Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio ... · PDF file- motivare gli...

5
Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio Oratoria e retorica a Roma (a cura di Antonio De Caro) Esigenze: - motivare gli allievi: non solo grammatica (significante ), ma testi e civiltà (significato ) - motivare gli insegnanti: la letteratura al biennio (assetto di ricerca ) Oratoria: esercizio vivo della parola a scopi persuasivi in contesti pubblici. Retorica: insegnamento della tecnica della persuasione. Poemi omerici: Achille e Ulisse; la parola "alata". La retorica siciliana: Corace, Tisia, Gorgia e Atene. Gorgia: la parola che affascina e incanta; isocolia e omoteleuto. I tre generi e i logografi. Dal Brutus: La scuola di Isocrate [32] Exstitit igitur iam senibus illis quos paulo ante diximus Isocrates, cuius domus cunctae Graeciae quasi ludus quidam patuit atque officina dicendi; magnus orator et perfectus magister, quamquam forensi luce caruit intraque parietes aluit eam gloriam, quam nemo meo quidem iudicio est postea consecutus. is et ipse scripsit multa praeclare et docuit alios; et cum cetera melius quam superiores, tum primus intellexit etiam in soluta oratione, dum versum effugeres, modum tamen et numerum quendam oportere servari. Pregi dello stile di Lisia [35] Tum fuit Lysias ipse quidem in causis forensibus non versatus, sed egregie subtilis scriptor atque elegans, quem iam prope audeas oratorem perfectum dicere. nam plane quidem perfectum et quoi nihil admodum desit Demosthenem facile dixeris. nihil acute inveniri potuit in eis causis quas scripsit, nihil, ut ita dicam, subdole, nihil versute, quod ille non viderit; nihil subtiliter dici, nihil presse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid limatius; nihil contra grande, nihil incitatum, nihil ornatum vel verborum gravitate vel sententiarum, quo quicquam esset elatius. Oratoria giudiziaria: accusare vs difendere. I logografi: etopea e pathos. Oratoria politica: persuadere vs dissuadere. Oratoria celebrativa: l'elogio, i valori della comunità e la dimostrazione stilistica. Le quattro parti del discorso: esordio, narrazione, argomentazione, perorazione. Istruzione a Roma: ludus litterarius, ludus grammatici, ludus rhetoris. Formazione retorica e carriera politica: il cursus honorum e le altre cariche. La politica a Roma: i comizî e i "partiti"; la politica fra patroni e clientes. Oratoria e politica: de oratore 1. 8. 29-34. Ibi, ut ex pristino sermone relaxarentur animi omnium, solebat Cotta narrare Crassum sermonem quendam de studio dicendi intulisse. [30] Qui cum ita esset exorsus: non sibi cohortandum Sulpicium et Cottam, sed magis utrumque conlaudandum videri, quod tantam iam essent facultatem adepti, ut non aequalibus suis solum anteponerentur, sed cum maioribus natu compararentur; "neque vero mihi quicquam" inquit "praestabilius videtur, quam posse dicendo tenere hominum [coetus] mentis, adlicere voluntates, impellere quo velit, unde autem velit deducere: haec una res in omni libero populo maximeque in pacatis tranquillisque civitatibus praecipue semper floruit semperque dominata est. [31] Quid enim est aut tam admirabile, quam ex infinita multitudine hominum exsistere unum, qui id, quod omnibus natura sit datum, vel solus Antonio De Caro, Un percorso di civiltà e lingua latina per il biennio: oratoria e retorica a Roma

Transcript of Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio ... · PDF file- motivare gli...

Page 1: Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio ... · PDF file- motivare gli allievi: non solo grammatica (significante ), ma testi e civiltà (significato ) ... La retorica

Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio Oratoria e retorica a Roma(a cura di Antonio De Caro)

Esigenze:- motivare gli allievi: non solo grammatica (significante), ma testi e civiltà (significato)- motivare gli insegnanti: la letteratura al biennio (assetto di ricerca)

Oratoria: esercizio vivo della parola a scopi persuasivi in contesti pubblici.Retorica: insegnamento della tecnica della persuasione.Poemi omerici: Achille e Ulisse; la parola "alata".La retorica siciliana: Corace, Tisia, Gorgia e Atene.Gorgia: la parola che affascina e incanta; isocolia e omoteleuto.

