi dramën shqipe, dhe i pari dramën baritore tëpërshpirtshme me tekstin e botuar tek Harpa me titullin:Nata e këshndellavet. Një fakt mjaft interesant përkërkimet mbi këtë personalitet kulturor dhe letrar me peshënë veprimtarinë letrare jo vetëm françeskane, por edhe mëtej është prania e tetë njësive bibliografike (botime dhedorëshkrime) nga gjithsej shtatëmbëdhjetë të tilla, nëbibliotekën personale të shkrimtarit të njohur italianGiosuè Carducci-t me emrin Casa Carducci në Bologna.

PADRE LEONARDO DE MARTINO, L’INIZIATOREDELLA SCUOLA LETTERARIA FRANCESCANA DISCUTARI - L’Ordine Francescano in Albania ha dato uncontributo molto importante alla salvaguardia dell’identitànazionale. I Francescani dettero il loro aiuto nelladivulgazione dell’istruzione in lingua albanese, nella stampadei testi in questa lingua, nella creazione delle biblioteche,archivi, musei, teatri, bande musicali; associazioni culturali,religiose, teatrali e musicali; nella costruzione e creazione diuna intera rete di scuole, collegi; installazione di tipografie,pubblicazione di periodici, ecc... Contributo particolare perl’Ordine Francescano in Albania l’hanno dato ugualmente ifratelli missionari venuti dalle Province sorelle dell’Ordine,principalmente italiane, i quali condivisero il loro destino colpopolo albanese. Tra le personalità di spicco c’è senza dubbiopadre Leonardo De Martino o.f.m. (1830-1923), dal paesearbëresh di Greci (Avellino-Campania), il quale rigenerò nonsolo l’attività culturale e religiosa dei francescani, ma sitrasformò anche in un punto di riferimento essenziale per laricrescita culturale di quest’Ordine in Albania, specialmentein letteratura, dove lui si può considerare come l’iniziatoredella scuola letteraria francescana di Scutari, la quale ebbecome suo caposcuola padre Gjergj Fishta, che il De Martinoebbe come alunno. La raccolta di poesie di De Martino„L'Arpa d’un italo-albanese. Tip. dell'Ancora, Venezia. 1881“segna l’inizio di una tradizione poetica importante nellaletteratura albanese. La sua poesia arricchì molto la letteraturaalbanese, sia nella forma che nella tematica.

Hyrje

Karakteri i një bashkësie shprehet në identitetin e saj.Objekti i këtij studimi është ruajtja e identitetit etnik tearbëreshët e Italisë, të cilët kanë pasur si vend të origjinës,territoret e Shqipërisë së Jugut. Identiteti i një bashkësieështë tërësi cilësish e tiparesh qenësore, që formohen në një

proces shumë të gjatë historik, duke i dhënë asajmundësinë e përveçimit dhe të ndryshimit prej tjetrit.Identitetin e përbëjnë para së gjithash tiparet etnodalluese,që lidhen me gjenotipin e bashkësisë, me gojëdhënënkombëtare. Identitet është të qenët i veçantë nga të tjerëtdhe i njëjtë vetëm me vetveten, të qenët po ai.1 Në këtëkontekst, është synuar të pasqyrohet, të analizohet dhe tëargumentohet prania e elementit autentik i Shqipërisë sëJugut tek arbëreshët e Italisë si shprehje e ruajtjes sëidentitetit etnik.

(vijon te faqja 60)

Historia e kostumit ne aspektin estetik në botë njihet sitrashëgim nga shtresat e pasura. Janë ato që kanë bërëlëvizjet në modë qoftë si kapriçio, qoftë si kërkesa tëkohës. Veshjet e shtresave të varfra janë të pakta nëllojshmëri, të dhënat për to ndonjëherë mungojnë fare.Nisur nga ky këndvështrim edhe Shqipëria nuk bënpërjashtim nga vendet e tjera dhe deri para viteve ’30-tënuk njihej koncepti “popullore”, veshjet ishin të ndara nëveshje qyteti, veshje fshati apo malësore. Pas viteve ’40-të, u ngrit teoria e masave dhe u adaptua një metodologjie re. Qëllimi ishte për të krijuar një barazi që nukekzistonte dhe nuk mund të ndodhte midis shtresave tëcilat nuk mund të visheshin të gjitha njëlloj, sepse kushtetekonomike diktonin dhe plotësimin e nevojave të tyre.Gjithë trashëgimia u quajt me një emër – popullore. Edhesot e kësaj dite vazhdon të trajtohet si e tillë. Veshja qytetare bën pjesë në një kategori tjetër e cila nukmund të përfshihet në folklor dhe nuk mund të quhetpopullore në mënyrë kategorike. Nisur nga përvojabotërore, një veshje shmanget nga folkloriteti nëse ajoështë e prodhuar në punishte nga njerëz të specializuar nëprofesionin e prerjes qepjes dhe qëndisjes. Nuk mund tëmohohet fakti që në shek XVII në Shqipëri pati një lulëzimtë esnafeve për prodhimin e veshjeve. Kishte prerës dheqëndistarë të mrekullueshëm të cilët mësuan në Europë oseveshja përgatitej nga mjeshtra rrobaqepës (terzinjtë) tëpërgatitur në Venedik. Një veshje e tillë që bëhej meporosi, për të cilën angazhoheshin dhjetra çirakë,materialet bliheshin nga importi dhe nuk ishin prodhimetë papërpunuara apo të përgatitura në mënyrë primitive nëoborret e shtëpive, nuk konsiderohen më folk. E vërteta është se në historinë e kostumit shqiptar kandodhur diçka që lind nevoja të studiohet në mënyrë tëveçantë dhe shumë të specifikuar. Në librin e saj,studjuesja Andromaqi Gjergji (“Veshjet shqiptare neshekuj” 2005) thotë se ka një vakuum mbi atë se çfarë kanëpërdorur shqiptarët për t’u veshur deri në kohën eSkënderbeut. Mendoj se nuk ka asnjë ndryshim nga veshjete Mesjetës evropiane apo dhe ato të Rilindjes së saj nëvijim. Nisur nga fakti që Skënderbeu (ose fisnikët e tjerë)merrte gjithmonë dhurata nga Venediku dhe Roma “petka”të reja do të thotë që moda evropiane ishte prezente nëShqipëri. Shqiptarët kishin marrëdhënie me mbretëritëfqinje të Adriatikut dhe madje kishte shqiptare të emigruaredhe më parë. Përpos këtyre duke kthyer vështrimin ngaveshjet arbëreshe sot, të cilat edhe pse nuk janë kryekëputveshjet e dikurshme të arbërve, në stukturë kanë ruajturshumë prej stërgjyshërve të tyre, si dhe veshjet earvanitasve me arbëreshët kanë afërsi të dukshme, dukendryshuar vetëm në detaje. Ajo që ndodhi më pas me veshjen është ajo që ndodhi megjithë zhvillimin historik të vendit – Nënshtrimi ndajorientit (përjashtim bëjnë këtu zonat e thella malore). Me

eksodin e madh të arbërve jashtë trojeve, shkoipërgjithmonë dhe pasuria jonë e kostumit në atë prerjehistorike. Ata që mbetën iu përshtatën të detyruar ose jorregullave të reja të mbijetesës. Ndoshta ata që mund tëkenë guxuar të mbajnë kostumin e vjetër shqiptar do tëkenë patur pasoja, ashtu sikurse mund të kenë paturarbëreshët për të mbajtur kostumin e tyre në tokat ku utransferuan. Kostumi shqiptar i arbëreshëve huazoi detajenga veshjet vendase, mbase të detyruar nga autoritetet,mungesa e materialeve të duhura si dhe nga varfëria dukebërë që veshja të humbiste shumë nga shkëlqimi idikurshëm e etërve të tyre.(Gaston Vuillier, “Sicilia, skicaItaliane” 1893) Ndërsa kostumit në Shqipëri, pjesërisht nëzona të ulta iu desh të merrte nuanca orienti. Ajo që ndodhi me kostumin shqiptar në qytete është se iundërpre evolucioni natyral dhe iu imponua një veshje tjetëre importuar që ishte veshja standart e perandorisë turkedhe si e tillë çdo kategori veshjeje e dalë nga ky importnuk ishte gjë tjetër veçse veshje mode e orientit të asajkohe dhe jo veshje popullore. Këtu mund të vihet në pahndërhyrja që i bënë mjeshtrit tanë qëndistare kësaj veshjejenë shtimin e elementëve të veçantë vendas, si në ngjyra,motive, etj. Që nga viti 1500-1900 kostumi shqiptar ishtepjesë e veshjes së perandorisë turke dhe ndiqte të gjithaligjet e zhvillimit të veshjes së kësaj perandorie. Ajo nisitë ketë ndryshime vetëm me shkërrmoqjen e kësajperandorie duke marrë elementë evropianë të cilat filluantë ishin të dukshme në zemër të perandorisë duke ushpërndarë më pas në vendet periferike. Nëse përperëndimin kufiri i ndarjes me të kaluarën ishte revolucionifrancez, në Shqipëri kufiri i ndarjes me të kaluarën ishteperiudha e Pavarësisë. Elementë evropianë kishin filluartë dukeshin në qytetet kryesore të Shqipërisë që me lëvizjete rilindasve në fund të viteve ‘800, lëvizjen për liri dhepavarësi dhe identitet kombëtar. Kjo lëvizje erdhi nëkulminacion me Shpalljen e Pavaresisë. Pas kësaj ngjarjejedemostrimi në rrugë me veshje “alla turka” u bë i vjetëruardhe démodé. Duke i kthyer sytë nga perëndimi, Shqipëriafilloi të ndryshojë mentalitetin dhe bashkë me të dheveshjen, por sigurisht kjo nuk ndodhi brenda një dite.

LE BASI DI CONFRONTO NELLO STUDIO DEICOSTUMI ALBANESI - Siamo abituati a vedere, inmezzo a tanti studi, analisi, pubblicazioni, ancheistituzionali, un problema che può sembrare di tipoetimilogico, ma è un problema sul concetto costruitonegli anni, dove si parla del termine “vestito popolare”.Nei paesi occidentali da tempo hanno creato basi nuoveteoriche dnello studio dei costumi, che si fondanosull’eredità materiale (la funzione, la decorazione, la

STUDIME MBI BOTËN SHQIPO- ARBËRESHE

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 42faqe dyzetedy

Bazat krahasuese në studimin e veshjeve shqiptareMerita Toçila

stiliste, nga Tirana

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 43 faqe dyzetetre

Bazat krahasuese në studimin...struttura dell’abito, la lingua dei simboli, l’appartenenzasecondo la classi sociali, ma nel caso del nostro Paesequesta ricchezza materiale va vista abbracciandol’Albania, la Kosova, la Macedonia, il Montenegro, gliArbëreshë d’Italia e gli Arvanites, dato che il costume,in quei territori, si lega ai momenti chiave dello sviluppostorico del nostro popolo e talvolta irripetibile altrove.Nasce il bisogno della costruzione delle lineecomparative, seguendo il cammino del costume peravere completa la storia dei nostri vestiti nei secoli, finoad arrivare a questo 100° anniversario dello StatoAlbanese. (ec te jetra faqe)

Gëzuar Shqipëri, 100 vjet Pavarësi Kombëtare!

Ismail Qemali, arkitekti i Shpalljes së Pavarësisë KombëtareVilhelme Vranari Haxhiraj

shkrimtare, nga VloraNë fillim të shekullit XX, shqiptarët shpresonin se ishtekoha që të fitonin lirinë. Pas vdekjes së Skënderbeut,grindjet mes principatave nuk lejonin njohjen e Shqipërisësi komb. Patriotët e Rilindjes Shqiptare dhe Arbëreshe ekishin përgatitur opinionin për shkëputje nga Turqia. Këtëmision e mori në dorë njeriu që e njihte mirë Turqinë. IshteIsmail Qemali që si diplomat, me kulturë të gjerë, njohësi disa gjuhëve, shfrytëzoi rrethanat e kohës. *Pozitagjeografike e Shqipërisë si nyje në Mesdhe;*shtrirja ngaDanubi në Gjirin e Artës, nga Vardari në brigjet e dydeteve;*kushtet fiziko- gjeografike të alternuara me fusha,ndikuan në ruajtjen e kulturës dhe gjuhës, si dëshmi eetnisë pellazgo-iliro-arbëre (??).

Faktorët që ndihmuan I.Qemalin për Pavarësinë:*Bashkëjetesa e tri besimeve fetare,*çështja kombëtare nëplan të parë, *evitoi përçarjet mes shqiptarëve. *Vrasja egjyshit të tij nga sulltani, bëri që të ishte i matur në kërkesatndaj P. Lartë. Për këtë kërkoi* Autonominë e Shqipërisë. Si përkthyes i zoti, në moshë të re bëri karrierë politike.

Emërohet, *Guvernator i Varnës (Bullgari), ku pritiPerandorin Franc Jozef. Pas internimit në Azi të Vogël,shkon *Kryetar i Komisionit N/kombëtar në Danub. Mëvonë *Kryetar i Dhomës së Deputetëve në Parlamentinturk, ku zhvilloi biseda në favor të Shqipërisë. Takimet apoposte titullare, ai i shfrytëzoi për çështjen kombëtare.*Analiza e tij mbi gjëndjen e Perandorisë në Egjipt, çështjae Kretës e luftën ruso-turke, s'u vlerësua nga sulltani. Kjobëri që Porta e Lartë të pësonte disfatë. *Por pasojat ranëmbi shtetet nën sundimin turk. Veçse kjo *analizë social-politike e I. Qemalit, vlente me projektin e një arkitekti përtë ngritur ngrehinën e shtetit shqiptar. Pra u bë përvojëparësore e Ismail Qemalit për të synuar shpalljen ePavarësisë *Posti i Ministrit të Jashtëm, që e dëmtonte

çështjen shqiptare, u refuzua nga I. Qemali. *Njohja merrethet përparimtare e personalitetet politike të Evropës,e favorizonin për të bërë prezent problemin kombëtar nëopinion botëror. Pas Mit’hat Pashës,*Kryetar i Partisëliberale turke u bë I. Qemali. Në një intervistë në Giornaled’Italia) më 23/6/ 1909, I.Qemali thekson: “Liberalët eEuropës Perëndimore ngjajnë me trashëgimtarët e njëpasurie të madhe, që shqetësohen për t’u kënaqur me tëardhurat e grumbulluara nga pararendësit e tyre. Nëse nëPerëndim liberalizmi është etiketë e një partie për të marrëpushtetin; në Lindje mjafton mendimi liberal që të ngjallendyshime të cilat sjellin të këqija të mëdha.” *Kjo analizë ivlente për të nesërmen e vendit si një afirmim diplomatiki tij në botën evropiane.Ardhjen e turqëve të rinj ai e quan *anarki të rëndë që vjennga lart, e cila është më e rrezikshme dhe më e dëmshmese ajo që vjen nga poshtë. Ndërsa *komitetin “Bashkim ePërparim” të xhonturqve e quan shtet brenda shtetit, qëimponon vullnetin e tij, shtyp liritë e njeriut dhe ikundërvihet kushtetutës. *Politika e tyre e detyroi atë tëndërtojë skemën e qeverisjes së Shqipërisë. "*Kushtetutanuk është qëllimi, por mjeti për zhvillim dhe përparim.”-thekson Ismail Qemali. Ndërkohë Sulltani e emëroiGuvernator në Tripolitani. Ai nuhati rrezikun dhe kërkoistrehim politik në ambasadën angleze, e cila e nisi nëAthinë, nga ku nisi udhën diplomatike nëpër oborret eEuropës, me ftesën e shqiptarëve të Australisë (aktualishtnë Athinë). Që arkitekti të ndërtonte ngrehinën eshqiptarëve, i duhej lënda e parë, e cila ishte *mbështetjae Fuqive të Mëdha evropiane. Menjëherë nisi *maratonënnëpër oborret e Evropës dhe nuk harroi të publikontesituatën politike të kohës. Udhëtimin e nisi me vende ku*çështja shqiptare njihej mirë, si me Romën, Siçilinë eKalabrinë, ku *shfrytëzoi mosmarrëveshjet Austri- Itali përinfluencën e secilës në Shqipëri. Ismail Qemali frenoipërpjekjet për epërsi ndaj Shqipërisë të Austrisë, Greqisë,Italisë e Serbisë. *Ai shfrytëzoi grindjet politike messhteteve evropiane dhe të secilit në veçanti. Më pas shkoinë Gjenevë, Bruksel, ku takoi Faik Konicën për tëreklamuar çështjen kombëtare në gazetën e tij, "Albania".Dalja e gazetës së tij (I.Qemalit) me titull “Shpëtimi iShqipërisë”, në gjuhë shqipe, greke dhe turke, u përdor përtë ringjallur ndjenjën kombëtare te shqiptarët në botë.Shfrytëzoi vdekjen e Mbretëreshës Viktoria dhe shkoi nëLondër për ngushëllim, ku takoi personalitete të politikësbotërore. Shkoi në Egjipt, ku kish shumë shqiptarë.Sulltani, për hesape të vjetra, e dënoi me vdekje në

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 44faqe dyzetekatër

mungesë. Ai shfrytëzoi me * dobësimin e P. Osmane, për shkak të kryengritjeve, sidomos në Ballkan. *Traktati i Sh.Stefanit e Kongresi i Berlinit 1878, e copëzonin Shqipërinë, gjë që e dëmtonte terrenit që po përgatiste I.Qemali.Në çastin fatlum, këtij burri të mençur iu desh të *shfytëzojë ndarjen e turqve të rinj më 1908. Ndaj për I. Qemalin

*shpallja e kushtetutës do të ishte faza e parë për Autonomi. *Përvoja diplomatike dhe vizitat nëpër oborret e Europës,bën që ai u mbështet në 2 Fuqi të Mëdha: Austro-Hungari dhe Itali, të cilat për qëllimet e tyre, ishin kundër pushtimittë Shqipërisë nga Greqia dhe Serbia. Bisedimet me qarqet e lëvizjes përparimtare në Athinë, Romë,Vjenë, Paris, Londër,Kajro, Bukuresht dhe me shqiptarët jashtë vendit, bënë të ndryshonte opinioni i Europës për shqiptarët, të cilët ikonsideronin pa ideale kombëtare.

*Hartimi i Memorandumit të Gërçës nga I. Qemali dhe Hasan Prishtina, me 12 kërkesa, sipas të cilave të 4 vilajetetshqiptare të kishin autonomi administrative për çastin, nën vartësinë e Xhonturqëve, pati rëndësi: *Nisën kryengritjet eMalësisë së Madhe me Dedë Gjo Lulin, dhe *kryengritja e përgjithëshme 1909-1911. *Arkitekti i shtetit të parë shqiptar,Ismail Qemali si largpamës dhe vazhdues i programit të Rilindasëve, e dinte se rruga e nisur, donte mbështetjen endërkombëtarëve, para të cilëve doli me këto kërkesa:*1- Kushtetutë dhe Autonomi administrative për popujt e ndryshëmtë P.Osmane; *2- Shqipëria të ketë 2-3 apo 4 vilajete me krahina shqiptare. *3- Hapja e shkollave shqipe dhe shpërndadjae librave në gjuhë amtare në çdo trevë ku flitet shqip..*4- Gjuhë zyrtare të ishte shqipja. *5- Të krijohej policia, postëtelegrafa, *marrëdhënie diplomatike me Perëndimin dhe fqinjësia e mirë. *Kërkesa për autonomi dhe jo Pavarësi,përputhej me kushtet ekonomike, si ide përparimtare për kohën. Ai kërkoi *organizimin e shtetit me frymë europiane.Në Nicë të Francës *më 19 shkurt 1912 ai doli me idenë e Pavarësisë. Ambasadori italian Tommasso Tittoni njoftoi senë Nicë po mbahet një kongres sekret, me praninë e I. Qemalit. Ai shprehet:”Një fis që kërcënohet nga serbët e grekët,është fis i vjetër ilir i shqiptarëve, që ruan e do të ruajë traditën dhe identitetin e lashtë kombëtar”.I. Qemali më 5 Nëntor 1912 u takua me shqiptarët e Bukureshtit, ku dolën me një Rezolutë. Por kjo varej nga Fuqitë eMëdha. Në Vjenë, gjeti mbështetjen e Berchtold dhe ambasadorit Avarna. Më 20 /XI /1912 nga Trieste niset për Shqipëri.Ditën që Skënderbeu ngriti flamurin në Krujë, edhe Ismail Qemali më 28 -XI- 1912 ngriti flamurin e kuq me shkabëne zezë në Vlorë. Shpallja e Pavarsisë së Shqipërisë u mirëprit nga Italia, Austria dhe Rumania. Kurse Serbia nuk e njohuaktin madhor të pavarësisë së Shqipërisë. Stambolli heshtga tri besimet fetare, ishte akti final i njohjes së Shqipërisë sikomb i pavarur., kurse Greqia dhe Mali i Zi, synonin copëzimin e Shqipërisë. Formimi i Qeverisë së Vlorës meKryeministër Ismail Qemalin, me anëtarë kabineti nga të gjitha trojet shqiptare dhe me përfaqësues nga të tri besimetfetare.

Shqiptarë, kudo që jeni, Ju uroj :"Gëzuar 100 vjet Pavarësi Kombëtare!"

ISMAIL QEMALI, L’ARCHITETTO DELLA PROCLAMAZIONE DELL’INDIPENDENZA NAZIONALE -In questo scritto analitico si parla della situazione politica nei Balcani e specialmente in Albania, danneggiata dalladominazione multisecolare della Turchia. Gli Albanesi si sono ribellati lungo i secoli contro il suo giogo, ma, con lecontinue zuffe tra i principati albanesi, non si poteva arrivare ad una lotta organizzata. A parte la mancanza diorganizzazione, gli albanesi erano una popolazione piccola e disarmata.Alla dominazione turca si aggiungeva il rischio dell’avidità delle Grandi Potenze, come l’Austro-Ungheria e l’Italia. Ilprimo motivo: l’Albania era punto di snodo nel Mediterraneo, di rara bellezza naturale; la sua terra era ricca di nafta emetalli, come anche di ricchezze in superficie. La Serbia non aveva sbocco al mare, pertanto, insieme alla Grecia,cercavano di spezzettarla. In queste condizioni l’Albania da sola non poteva tenerle testa.Cercò il sostegno dell’Italia e dell’Austria, le quali, per scopi propri, erano contrari a questa frammentazione dell’Albaniavoluta dalla Grecia e dalla Serbia. Per l’Indipendenza, nel tempo, ma specie nel sec.XVIII, ebbe grande importanza laRinascita Albanese. Gli Albanesi residenti fuori patria crearono Società Patriottiche a Istambul, Romania, Grecia,Bulgaria, Stati Uniti, compresa la Rinascita Arbëreshe in Italia, i quali dettero priorità all’insegnamento della linguaalbanese e all’apertura delle scuole albanesi. Ci sono molti documenti che raccontano i tentativi per l’indipendenza. Bastano le 110 lettere tra il De Rada e laprincipessa Dora D’Istria. Ismail Qemali usò la saggezza del diplomatico, sfruttò la debolezza dell’impero ottomano,le zuffe tra gli stati europei e i conflitti al loro interno, stese la piattaforma dell’Indipendenza e preparò l’opinionepubblica mondiale. Negli incontri attraverso l’Europa egli argomentò che bisognava dare l’Indipendenza all’Albania.La diplomazia europea, colpevole della frammentazione dell’Albania, appoggiò Ismail Qemali, il quale il 28 novembre1912 proclamò l’Indipendenza mutilata dell’Albania.

Ismail Qemali, arkitekti i Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 45 faqe dyzetepesë

Vështrimi i dokumenteve të Shpalljes së Pavarësisë ngaana filologjike mund të realizohet me shumë sukses dukei parë në prerjen diakronike. Ndoshta mund të bëhen edhekërkime të tjera duke zbritur 100 vjet më parë në pasditene madhe të 28 Nëntorit apo 28 të vjeshtës së tretë. S’kishteshumë vite nga përfundimi i një faze të rëndësishme siçshkruajnë gjuhëtarët që janë marrë me politikën gjuhësoredhe planifikimin gjuhësor. Por përpjekjet që shqipja tëshkruhej dhe me një alfabet të njëjtë të bëhej gjuhë eshtetit shqiptar, të bëhej vlerë shprehëse e vlerave dheinteresave të kombit shqiptar, ishin shekullore.

Kishin kaluar pak vite nga vendimi për alfabetin epërbashkët, i cili u shpall në mbledhjen e hapur tëKongresit të Manastirit më 20 nëntor1908 para dreke.Mund të shtypeshin libra jashtë Shqipërisë si dhe përtelegrame jashtë vendit, vetëm me një alfabet thjesht latin.Zgjidhja përfundimtare u dha një vit më vonë në shtator1909 në Kongresin e Elbasanit, duke u dhënë fundbashkëjetesës së dy alfabeteve. U pranua alfabeti latin medy shkronjëshat. Me këtë alfabet u shkruan 4 dokumentete para të shtetit shqiptar 1 : fjalët e Ismail.Qemalit para 83delegatëve nga e gjithë Shqipëria, Akti i Pavarësisë,Dokumenti i parë si qeveri që u drejtohet popullit,nënprefekturave dhe krahinave, Akti diplomatik( telegrami) drejtuar fuqive të mëdha europiane, pasditen28 Nëntorit 1912.

U pasqyrua në këto dokumente që nëpërmjet lëvrimitsa më të dendur të varianteve letrare të Jugut e të Veriut,të afroheshin sa më shumë dhe të shkohej drejt një gjuheletrare siç nënvizonte Sami Frashërit “të pandame dhe tënjëjtë, sikundër duhet të jetë edhe Shqipëria, se shumëgjuhë e dialekta sjellin ndarje e mërgim”.Ndërtimi e fjalimeve dhe i dokumenteve të 28 nëntorit1912 ishin fryt i përvojës së fituar të Ismail Qemalit dheLuigj Gurakuqit.

Si pjesëmarrës, i ri 20 vjeçar në shoqatat në Stamboll,më vonë formimi i si jurist , deputet e poste të tjera, e dhaprovën e parë në ndërtimin e manifestit programatikmbajtur në tetor të vitit 1900 mbi varrin e N. Frashërit.Këtë manifest e ndërtoi pa i ndryshuar thelbin programitpolitik të hartuar nga rilindësit e mëdhenj. Provën e dytësi truri i lëvizjes kombëtarë e paraqiti në memorandumine Gërçes në qershor të vitit 1911. Realizoi idenë e thirrjessë kuvendit Kombëtar të Vlorës. Vuri në dukje ëndrrënshekullore të popullit shqiptar për liri e pavarësi.

Fjalën para 83 delegatëve nuk e ndërtoi as me të folurëne Vlorës, të Shkodrës, të Prishtinës, të Manastirit, tëElbasanit... por si zbatues i planifikimit gjuhësor tëRilindjes, krijimin e një teksti”letrarishte të gjithë

Shqipërisë”. Ishte vullneti, aftësia gjuhësore, për t’uparaqitur para shqiptarëve si zbatues i atyre fjalëve qëkishte nënvizuar S.Frashëri.Shkruesi i procesverbalit i shton tre përcaktorë për lexuesin“kuvendim të nxehtë, të lidhur e të arsyeshëm”. Në këtëfjalim të bie në sy fryma e Rilindjes se besimi i madh përtë vazhduar përpara, ndjenja e pastër e krenarisë dashuriapër liri dhe drejtësi shoqërore. Përmbajtja i përgjigjet stilitshtetëror dhe administrativ. Ajo është një ligjëratë qëmbahet me përfaqësuesit e të gjithë zonave të Shqipërisëata përfaqësues që kanë luftuar brez pas brezi për lirinëdhe që duan të gëzojnë frytet e gjakut të derdhur nga etritdhe vëllezrit e tyre, të mos lënë t’u rrëmbehet buka efëmijëve që nxjerrin me djersë e mundime dhe të jetojnëme nder në një shoqëri ku nuk merren nëpër këmbë tëdrejtat e njeriut të punës dhe nderi i tij.Fjalët e para të secilit dokument : shqipëtarët, fjalëve, sot, Vlorë... 28 nëntor 1912, Ismail Qemali janë të zgjedhurame shumë kujdes për këtë stil; me të drejtë Xh.Lloshi kurtrajton stilin e veprimtarisë shtetërore e administrativeshkruan:” Dokumentet e qeverisë së IsmailQemalit nënëntor 1912 shënojnë hyrjen në fuqi të këtij stili nëfunksionin e vet kryesor”.2Dokumenti i parë që i drejtohet popullit atë mbasdite, ubën të njohur fillon me një rrethanor kohe : Sot, tregohetme fjalë : u vendos Shpallja e Pavarësisë , u ngrit flamuri,u formua qeveria e përkohshme, m’u ngarkua mua. Nëvend të fjalës “urdhëroj” zgjidhen fjalë të tjera me shumëetikë: lutemi, shpalleni; duke përcaktuar qartë rrethanorëtku do të kryhet veprimi; pas fjalës përgjithësuese: aty;shtjellohet me rrethanorë homogjenë. Po fjalën “urdhëroj:e zëvendëson me zgjedhjen e fjalëve : përpiquni, foljen qëshpreh mundësi e shoqëron me një ndajfolje mënyre e mëtej tregon objektin e këtyre veprimeve shumë tërëndësishme: qetësinë e vendit. Akti i diplomacisë(telegrami) ka një mënyrë të veçantë

ndërtimi dhe zgjedhja e fjalëve shihet e plotë, stilemat ekomplimentit, të mirësjelljes e të mënyrave të drejtimitsipas një etike..Që këtej rrjedhin klishetë e njohura dhekombinimi me situatën e Shqipërisë të atyre viteve:Duke i njoftuar Shkëlqesisë suaj, kam nderin t’u lutem, tëkini mirësinë, duke hyrë prapë në familjen e popujve tëEvropës, janë më të motshmit, të jetojnë në paqe me gjithështetet ballkanike, bota e qytetëruar do t’i presë me sy tëmirë, duke ia mbrojtur qenien e tij kombëtare etj.3

Ndërtimi i fjalës para delegatëve fillon me kryefjalëindentifikimi,ose kryefjalë e cila në periudhën pasardhësemund të mungojë nuk rimerret me përemër; thënie të plota

Veçorì filologjike të fjalimit të Ismail Qemalit(vjen ka faqja 2)

Tekstet e shkruara në pasditen e 28 Nëntorit 1912, në Shpalljen e Pavarësisë

prof.dr. Nexhip MerkuriUniversiteti “Ismail Qemali”, Vlore

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 46faqe dyzetegjashtë

me paraqitje objektive, të lidhura e të arsyetuara që ngjeshin në një vend rrethanat dhe marrëdhëniet e tyre logjike dheme përfundimin ose parashikimin përkatës. Por prapë nuk vuri të gjithë vullnetin e mirë dhe nuk mori të gjitha masate nevojshme që të paqësonte dhe kënaqte shqipëtarët.

Periudhat e ndërtuara fillojnë me një fjali kryesore, mund të bashkërenditen një ose më shume fjali bashkërenditjetë të gjitha llojeve e më tej ndërtohen me fjali të varura përcaktore dalluese, shtesore, ftilluese (8), kryefjalore,kundrinore, lejore, qëllimore etj. Të rralla janë fjalitë ku mungon gjymtyra kryesore, kallëzues. Po të rralla janëedhe periudhat që fillojnë me një fjali të varur. Fjalitë e thjeshta janë të vogla në numër (2). Pasi nuk mbetej më asndonjë shpresë për ta shpëtuar Shqipërinë me armë, e vetmja udhë shpëtimi ishte ndarja e Shqipërisë nga Turqia. Këtëmendim e këtë qëllim vuri përpara Ismail Qemali Beu, mendim e qëllim të cilët u pranuan me simpati nga të gjithëqeveritë e mëdha e sidomos nga Austria e nga Italia”.4

Megjithatë dallohen leksiku i kësaj fushe me tri shtresat kryesore:leksiku i përgjithshën letrar, leksiku terminologjikdhe leksiku i emërtesës.

Tek të tria këto shtresa vihet re tendenca e pasurimit të këtij leksiku nëpërmjet formimit të fjalëve, krijimi itogfjalëshave me lidhje specifike dhe krijimi i emërtimeve togfjalëshorë së bashku me disa zhvendosje të kuptimeve.Fjalët dhe togjet e emërtesës shpesh përdoren në pozicion të pavarur si gjymtyrë të veçuara : të kanosur me shfarosjeprej ushtrive serbe, të shkeluar prej ushtrive të shteteve aleate, e përbërë prej delegatësh nga të gjitha viset e Shqipërisë,të mbledhur sot në qytetin e Vlorës.Grupime fjalësh, togfjalësha të rëndësishëm për këtë të stili mund të vështrohen edhe sipas pjesëve të shtjellimit :përfillimin, për paraqitjen, për të saktësuar, kufizuar zgjeruar idenë e duke kaluar tek diçka tjetër: janë të bindur se, tashtisa proklamoi, për t’u dalë zot të drejtave të qënies së popullit shqiptar, duke i njoftuar, çfarë u bë, duke mos ndjekurveçse një qëllim të vetëm, ashtu dhe gjithë bota e qytetëruar, pas fjalëve që, me sot etj

Fjalët e shqipes të zgjedhura tek të 4 tekstet janë nga të gjitha pjesët e ligjëratës dhe përbëhen në radhë të parë nganjësi të fondit themelor të leksikut të përgjithshëm letrar duke e ndërthurur me terma specifikë dhe leksik të emërtesëstë këtij stili.Qartësia e mrehtësia e fjalëve në të 4 tekstet përforcohen nga përpjekjet dorëmbara për normëzimin e shqipes së shkruarnë këto dokumente e për ta ngritur në shkallën e një varianti gjuhësor të përpunuar nga ana letrare duke zbatuar edhenë drejtshkrim një normë e caktuar. Kjo vihet re në fushën e morfologjisë: trajtat e njëjësit e të shumësit të emrave, tëmbiemrave e të përemrave, trajtat foljore etj, ndërtohen rregullisht sipas tipave strukturorë të shqipes. Tekstet e këtyredokumenteve tregojnë qartë se struktura morfologjike e shqipes edhe për këtë stil hartohet shumë mirë.

Synimi duket qartë edhe në sintaksë në bashkëpërkimin e mbiemrave me emrat sipas gjinisë dhe rasës, në ndërtimine njësive më të mëdha të cilat e pasqyrojnë shembujt e sjellë më sipër.Krahas krijimit të leksikut të emërtesës përdoret me sukses edhe formimi i fjalëve të reja. Kryesisht do të ndalemi tekdisa mjete fjalëformuese tek parashtesat: mos, pa dhe prapashtesa m(ë) të përdorura në formime të reja. Këto parashtesae prapashtesa të cilësuara nga A.Xhuvani dhe E.Çabej për shtrirjen gjeografike, janë përdorur, në gegërisht, e Himarë,tek arbëreshët e Italisë; si mjete fjalëformuese të mbarë shqipes, të cilat kishin zënë vend në fjalorët e botuara në atëkohë.Krahas përdorimit me sukses i leksikut të emërtesës, leksikut terminologjik, përdoret në harmoni të plotë me këto dyshtresa edhe shtresa e tretë që zë numrin më të madh të fjalëve, leksiku i përgjithshëm letrar.Të gjitha fjalët e përdoruranë këto dokumente ruhen dhe përdoren edhe sot pas 100 vjetësh. Është zgjedhur ai leksik që lidhej me psikologjinëpopullore, me ndjenjat e delegatëve, me botëkuptimin e shqiptarëve. Secilit dëgjues, delegatë, marrës i mesazhit nëpërkrahina nuk i lind nevoja të kërkojë shpjegim të kuptimit të fjalëve, pasi tekstet e ndërtuar me këto fjalë janë shumëtë qarta e të kuptueshme dhe i japin fuqi të madhe shprehëse e ndikuese te popullësia shqiptare.

Arsyeja kryesore e ndërtimit të 4 teksteve edhe për shtresën e leksikut të përgjithshëm letrar si edhe për dy shtresate tjera është mëshimi tek pasqyrimi i politikës gjuhësore , i thelbit të saj që të nxirreshin nga gjuha letrare shqipefjalët që ndiheshin si të huaja, sidomos turqizmat, greqizmat e sllavizmat dhe në vend të tyre të përdoreshin fjalë shqipenga gjuha e gjallë popullore ose të krijoheshin fjalë të reja nga vetë brumi shqipes. Kjo kërkesë zinte një vend të dukshëmnë politikën gjuhësore dhe në veprimtarinë letrare e shkencore të rilindësve tanë dhe të pasqyruar me shumë sukses nëkëto dokumente. Nuk mund të flitet për purizëm gjuhësor atë mbasdite të madhe siç është shprehur ndonjë gjuhëtar përkëtë politikë gjuhësore të zbatuar.

Politika gjuhësore, veprimtaritë letrare dhe shkencore të rilindasve pasqyroheshin në këto dokumente. U shkruant’i jepej fund këtij dualizmit gjuhësor dhe Shqipëria të kishte si gjuhë zyrtare kombëtare vetëm shqipen, gjuhën e lashtëamtare të shqiptarëve. Me këto dokumente u ngrit flamuri i “letrarishtes së gjithë Shqipërisë”.

Veçorì filologjike të fjalimit të Ismail Qemalit

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 47 faqe dyzeteshtatë

Veçorì filologjike të fjalimit... Jolanda Kodra(Romë 1910- Tiranë 1963)

BIBLIOGRAFI - 1) Akademia e Shkencave të Shqipërisë,Ismail Qemali (Album), përgatitur nga Prof.Kristo Frashëri.Botohet me rastin e 100-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë sëShqipërisë, Tiranë, 2012.f.71,73,78,79; 2) Lloshi,Xh.,Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika. Tiranë, 2004,f.214;3) Frashëri,K., Ismail Qemali (Album), f.79. 4) Po aty, f.71;5) Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Ismail Qemali(Album). Po në këtë album autori shkruan se Akti i shpalljessë Pavarësisë Shqipësrisë nga Kuvendi i Vlorës u shpall sitekst (pa fax-si mile), në gazetën “Përlindje e Shqipniës” nëjanar 1913. Ajo u ribotua përsëri si tekst nga Lef Nosi në“Dokumente historike për t’i shërbye historiës tonëkombëtare” nr.4, Elbasan qershor 1924 , f.119-122. Frazashqip që përmban akti i Pavarësisë është shkruar nga dora eLuigj Gurakuqit. Kjo vërtetohet nga ngjashmëria edorëshkrimeve në orgjinal i epistolarit të Luigj Gurakuqit dhei dorëshkrimeve të tjera që ruhen në Arkivin QëndrorShetëror të Tiranës. f.72. 6) Frashëri,K., veper e cituar,f.73; 7) Po aty,.f.78; 8) Po aty, .f.79.