I tre generi e i logografi. Dal Brutus:

La scuola di Isocrate[32] Exstitit igitur iam senibus illis quos paulo ante diximus Isocrates, cuius domus cunctaeGraeciae quasi ludus quidam patuit atque officina dicendi; magnus orator et perfectus magister,quamquam forensi luce caruit intraque parietes aluit eam gloriam, quam nemo meo quidem iudicioest postea consecutus. is et ipse scripsit multa praeclare et docuit alios; et cum cetera melius quamsuperiores, tum primus intellexit etiam in soluta oratione, dum versum effugeres, modum tamen etnumerum quendam oportere servari.Pregi dello stile di Lisia [35] Tum fuit Lysias ipse quidem in causis forensibus non versatus, sed egregie subtilis scriptoratque elegans, quem iam prope audeas oratorem perfectum dicere. nam plane quidem perfectum etquoi nihil admodum desit Demosthenem facile dixeris. nihil acute inveniri potuit in eis causis quasscripsit, nihil, ut ita dicam, subdole, nihil versute, quod ille non viderit; nihil subtiliter dici, nihilpresse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid limatius; nihil contra grande, nihil incitatum, nihilornatum vel verborum gravitate vel sententiarum, quo quicquam esset elatius. Oratoria giudiziaria: accusare vs difendere. I logografi: etopea e pathos.Oratoria politica: persuadere vs dissuadere.Oratoria celebrativa: l'elogio, i valori della comunità e la dimostrazione stilistica.

Le quattro parti del discorso: esordio, narrazione, argomentazione, perorazione.Istruzione a Roma: ludus litterarius, ludus grammatici, ludus rhetoris.Formazione retorica e carriera politica: il cursus honorum e le altre cariche.La politica a Roma: i comizî e i "partiti"; la politica fra patroni e clientes.

Oratoria e politica: de oratore 1. 8. 29-34.Ibi, ut ex pristino sermone relaxarentur animi omnium, solebat Cotta narrare Crassum sermonemquendam de studio dicendi intulisse. [30] Qui cum ita esset exorsus: non sibi cohortandumSulpicium et Cottam, sed magis utrumque conlaudandum videri, quod tantam iam essentfacultatem adepti, ut non aequalibus suis solum anteponerentur, sed cum maioribus natucompararentur; "neque vero mihi quicquam" inquit "praestabilius videtur, quam posse dicendotenere hominum [coetus] mentis, adlicere voluntates, impellere quo velit, unde autem velitdeducere: haec una res in omni libero populo maximeque in pacatis tranquillisque civitatibuspraecipue semper floruit semperque dominata est. [31] Quid enim est aut tam admirabile, quam exinfinita multitudine hominum exsistere unum, qui id, quod omnibus natura sit datum, vel solus

Antonio De Caro, Un percorso di civiltà e lingua latina per il biennio: oratoria e retorica a Roma

Page 2: Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio ... · PDF file- motivare gli allievi: non solo grammatica (significante ), ma testi e civiltà (significato ) ... La retorica

vel cum perpaucis facere possit? Aut tam iucundum cognitu atque auditu, quam sapientibussententiis gravibusque verbis ornata oratio et polita? aut tam potens tamque magnificum, quampopuli motus, iudicum religiones, senatus gravitatem unius oratione converti? [32] Quid tamporro regium, tam liberale, tam munificum, quam opem ferre supplicibus, excitare adflictos, daresalutem, liberare periculis, retinere homines in civitate? Quid autem tam necessarium, quam teneresemper arma, quibus vel tectus ipse esse possis vel provocare integer vel te ulcisci lacessitus? Agevero, ne semper forum, subsellia, rostra curiamque meditere, quid esse potest in otio aut iucundiusaut magis proprium humanitatis, quam sermo facetus ac nulla in re rudis? Hoc enim unopraestamus vel maxime feris, quod conloquimur inter nos et quod exprimere dicendo sensapossumus. [33] Quam ob rem quis hoc non iure miretur summeque in eo elaborandum essearbitretur, ut, quo uno homines maxime bestiis praestent, in hoc hominibus ipsis antecellat? Vtvero iam ad illa summa veniamus, quae vis alia potuit aut dispersos homines unum in locumcongregare aut a fera agrestique vita ad hunc humanum cultum civilemque iura describere? [34]Ac ne plura, quae sunt paene innumerabilia, consecter, comprehendam brevi: sic enim statuo,perfecti oratoris moderatione et sapientia non solum ipsius dignitatem, sed et privatorumplurimorum et universae rei publicae salutem maxime contineri. Quam ob rem pergite, ut facitis,adulescentes, atque in id studium, in quo estis, incumbite, ut et vobis honori et amicis utilitati et reipublicae emolumento esse possitis"

Tecnica della traduzione:- ricognizione semantica: introduzione, titolo, termini nuovi, invarianti, campi semantici.- ricognizione sintattica: verbi, congiunzioni, macrostrutture (periodo), microstrutture (frase).Arco sintattico.Decodifica, transcodifica, consultazione del dizionario, ricodifica.

Come nasce un discorso: inventio, dispositio, elocutio, memoria, actio.

M. Antonio senior e l'actio (Br. 141-2).Quo in genere quia praestat omnibus Demosthenes, idcirco a doctis oratorum est princepsiudicatus. schemata enim quae vocant Graeci, ea maxume ornant oratorem eaque non tam in verbispingendis habent pondus quam in inluminandis sententiis. sed cum haec magna in Antonio tumactio singularis; quae si partienda est in gestum atque vocem, gestus erat non verba exprimens, sedcum sententiis congruens: manus humeri latera supplosio pedis status incessus omnisque motuscum verbis sententiisque consentiens; vox permanens, verum subrauca natura. sed hoc vitium huicuni in bonum convertebat. Habebat enim flebile quiddam in questionibus aptumque cum ad fidemfaciendam tum ad misericordiam commovendam: ut verum videretur in hoc illud, quodDemosthenem ferunt ei, qui quaesivisset quid primum esset in dicendo, actionem, quid secundum,idem et idem tertium respondisse. nulla res magis penetrat in animos eosque fingit format flectit,talesque oratores videri facit, quales ipsi se videri volunt.

Come lavorare sul testo:suddividere la classe in gruppi di 4-5 allievi; fornire la traduzioneassegnare ad ogni gruppo un compito diverso (anche per fasce di livello), cioè

– rispondere ad alcuni quesiti di comprensione che cosa sono gli schemata e qual è la loro funzione?in quali aspetti emergeva l'abilità oratoria di M. Antonio?quale deve essere il rapporto fra pensieri dell'oratore e performance dell'orazione?perché, secondo Demostene, la qualità principale di un discorso consiste nell'actio?

– ritrovare nel testo latino porzioni significative di traduzione:come sono espressi in latino i seguenti concetti?

Antonio De Caro, Un percorso di civiltà e lingua latina per il biennio: oratoria e retorica a Roma

Page 3: Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio ... · PDF file- motivare gli allievi: non solo grammatica (significante ), ma testi e civiltà (significato ) ... La retorica

le figure retoriche non devono servire solo ad abbellire la forma, ma a rendere più incisivoil pensiero;una buona tecnica performativa associa voce e gesto;M. Antonio riusciva sia a convincere sia a commuovere gli ascoltatori;la tecnica performativa riesce a suscitare emozioni;l'oratore deve dare l'impressione di provare le stesse emozioni che intende provocare.

– schedare tutti i sostantivi per campi semantici (ed individuare il loro nominativo): schemata,oratorem, verba, pondus, sententiae, actio, gestum, vocem...

– schedare tutti i verbi per campi semantici (ed individuare il loro paradigma): ornant,pingendis, inluminandis, exprimens, consentiens, commovendam, dicendo, penetrat...

– reperire nel testo i "falsi amici": praestat, princeps, sententiis, questionibus, fidem...

– reperire nel testo serie omogenee di fenomeni morfosintattici: i pronomi, i congiuntivi, igerundivi, le congiunzioni...

raccogliere i dati reperiti in forma orale e scritta (anche su supporto elettronico)

Gli officia oratoris: probare, delectare, flectĕre (o movēre): Cicerone, Orator 69.Erit igitur eloquens—hunc enim auctore Antonio quaerimus—is qui in foro causisque civilibus itadicet, ut probet, ut delectet, ut flectat. Probare necessitatis est, delectare suavitatis, flecterevictoriae: nam id unum ex omnibus ad obtinendas causas potest plurimum. Sed quot officiaoratoris, tot sunt genera dicendi: subtile in probando, modicum in delectando, vehemens inflectendo; in quo uno vis omnis oratoris est.