PARTICOLARITÀ FILOLOGICHE DEL DISCORSO DIISMAIL QEMALI - L’analisi filologica riguarda per la primavolta i 4 documenti che vennero scritti il pomeriggio del 28novembre 1912, secondo quest’ordine: le parole di IsmailQemali davanti agli 83 delegati provenienti da tutta l’Albania;l’Atto di Indipendenza; il Primo Documento come governo cheè indirizzato al popolo, alle sottoprefetture e alle province;l’Atto Diplomatico (telegramma) indirizzato alle GrandiPotenze europee. Il confronto con la politica linguistica di tuttii testi si realizza in 4 direzioni principali. Questi documentiformulati e scritti da due alte personalità di Vlora e l’altro diScutari, Luigj Gurakuqi, sono un modello linguistico modernoanche per i tempi attuali. A questa conclusione si è arrivatidopo lo sguardo dettagliato dei morfemi che attirano di piùl’attenzione: mos, pa, me, l’estensione geografica, la loroproduttività diacronica e sincronica. Ma così gli argomentiaumentano prendendo in esame anche unità più grandi deimorfemi fino alle proposizioni indispensabili per la costruzionedei testi statali. Abbiamo per la prima volta documenti scritticon l’alfabeto albanese deciso nel Congresso di Monastir(1908) e nel Congresso di Elbasan (1909). Ma questa politicalinguistica della Rinascita si osserva anche sotto l’aspetto delpurismo in questi testi. Le particolarità linguistiche, l’uso deitre strati del lessico della pianura, il lessico della nomenclaturache usa, la costruzione delle unità più grandi linguistiche deiDocumenti del Governo di Ismail Qemali, nel pomeriggio del28 novembre 1912, segnano l’entrata in vigore dello stiledell’attività statale e amministrativa nella sua funzioneprincipale. Il sostegno dagli autori di questi documenti ai valoripositivi della tradizione scritturale dei secoli precedenti,riflettette il modello dell’applicazione della limitazione e dellapossibilità del dualismo linguistico in Albania. Si argomentacompiutamente, sotto ogni punto di vista questi 4 testi per leparticolarità filologiche, che la politica linguistica e lapianificazione linguistica della Rinascita eseguita in questi testisono moderne. Le conclusioni sono state realizzate servendosianche delle applicazioni informatiche in testologia.

28 Nëndor

Është nëndor. Në qiell u zbeh taniShkëlqimi i diellit dhe ajo kaltërsiSa vjen e meket dhe ngjyrën humbet.Po në rrjedhën fatale e pa mbarimTë kohës një e magjishme pëshpërimëSot çohet dhe Agimin përshëndet.

Një dridhmë përshkon malet madhështorëQë majat u zbardhojnë tash me borë.Dhe deti qesh me vazhdën tërë shkumëRrënqethen fusha e lugina të blerta,Ndërsa butë-butë i ledhaton era.Për Shqipërinë është kjo ditë fatlume.

Nga heshtja e shekujve krenarë sa s’ka mëPër të bekuar ngrihet tash një zëTokën kryelartë ku e shenjtë është besa,Ku në përjetësi rron i Tij* kujtimI rrethuar nga lavdia që s’mund të vdesëDhe që me dritë të bukurin emër stolis.

Nga qielli i trimave Atij që aq shumëLuftoi dikur për tokën e tij të shtrenjtëNgjalli shkëlqimin e të bëmave epikeSe fundi iu shpërblye dëshira e shenjtëTë madhe, t’bukur, t’nderuar ta shohë atë,Për fate t’reja e gatshme tanimë.

Nga shkëmbenjtë e fortë, nga të heshturatPyje hijeshumë dhe nga të blerueshmetKodra, nga i kaltri det zëtingëllueshëm,Plot me zjarr që vërshon tash sjellin erëratTë këtij dheu të moçëm dhe këngët kryelartaSe në njëmendësi u shndërruan ëndrrat e arta.

Është 28 Nëndor! Një kujtimPërpjekjesh dhe lëngatash lind në shpirtSe mjaft e ashpër qe rruga e kaluar........................................................Po gjaku një ideali i kushtuarDrejtësie e dashurie të madhe njerëzore,Trimash i panumër i flakëruar therorTokën që njomi bën t’lulëzojë proreDhe kurrë s’do të jetë i derdhur kot Do na shtyjë gjithnjë për të vepruar.

Është 28 Nëndor! E ftohtë është eraPo zemrat ngjall një e madhe nxehtësiDhe dejt i bën të rrahin me shpejtësiEdhe e Krujës kalaja vetmitareDigjet e tëra sot plot dashuri.

Valon në erë, flamuri shqiptarMe ngjyra t’tij vëllezërit lidh krenar.*) i Skënderbeut.

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 48faqe dyzetetetë

Ndërmjet dhembjes dhe krenarisë *prof. dr. Agim Vinca

Fakulteti i Filologjisë, Universiteti i Prishtinës Muza shqiptare e Mëmëdheut është njëkohësisht krenaredhe e pikëlluar; ligjërimi i saj është të shumtën e herëvepatetik, me tone të larta e nota kumbuese, por jo rrallëedhe protestues e elegjiak, kurse në raste të veçanta edheironik e sarkastik. Nuk mungojnë as poezitë e koditsimbolik, ato që për atdheun flasin në mënyrë të tërthortëe jo të drejtpërdrejtë, shumë herë pa ia përmendur asemrin, nëpërmjet simboleve si toka, guri, trungu, lisi,lulja, ashti, gjaku, plisi e të tjera të ngjashme, të cilat nëvargjet e poetëve të sotëm marrin shumë herë nuanca tëreja kuptimore, që dallojnë dukshëm nga atotradicionale. Që të jetë e tillë poezia atdhetare shqipekanë ndikuar rrethanat historike në të cilat ka jetuarpopulli shqiptar, dje dhe sot dhe situatat tragjike nëpërtë cilat ka kaluar ai gjatë shekujve, por edhe prirja dheafiniteti krijues i secilit poet veç e veç nuk është pandikim në këtë mes."Ti, Shqipëri, më jep nderë, më jep emërin shqipëtar,/zemërën ti ma gatove plot me dëshirë dhe me zjarr" -këndon Naimi, duke shprehur krenarinë e të qenitshqiptar në kohën kur ndërgjegjja kombëtare ishte tejete ulët te shqiptarët. “Ti ke pas ken nji zoj’ e randë,/ Burrate dheut të thirrshin nanë” - evokon të kaluarën PashkoVasa dhe vajton të sotmen, kohën e sundimit otoman,nëpërmjet një krahasimi e simboli të fuqishëm, lisit, merrënjë të thella në mendësinë shqiptare: “Por sot,Shqypni, po m'thuej, si je?/ Por sikur lisi rrxuem përdhe!”- ç’imazh i fuqishëm!; “Kapni pushkën, dredhnishpatën,/ Ndër ne t’huejt tepër ngjatën!” - lëshonkushtrimin kleriku katolik Preng Doçi, kurse Fishta,klerik dhe ky, si Doçi, fshikullon me shufrën e sarkazmësshqiptarët që nuk i dalin zot atdheut dhe fton të vdekurittë ngrihen nga varri për të mbrojtur krahinat dhe qytetete tij të rrëmbyera nga greku e “shkjau”: “Mo’ lêni,burra!... M’armë!... Mbaroi Kosova!... / Janina humbi!...e ndoshta, Tepeleni.../ Shkoi Manastiri! Dibra edheGjakova!... / Vendet ma t’mirat né na i mori shkjau,/ E,shk’asht ma zi, né vlla me vlla na dau!/ Ah! m’kambë,brè burra! m’kambë! shka jini mshehun/ Nder furkat’gravet, si do rrole t’kqija?...”.Do thënë se raporti i poetit shqiptar me atdheun ështëkompleks dhe specifik, ashtu siç është komplekse especifike jo vetëm historia, por edhe gjeografiashqiptare: shqiptarët janë komb i ndarë, që jeton nëgjashtë shtete ballkanike (Shqipëri, Kosovë, Maqedoni,Greqi, Serbi dhe Mal të Zi), por shqiptarët kanë qenë dhevazhdojnë të jenë, gjithnjë si pasojë e rrethanavehistorike, e shpërnguljeve dhe pogromeve të ndryshme,një nga kombet më të hapërdara në botë, pothuajse nëtërë rruzullin tokësor, gjendje kjo që shprehet fuqishëm

nëpërmjet metaforës “gjaku i shprishur”, aq të shpeshtënë poezinë arbëreshe, të pranishme këtu me poetëeminentë si Dushko Vetmo, Vorea Ujko e Zef Skiro diMaxho, që inkuadrohen natyrshëm dhe pa asnjëkompleks inferioriteti në korin e gjithmbarshëm tëpoezisë shqipe. Ka zëra që thonë se ne shqiptarët jashë kufijve tëTrembëdhjetës nuk kemi ç’të kremtojmë këtë vit, sepsemë 28 nëntor 1912, kur u proklamua “Shqipëria emosvarme” në Vlorë, nuk u krijua Shqipëria e plotë, pornjë Shqipëri e përgjysmuar (“xhuxhe”, do ta quante poetitashmë i ndjerë kosovar Ali Podrimja, i cili ndërroi jetëpapritmas në ditët kur kjo antologji po hynte në fazën esaj përfundimtare). Shqipëria, vërtet, humbi më segjysmën e territorit dhe të popullsisë së saj, duke mbeturnjë shtet gjysmak, por po kaq i vërtetë e evident ka qenërreziku i mosformimit të saj si shtet, në mos edhe izhbërjes së saj të plotë, që do të kishte pasoja katastrofikepër shqiptarët si komb. Shqiptarët janë rrudhurvazhdimisht gjatë historisë, jo edhe pa fajin e tyre, por,megjithatë, kanë mbijetuar.Jo rastësisht viti 1913, ky vit tragjik i copëtimit të tokaveshqiptare si pasojë e vendimeve të padrejta tëKonferencës së Ambasadorëve në Londër, haset dendurnë vargjet e poetëve tanë, edhe brenda kësaj antologjie,aq sa mund të thuhet lirisht se numri Trembëdhjetë (13),pra një shifër aritmetikore, është shndërruar në një topostë fuqishëm poetik, të funksionalizuar për mrekulliartistikisht në vargjet e poetëve Ismail Kadare, DritëroAgolli, Fatos Arapi, Azem Shkreli, Ali Podrimja,Xhevahir Spahiu, Bardhyl Londo, Hamit Aliaj, AgimSpahiu etj.Muza shqiptare është muzë e qëndresës dhe e mbijetesës;e lirisë dhe e dashurisë. Ajo himnizon tiparet tradicionaletë shqiptarëve si heroizmi, trimëria, bujaria, burrëria dhevlerat identitare të tyre si gjuha, tradita, kultura, historia,heronjtë kombëtarë, flamuri kuq e zi etj., por pa i cenuarnë asnjë rast ndjenjat dhe interesat e të tjerëve.Të ritheksojmë se marrëdhëniet e poetit shqiptar meatdheun janë jo vetëm komplekse, por edhe paradoksale,e tillë çfarë është edhe historia shqiptare.Shqipëria ishte ëndërr për sh qiptarët jashtë atdheut,ashtu siç është ëndërr bashkimi i shqiptarëve në një shtettë vetëm, të lirë, të pavarur e të përparuar, që është ideal

*Pjesë nga Parathënia e Antologjisë "Muza eMëmëdheut", botuar me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisësë Shqipërisë, Tiranë-Prishtinë 2012.

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 49 faqe dyzetenëndë

Ndërmjet dhembjes dhe krenarisë

Klara Kodranga Tirana

i poetëve dhe idealistëve shqiptarë. Poeti i shquar arbëresh Vorea Ujko, vazhdues i traditëssë De Radës, Serembes, Skiroit etj., duke kënduar përqëndresën e shqiptarëve në shekuj, shkruan: “Ti vjen ngatoka/ q’askush s’e zotëroi./ Ti je si gur lumi/ ku shketstuhia,/ i rrahur si deti/ i tronditur si toka”. Ndërkaq, poetitjetër arbëresh, Zef Skiro di Maxho, i një brezi më të ridhe i një fryme më modern, e koncepton poezinë e tij sinjë dialog mes gjyshit dhe nipit: “Gjysh, ku ështëShqipëria?” - pyet nipi a mbesa. “Përtej maleve, prapakodrës, rrojnë njerëzit që flasin si ti” - përgjigjet Gjyshi.Si përfundim vjen zëri i brezit të ri, që shpreh mesazhinsublim të poetit: “…dua të përqafoj vëllezërit e ëndrrrëssime pesëqindvjeçare”. Në 100-vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, këto vargjetingëllojnë më aktuale se kurdoherë më parë.

Vjen nda deti fllad lirije

Shqipja la kaltërsinë e qiellit,Për çudi u fut në flakë,Një zjarr gjaku dhe dielli, Krahët s’i përvëloi aspak,Krahët i hapi për fluturim.Lart u ngrit një kuqëlim.

Sa janë? Pesë, dhjetë, njëzetë ?Me vrap rendin porsi retë,Si krushq rendin për në Vlorë, Nuse t’bëjnë Shqipërinë e thinjur Nga aq shekuj robërie, Duan t’i thurin një kurorë,Një kurorë shenjtërie.

Thithin, thithin pa u nginjur Ajrin që sjell fllad lirie.

Pa dëgjo, e vjetra Evropë.Shqipëria është një.S’ka të huaj në krye më.S’mund ta bësh dot copë-copë.

Thithni, thithni fllad’n e detit,Shqipërisë një nur rinie, Një nur të ri nusërieI ka rënë. Në mes të qytetitNjë zë ushton si prej tërmetit,Ia shkon këngës së poetit

“Kemi më në fund Shqipëri!”Sytë ndrijnë si pasqyrëDhe rrëshqasin në fytyrëGaz e lot si diell e shi.

Atë ditë Nëntori të fillimshekullit

Atë ditë unë fëmija e palindurQë s’rroja as në ëndrrat e babait dhe nënës

të cilëtLoznin me cingla e kukulla a prindërve të vet

u buzëqeshnin të bindurAtë ditë unë fëmija i palindurU drodha në gjirin e kohës që

s’ish akoma,Mushkëritë e mia prej ajri u

mbushën me aroma,Buzët e mia të mjegullta çelën

në buzëqeshje,Doçkat e mia prej ere u zgjatën për

të kapur atë trëndafilflakë.

U zgjatën me aq etje: “Edhe pak, edhe pak!”Buzët e mia prej ajri thanë: “Po pse s’shoh akoma dritë?Pse vallë nuk jam, nuk jam në këtë ditë !”

Marigo Pozios

Zemra thellë hyn në gjilpërë,Bëhet shqipe krahëshkruar.Derdhen gjaku e zjarri i tërë Në flamurin e bekuar.

Këngëzë Shqiptare

Shqipja ka dy koka,Shqipja ka dy flatra,Një është gjuha,Gjaku dhe vatra.

NdihJeta Arbëreshe

ccp. 12994760Associazione Culturale “Jeta Arbëreshe”

87010 Eianina / Purçill (Cs)

ShkarkòJeta Arbëreshe

http://digilander.libero.it/jetarbreshe

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 50faqe pesëdhjetë

Qindvjetori i Pavarësisë Shqiptare, në Detroitprotopapas Antonio Bellusci

ka Frasnita (Cs)

Zef Kakocaka Shën Mitri (Cs)

Kryeprifti i kishes Katolike “Zoja Pajtore e Shqiptarvetnë Southfield-Detroit, Michigan, Usa, dom Ndue Giergji,të shtunen 24 nëntor 2012, ka organizuar një kuvendshkencor për të kujtuar 100-vjetorin e shpalljes sëpavarësisë të shtetit shqiptar.

Hapjen e bëri dr..Gjeka Gjellaj, kurse prezantimin tëligjëruesve e mbajtin Lukë Junçaj, Valentin Lumaj eAlbina Palushi. Ekrem Bardha, konsull nderi në Detroit,dhe Hernest Haxhi, anëtar në ambasaden shqiptare nëWashington, bën një përshëndetje.

Ligjëruesit kanë mbajtur këto kumtesa:Jusuf Buxhovi:”Rëndësia e Pavarësisë për popullinShqiptar”;Antonio Bellusci:“Arbëreshët dhe pavarësia shqiptare”; Naum Prifti: “Rrreth kontributit qendror të Vatrës përarritjen e pavarësisë kombëtare;Skënder Karapica, “Figura e Ismail Qemalit dhepapvarësia shqiptare;Mergim Korçu: “Figura e Luigj Gurakuqit”;Willy Kamsi: “Figura e Luigj Gurakuqit dhe pavarësia”;Bahri Brisku:”Kontributi i shqiptarvet të Pavës, Gucisëdhe Ulqinit për formimin e shtetit shqiptar”;Gjovalin Kaçorri;”Rreth figurës së dom Nikollë Kaçorritdhe pavarësisë”;Ardian Ndreca:”Kleri katolik dhe pavarësia”;Sami Repishti:”Njëqind vjetori i shpalljes së pavarësisë sështetit sjqiptar”;Nejazi Muhameti:”Shqiptarët në Maqedoni dhe pavarësiashqiptare”;Fran Camaj: “Kryengritja e Malsisë: Prelud i pavarësisë”.

Të gjitha kumtesat, që u mbajtin në tërë ditën, kanëqënë në një livel shumë të lartë nga pikëpamja shkencore.Tematika e pavarësisë u vu në dukje ashtu si duhej dherelacjonet do të botohen në një vëllim të veçant dhe do tëvertëtojnë vlerësinë e këtij kuvendi këtu në Amerikë.

Të dielën mbrëma, 25 nëntor, u shtrua një darkë mekëngë shqiptare në Ronchester te Auditorium të kishësshqiptare e Shën Palit dhe Shën Pjetrit.Kanë marrë pjesë më shumë se 1500 shqiptarë ngaKosova, nga Mali i Zi, nga Maqedonia dhe nga Shqipëria,që punojnë në Shtetet e Bashkuar dhe në Kanada.Një gëzim i pathënshëm në të gjitha zëmrat shqiptare. Nëkëtë manifestim ka marrë pjesë edhe Teqeja Bektashiane,Federata pan-shqiptare „Vatra“, Shoqata „Malësia eMadhe“, Shoqata „Kosova“, Qendra Balkanike, Shoqatae Shkrimtarëve, Shoqata shqiptaro-amerikane, OrganizataÇamëria.