Un esempio di orazione giudiziaria: il caso Celio (presentazione). Pro Caelio 39-42

[39] Dicet aliquis: "Haec est igitur tua disciplina? sic tu instituis adulescentes? ob hanc causamtibi hunc puerum parens commendavit et tradidit, ut in amore atque in voluptatibus adulescentiamsuam collocaret, et ut hanc tu vitam atque haec studia defenderes?" Ego, si quis, iudices, hoc roboreanimi atque hac indole virtutis atque continentiae fuit, ut respueret omnes voluptates omnemquevitae suae cursum in labore corporis atque in animi contentione conficeret, quem non quies, nonremissio, non aequalium studia, non ludi, non convivia delectarent, nihil in vita expetendumputaret, nisi quod esset cum laude et cum dignitate coniunctum, hunc mea sententia divinisquibusdam bonis instructum atque ornatum puto. Ex hoc genere illos fuisse arbitror Camillos,Fabricios, Curios omnesque eos, qui haec ex minimis tanta fecerunt.[40] Verum haec genera virtutum non solum in moribus nostris, sed vix iam in libris reperiuntur.Chartae quoque, quae illam pristinam severitatem continebant, obsoleverunt; neque solum apudnos, qui hanc sectam rationemque vitae re magis quam verbis secuti sumus, sed etiam apudGraecos, doctissimos homines, quibus, cum facere non possent, loqui tamen et scribere honeste etmagnifice licebat, alia quaedam mutatis Graeciae temporibus praecepta exstiterunt.[41] Itaque alii voluptatis causa omnia sapientes facere dixerunt, neque ab hac orationis turpitudineeruditi homines refugerunt: alii cum voluptate dignitatem coniungendam putaverunt. ut resmaxime inter se repugnantes dicendi facultate coniungerent; illud unum derectum iter ad laudemcum labore qui probaverunt, prope soli iam in scholis sunt relicti. Multa enim nobis blandimentanatura ipsa genuit, quibus sopita virtus coniveret interdum; multas vias adulescentiae lubricasostendit, quibus illa insistere aut ingredi sine casu aliquo aut prolapsione vix posset; multarumrerum iucundissimarum varietatem dedit, qua non modo haec aetas, sed etiam iam corroboratacaperetur.

Reperire e schedare le espressioni che si riferiscono a:

– i valori antichi del mos maiorum;

Antonio De Caro, Un percorso di civiltà e lingua latina per il biennio: oratoria e retorica a Roma

Page 4: Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio ... · PDF file- motivare gli allievi: non solo grammatica (significante ), ma testi e civiltà (significato ) ... La retorica

– il nuovo stile di vita dei giovani;

– la crisi del mos maiorum.Figure retoriche: occupatio, interrogatio, cumulo, iperbole, endiadi, iperbato, omoteleuto.

Interrogativi di fondo: Quale funzione svolge, nella difesa di Celio, il tema della crisi del mos maiorum? Quali emozioni cerca di suscitare l'oratore nei giudici?

Verifica: Cael. 42 (passaggio dal noto al nuovo, convergenza e divergenza)

[42] Quam ob rem si quem forte inveneritis, qui aspernetur oculis pulchritudinem rerum, nonodore ullo, non tactu, non sapore capiatur, excludat auribus omnem suavitatem, huic homini egofortasse et pauci deos propitios, plerique autem iratos putabunt. Ergo haec deserta via et incultaatque interclusa iam frondibus et virgultis relinquatur; detur aliquid aetati; sit adulescentialiberior; non omnia voluptatibus denegentur; non semper superet vera illa et derecta ratio; vincataliquando cupiditas voluptasque rationem, dum modo illa in hoc genere praescriptio moderatioqueteneatur: parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne effundat patrimonium, ne faenoretrucidetur, ne incurrat in alterius domum atque famam, ne probrum castis, labem integris,infamiam bonis inferat, ne quem vi terreat, ne intersit insidiis, scelere careat; postremo, cumparuerit voluptatibus, dederit aliquid temporis ad ludum aetatis atque ad inanes hasceadulescentiae cupiditates, revocet se aliquando ad curam rei domesticae, rei forensis reique publicae,ut ea, quae ratione antea non perspexerat, satietate abiecisse, experiendo contempsisse videatur. Domande a risposta chiusa:pulchritudinem deriva dal nominativoa) pulcher, pulchra, pulchrumb) pulchritudin, -inisc) puclhritudo, -inisd) pulchritudis, -inis

Relinquatur, detur, sit, denegentur, superet, vincat, parcat, ne spoliet: si tratta dia) futuri indicativib) congiuntivi all'interno di proposizioni finalic) congiuntivi indipendenti con valore dubitativod) congiuntivi esortativi

Haec deserta via et inculta atque interclusa iam frondibus et virgultis relinquatur: con questametafora Cicerone intende riferirsia) allo stile di vita gaudente e corrotto dei giovani contemporanei;b) alla filosofia greca;c) alla severità del mos maiorum;d) ai comportamenti criminosi di Celio.