Në këtë darkë madheshtore u kanë mbajtur fjalime ngashumë personalitete të shquar, të cilët vunë në dukje roline sotëme t pavarësisë shqiptare si edhe rolin të madh që kaluajtur Diaspora në Amerikë, që ka qënë gjithmonë shumëe zgjuar dhe ka vepruar me shpirt dhe me zëmer kombëtare

të madhe. Të gjithë të bashkuar me një zëmer e me një shpirt. Të

gjithë krenarë dhe të lumtur për kremtimin e nj’qindvjetoritsë shpalljes të pavarësisë shqiptare. Shqipëria e sotme, elirë, e pavarur dhe demokratike, gëzon shumë e më shumëdiaspsoren shqiptare në botë, e veçanërisht diasporenarbëreshe, e cila për shekuj e shekuj ka vepruar përrealizimin e Kombit shqiptar, që në shekullin XVIII, methemellimin e Kolegjit Korsini-Shënt Adriani në ShënMiter Korone.

Jam i lumtur se në këtë kuvend në Detroit kam qënë iftuar edhe unë, prift arbëresh nga Frasnita, për të sillja njëdeshmi historike mbi rolin të madh, që kanë mbajtur gjithëarbëreshët e Italisë për të krijohej Shqipëria e sotme, shteti lirë dhe i pavarur, që na nderon dhe na gëzon.

DjovasJeta Arbëreshe

http://digilander.libero.it/jetarbreshe

Urime, moj Shqipëri !

Qeva në mal sot, jo në dejtatje mbal qiellitpër të parë flamurin në Vlorë.Dheu poshtë ish i kuq dhe lart fjuturonij shqiponja ezezë.Çë lajme më sillen, o mbretëreshe?Lotin e Serembevet mërgimtarë?Lutjet e Varabibobavet fetarë?Fjalet e Deradavet europjanë?Jam dhe jam i vetimnë thirrjen e përgjithë:Urime Shqipërisëdhe Popullit Shqiptarpër Qindvjetorin e Pavarësisë.Urime zonjës Nënëaq e dashuraq e kënduar.Urime mallit antikaq i ëndërruaraq i mitizuar.Urime vëllait dhe motrësaq të afërtaaq të ngushtanë bashkëpunimin e ardhmjes.

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 51 faqe pesëdhjetenjë

Qindvjetori i Pavarësisë Shqiptare, FrasnitëAgostino Giordano

drejtori i J.A., ka Purçilli (Cs)I nderuar zoti Ministër i Punëvet të Jashtme të ShqipërisëEdmond Panariti, i nderuar zoti Ambasador Llesh Kola, inderuar zoti Senator Vasil Giordano, i nderuar zoti Krietari Frasnitës Pellicano, të nderuar zotra Krera të Bashkivetarbëreshë të Çiftit, të Shën Vasilit e të Vakaricit, të nderuarasesorë të kësaj Bashkije, Camodeca e Mundo,Zonja e Bulerë,Shqipëria sot, me Istitucionet e saj më të larta, erth e na bërinderë. Erth e na kultoi se, njëqind vjet prapë, Shqipëria uzgjith ka hekuret e Turqvet e zu e eci me këmbet e saj mbiudhën e demokracisë. Jem’e folmi për Shqipërinë, Mëmëdheu i parë i neveArbëreshë. Shqipëria, e gjithë Shqiptarët biltë e saj kudo janë, këto ditëbëjnë festë e gëzojnë. Po këta Bulerë Shqiptarë janë këtu, Frasnitë, jo vet për tëna mbajnë mendë se Shqipëria është edhe Mëma jonë; e sekjo festë e Mëmës është edhe festa jonë. Jo, erthtin edhe tëna falënderojnë për atë çë na Arbëreshë bëmë – me mendje,me shkrim e me krahë – për lirinë e Mëmës Shqipërì. Këtu Frasnitë erthtin, jo vet pse i suall im vëlla senatoriGiordano, po pse e dinë mirë se ky katund, bashkë mefracjonën e saj Purçilli (Eianina), qe e është – për kulturë,gjuhë, zakone arbëreshë e rit bixantin – një qendër kryesoree tërë Arbërisë; di katunde, ç’i gjasen Krujës jo vetëm përmalet ç’e rrethojën, po për zëmren trime arbëreshe çë nëata rreh, pikon e gëzon; për folenë çë këtu lartë Shqiponjastisi, se t’na kultonjë Shqipërinë.Frasnita e Purçilli i dhanë Arbërisë dy senatorë, dy deputete,një Peshkop, dhjetra priftra bixantinë, poetë, shkrimtarë,gjuhëtarë çë Shqipëria njeh mirë e nderon si duhet.Gjegjni këta pak vjershe të Bilotës, poet e prift i Frasnitës:”Mbrej Turkut duhet thika / çë shkrefëndon e vret: / doqumbët, çë si pika / të keqen i kërsèt...”.E, këtu Frasnitë, ndër Rapsoditë çë këndohen ndër Pashkë,i math është kulti i Skanderbekut, po edhe e thellë ështëmërìa kundër Turkut.Somenatë, këtu te Bashkia e Frasnitës, ky imi është njëtëfalur i duhur. Sepse i bënur në gjuhë arbëreshe. Si na ngett’i folmi Vëllezërvet Shqiptarë çë vijnë e na gjëjnë. Këto nëng janë fjalë të mia, po të gjithë gjindjes arbëreshe– frasnjote e purçilote - çë ka pesë shekuj e gjymës erthtine rruan ndër këta dhera italiane e i trashëguan bilvet e tyregjuhën e kulturën e zakonet e trimërinë arbërore, besen ekrishterë dhe ritin bixantin. I bëmi nderë mësemë mëmavetarbëreshe dhe poetëvet popullorë arbëreshë!Këtu somenatë folënj nd’ëmrit e atyre IntelektualëveArbëreshë, frasnjotë e purçilotë - poetë, shkrimtarë,gjuhëtarë, filologë, etnologë, profesorë universitarë; priftrae laikë - çë me fjalën e me shkrimin, ç’ka një shekull egjymës e njera pakë vjet prapë - nderuan ëmrin e farën e

Fjalimi i Drejtorit, te Bashkia e Franitës, përpara autoriteteve shqiptarë e arbëreshë

gjuhën arbëreshe në dhé italian. Ju siell urimet e ViçenxDorsës, e Bernard Bilotës, e Sepës Ferrarit, e SepësKatapanit, e Minkut Bellizzit (Vorea Ujko), e FrangjiskSolanit (Dushko Vetmo); ju siell të falat e AkillitParapunjës, e Llukës Perronit, e Viçenx Selvaxhit. Edhendëse vdiqtin, këta janë shpirtërisht këtu, bashkë me ne,sot, e bëjën festë për Qindët vjet të zgjidhjes së Shqipërisëka filaqia turke.Këtu folënj jo vet si Agostino Giordano, poet e gazetararbëresh ka Purçilli, po edhe nd’ëmrit e dy intelektualëvetë tjerë frasnjotë, priftra bixantinë, - t’urtë e të gjallë - çëka dhjetra vjet me shkrimet e me fjalën e tyre, jashtë embrënda Qishavet, nderojën gjuhën e kulturën arbëreshe:jam e folënj për zotrat Emanuele Giordano e AntonioBellusci.Sot, më të mirën dhuratë çë këta dy katunde arbëreshë ibëjën Shqipërisë e Vëllezërvet Shqiptarë, pas 5 shekullargësije, është kjo gjallërì e gjuhës arbëreshe, ky mall ikëndimit arbëresh, ky nderim ndaj kostumit të vjetërarbëresh, kjo lidhje e ngushtë me ritin bixantin. Njëmërekullì.Të nderuar Vëllezër Shqiptarë, na Arbëreshë Frasnjotë ePurçilotë - intelektualë e gjindë të popullit, priftra e laikë– ju parkalesmi t’i kallëzoni Mëmës Shqipërì se, për këtatë parët Qindvjet lirije të sajshit, i dhuromi zëmrën tonë. Ei premtomi jo vet t’e kultomi e t’vimi e e gjëmi kurmundmi, po edhe t’e nderomi, sa më mirë mundmi, edhekëtu ndë Talljet: paremëparë ture folur e ture shkruar,ngadita më shumë e më mirë, gjuhën tonë arbëreshe. Sepseka gjuha njihet gjaku. E “Gjaku ynë i shprishur” nëng rronvet mbrënda Shqipërisë e Kosovës ose, këtu këtjè, nëpërgadishullin ballkanik. Po ndëpër gjithë Botën. Rroftë “Mëma jonë e parë” Shqipëria! Gëzuar Qindvjetori i Pavarësisë së saj! Rrofshin Vëllezërit Shqiptarë! Rroftë Arbëria!

Sen. Basilio Giordano3a Commissione - Affari Esteri, EmigrazioneVice Presidente Comitato Italiani all’Estero

Piazza Madama, 1 – 00186 RomaTel. (+39) 06.6706.3174 • Fax (+39) 06.6706.6174

basilio.giordano@senato.it • www.basiliogiordano.com

QINDVJETORI I PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 52faqe pesëdhjetedy

V i z i t a i m e e p a r ë n ë K a l a b r ìKlara Buda*

shkrimtare, eseiste, gazetare

Nga Ditari i Klara Budës: 21 Nentor 2012

Na prisnin në Bashkësinë Arbëreshe të Frasnitës për ndertë 100vjetorit të pamvarësisë së Shqipërisë këtë të mërkurë21 nentor…Bëja pjesë në delegacionin zyrtar të Ministrit të Puneve tëJashtme të Shqipërisë, ndaj edhe një eskortë na shoqëroirrugëve të Romës e na evitoi ngarkesën e daljes ngakryeqyteti italian për të na lënë më pas në autorutën drejtKalabrisë në kaprociot e qarkullimit vetëm një veturë ngapas…U nise !m nga Roma ne! ore!n 06:30 sipas parashikimit, porshoferi duket se humbi nje ! nga daljet e autostrade !s qe!duhet te !merrte dhe ke!shtu u detyruam te ! hynim ne!Napoli.Ne ! te! kunde!rt te! pjeses tjeter te grupit qe! e konsideroi ketehumbje kohe, une jo vete!m qe! nuk u me !rzita, po u ke !naqafshehtas pasi nuk kisha pasur rast te ! kaloja ndonje!here! ne!ke !te! qytet kaq te ! komentuar si qende !r e nje! mbrete!rie mevete...nje ! rruge ! ne! ane!t e se! cile!s dukeshin shenjat embrete!rise! ne fjale! dhe imazhe te! ngjashme me mbrete!rite! tjera qe ! me! ishin me! familjare. Kishim tanimë disa orë në rrugë dhe afër mesditës itelefonuan disa herë Ambasadorit shqiptar e ky, po aq herëi kërkoi interlokutorit falje për vonesën. Pas një copë hereAmbasadori telefonoi serish e konfirmoi: Jemi aty për 10minuta, pasi vërtet iu duk se mbrritëm, por vetëm pas pake kuptoi se ndodheshim ende larg e nuk do mund tëmbërrinim sipas premtimit…Tanimë kishim hyrë në një rrugë fshati plot dredha dhevetura e policisë italiane e uli shpejtësinë por, në tëkundërt, karabinieri që qëndronte në krah të shoferit elevizte gjithnjë e më shpejt tabelën sa herë që ndonjëveturë hynte para veturës sonë duke e ndarë nga ajo ekarabinierëve. Ky i fundit (Karabinieri) nxirrte tabelën menjë rreth të kuq dhe e tundte egërsisht e sakaq veturapërballë ndalonte e na hapte rrugën. Ky akt u bë më ishpeshtë tek filluam të ngjiteshim rrugën për në Frasnitë.Kur vetura e karabinierëve kryqëzonte ndonjë veturëpërballë nesh, kjo e fundit ndalonte në vend si ta ngrintenjë shkop magjik…Dukej se Shën Pietri ishte shfaqur dukemarrë një pamje tjetër në akord me shenjat e qarkullimitrrugor…Në hyrje të bashkisë, na priste një grup që dukej se kishtekohë me sytë të ngulur nga ora ndaj dhe Ministri i Punëvetë Jashtme, se bashku me delegacionin nga Shqiptarë, eshoqëruan shpejt në sallën e bashkisë dhe pa vonesë nisinjë ceremonì e thjeshtë, por ku njerzit u çelën e u gëzuandukshëm… Në një ulje të rastësishme - nuk kishteprotokoll- unë u gjënda në krahun e një mustaqebardhi qëshkruante me shpejtësì pjesën e fundit të atij, që, siç do takuptoja më vonë, ishte fjalimi i drejtorit të Jetës Arbëreshepër këtë pritje…Mësova më pas se nuk ishte askush tjetërpor Augustin Giordano, për të cilin kisha lexuar: i nipi

Emanuilli-t, autorit te "Fjalorit t'Arbëreshvet t'Italisë" - eqë ai e quante, i thoshte lalë-dajë? - dhe i vëllai i senatoritVasil Giordano, të pranishëm. Augustini Giordanopërshëndeti të porsaardhurit e citoi e lëvdoi ata (frasnjotëe purçilotë, ndr.) që qenkeshin flamurtarë të perdorimit tëarbërishtes, një prej të cilëve, e bile nga më të zjarrtët, qeai vetë. Ndërkohë një papas mjekërbardhë, Anton Trupo,fliste italisht per shqiptarinë. Tek e dëgjoja papasin, upërpoqa të imagjinoj se si do të tingëllonte arbërishtja e tij,ndërkohe që nuk mund të harroj sa bukur e me një muzikëtë re, të panjohur për mua, e fliste arbërishten AugustinGiordano. E apasionuar pas ikonave, unë, në shoqërinë edrejtorit të muzeut, shkova dhe vizitova Muzeun e artitbizantin shumë të pasur me ikona bizantine. Vizita emuzeut nuk ishte në program për mungesë kohe. Dukebërë këtë " vizitë in inkonjito" humba një pjesë të koncertittë fëmijëve që kishte filluar ndërkohë. Ishte një mrekullìkjo shfaqje, kori i tyre, përgatitur nën kujdesin e ZonjësKamodeka, Drejtoreshe e Shkollës "Ernest Koliqi". Nëtryezën e shtruar në një lokal malor të Vakaricit Arbëresh,u ndodha larg prej A. Giordanos, por në krah të kryetarittë komunës së Frasnitës, Francesko Pellikano, i ciligjithashtu qe i lumtur tek fliste arbërisht. Keshilla e tij evyer – mos i ha makaronat, në festa ne shërbejmë plot trelloj të ndryshme të tyre dhe nuk ngelet me vend per gjëtjetër - më ndihmoi që të të mund të shijoj edhe mishin eqengjit, të pjekur me aq art. E ku ka tryezë të mirëshqiptare pa mish qengji! Por le të jem e sinqertë deri nëfund: personalisht mua nuk pëlqen ta shoh kur i therinqengjat dhe aq më pak të gezohem kur i bëjnë kurban nepublik! Nga kjo vizitë e parë në Kalabri kam si kujtim të vyer njëikonë ortodokse të Shënmërisë të punuar nga një artiste nëRomë, një roman të Carmine Abate-s dhe një shishe vajulliri nga toka ku u ngulën Arbëreshët, por mbi të gjithames këtyre njerëzve ndjeva një respekt dhe një dashuri tëlashtë pesë qind vjeçare…

* Klara Buda është shkrimtare, eseiste dhe gazetare. Passtudimeve universitare për letërsi moderne dhe të krahasuarnë Sorbonë, Paris IV, ajo ndryshon drejtimin fillestar – atë tëmjekësisë veterinare. Më pas pranohet në Ecole Pratique desHautes Etudes, në degën metoda të historisë, arkeologjisë dhehistori arti. Në vitin 1996, nën drejtimin e albanologutChristian GUT, mbrojti Diplome d’Etude Approfondi nëhistori arti, duke u bërë kështu e para shqiptare e diplomuarnga ky universitet prestigjioz. Ajo ka perkthyer ne frengjishtnovelen Fshati im e pi rakine te Mitrus Kutelit dhe ka mbrojturtezen me nje biografi letrare te ketij autori. Paralelisht me

VDEKJA E PAPRITUR E POETIT ALI PODRIMJA

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 53 faqe pesëdhjetetre

studimet universitare, punon në Paris, në sektorin ekomunikimit të UNESCO-s, si gazetare për BBC-në dhe nëRadio France Internacionale. Duke filluar nga viti 1999 ështëgazetare e specializuar në RFI dhe në vitin 2005 bëhet shefee edicionit të lajmeve. Ne vitin 2006 emërohet shefe eredaksise shqipe të Rfi të cilën e drejtoi deri në vitin 2010.Eshte e para gazetare shqiptare per te cilen votuan perkryesine e komisionit te kartes franceze te shtypit. Romani isaj Kloroform është pritur shumë mirë nga kritika. Në ketëroman, Klara Buda përshkruan gjithë absurditetin e njësistemi lirivrasës. Por ishuj lirie - diku më të shtrirë e diku mëtë plotë - ruajnë shpirtrat nga shkatërrimi dhe i ndihmojnëindividët të mbijetojnë, edhe pse nën diktaturë. Përmes njërrëfimi mjeshtëror, Klara Buda pohon kështu pamundësinë eçdo sistemi, sado i tmerrshëm qoftë ai, për ta shkatërruartërësisht idealin e lirisë.

K o h a ë s h t ë t ë d u h e m iMajlinda Bregasi

docente e gjuhes shqipe dh e gazetare, nga Prishtina

V i z i t a i m e e p a r ë n ë K a l a b r ì

Prishtina nuk është më e njëjta, miq të nderuararberor. Prishtina nuk është më ai qyteti që të buzëqeshmajë kodrës e ti harron se aty bën shumë nxehtë, shumëzhurmë, shumë pluhur, shumë halle e prapë shumë ftohtë,shumë ankth, shumë borë, shumë shpresë. Ngado që tëhysh për në Prishtinë, te ajo buzëqeshjeje si prej miqsh tëmoçën, do të hetosh se diçka mungon.

Këtë ndjesi pata sa kalova Fushë-Kosovën, kuzërat e njofshëm të rrugës më përmendën se kisha një vitlarg e, një vit larg këtij vendi, është më shumë se një thjeshtnjë vit. Aty koha fluturon e, nësi ti nuk di të ndjekëshritmin, mbetesh përgjitmonë vonë, i vonuar.

Por nuk më trembi kjo, ishte diçka tjetër që mashtonte ankthin tim të pazbërthyeshëm i cili më shtynte sime brirë nga nëndija pa arritur të merrte formë. Për tashtyrë nga fyti këtë trajtë amorfe që më kish ngecur keq,m'u desh disa herë të merrja frymë me forcë, deri sa dikurm'u duk sikur e gëlltita. Pikërisht në atë çast, sytë mëngecën te buzëqeshja. Ishte po ajo, e ngrohtë, ndjellëse, esinqertë, por... por

...t'i njoh dëshirat e heshtura... ëndrrat, erërat e fjetura meshekuj,t'i njoh vuatjet, gëzimet, vdekjet...gjakun që të vlon në gji...

Prishtinës, miq, i mungon një copë e fortë shpirti,

Prishtinës i mungon një copë e rëndë ashti, i mungon lumii vetë që dikur i rridhte nëpër damrë, i mungon biri, gjakui tij pafalur.

Shpesh pesha e një njeriu në krahasim me atë tënjë qyteti na duket qesharake edhe ta mendojmekrahasimin, por ligjet e natyrës nuk janë aq të rrepta samund të mendohet, ndonjëherë shpirti merr përmasamadhështore duke e shkundur edhe një qytet të tërë ngarrënjët e nga rrokullima e gurëve nëpër mëhallë ndjen zërine poetit:

Sonte vëtem mbeta enë derë të oborrit askush s`po me troket,askush më, thua vdekur jam e harruarNë sëto troje e suka gjaku.