Cicerone auspica chea) i giovani siano completamente liberi dalle costrizioni dei valori antichi;b) con il passare del tempo, i giovani maturino e si dedichino ad occupazioni serie e costruttive;c) i giovani ritornino a praticare integralmente il severo stile di vita degli antenati; d) anche i giudici imparino a gustare divertimenti e piaceri.

Domande a risposta apertaSi quem forte inveneritis: di che pronome si tratta? Perché si presenta in questa forma?

Antonio De Caro, Un percorso di civiltà e lingua latina per il biennio: oratoria e retorica a Roma

Page 5: Un percorso di lingua e civiltà latina per il biennio ... · PDF file- motivare gli allievi: non solo grammatica (significante ), ma testi e civiltà (significato ) ... La retorica

Sit adulescentia liberior: quale grado presenta l'aggettivo?A quali condizioni si può permettere ai giovani di dedicarsi al divertimento?Qual è il pensiero di fondo dell'oratore in questo capitolo?

Trattazione sintetica: commenta il capitolo, collegandolo opportunamente con le tue informazionisul processo a Celio e sulla linea difensiva scelta da Cicerone. Segnala inoltre se, a tuo giudizio,questo capitolo mira più a probare, delectare o flectĕre, motivando la tua risposta.

Elaborazione su testo: suddividi il brano in sequenze e individuane i campi semantici, schedandoopportunamente il lessico (sostantivi, aggettivi, avverbi, verbi).

Allega e commenta un'immagine da te reperita, pertinente al tema trattato (l'oratoria, Cicerone, lavicenda del processo a Celio).http://earth.google.it/rome/http://www.homolaicus.com/storia/antica/roma/index.htmhttp://spazioinwind.libero.it/iconografia/romalink.htm http://www-personal.umich.edu/~bkh/rome/5-20-3.htm

Variare le domande in base agli obiettivi e al livello della classe.Immagine: uso di internet, coinvolgimento e "costruzione del compito" (libertà).Testo a fronte: comprensione ed interpretazione; osservazioni linguistiche (es. nefas in Seneca).Prevalenza del significato sul significante.Proposte per implementare: i "discorsi" negli storici.

Criteri di valutazione (4 quesiti a risposta chiusa, 4 quesiti a risposta aperta, commento di un'immagine)- quesiti a risposta chiusa: 0,5 punti per ogni risposta esatta (max 2 punti)- quesiti a risposta aperta: ad ogni risposta saranno assegnati al massimo 6 punti, in base aconoscenza dei contenuti (punti 0; 0,5; 1; 1,5)pertinenza delle connessioni (punti 0; 0,5; 1; 1,5)correttezza morfosintattica (punti 0; 0,5; 1; 1,5)proprietà lessicale (punti 0; 0,5; 1; 1,5)- scelta e commento dell'immagine: max 6 punti, in base a conoscenza dei contenuti (punti 0; 0,5; 1; 1,5)pertinenza delle connessioni (punti 0; 0,5; 1; 1,5)correttezza morfosintattica (punti 0; 0,5; 1; 1,5)proprietà lessicale (punti 0; 0,5; 1; 1,5)0: scarso; 0,5: insufficiente-mediocre; 1: sufficiente-discreto; 1,5: buono.

Il totale (max 32) viene poi diviso per 4; al risultato si aggiungono poi max 2 punti per le "qualitàformali" (ordine, tempo ed organizzazione del lavoro), così da ottenere il voto finale in decimi.

Per ottenere la sufficienza, basterà che un allievo risponda correttamente alle domande a risposta chiusa, adue domande a risposta aperta e che ottenga almeno 4 punti ("sufficiente") nel commento all'immagine, cosìche 16/4=4, cui si aggiungono 2 punti di qualità formali (se l'elaborato è in buone condizioni grafiche).

Vantaggi:- effetti "venali": il coinvolgimento, la compensazione, le medie e il recupero- proposta "verticale": ristrutturare i curricula (grammatica per tre anni, anticipo di letteratura edautori, didattica modulare). Osservazioni "provocatorie": il lavoro creativo dei docenti e la funzione dei Dipartimenti.Perché non si parla ai Dipartimenti? Fretta, diffidenza, "pudore"?

Antonio De Caro, Un percorso di civiltà e lingua latina per il biennio: oratoria e retorica a Roma