Thua më është shkrimbur hisjae mbyllur dera e konakut.....Zgjohu, Kosovë, flakë e hershme e ashtit timt`pëlcitur.Bota në ty le të kallet!Dhe qyteti çohet havadan me emrin e tij të shkruar nëballë: Bir, plaga jote le të marrë frymë thellë.

Të gjitha sërish janë aty, të njëjtat rrugë, sokaqe, Fakultetii Filologjisë, Biblioteka, Radio-Kosova, rruga NënaTerëzë...Por... prapë ato nuk janë të njëjtat, as kafeneja imee preferuar nuk është më ajo qerratajka që na ndillte nëgjithë ato tema që i zhvishnim në çdo mëngjes kurtakoheshim. E ku mund të gjeje mjeshtër më të madh tëfjalës se në Prishtinë, ku mund të gjeje tjetërkund heshtjeme peshën e gurit të mallkuar, qe me atë ballin e ngrysur,pishë, më tregonte shpresën e përrallës së lashtë.

Poeti ka një karakteristikë universale, ai është fenomenunik. Ali Podrimja përveç se fenomen i këtij lloji,fenomenalizoi edhe vetë vendin e tij, duke i dhënë emrin,ndjenjën, mendimin e gjakun e vetë. Kurrë s'kish parë kyvend më parë një filiz të vetin që mbi dhimbjen më tëmadhe personale do të ngrinte shtatoren më të bukur të artitme të cilën do ta zbukuronte përjetësisht. Ashtu, me atëthjeshtësinë e tij do të trondiste deri në qelizën e fundit:Nuk kam bërë kurrgjë për Lumin.

Kështu ishte Podrimja, i drejtpërdrejtë, i dashur,i qeshur, i mençur, i çmendur. Kështu bridhte ai ipapërkulur rrugëve të përgjumura të Evropës, Parisit, dukei marrë erë ftoit të vendlindjes, duke mos shkelur asnjëmizë, duke mos trembur asnjë zog, duke mos derdhurkurrë as zjarr e as vrer mbi kokë të njeriut. Me trupin drejt

(ec te jetra faqe)

Ndëse do të keshJeta Arbëreshe

http://digilander.libero.it/jetarbreshe

VDEKJA E PAPRITUR E POETIT ALI PODRIMJA

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012 pagina 54faqe pesëdhjetekatër

edhe para perëndive të krisura, ai i pëshpëriste të birit: Majep besën Lum Lumi, se nuk do të harrojmë vendlindjen. Një mëngjes teksa pinim kafenë te Radio-Kosova mëlexonte një poezi për klasën e hardallosur politike nëShqipëri, por mllefin e tij e mbyste dashuria, kot e kishtePodrimja, ai nuk mund ta urrente gjakun, e donteshqiptarin përtej lëkurës, e donte drejt e në shpirt.

Ai ishte poeti që lindi nga dhimbja, por që s'bëritjetër veçse e sfidoi atë, madje edhe me vetë kapërciminqë i bëri kësaj jete, ashtu i vetëm, në zemër të Evropës kukishte shkuar të ngulte gurin e tij. Ai ishte njeriu i jetës, ishpresës, i zgjimit, i shkundjes edhe të themeleve kurduhej. Tash teksa endem rrugicave lart e poshtë me të vetminshkak, kujtimin, më bëhet herë herë një kumbim a jehonënë vesh. Heeej! Na iku jeta, trime, si s'menduam pak edhepër vete. Koha është të duhemi.

K o h a ë s h t ë t ë d u h e m i

L u m i d r e j t k u j t e s ës

kërcënuar dhe të gjendur nën dhunë. Ankthi në poezinë ePodrimjes është një gjendje e dyfishtë dhe me shkak tëdyfishtë. Ai lind nga vetëdija e rrezikut dhe nga fuqia endjenjës dykahëshe dashuri-urrejtje. Ai është edhe padurimpër të treguar mbijetesën si sfidë e mbrame dhe si rezultati qeniesisë në njeriun, por po ashtu edhe si frikë e kërcënimitqë do ta ndjekë njeriun edhe në pavetëdijen e tij.

Këto elemente në poezinë e Podrimjes - frika, dhimbjadhe e bukura - krijojnë raporte mjaft domethënëse, të cilatnënkuptojnë ndërlidhjen mes fatit të popujve, të individitdhe kohës duke e rrokur qenien në procesin e saj të lëvizjesdhe duke e universalizuar fatin individual dhe kolektiv nëtransponimin figurativ të poezisë. Dhimbja ka arritursublimimin ndoshta më unik të saj në poezinë shqipe,pikërisht tek “Lum Lumi”. Veçanërisht tek ky vëllim, fjalëtshkëputen nga kuptimet e para e megjithatë të krijojnëiluzionin se pikërisht me ato kuptime kufizohet tërësiakonceptuale e Fjalës; ajo u shton kuptimeve trajta të vjetraeliptike që të kujtojnë meditimet e rënda dhe medramaticitet të lartë e të pashqiptueshëm të njeriut në fazatmë të errëta, por edhe më iluminuese të ekzistencës së tij.“Tragjedia njerëzore është pikëmbështetje e shumëveprave, dhimbja është ai nervi, i cili zgjon çdo gjë. Unë ekam përjetuar këtë dhimbje dhe kjo më ka udhëhequr nëlabirintin ekzistencial. Dora e saj ka qenë akull, ftohtësiae së cilës ka zbritur thellë në mua, ndoshta edhe në fjalët emia. I vetmi shpëtim qe: si ta nxjerr nga brenda, si tëlirohem, si ta artikuloj atë?”1 .

Podrimja ka qenë përherë eksplicit në lidhje me dykategoritë estetike më tërheqëse për të, frikën dhe tëbukurën.2 Kjo tërheqje ndaj tyre nënkupton sublimen kufjala e shndërruar në qenie vrastare dhe në madhështi tëtrupëzuar është rrekja e poetit drejt së shenjtës, drejt asajqë tejkalon aventurën e mbrame të Unit lirik në kërkimindrejt të panjohurës. Fjala mbart, kështu, esencën e asaj qënuk vdes dhe që, siç pohon poeti, të vë në lëvizjevazhdimisht. Dhe ajo që nuk vdes tek Podrimja është ajoqë u bë simboli i së pavdekurës dhe i së pavdekshmes nëpoezinë shqipe, qoftë, si dilemë, si dramë apo si meditimnë epokat e qytetërimit: Lumi. Sikundër emri i tij që mbartbrengën dhe tmerrin e së pashmangshmes, ankthin e pritjessë një gjëme të pashmangshme, ironinë për mizorinë dhepandjeshmërinë e njeriut modern kundrejt fatit të qenies,dhe ngadhnjimin e dashurisë përmbi vdekjen, ky emër pra,Lumi, përbën boshtin konceptual dhe estetik të Fjalës tekPodrimja; ai rrjedh në materien gjuhësore dhe fjala ngjizpandalur në të, të vërtetat e përherëshme ontologjike: “Ajoqë nuk vdes, të vë në veprim vazhdimisht. Lumi nuk

Kur drejtori i Jetës Arbëreshe më ofroi për të disatënherë të shkruaja diçka për Jetën në këtë numër të radhës,ai, veç të tjerash, më propozoi të shkruaja diçka për AliPodrimjen ose për 100 vjetorin e Pavarësisë. Në mendjentime, këto dy tematika u bashkuan me lidhëzënbashkërenditëse dhe, duke përbërë një temë të vetme medy pjesë të pavarura nga njëra-tjetra e megjithatë qëformojnë një të tërë përsosmërisht të plotë dhepashmangshmërisht të njësuar. A mund të flitet përPodrimjen e ndjerë e të mos flasësh pë historinë eshiptarëve dhe për kulminacionin e kësaj historie të arrituraq dramatikisht dhe të shoqëruar për 100 vjet të tjera mesakrifica dhe luftë titanike për të mbijetuar si kulturë dhesi njësi fizike? Të përjetosh 100 vjetorin e Pavarësisë ështënjë privilegj që shumë nga brezat që iu përkushtuan mëmënyrë emblematike dhe të pashoqe, nuk patën mundësinëta gëzojnë. Por është një trishtim i thellë ta përjetosh këtëjubile pa Ali Podrimjen mes nesh. Ai u nda nga jetapikërisht tani, kur Shqipëria mbushi 100 vjet e pavarur dhekur Kosova mori mirëfilli pavarësinë e saj. Mos ndoshtakështu, një pjesë kryesore e misionit të tij u krye, ndërsamisioni i të tjerëve pas tij Nisi? Nuk do të mund ta thoshakëtë, përderisa Podrimja është nisur tashmë drejt asajpërmase të të ekzistuarit në të cilën vepra e tij do të flasëakoma edhe më shumë, më fortë dhe më gjatë për cilindoqë ka veshë të dëgjojë dhe sy për të parë.

Mes shumëçkaje që mund të thuhet për veprën e tij, unëdo të ndaloja tek aftësia e spikatur e Podrimjes për tëperceptuar dhe shpjeguar artistikisht ankthin e qenies së

Ankthi, dhimbja dhe e bukura në poezinë e Ali Podrimjes

dr. Baviola ShatroUniversiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

(vjen ka faqja 53)

VDEKJA E PAPRITUR E POETIT ALI PODRIMJA

Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012pagina 55 faqe pesëdhjetepesë

simbolizon vetëm fatin e tij tragjik. Aventurën time tëbezdisshme në kërkim të sublimes nuk ia kam borxh vetëmkësaj qenieje. ….. Disa trajta të gjuhës standarde nuk i kamrespektuar. Kam dëshiruar të “shpirtëroj” fjalën dhe tambaj gjallë kujtimin për Lumin….”.3

Kjo gjendje është një vërtitje e brendshme, një lëvizjekozmike tek Ali Podrimja. Në këtë kontekst, vet lëvizjamerr një kuptim shumë të ndërlikuar. Gjithçka duket si egdhendur njëherësh në gur dhe brenda vetvetes tek Unilirik. Gjithë përjetimet dhe përvojat ngjajnë si një skalitjeqë nuk luan, si një pikturë e ngrirë, pra si një lloj dëshmieqë evoluon së brendshmi, por duke krijuar imazhin epalëvizshmërisë nga ana e jashtme. Pra, e tëra, totaliteti qëpërbën Fjalën dhe që gjeneron ajo është e përpirë në ritminkozmik të lëvizjes së jetës dhe të qenies në të cilën Njeriurreket të gjejë vendin dhe veten e tij. Në një kërkim të tillëUni lirik zbulon dhimbjen, vdekjen, qendrën, urrejtjen,besimin, mallin dhe mbi të gjitha dashurinë dhe të bukurën.

E gjithë poezia e tij vërtitet në hapësirën kozmike dhetejet të ngarkuar të tri ndjenjave themelore, - dashuria,urrejtja dhe revolta -, por secila prej tyre copëzohet nëmijëra përjetime dhe imazhe të imëta duke mishëruar tëbukurën, frikën dhe dhimbjen, pra, duke mishëruaraspektet bazë të të qenit. “E gjithë poezia e Ali Podrimjesështë kërkim i rrënjëve të lashta; i vazhdimësisë së qeniessonë nëpër kohë nga e kaluara e largët e deri në ditët esotme”4 . Vështruar edhe si poezi e rrethanave, ajo, sipasnesh, është pikërisht treguese e faktit që poezia e mirëfilltë,jo vetëm nuk kushtëzohet nga rrethanat, por bën që deriedhe shkëputur nga rrethanat të cilave u referohet në planinanalogjik dhe alegorik, ajo të adresohet tashmë, ndaj tëgjitha kohëve dhe epokave me përsiatje dhe imazheartistike polivalente dhe lexime pothuajse të pafundme.Prandaj, leximi i kësaj poezie duhet shtyrë në nivelet qëajo vetë na i mundëson, në kalimin nga një interpretim meorientim dhe referenca ontike, në atë me referencaontologjike. Kjo është ajo përmasë ku poezia bëhet epërbotëshme dhe poezia e Podrimjes e zotëron këtështrirje. Si e tillë poezia e tij është poezi e identitetit dhepoezi e estetizimit të së keqes, e megjithatë në kulmin evet më të lartë, poezia e Podrimjes është apologji e jetës.Në mënyrë të veçantë tek “Lum Lumi”, atmosfera e tmerritdhe e ankthit ngjizur me indinjatën e thellë të degradimittë vlerës së njeriut në botë, jepet nëpërmjet elementitzoomorfik, mitologjik, biblik dhe atyre teknike mjekësore.Duke u shtyrë në meditimin metafizik dhe filozofik, Lumina deshifron mpirjen e njeriut në frikën e humbjes së vetes,të përçudnimit dhe të tkurrjes deri në tjetërsim, aq satregohet një çorientim i plotë në kohë, dhe madje një llojgjendjeje belbane ku subjekti nuk artikulon dot fjalët dhenuk e shfaq dot veten, tashmë të copëzuar në disa qenie tëndryshme psikologjike. Më tej, vetja mund të konfigurohetnë të tashmen e saj - e tillë ajo paraqitet tek Lumi- dhe

pastaj në të ardhmen e saj; kjo e ardhme nuk është vetëmsenjë e tashme e shtrirë, pra Lumi në përjetësi. Drejt Lumi,pra, drejt kujtesës udhëton paqtueshëm tashmë AliPodrimja.

1) Ali Podrimja, “Letra nga të vdekurit”, f.45; 2) AliPodrimja, “Në kërkim të një antologjie” f.52; 3) Po aty,“Sfidë harresës”, f. 61; 4) Agim Vinca, “Te keqen mundeme këngë”, Fjala 25.09.1995, f.22; 5) Po aty. f.23.

L u m i d r e j t k u j t e s ës Zef Skirò Majika Hora e Arbëreshëvet (Pa)

Poetit Ali Podrimja

Kur vdes Poeti Pëlhura e Faltores shqyhetE Zeza pushton BotënPasiguria kap Njerëzit Fjala mbyllet në Varr

Të tretën ditë

Fjala ringjallet nga VarriNjerëzit rimarrin Guxim Ngjyrat ripushtojnë Botën Pëlhura e Faltores e re pa arnim

Në Fytyrë Shqipeje Árbërinë sqep mban Kurorën Tënde Dafinash

AL POETA ALI PODRIMJA - Quando muore il Poeta / il Velo del Tempio si squarcia / laSventura soggioga il Mondo / l’Incertezza afferra gliUomini / la Parola è chiusa nel Sepolcro // Il terzo giorno// la Parola risuscita dal Sepolcro / gli Uomini riprendonoCoraggio / i Colori riconquistano il Mondo / il Velo delTempio si rimargina // In Effigie d’Aquila / l’Árbër / nelrostro tiene / la Tua Corona d’Alloro

BIBLIOTEKA e JETËS ARBËRESHE

protopapas Emanuele Giordano:Vangjeli, i pjerrë arbërisht – 2006 – ff. 230 & 10Mbledhje këndimesh arbëreshë – 2006 – ff. 160 & 10Himne Bixantinë – 2005 – ff. 217 & 10Gramatikë Arbëreshe – 2005- ff. 70 (fotok.) & 10FJALOR edic. 2000 - ff. 715 & 30Shpata e Skanderbekut di B.Bilotta – 1967 - ff. 217 & 15Folklore albanese in Italia (1957) (fotok.) & 10

(+39) 0981-32539 / jetarbreshe@libero.it

faqe pesëdhjetegjashtë pagina 56Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

VDEKJA E PAPRITUR E POETIT ALI PODRIMJA

Violeta Murati

atDheu i Podrimjes, ku është pas lufte?Ali Podrimja, poeti që sfidoi genocidin mbi shqiptarët,

boton librin e luftës së fundit në Kosovë, si dëshmi për atëqë ndodhi në Gadishullin ilirik, në mbyllje të mijëvjeçarittë dytë, në përballjen me të keqen që i është kërcënuarekzistencës së shqiptarëve. Është përmbledhje poetike eviteve ’87-’92, e shkruar diku në Evropë gjatë derdhjes sëish-bashkësisë sllave. Ndërsa librin e solli në Tiranë nëditët e panairit, në vendin ku ndodh dhe të humbin njerëzit.

Kufijtë shpirtërorë të një poeti caktojnë dhe fatin e tij,si me vendin ku shkruan, ashtu dhe me lexuesin e botës.Nëse Ali Podrimja do kishte shkruar mbi hartën e Kosovës,poezitë e tij nuk do ishin veçse një teatër provincal, ku dotë rrëfehej si në një pikturë burrat që vriten, fëmijët qëulërasin dhe theren, gra shtatzëna që ngjeshen mullarëverrëzë shtëpisë për t’u pushkatuar, dhe plot imazhe të tjeratë mjeshtërisë së krimit nga çmenduria kolektive sërbe, qëdo të rrëqethnin nga fjalët. Këto i takojnë “fotografisë sëverdhë”. Pikërisht fjala e lidhur ngushtësisht me shpirtin,ka qenë arsyeja e vetme pse poeti nga Kosova, AliPodrimja, sot nuk lexohet si atdhe, si kufi, por si atDheu,si liria.

Kjo e fundit e përgatitur qysh në ’87-ën, kur “Dëshmia”e poetit hap vëllimin “Libri mbi të qenit”, duke nandërgjegjësuar qysh në krye me një të drejtë biblike –kohën e të drejtës për të jetuar.

Podrimja krijon poezi me lirikë të ashpër, gati të egër,sikur çdo varg që shkruan është i fundit në jetën e tij, ashtusiç ka ndodhur në pritje për lirinë e Kosovës.

Një nxitim për të na treguar si dëshmi e gjallë për atëqë ndodhi në Gadishullin Ilirik, në mbyllje të mijëvjeçarittë dytë. Këtë e pohon edhe vetë poeti, duke na folur pse unxit të përmblidhte në këtë vëllim poezitë e shkruara nënjë hark kohor prej një dekade, para se Kosova të fitojëpavarësinë, ku një pjesë e poezive janë shkruar diku nëEvropë gjatë derdhjes së ish-bashkësisë sllave. Ndërsalibrin e solli në Tiranë në ditët e panairit, në vendin kundodh dhe të humbin njerëzit. Ky është libri i luftës sëfundit të shqiptarëve të Kosovës. Ka një identifikimorganik të poetit me vendin e tij, që e ndjek si poezi nëpërballjen me të keqen që i është kërcënuar ekzistencës sëshqiptarëve.

Poeti e di lavdinë e poezisë, fuqinë luftarake që kanëvargjet, e shikon me dhembshuri poezinë fjalamane, dukepohuar se “kjo shqisë dallon nga të gjitha artet, që ështënjë filigran, ku krijuesi nuk pran derisa bindet se më nëfund atë mundet ta marrë dheun”.

Martin Camaj është drita që ndjek poetin, një rrëgjimprej nga mund të ndjejë ngushëllim për fjalën, për atdheunsi një arkë. Është një përfytyrim biblik që na përplas qyshnë hyrje poeti, për tokën. Nuk mund të imagjinosh se sa edhimbshme ndihet tek poeti, nga fillimi deri në fund, përtë kuptuar forcën që të jep atDheu.

Ali Podrimja na përgatit në hyrjen e procesit tëzhvendosjes në një të qenies me tokën. Ne kuptojmë sejemi në Evropë, se “damarët” që bashkon dhe bën të njëjtëtatDheun me veten janë lumenjtë, si gjaku. Ka një psikozë,lidhjeje të çuditshme, për nga mënyra se si Podrimja kandërtuar këtë përmbledhje poetike.

Atdheu i mbërthyer në arkë, nuk është veçse njëpërfytyrim i shkruar në vitin ’91, ku nevoja drastike për tëvdekur, i ngjan një dëshire të pavullnetshme të përmbysjes,ndryshimit, të ringjalljes. Podrimja na e përcjell këtëgjendje pa trajtë atdhetare, ndryshe nga ç’përsëritetvazhdimisht në poezitë e tij, qëllimshëm, fjalën e shkruarndryshe, atDheu.

Ky rilexim i ri i poezive të dekadës së kaluar, të shkruarnga poeti, t’i heq kufijtë e kohës. Aq më tepër kur kemi tëmbartur një informacion të tmerrshëm të ngjarjeve nëKosovë. Prirjet patriotike të Podrimjes, detyrimisht, pakëtë kontekst historik nuk mund t’i shikojmë. Ajo që naçon në këtë drejtim është ngjyra e poezive, estetikagjuhësore. Ndërsa simbioza e brendshme, kuptimi letrarqë i jep shqisës së gjashtë poeti, është një botë krejtësishtpa kufij, pa gjak, pa urrejtje, pa shquar as tokë, as horizont,ku lind dhe mbyllet dita. Është atDheu shpirtëror që na jepPodrimja të lexojmë, për të depërtuar në qenien, nëekzistencën tonë. Këtë e nis nga grupimi i poezive “Plagae gjallë”, aty ku nis ngacmimi dhe dhimbja, kjo e funditgjithnjë si shkak për të shkruar. Janë këngë bisede të poetitme Zotin, atë që është shpirt dhe e keqe brenda dhe jashtënesh. Në vitin ’92 poezitë e Podrimjes janë qëndrim ihapur, një mënyrë angazhimi për të kuptuar gjendjen se sapër të treguar “lodhjen”, “rraskapitjen”, “rrënimin” ngapritja për të qenë të lirë. “Në zgripc” është një shpërthim,prej liriku të egër, për të shfaqur kufirin e absurdit ku kambërritur ekzistenca e një vendi, e një njeriu, e një vepre.Sa tregon fatin e Kosovës në hartën e Evropës, poeti epërcjell gjendjen në gjakun, në atë që duhet të sakrifikohet,në lirinë, në dëshminë e gjallë, dhe në tëpaimagjinueshmen, në paralelizmin e Dantes se “…varrse varr/ më i sigurt i imi/ se ai i Dantes…”

Është një denoncim poetik që bëhet për çfarë po ndodh,për një realitet që s’njeh të ngjashëm. Angazhimi iPodrimjes është krejtësisht i qartë, i dhënë me gjithë forcëne tij intelektuale si e vetmja mënyrë për t’u kuptuar, për t’unjohur e vërteta, si histori.

Nëse kemi njohur dhe së fundi po flitet për poetëtkombëtarë, që sakrifikuan shqisën e tyre të talentit përpoezinë, në një luftë vargjesh për atdheun, rasti i Podrimjese ndan këtë kufi dukshëm. Nuk ka talent të shkuar “dëm”për hir të atdheut, kombit, si sakrificë patetike, apoemocionale.

Ese

faqe pesëdhjeteshtatë pagina 57 Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

AKTET E KUVENDIT MBI DHJETËVJETORIN E JETËS ARBËRESHE

atDheu i Podrimjes, ku është pas lufte?Ka një shteg si gjithë poetët universalë për të identifikuar vetveten në një proces organik, ashtu si gjaku në trupin e

njeriut, me jetën e atDheut.Ali Podrimja na bën të shohim qartë se çfarë i përket termit komb, jetës së njeriut si qenie në një ngjashmëri me jetën

atDheun. Të gjitha ndjeshmëritë e poetit sillen në këtë njëjtësi semiotike, të pandashme.Podrimja nuk është rebel, është heretik, denoncues. E gjen mënyrën për ta shprehur këto në të gjitha simbolet e

mundshme, që gjithaq janë moderne në gjuhën e poezisë. Elegjia është reprizë e pangjashme, ku poeti shpërthen nëdhimbje thjesht për një humbje miku, në një kontekst historik, gjithnjë duke e kërkuar në rrënjë, atë që i është mohouar.

Koncentrimi i vargjeve, ngjeshja e mendimit në një filozofi poetike është karakteristika e poezisë së Podrimjes. Megrupimin e poezive “Rrënimi i përmendores së turpit” hyjmë në oborrin e të zezave që i kanë ndodhur poetit, atDheuttë tij. Metafizika kthehet në një hije, në paranojën kolektive të një populli, të një vendi që prodhon dhunën. Podrimjennë këtë kapitull e kemi gati të pashpresë, por me një forcë të madhe për të denoncuar më fort të keqen, asaj që ndodhpas emrit të madh, të shpërbërë. Qoftëlargu, kuti e zezë, udha e dhelprës, satani, gjuha e qenit, diku në poezitë emëmbrapme kemi Hadin, Troja, kasapi i sorranisë, mjeshtri i krimi… një gjuhë simbolike që padyshim ne e kemiparasysh makinerinë e krimit serb.

Por poeti nuk bëhet aq “cinik”, ruan inatin e tij, duke e shndërruar e përdorur gjithë këtë histori, në një luftë fjalëshqë ndodhin brenda së njëjtës fare, atë të qenies, asaj pjesë të keqe që ndodh brenda njeriut. Rruga e poezisë së Podrimjesështë si rruga e qumështit, drita që tregon ekzistencën, forca për të mposhtur rrënim, njohuri për të zbuluar. Ndërsaatdheu ësthë kallëzim biblik.

“Ferri e humbi kuptimin” – “…na ruan atDheu, dashurinë / mike vjetër vdekja…”. Thonjëzat e para janë titull poezie,dhe fjalët në vazhdim janë vargjet e fundit të saj, që na fusin në një sintetizëm të pazakontë. Është nga titujt më entuziastë,nëse në perceptimin e njeriut ferri mbetet ende një mister, i frikshëm, i ftohtë, gërryes, zjarr, djegie, vetmi, kallkan.Është si diçka e marrë nga nëntoka, vendi ku jetojmë mbi dhe ku trupi do na hidhet. Është dhe e urryeshme, dëshpëruese,dhe tepër lakmuese kur të njëjtën gjë e gjejmë dhe mbi tokë. Por me një ndryshim – mbi tokë rrimë nga dashuria, dhee keqja na çon në ferr. Në këtë përfytyrim duket se na rri poezia e Podrimjes, sa tronditëse, aq dhe dhimbshme. Porfortësia që të jep, e kalon përmasën e njerëzores. Duhet të kuptosh pikërisht raportin që krijon poeti mes njeriut dhe tëkeqes, mes tokës si ngjizje dashurie, si përbërje e jotja dhe parëndësisë që merr kufiri ndarës, kur gjithçka zbulohet prejnjë fryme vërtetësie. Imagjinata nuk hyn më në punë, përpara asaj çfarë poeti na zbulon shpirtërisht. “Himni i gazit”është një poezi cinike, sa tregon se nuk mban më gjithë ky maraz shpirtëror, si e vetmja zgjidhje e çlirimit. Asaj tëmarrëzisë.

Ka një pesimizëm të dukshëm, saqë nuk shohim as Podrimjën pas vargjeve, por një lukuni burrash të padukshëm, sikokë e zezë. Është një vaj, që poeti e shkruan nga periferia e Kosovës, nga Ulpiana. Është një vendosje e shpeshtë epoetit vend, që mban pothuaj të gjitha mbishkrimet e tij, vitet kronologjike kur ka shkruar poezitë e kësaj përmbledhjeje.Arsyet mbajnë një lidhje sa historike, aq dhe ndjesore. Prej aty poeti ka shkruar dhe mallkimet, ka parë avionët, tanket,çizmet, ka dëgjuar lehjet, sharjet dhe rrahjet, ka ndjerë popullin e tij të këndoj dhe vajtojë .

“Poesis forte” – ka më shumë elegji, epizëm në këto vargje. Këtu duket sikur është fundi i poetit, si burrë dhe silirik. Po ashtu lufta është e qartë në vargjet e tij, mbijetesa nuk është më çështje përpjekjesh por çështje e gjendjës, tëgjetjes së një vendi, të një cope toke për varr dhe një selvi bri tij.

Është një pikë referimi e çuditshme me vendin, dhe me simbole që fëmijët e lidhin rritjen e tyre – në rast se janëdjem, burrërinë – si lugetërit. Është një parapërgatitje që bën poeti në këtë sfidë simbolike, duke shkuar deri në fund tëvëllimit poetik me përpjekje të tilla alegorike, ku e keqja ka gjithfarë lloj gjuhësh për t’ju afruar qenies, njeriut, për tarrënuar, zhdukur.

Ndonëse varret dhe vdekja ngasin, pothuaj, gjithë poezitë- ajo që na çliron energjinë e shqisës së gjashtë, ështëgoditja në ndërgjegje. Nganjëherë përdorja metaforike, në vend të së keqes, mbush përfytyrimet e poetit nga më ezakonshmja deri në një frikë të vërtetë hiperbolizimi. Askush, nëse nuk njeh historinë politike të vendit prej nga vjenpoeti, po ashtu dhe veten e poetit, nuk mund të kuptojë pse zënë vend aq shumë në poetikën e tij “madhështia” e djallit,satanit, Hadit. Harta e poezisë së Podrimjes është një skemë e mekanizmit se si është kryer mjeshtëria e krimit, si kanëflirtuar të gjitha simbolet e mësipërme në duart e poetit, duke u shkërmoqur në një ëndërr të vetme, nga dëshira e nxehtë,e parrezistueshme, siç është liria.

Fjala e Podrimjes e bën këtë. Herë në mënyrë të egër, si prej gjuhe burri, dhe herë i dorëzuar, duke treguar se vajiishte e vetmja shpresë, që ua mbante shpirtin të lirë, për t’u ripërtrirë në pamjen e “armikut”.

Krijimtaria e viteve ’80, është ironi, sarkazëm, duke kujtuar poezitë “Histori e qenit”, “Perënditë dhe minjtë”, “Birii bushtrës” etj. Podrimja ngre alegori të pamëshirshme mbi jetën ku jeton. Ajo çfarë ka ndodhur në Kosovë, deri në

(ec te faqja 58)

faqe pesëdhjetetetë pagina 58Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

VDEKJA E PAPRITUR E POETIT ALI PODRIMJA

at Dheu i Podrimjes...misticizëm, po krijon edhe legjendën e vajtimit. “Dua tëjetoj” – të trondit për vargjet e fundit “…se vendi lëviztesi varr”. Përfytyrimi dhe imagjinata mbi të keqen, nuk kamë trajtë poetike, por një të vërtetë, një poezi gati natyralete dhimbjes. Ndërsa poetin vazhdon ta shqetësojë njeriu,dhe e keqja nga i vjen atij. “…gjakësin mos e ndiq/ gjakui vet e zë – është “Pastrim shpirtëror” – instikti rrënues ivetes nga e keqja.Është metafora klasike midis së mirës dhe së keqes. Duketse poeti zgjon hapur një lloj vetëdije – se e gjithë kjo luftëmbinjerëzore nuk i takon më kësaj epoke parabiblike. Porështë qenia, njeriu, që ndeshet me të keqen. Vitet ’90-’92tek poezia e Podrimjes kërkojnë vetëdijen. “…derisa të naharrojnë të vdekurit”, një zgjim, epitaf i poetit për tëkuptuar më qartë se çfarë fshihet brenda një bote siç ështëvetja, në një kohë kur pesimizmi, dhe gjithçka lidhet mefrymën e gjallë, jetën. Asnjëherë nuk e gjejmë poetin nëbefasinë e një përgjumjeje fjalësh. Ai duket sikur çdo fjalëështë rrekje për të mbajtur zgjuar vetëdijen, për të treguarkuptimin e jetës së tij, në shumësin e vendit nga vjen, e përtë cilin flet. Nuk është e përcaktuar gjeografia. Kosova atynuk është konvencion. Kosova nuk është as vend.Podrimja na jep një botë, siç është e vetja si vend, si tokë,si frymë, si një shpirt metafizik. Mbi veten. Në vitin 1992,vit ku zënë të shkruhen të gjitha poezitë e këtij vëllimi tëPodrimjes, shkruan poezinë “Liria e tmerrshme”. Është sinjë letër e shkruar me mundim, mbi një postulat që shquanpritjen e pafund. Detyrimisht dhe tepër lirshëm, fati i kësajpoezie na çon në brengat që ka mbrapa vetes poeti, atë tëKosovës, lirinë.Është si kohë përgatitjeje e gjithë vëllimit (për atë që do tëndodhte këtë vit, 2008), ardhjen e lirisë. Për këtë arsyequhen krejtësisht të justifikuara lirikat e ashpra të poetitmbi pritjen e lirisë. “Në shpinë të breshkës / liria etmerrshme”… ky kontekst në sytë e sotëm të vështrimitletrar largojnë tani nga ajo që është dëshiruar këtu e 19 vjetmë parë. Por poeti i shpëton atij rrethi emocional, kurthiqë të fut koha kur shkruan.Ky në fakt është fati i të gjitha poezive që Podrimja i kashkruar, që përmban dhe vëllimi “Libri mbi të qenit”.Kthimi i tyre në një optikë kur është fituar liria është rastimë i diskutueshëm tek të gjithë poetët e Kosovës. Kjondoshta do të bëjë dhe rezymenë e asaj letërsie çfarë ështëshkruar para pavarsisë së Kosovës, duke e ndjekur si poezie angazhuar, apo emocionale, ndryshe të lokalizuar në“pushtimin kombëtar”.“Liria e tmerrshme” – nga dy vargjet e fundit duket se dotë na lidhë përgjithmonë me këtë poet për natyrënfilozofike, për të kuptuar vetveten në një kontekst tëprocesit të brendshëm drejt një besimi të lirë, të lirë siqenie. Çfarë do të ndodhë pas kësaj lufte?Loja e gjuhës prej poetit është një tipologji që rrallë endeshim në përshkrime psikologjike, që nuk lë rrënjë e

Shkrimet e Jetes Arbëreshe mbi Ali Podrimjen

- nr.25/2004 - V.Golletti Baffa, Ali Podrimja në Frankfurt; - 61/2009 - Fatmir Halimi, Kosova dhe Letërsia;- 63/2009 - Baviola Shatro, Poezi e kujtesës përballëpërhershmërisë (“Libri i të qenit” nga Ali Podrimja);

Shkrimet e Ali Podrimjes mbi faqet e Jetës Arbëreshe(32 shkrime: 22 poezi, 7 ese, 2 artikuj, 1 mesazh urimesh)

- 18/2003, Te De Rada në Maki – (poezi)- 24/2004/nr.24, Nuk zgjohet dranja e Martinit – (poezi)- 30/2004, Shiu i Pargës – (poezi)- 43/2006, Lamtumirë, President i Dardanisë – (poezi)- 47/2006, Engjëlli im shpëtues, (ese) - 48/2006, Fishta, ndërgjegja e Kombit, (artikull) - 49/2006, Ideologjia e re në horizont, (artikull) - 51/2007, Mbrojtja e vdekjes – (ese) - 52/2007, Atdheu ç’bëri për Arbëreshët, (ese) - 53/2007, Vetmia Arbëreshe – (ese) - 54/2007, Psalm, Ajo që nuk vdes, Baladë për të zhdukurit(3 poezi) - 56/2007, Magjia e një dege, (ese) - 57/2008, Bukuria e tmerrit – (ese) - 60/2008, Vrima e Mishos – (ese) - 64/2009, Tangoja e fundit (Rruga e verbër, Leximi ivetmisë së shtëpisë, Në teatrin llirik, Skellete tëpavarrosura, Zgjimi i bukurisë së fjetur, Hija e rrashtës,Tangoja e fundit) - (7 poezi) - 66/2010, Ese për poezinë, dashurinë dhe vdekjen (Poeziadhe femra, Errësimi i stepës, Zgjidheni vdekjen tuaj) – (3poezi)- 71/2011, Të poshtëruarit e Evropës, Te pragu një korb,Çami qiell ka çaben – (3 poezi) - 73/2012, Rënie e dhimbshme, Në mes të butakëve – (2poezi) - 73/2012, Urime për Dhjetëvjetorin e Jetës Arbëreshe,(mesazh)

Podrimja e Jeta Arbëreshe

filigran shpirtëror pa perceptuar në kohën “dhuruar”, apovendin me të cilin janë lidhur fatet tona. Atdheu ështërepriza që na përgatit në çdo poezi Podrimja. Përcaktimise poezia e këtij poeti është e angazhuar, tani nuk ka pikëdiskutimi. Podrimja është një nga ata personalitete qëgjakun e ka atdhe, dhe nuk u dihet kurrë kufiri i këtyre tëdyjave. Arketipi i këtij njeriu – vjen krejtësisht e qartë, palëmshe filofozike, apo sensacionale. Edhe elegjitë, edheepika, burrëria, lirika, toka, vendi, malet, vdekja, dashuria– realizojnë një proces që rrallë poetë do ta arrijnë –zbulimin e të vërtetës, çfarë ndodh në një pikë ujë, deri nëvërshimin e tij, si një lumë – në mbërritjen përfundimtare,finale, atë të zmbrapjes në pafundësi, në liri. Ky është deti i poetit, mbinjeri.

faqe pesëdhjetenëndë pagina 59 Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

(doktorant) Mr. sc Klodian Gjoninga Saranda

Elemente autentike të Shqipërisë së jugut te Arbëreshët e Italisë(vjen ka faqja 41)

Shohim hartën e Italisë dhe duke shenjuar të gjitha ngulimet arbëreshe, vërejmë se ata janë gati në të gjithë këmbën egadishullit Apenin. Shumica e katundeve janë me ballë nga Adriatiku e Joni, vështrojnë nga lindja. Vetë arbëreshëve upëlqen ta quajnë “Arbëria e vogël” bashkësinë e tyre. Edhe pse në vend të huaj, ata nuk duan kurrsesi ta humbasinvizionin e atdheut. Ky vizion tok me gjuhën, zakonet e psikologjinë, i bën të ndihen se kush janë në të vërtetë.

Duke u përpjekur të mbrojë identitetin e vet, arbëreshi e drejton vështrimin në çështjet kryesore: te gjuha, te vleratshpirtërore e materiale, te historia. Arbëreshi është fanatik për ruajtjen e dokumenteve e të sendeve që kanë të bëjnë me historinë. Ai i nderon e i çmon ato,sepse, jeta i kërkon herë pas here prova të identitetit.2

Elementet etnike në gjuhë dhe onomastikë, te Arbëreshët nga Shqipëria e jugut

Le të shohim tani se gjer në ç’masë është gjuha në gjendje të plotësojë dëshmitë e burimeve të tjera. Duke qëndruar mbi këtë bazë parimore, do vënë re që arbërishtja e Italisë, sikundër u tha edhe më lart, i përket

përgjithësisht toskërishtes, duke paraqitur qartë tiparet karakteristike të këtij dialekti. Për historinë e gjuhës shqipendërkaq është me rëndësi kryesore, që ajo degë e dialektit në fjalë, së bashku me shqipen që flitet në Greqi, nga puna eshkëputjes së hershme prej këtij trungu, ka ruajtur disa tipare më të moçme, të cilat ligjërimet toske të atdheut i kanëbjerrë në pjesën më të madhe. Lidhur me çështjen e vendit nga burojnë këto dialekte, me këto përkime, të cilat nuk eshterojnë kurrsesi materialin, vërtetohet një lidhje më e ngushtë e arbërishtes së Italisë dhe e arbërishtes së Greqisë sindërmjet tyre, ashtu dhe me toskërishten jugperëndimore e jugore, pra me ligjërimet e Himarës, të Labërisë e të Çamërisë.Edhe kur njëri ose tjetri tipar i përbashkët i ka rrënjët në një shkallë më të lashtë të gjuhës, edhe kur ai del dhe në të tjeraligjërime të toskërishtes ose edhe me gegërishten, ai së bashku me numrin e madh të barazimeve specifike do të vendosetsi një hallkë në këtë varg përkimesh.3

Është për të vënë re që një arbëresh i Siqelisë, prifti Kolë Keta(Niccolo Chetta) prej katundit Contessa Entellina nëkrahinë të Palermos, para gati dyqind vjetësh, shtiu në punë dëshmitë e etnografisë, të historisë, të gjuhës dhe tëonomastikës në një mënyrë thuajse moderne në studimin e prejardhjes së bashkatdhetarëve të tij më të ngushtë.4 Aiarriti në përfundimin që një pjesë e banorëve të vendlindjes së tij rrjedhin nga Himara: me anë tjetër ruajtja e grupevetë hershme kl dhe gl, sipas tij vërteton se dialekti i atij vendi afrohet më shumë me çamërishten e skajit më jugor tëtruallit gjuhësor të shqipes.5

Me rëndësi është që të shikohet dëshmia e emrave vetiake për të hetuar vendin nga u nis masa e gjerë popullore, kuhyjnë edhe misat e bujarisë së vogël dhe të bujarisë fshatare. Këtu na dëfton udhën një fakt, që onomastika arbëreshe eItalisë bën pjesë në onomastikën e përgjithshme shqiptare, ku vihet re që familjet e ardhura rishtas, sidomos në popullsinëkatundare, si emër të vetin mbajnë emrin e pandryshuar të vendburimit të tyre, ose ua ngjit këtë emër rrethi i ri ku kanëzënë vend. Nga një shoshitje e emrave familjarë arbëreshë kryer nga kjo pikëpamje, shihet se një pjesë e mirë e tyre nashpie në trevën nga Vlora e deri lart në Prevezë në Epir, bashkë me hinterlandin përkatës, një trevë ku këta emra nadalin si emra vendesh. Aty hyjnë sidomos: Borscia Borgia (Borshi), Cacosi, Cameniti, Cravari (Kravar në qark tëPrevezës), Cucci, Cudes (Kudhës në Breg të detit), Damis (Damës pranë Tepelenës), Dara (edhe fshat në qark tëPrevezës), Dirmi (Dhërmi), Dorsa (Dorza), Dragotta, Dramis (Dramës në Çamëri), Glava, Golemi, Gropa (Gropa nëKurvelesh), Jerbes (Gjerbes), Licursi, Lopes, Masaracchia (Mazërek në Çamëri), Pillora (Pilur), Reres (Rërës nëMallakastër), Schiada (Shqadha në Çamëri), Schiro (Sqiro në qark të Vlorës), Tocci, Variboba (Varibobi në Mallakastër,edhe pranë Këlcyrës), Zarobina (Zharovina). Ka pastaj emra familjesh arbëreshe, të cilave nga treva e përcaktuar mësipër u përgjigjen emra familjesh ose fisesh, si p.sh. Andronico, Bala, Barbaçi, Bellusci, Grana (Vrana), Masi, Stamati,Strati, Tanasi, Thani, Varfi, Zupa (Zhupa), Bua etj.6

Dëshmitë gjuhësore që nxirren nga të dhënat e onomastikës arbëreshe, veçanërisht emrat e familjeve, na shpien tekemra të trevave jugore si: Barbaçi, Borshi, Bua, Damis, Dorsa, Gjerbës, Piqeras, Kuçi, Likursi, Luçi, Peta, Spata, Stamati,Toskves etj. Kjo, natyrisht, shkon përshtat me vlerësimin e përgjithshëm të dukurive e tipareve kryesore të vetë tëfolmeve arbëreshe, të cilat afrojnë me toskërishten, krysisht me çamërishten e labërishten.7

Toponimia e bartur nga Shqipëria e jugut si patronimi te ArbëreshëtÇështja e prejardhjes së këtyre ngulimeve dhe e përkatësisë së veçantë të ligjërimeve të tyre në strukturën dialektore

të shqipes, edhe sot vazhdon të përbëjë një problem shkencor. Konstatimi i përgjithshëm është që këto ligjërime në thelbhyjnë në dialektin jugor të gjuhës shqipe, në toskërishten, dhe që kështu folësit e tyre rrjedhin nga pjesa jugore e truallit

pagina 60Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

STUDIME MBI BOTËN ARBËRESHE

faqe gjashtëdhjetë

gjuhësor të shqipes, (por sigurisht pa përjashtuar trevat e tjera).8

Tradita gojore e trashëguar brez pas brezi, e cila përbën një burim me rëndësi në çështjen e hetimit të prejardhjes, nëpajtim me lajmet historike, jep dëshmi për valë shtegtimi, ku më shumë të dhëna ka nga pjesa jugperëndimore e vendit,nga Bregu i Detit midis Vlorës dhe Sarandës, që gjindet përballë Italisë, e nga hinterlandi i tij. Në ato anë tregojnë përshpërngulje banorësh të Luzatit, të Tepelenës, të Tatzatit, Kalasës e Palavlisë të Delvinës për në Itali. Gjithashtu dhebanorët e dy fshatrave- sot të shkreta- Vakaj e Sopot të asaj ane. Burimi i banorëve të Villa Badessës në Abrucet prejPiqerasit të Bregut të Detit, burim i dokumentuar historikisht, vërtetohet dhe me traditën gojore që vazhdon të jetë egjallë në këtë katund të Shqipërisë. Sipas kësaj tradite, atë katund të Italisë e kanë themeluar pjesërisht ata të Piqerasit,pjesërisht ata të fshatit të afërm të Vilës, që sot ka mbetur shkretë e me gërmadha. Në Itali vetë janë të rralla gjurmët qëkanë mbetur nga kujtimi i një prejardhjeje nga një krahinë e caktuar e Shqipërisë. Pas traditës gojore që ruhet në familjenKandreva të katundit Spezzano Albanese në Kalabri, të parët e kësaj familjeje janë të ardhur prej Vlore.

Shumë prej emrave të vendeve nga vinin, arbëreshët i përdorën për patronimi si shenjë identiteti. Kjo tregohet edhepër fisin e vjetër Matarënga që ka jetuar në Himarë. Aty nga shek. XV janë shpërngulur në drejtim të Italisë. Nga gjirii tyre ka lindur Lekë Matrënga. Për banimin e tyre në Himarë bën fjalë toponimia e sotme e gërmadhave, arave etj.. Tekënga 9 “Matarëng o Matarënga” përmendet ky fis: “Të dal shpesh ma kishte ënda,/ se keshmë një gjak në rrëmba,/ ponuk gjen më njeri brënda/ Matarëng o Matarënga,/ me perivole të rënda,/ lënë djerr e bërë gjëmba.” 10

Ky fenomen trajtohet edhe në një prej shkrimeve të gazetës “Fiamuri i Arbrit” të titulluar “Gjurma të lashtësive nëvendet tona që ndodhen midis nesh”: “Kemi fshatra në Shqipëri me emra të shtëpive tuaja: Muzakja një fushë e gjerëdhe pjellore që mban nga Vlora e deri në Durrës. E andej ka dalë shtëpia e Muzakajve. Borshi në Arbëri (Kaonia). Andejka dalë shtëpia Bosha, ndoshta Barçi. Ljopesi në Çamëri (Thesprocia). Andej është shtëpia e Ljopësve (Thesprocia).Dragoti në Arbëri. Andej është shtëpia Dragoti. Suli përbëhet prej tre a katër fshatrash. Andej është shtëpia Shulji”.11

Në njërën prej poemave të veta epiko – lirike “Serafina Topia”, Jeronim de Rada përmend si emër vendi në Himarënjë lagje që ai e quan Skutari, emër që disa studiues e kanë menduar si një zhvendosje poetike të autorit prej qytetitverior që njihej në lashtësi me këtë toponimi, në shenjë dëshire për t’i parë shqiptarët shumë të afërt ndaj njëri – tjetrit.Në të vërtetë në Himarë ekziston edhe sot një toponim “Skutari”, njësoj si në poemën e De Radës, tek i cili me sa duketmbijetonte ende si kujtim i të parëve, si nënvetëdije, si gojëdhënë kombëtare.12

Siç e vërejmë, Skutaraja na shfaqet si toponim e përfshin malin që ndan Himarën dhe Vunoin. Ka qenë vend strategjiki banuar dhe shumë i vështirë që të mposhtej nga armiqtë.

Po kështu janë të njohura në Bregdet vendet me emrin Shëndëlli, ku shërbejnë si vende pelegrinazhi në ditën e ShënDëlliut (Shën Diellit). Një kishëz të rrënuar me emrin Shëndëlli e gjejmë edhe në një kodër të Maqës. Atje gjendej ikonae Mesosporitës.13

Elementet etnike në folklor dhe fé te Arbëreshët nga Shqipëria e jugutMë konservative në ruajtjen e elementit autentik, është treguar poezia popullore. Kështu, motivi i shndërrimit të gurit

të varrit të vëllait të vdekur në një kalë at dhe i unazës së këtij guri në fretë e atit, ky model del dhe në variantet arbëreshetë këngës së Lenorës dhe në variantet e Toskërisë Jugore, duket pra se shpie në jug të Shqipërisë. Gjithashtu edhe njëkëngë që sjell Lambertzi prej katundit Vila Badessa në Abrucet, këndohet gati me të njëjtat vargje dhe në qytet tëGjirokastrës. E toskërishtes jugore, e arbërishtes së Italisë dhe e asaj të Greqisë është kënga “Duro zemër, e duro. Saduron mali me borë”. Prej proverbeve ose prej këngëve popullore, laike e fetare, dhe melodive të tyre, nuk duket semund të nxirret ndonjë gjë që të jetë specifike. Edhe besimi ortodoks bashkë me meloditë kishtare bizantine vetëm nënjë mënyrë të përgjithshme çojnë në Shqipërinë e Mesme e Jugore.14 E pranishme është edhe kënga e kërcyer e vallessë Konstandinit.

Një detaj interesant jepet në këtë konteks te gazeta “Fiamuri i Arbrit”. Në të thuhet: “Në vitin 1829 erdhi nga Shqipërianë kolonitë tona një burrë që kishte qenë në ushtrinë, e Ali Pashë Tepelenës dhe hodhi në shtëpinë tonë valle trimërieqë nuk ishin tjetër veçse një kërcim. Kjo valle kërcehej më parë nga burrat tanë të lashtë dhe na kujton edhe sot valletqë hidhen në fshatrat tona. Këmba e djathtë zgjatej poshtë në tokë dhe mbështetej rëndë. Dora e djathtë zgjatej poshtë,afër shalëve, shpejt dhe ndërkohë dora e majtë ngrihej prej gjurit deri afër ballit. Kjo valle arbëreshe është quajtur valleburrërie që pat marrë emrin e Pirros dhe është quajtur valle pirrike”.15

Si përfundim, vetëdija e përkatësisë në një etni të përbashkët, kombit shqiptar, në “Gjakun e shprishur”, Arbëreshët,kurrë nuk ka dështuar. Kjo është gjithashtu evidente nga pasqyra e jetës së një populli dhe depozitimi i asaj origjine nëkujtesën historike të tij. Po kështu, kaq i pranishëm është edhe çdo element tradite që lidhet edhe me Bregdetin dheShqipërinë e Jugut, duke pasur shumë dëshmi në këtë drejtim si shprehje të vlerave që formojnë shtresën bazë të kulturësarbëreshe. Ato shprehin mënyrat e jetesës dhe të të menduarit të këtyre komuniteteve, në përpjekje për të ruajtur këtë

Elemente autentike të Shqipërisë së jugut te Arbëreshët e Italisë

faqe gjashtëdhjetenjë pagina 61 Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

ARTIKUJ MBI BOTËN SHQIPTARE

Elemente autentike ...

Pashko Vasa, Luigj Gurakuqi dhe Migjeni të varrosun mes Plehnash

identitet, përballë kërcënimit në shekuj të shkatërrimit tëkësaj trashëgimie të lashtë.

1) “Fjalor i shqipes së sotme” A SH SH, I GJ L, Toena Tiranëv. 2002, f. 498; 2) Nasho Jorgaqi “Larg dhe afër” . 1987,fq. 12, 58, 108; 3) Eqrem Çabej “Në botën e Arbëreshëve tëItalisë” v. 1987, fq. 15- 17; 4) Khs. Gius. Spata Studietnologici di Niccolo Chetta sulla Macedonia e l’AlbaniaEqrem Çabej “Në botën e Arbëreshëve të Italisë” v. 1987, fq.17; 5) Canti tradicionali ed altri saggi delle colonie albanesidi Sicilia (1923) LXXI vv., dhe Eqrem Çabej “Në botën eArbëreshëve të Italisë” v. 1987, fq. 10; 6) Eqrem Çabej “Nëbotën e arbëreshëve të Italisë” v. 1987, fq. 18-20; 7) GjovalinShkurtaj “Shpirti i arbrit rron” v. 1984, fq. 28; 8) EqremÇabej “Në botën e Arbëreshëve të Italisë” fq. 10; 9) Historiae letërsisë shqipe, Vëll. I, Tiranë 1959, f. 198-199; 10) FaneVeizi “Bregu i detit në këngë” Arbri Tiranë v. 1998, f.. 16;11) “Fiamuri i Arbërit” Efthim Mitko, d. 20.IV. 1886;12) Shaban Sinani “Himara: identiteti i bashkësisë dheetnotipi” Tiranë v. 2004, f. 328; 13) Jeronim De Rada “Këngët e Milosaos” kënga XVII fq. 140; 14) Eqrem Çabej “Nëbotën e Arbëreshëve të Italisë” v. 1987, fq. 12; 15) Fiamuri iArbërit, d. 15. X: 1886.

ELEMENTI AUTENTICI DELL’ALBANIAMERIDIONALE TRA GLI ARBERESHE D’ITALIA- L’oggetto di questo studio è la salvaguardia dell’identitàetnica degli Arbëreshë emigrati dall’Albania del Sud. Simira a riflettere, ad analizzare e argomentare la presenzadell’elemento autentico albanese tra gli albanesi d’Italiacome espressione della conservazione dell’elemento etnico.

prof. dr. Ardian NdrecaUniversiteti Urbaniana, RomëNë lashtësi te vorret e të mëdhajve të kombit mbasardhësit

kanë djegë kem dhe aroma të kushtueshme, kurse ne tevorri i të mëdhajve të kombit djegim plehnat e nji qytetimbarë.Mjafton me shkue tek të ashtuquejtunat “vorreza tëdëshmorëve” në Shkodër, ku prehen eshtnat e PashkoVasës, Luigj Gurakuqit dhe Migjenit për me pa degradimine plotë të atij që duhet të ishte altari i kombit.Ai që pat këndue “O moj Shqypni e mjera Shqypni, kushtë ka qitun me krye në hi” – sot gjindet vetë me krye nëpleh.Ai që shpalli në Vlonë pamvarsinë e që ma vonëstigmatizoi me forcë veset e politikës shqiptare nëparlamentin e viteve ’20 – sot prehet vetëm pak metra largplehnave të qytetit të vet.Ai që pat shkrue “Poemën e Mjerimit” dhe “Novelat eqytetit të veriut” gjindet sot i rrethuem me male plehnashgjithfarësoji që lëshojnë drejt qiellit nji erë të qelbt, të athët

e të padurueshme. Mes atyne maleve me plehna kullosin derra të zhigatun elopë krymçale e fëmijë gabelësh mbledhin shishe e hekura,ndërsa pak ma tej lukuní qensh të unshën sillen në kërkimtë ndonji gjaje për me hangër. Ato male me plehna gjinden para atyne vorreve në shenjpërbuzjet ndaj idealizmës së tyne e në shenj të triumfit tëgjithmonshëm të plehnave ndër ne.Duhet thanë se pranë vorreve të këtyne tre njerzve tëshquem prehen edhe disa dhjeta të ramë të luftës nacional-çlirimtare. As për këta kurrkush nuk e çon zanin me kërkuenji trajtim ma dinjitoz. Të ramët, pamvarsisht se cilit krahpolitik i përkasin, meritojnë respekt dhe nderim, nemostjetër për faktin që kanë flijue jetën e tyne për nji ideal.* * *Në muzeumin e qytetit ruhen reliket e Gurakuqit që njidorë e përshpirtshme i mblodhi në Bari dhe i vendosi nënji valixhe: pantallonat, kravatat, çorapët, teshat e nji tëvorfnit që u sakrifikue për atdheun e vet. Pranë atynerelikeve ruhen edhe dorëshkrimet e Migjenit, librat, letrat,dëshmitë. Kurse shtëpia e Luigj Gurakuqit asht shembë dhe shkatrrueme themel nën shikimin e pafuqishëm të atyne që kanë bagjoja se po qeverisin Shkodrën për vite me rradhë. Përpara syve të nji qyteti të paralizuem prej mjerimitshpirtnor asht shembë nji shtëpi-muzeum, jo nji prej atynekasolleve ku rastësisht nji natë kanë hangër pilaf dhe pulado gjysëm kaçakë e gjysëm banditë, jo, asht shembështëpia e atij që i ka vu themelet Shtetit shqiptar.Sado pallate të reja të ndërtojnë ata që kanë në dorëpolitikën e sotme, sado çimento e beton të derdhin tueshpërfytyrue qytetet – asnji prej tyne nuk do të jetëmoralisht ma i madh sesa shtëpia me çardak ku pat lindëLuigj Gurakuqi.Në këto vite kujdesi i vetëm i politikës sonë ka qenë memarrë prona, me ruejt pushtetin, me bashkue thesare (tëligjshme e të paligjshme), me konsolidue vetveten dhe mekujdesue interesat e ngushta personale. Askush nuk e ka hedhë nji sy për me pa se ku ndodhej vorrii këtyne kryeparëve të kombit tonë.Ndërkaq nji masë me xhuxhmaxhuxha e shtyme prej njiinstinkti primitiv jepet me mish e me shpirt tue i ndërtuebuste, monumente, përmendore pushtuesve të huej apodisa feudalëve vendas që për arsye të kuptueshme s’kanëpasë kurrfarë lloj ideje e ndjesije kombtare.Ndoshta jemi vendi i vetëm në botë që i ngrehëpërmendore pushtuesit dhe len të parët e vet me u prehëmes grumbujsh plehut dhe mes qejsh të tërbuem.E me mendue se Pashko Vasa deri në vitin 1978 kur iu

(ec te jetra faqe)(ec te jetra faqe)

faqe gjashtëdhjetedy pagina 62Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

STUDIME MBI BOTËN SHQIPTARE BIBLIOGRAFI ARBËRESHE

sollën eshtnat në Shqipni prehej në nji vorr monumentalnë Beirut, të denjë për veprën dhe për kontributin e tijpolitik dhe letrar.Edhe Luigj Gurakuqi në Bari kishte nji vorr dinjitoz mbitë cilin miku i tij besnik Gjon Kamsi kishte vu nji shkambtë marrun prej Tranit (vendi i gjykimit të vrasësit) dhekishte shkrue nji epitaf latinisht. Edhe Migjeni prehej në nji vorr të prujtun e të ruejtun mirënën hijen e selvive të Torre Pellice-s.Deri kur mos të kemi mësue me i nderue të mëdhajt ekombit nuk do të kemi ba shumë hapa drejt qytetnimit.Mes vorreve të Pashko Vasës, Luigj Gurakuqit, Migjenitdhe Shqipnisë asht ngrit nji perde e randë dhe helmuesetymit me qëllim me pengue që kujtimi i veprave dhe iidealeve të atyne burrave të mund të ndikojë sadopak nëjetën e sotme të gjymtueme të shqiptarëve.Të gjithë janë nga pak përgjegjës për at’ tym të zi qëhelmon përditë tokën dhe ajrin dhe fshin me forcën epadukshme të helmit ndjesitë e mira prej shpirtit shqiptartue i ndjellë nji gjumë vdekjeprusë e tue ba që plehnat tëmos jenë fatkeqsia por vetë rruga jonë.Në pamundësi me ba diçka ma shumë, qyteti i tyne duhettë ketë guximin me pezullue të gjithë titujt dhe nderimetqë jep në emën të bashkësisë, pse pa i heqë plehnat te kryete Pashko Vasës, Luigj Gurakuqit dhe Migjenit ai qytet ashti çnderuem dhe e ka humbë të drejtën me nderue kend.

“Nëntori”organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të

Shqipërisë; revistë mujore e themeluar në vitin 1954.(Numrat e Vitevet 1954-59 /1970-71 s’i kam)

ef, Në Itali me Arbëreshët, në “Kronikë Kulturore”,nr.6/1960,f.236Sokoli Ramadan, Folklori ynë dramatik, nr.1/1962, f.84Spasse Sterjo, Zef Serembe (me rastin e 60vjetorit tëvdekjes),2/1962,f.104Shuteriqi S.Dhimitër, Tekste Arbreshe të Italisë,3/1962,f.83Demiraj Shaban, Dyqindvjetori i botimit të veprës së pareletrare artistike shqipe, 9/1962,f.166Tregime dhe këngë për Skënderbenë, 11/1962,faqe 3 (...?)Shuteriqi S.Dhimitër, “Këngët e Milosaos” dhe poeziapopullore, 2/1963,f.136Shuteriqi S.Dhimitër, Një letër dhe gjashtë vjersha të ZefSerembes, 6/1963,f.179Paskali Odhise, Busti i Jeronim De Radës, 12/1964, f.65Varfi Andrea, Jeronim De Rada: figurë e madhe e letërsisëshqipe, 12/1964, f.67De Rada Jeronim, Gjon Huniadi, poemë,(perktheu shqipA.Varfi), 12/1964, f.79Kodra Ziaudin, Personaliteti i Jeronim De Rades nëShqipëri, 12/1964, f.93Kondo Ahmet, Merita patriotike e Jeronim De Radëspasqyruar në revistën “Fiamuri i Arbërit”, 12/1964, f.102Zheji Gjergj, Mendime rreth metrikës së De Radës,12/1964, f.113Ndocaj Filip, Figura e Milosaos dhe e Rinës, 12/1964,f.126Hakiu Nexhat, Natyra në poemën “Milosao”, 12/1964,f.132De Rada Jeronim, Autobiologjia, 12/1964, f.144Shuteriqi S.Dhimitër, Në 150-vjetorin e linde së JeronimDe Radës, 1/1965,f.156Sako Zihni, Midis Arbëreshëve, 10/1965, f.3Sokoli Ramadan, Këngët e mërgimit, 6/1966, f.138Populli i këndon Skënderbeut, 1/1968,f.3Kondo Ahmet, Figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut nështypin arbëresh, 1/1968,f.73Kodra Klara, Mbi disa probleme të letërsisë së Rilindjes,8/1968,f.19Varfi Andrea, Rreth formimit kulturor artistik dheshoqëror patriotik të De Radës në prak të krijimit tëpoemës “Këngët e Milosaut”, II/1973, f.32De Rada Jeronim, “Këngë të Milosaut”, II/1973, f.48.Shpallo Dalan, Romantizmi i një vepre poetike “SerafinaTopia“ e De Radës, II/1973, f. 59.

Pashko Vasa, Luigj Gurakuqi ...

Elemente autentike ...E’ stato fatto il tentativo di riverberare le caratteristiche etno-distintive che si legano con il genotipo della comunità, conla leggenda nazionale. L’idea per la patria vista attraversonomi propri delle persone e dei luoghi, in generale si trovanella punta più a sud dello spazio storico albanese.Attraverso il metodo induttivo e attraverso il confronto,viene allo scoperto un corpus ricco di fatti, eventi, creazioniorali che abbracciano la storia, la lingua, la cultura materialee spirituale, gli usi, i costumi, le tradizioni etnoculturali, lasituazione socio-economica, la demografia storica e ilcarattere etnico albanese che assunsero e conservarono neisecoli. Prendendo come riferimenti gli autori più notialbanesi e arbëreshë, viene illustrata la resistenza nelconservare la libertà e l’identità, che spesso è arrivata finoai confini del sacrificio sublime, la priorità e la superioritàdella coscienza etnica rispetto a quella religiosa, ecc... Tuttehanno determinato le caratteristiche socio-psicologiche e ilmodo di vita degli Arbëreshë d’Italia venuti dall’Albania delSud.In conclusione, la presenza di questi elementi è servita comeponte di comunicazione fra gli arbëreshë e la madrepatrianella conservazione della loro identità etnica.

Arbëria ndër Revistat Shqiptare(vjen nga nn. 69-71, 73)

faqe gjashtëdhjetetre pagina 63 Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

BIBLIOGRAFI ARBËRESHE EDITORIALI I DREJTORIT

Xhiku Ali, Mbi disa probleme botëkuptimore të poezisësë Zef Serembes, IV/1973,f.94.Vinca Agim, Në shtëpinë e De Radës, poezi, V/1974, f.133Shuteriqi S.Dhimitër, Duke kërkuar Seremben autentik,IX/1974, f.111Serembe Zef, Dhjetë tekste, IX/1974, f.120Varfi Andrea, Jeronim De Rada: shembull besnikërie ndajidealeve patriotike dhe poema “Rrëfime të Arbërit”,XII/1974, f.115De Rada Jeronim, “Dilina Arianiti”, kënga II, XII/1974,f.132De Rada Jeronim, Nga fillimet e jetës dhe te krijimtarisë,4/75,f.142Sokoli Ramadan, Figura e Skënderbeut në këngëtpopullore, 9/75, f.134Kodra Klara, Mbi artin poetik të Darës, 11/75, f.158Dushko Vetmo (papas Francesco Solano), Bariu i mirë –skeç-, 12/75, f.158Varfi Andrea, Gavril Dara: poet, demokrat-revolucionar,1/76, f.182Varfi Andrea, “Krutan i mërhuar”: poemë e re e pabotuare Jeronim De Radës, 4/76, f.152De Rada Jeronim, “Krutan i mërhuar” – fragmente -,4/76, f.170Bala Vehbi, Në Vila Badesa - poezi -, 9/76, f.108Xhaxhiu Myzafer, Poema “Rrëfime të arbrit” dhe disaprobleme të poezisë së De Radës,9/76, f.132Kodra Klara, Një vepër dramatike pak e njohur e DeRadës, 9/76, f.178De Rada Jeronim, Sofonisba – fragment -, 9/76,f.186Jorgaqi Nasho, Mbi disa tipare të mendimit estetikshqiptar të Rilindjes, 3/77, f.146Kastrati Jup, Antologjia shqipe e De Radës, 3/77, f.179Haxhihasani Qemal, Një botim i ri për kulturën popullorearbëreshe, recensionë librit të A.Belluscit “Argalia”, 10/77,f.218Kodra Klara, Veçori gjinore të poemave të De Radës,3/78, f.218

Turqit .....ri-hyjën ka dritësoria!(vjen ka faqja 3)

fetare, mendohej se, sadopak nga ana politike e historike,Shqipëria - bashkë me të renë Republikë Kosovare – i pritraportet diplomatike me Turqinë, o, sadopak, i mbanej tëvakët, dhe s’i lejonej Turqisë të kllitë hundën njetër herëmbrënda kufijvet të saj. Krahina serbe e Kosovës, në vitin 1999, kish t’kishkundërshtuar, me Ibrahim Rugovën në krye, praninë turkendë mes t’fuqivet ushtarake të Onu-sit çë, asì viti, ndihuKosovarët kundër Serbisë. Jo, s’qe kështu. (Po Europa ekrishterë, te viti 1952, kish t’kish kundërshtuar hyrjen eTurqisë në Aleancën Nato! Ashtu si, sot, Shqipëria eKosova kish të kundërshtojin hyrjen e Turqisë në gjirin eUe-së). E nanì Turqia - një republikë çdo ditë më izlamike- pas 444 vjet pushtimi historik të Kosovës, i paraqitjënRepublikës së Kosovës llogarinë e saj historike me kripë. Mbi shtypin shqip këto ditë djovasa se “dy vjet pas vizitëssë Kryeministrit të Turqisë në Kosovë, Recep TayyipErdogan, janë ndryshuar librat e ciklit parauniversitar (tëshkollavet të Kosovës, ndr.) në raport me kohën ePerandorisë Osmane. Në versionin e ri të historisë,Perandoria Osmane është një pushtues, por jo një sunduesi egër”. Më vjen të qanj! 544 vjet pas vdekjes sëSkanderbekut, Turqia u pruar të sundonjë njetër herëKosovën shqiptare. S’i sosi se i ndërroi fé-ëmre-ndërgjegjetërë etnisë shqiptare në Ballkan, nanì do t’i ndërronjë edhehistorinë! Mos ndien turpë, përpara tërë Botës, si i sundoiegërsisht për 444 vjet? Po këtë herë s’ftesën Turqia, ftesjën Republikat “epavarura” të Kosovës e të Shqipërisë çë i nënshtrohennjetër herë sunduesit shekullor. Një farë mazokizmi tëpakuptuashëm! Na Arbëreshë e njohmi mirë Historinë: tonën dhe tëshqiptarvet. Për ne, Turqit ishin dhe qëndrojën armiq. Përne, liria-besa e krishterë-gjuha-Skanderbeku nëng ngiten!Gjergj Kastriotin na e nderomi ende ndër Vallet ePashkëvet.

Drejtori

(ec te jetra faqe)

i suoi confini. La Provincia serba della Kosova, nel 1999, avrebbe dovuto contrastare, con I.Rugova in testa, la presenza turcatra le forze militari dell’Onu, che quell’anno intervenne a favore dei Kosovari contro la Serbia. No, non fu così. (Ma l’Europacristiana, già nel 1952, avrebbe dovuto contrastare l’entrata della Turchia nella Nato! Come dovrebbe opporsi, oggi, allaprossima entrata della Turchia nell’Ue). E adesso la Turchia – una repubblica ogni giorno più islamica – dopo 444 anni didominio storico della Kosova, presenta alla Repubblica Kosovara il suo conto storico salato. Sulla stampa albanese, questigiorni, ho letto che “due anni dopo la visita in Kosova del premier della Turchia, Recep Tayyip Erdogan, sono stati cambiati ilibri del ciclo preuniversitario (delle scuole della Kosova, ndr.) in riferimento al tempo dell’impero ottomano. Nella nuovaversione della storia, l’Impero Ottomano è un conquistatorema non un dominatore feroce”. Mi viene da piangere! 544 annidopo la morte di Skanderbeg, la Turchia è tornata a dominare nuovamente la Kosova albanese! Non le è bastato aver cambiatofede-nome-coscienza a tutta l’etnia albanese balcanica, adesso vuole cambiar loro anche la storia! Ha forse vergogna, davantial Mondo intero, di come li ha dominati ferocemente per 444 anni? Ma questa volta la colpa non è della Turchia, bensì delle“indipendenti” Repubbliche d’Albania e di Kosova, che si assoggettano nuovamente al loro dominatore plurisecolare. Unaforma di masochismo incomprensibile. Noi Arbëreshë la conosciamo bene la Storia: la nostra e quella degli Albanesi. Per noi, i Turchi erano e restano nemici. Per noi,libertà-fede-lingua-Scanderbeg non si toccano! Giorgio Castriota noi lo onoriamo ancora nelle Ridde di Pasqua.

faqe gjashtëdhjetekatër pagina 64Jeta Arbëreshe, 74 / llonar-shëndrè 2012

JO VETËM ARBËRISHT

San Lorenzo del Vallo. È crollata una “torre” e le maceriesono polvere nel cuore e nell’anima. Un battito di cielo èstato attraversato da una luna spezzata. Con la sua storia econ il suo tempo il mio paese è stato, ed è, unattraversamento di voci, di luoghi, di parole. Io mi portodentro il sangue la mia arbreshità e più gli anni diventanoaghi e punte di spille e più questa storia dell’essere arbreshdiventa una eredità che mi riporta a lontananze che nonsono mai state mancanze. Il mondo arbresh è un miovissuto e una mia identità. La morte di mio padre, di madrearbreshe (di Spezzano Albanese), ha reciso con il suosilenzio un pezzo di storia, ma resta il suo sangue dentrodi me; e dentro di lui quel palpito, sino alla fine, è stato unrichiamo antico. Ho vissuto con accanto un padre arbresh.Di madre arbreshe. Ci sono particolari che non possonotrovare frontiere e non si recidono con la morte. Mio padreè presente con il suo sguardo, il suo cadenzare lento, il suoaccento, a volte albanofono, e la presenza di sua madre, ilcui ricordo sembrava svanito tra i fantasmi dell’aurora, maè ritornata come colomba all’improvviso proprionell’ultimo giorno. Papà arbresh a metà, ma vissuto in unpaese che ha origini completamente arbreshe. San Lorenzodel Vallo. Sua madre, mamma Giulia, è ritornata a farglicompagnia nelle ultime ore. Nell’ultimo giorno nonriusciva più a pronunciare una parola per intero. Sillabava,a volte. A volte ti guardava fisso negli occhi e poi lepalpebre cadevano sul viso stanco. Si fece portare unquaderno, il quaderno dei numeri telefonici, e con unamano tremante, strascinando la penna sul foglio sottolineò,con alcuni segni, parole incomprensibili. Una sola parolaquasi incisa era leggibile: “La mamma”. Ha indicato comeultimo abbraccio alla vita un segno indelebile. La mamma.Quella mamma che aveva perso molti, molti anni addietro.Nel 1949. Una madre morta giovane e sempre viva nelcuore del figlio. Era di Spezzano Albanese, della nobilefamiglia dei Gaudinieri. Mondo francese e spagnolo in unRegno di Napoli che Scanderbeg sognava come la suanuova terra. E questa mamma Giulia, arbreshe, haaccompagnato suo figlio sino alle ultime desinenze delvivere. C’è un destino che ha attraversato la sua vita e lamia. Mio padre, figlio di mamma arbreshe; io, suo figliodi nonna arbreshe, ho sposato una donna arbreshe, esempre di Spezzano Albanese. Questa arbreshità la portodentro e non solo con la lingua che non ho, ma con ilsangue, con le storie, con i destini che si fanno viaggio.Come è viaggio questo mio paese che è stato il luogo delmio esistere oltre i ricordi che ora mi affollano la mente ei silenzi. Ho scritto libri, pagine di vita, ho dedicato il miotempo alla letteratura e sempre gli archetipi di un mondoorientale sono stati al centro delle mie passeggiate. Io chenon mi reputo un cattolico, ma un cristiano senza chiesa enegato alle liturgie, ho sempre considerato l’ortodossia unpregio, e il mondo bizantino è nel mio Oriente di dannato

occidentale. Mio padre non c’è più. Ma restano la suatestimonianza, il suo esempio, il suo coraggio e la suadignità, in una coerenza che lo ha sempre contraddistinto.L’ho sempre considerato un combattente, arbresh permetà, in un paese dalle radici arbreshe. E mi ha sconvoltoil fatto di essere venuto a conoscenza, solo in questaoccasione, che la chiesa del mio paese, la chiesa di miopadre, aveva cambiato nome. Io l’ho sempre conosciuta,l’ho scritto anche nei miei numerosi libri, come la Chiesadi Santa Maria delle Grazie. La chiesa che aveva ospitatoi primi Albanesi, quella chiesa che doveva restare legataal Santuario della Madonna delle Grazie di SpezzanoAlbanese. La chiesa dell’accoglienza del mondo cattolicoalbanese. Sono venuto a conoscenza di ciò quando mihanno detto che i funerali di mio padre si sarebbero svoltinella chiesa di San Lorenzo Martire. Ho chiesto se nelcorso di questi anni fosse sorta una nuova chiesa. Mi èstato detto semplicemente che hanno cambiato il nomeall’antica chiesa. Nessuno mi ha saputo dare unaspiegazione logica e tanto meno profondamente religiosa.È pur vero che il mio paese si chiama San Lorenzo, ma èanche vero che ci sono storie che vanno rispettate, vannoonorate restando legate alla tradizione di una comunità. Iocontinuerò a chiamarla la chiesa di Santa Maria delleGrazie. Lì dove la storia si è fermata. Lì dove il tempo hasegnato il viaggio di mio padre. Lì dove il mio pianto,raccogliendo il silenzio di mio padre, ha lasciato unorizzonte squarciato dal dolore in un dicembre che nondimenticherò.

Pierfranco Brunipoet, shkrimtar e gazetar, ka Sullarenxa (Cs)

Ho vissuto con accanto un padre arbresh. Di madre arbreshe.

Bibliografì ArbëresheKandreva Karmell, vjersha e skica,- (përshtatur ngaK.Kodra), 5/78, f.166Poetë Arbëreshë – Karmell Kandreva, Dushko Vetmo,Lluka Perrone, Vorea Ujko, Pietro Napoletano, XhusepeSkiro di Maxho – poezi -, 3/79,f.167Xhiku Ali, Mbi heroin romantik në poezinë arbëreshe,6/79,f.174Vorea Ujko, poezi, 9/79,f.180Kodra Klara, Një aspekt i ri i talentit të Santorit, në 160-vjetorin e linde,9/79,f.187Poetë Arbëreshë, Vorea Ujko, Karmell Kandreva, - poezi-, 4/1980,f.223Kodra Klara, Letra të pabotuara të Zef Serembes,5/1980,f.166Bala Vehbi, Kontribut në studiai e jetës dhe të veprimtarisësë Jeronim De Radës, 8/1980,f.46Vorea Ujko, Poezi, 3/1981,f.100

( 5 - është më)