Programmi PDF

20
VESPERALI Lunedì 19 marzo 2012 (San Giuseppe) Chiesa di Sant’Antonio, Piazza Dante, Lugano, ore 17.00 entrata libera Responsori della Settimana Santa di Carlo Gesualdo, principe di Venosa (1566–1613) Ensemble Arte Musica (Roma), direzione di Francesco Cera Testimonianza di Luca Doninelli (Milano) Associazione Amici della Musica in Cattedrale, Lugano MMxII

Transcript of Programmi PDF

Page 1: Programmi PDF

VESPERALI

Lunedì 19 marzo 2012 (San Giuseppe) ChiesadiSant’Antonio,PiazzaDante,Lugano,ore17.00 entratalibera

Responsori della Settimana Santadi Carlo Gesualdo, principe di Venosa(1566–1613) EnsembleArteMusica(Roma),direzionediFrancescoCera TestimonianzadiLucaDoninelli(Milano)

AssociazioneAmicidellaMusicainCattedrale,Lugano

MMxII

Page 2: Programmi PDF

L’autore

DellavitadiCarloGesualdo,principediVenosa(Napoli,ca.1566–Avellino,1613)pocosisa.Nipoteperpartedima-drediCarloBorromeoeperpartedipadredelcard.AlfonsoGesualdo,siresecelebreperduefatti.SposatosiconMariad’Avalos,esorpresalamentrelotradivaconFabrizioCarafa,feceuccidereidueamanti(1590);allontanatosidaNapolinontantopersfuggireallagiustiziaquantoperevitarelaven-dettadeiparentidegliuccisi,sposòinsecondenozze(1594)Eleonorad’Este,nipotediAlfonsoIIducadiFerrara.AFerrarasilegòd’amiciziacolTasso,delqualemiseinmusicaalcuneliriche.Dilettantedimusicanelsensopiùalto,ultimoforsetraimadrigalistirinascimentali,halasciatounaproduzionechecomprende110madrigalia6-7voci(incompletociègiuntounlibrodimadrigalia6voci),2libridimottettieunodire-sponsori.L’esperienzarivoluzionariadeimadrigalia5voci,divisiin6libri(1594-1611),fubencompresadaicontempo-ranei,seSimoneMolinaro,ilgrandeliutistagenovese,lipub-blicòinununicovolumee,casosingolarissimoperl’epoca,inpartitura(1613).

Gli interpreti

L’EnsembleArteMusica,direttodaFrancescoCera,esegueilvastorepertoriovocaledelperiodobarocco,dalmadrigaleallacantataeallamusicasacra.Haesorditonel1997alFestivaldelleFiandreaBrugesel’etichettaTactushapubblicatounaloroincisionedimusichesacreineditedelcompositoreseicentescoGiovanniPaoloColonna.Haotte-nutoeccellentiriconoscimentidicriticaperlasuainterpreta-zioneinconcertoesuCD(pubblicatonel1997dallaTractuseristampatodallaBrilliant)delQuartolibrodeimadrigaliacinquevoci.HaeffettuatoregistrazioniperlaRaiRadiotre,l’ORFaustriaca,RadioBelgioedEuroRadio.

FrancescoCera,bolognese,dopostudidiorganoeclavi-cembaloconclusisottolaguidadiLuigiFerdinandoTagliaviniediGustavLeonhardt,sièaffermatotraimiglioriinterpretiitalianidellamusicaantica.Oltreaglistrumentistoriciata-stiera,estendeilsuointeresseallamusicavocaleestrumen-taledelperiodobarocco.Dal1994hafattopartedel“GiardinoArmonico”edal1997dirigel’EnsembleArteMusica.Harealizzatonumeroseregistrazionisolistiche,tracuileoperecompletediMichelangeloRossi,TarquinioMerula,BernardoStoraceeAntonioValente,delleSonatediDomenicoScarlattiedelleSuitesfrancesiedelConcertoitalianodiJ.S.Bach.Dal1995collaboraalleproduzionidimusicabaroccadellaRSI,insiemeaDiegoFasoliseaiBarocchisti.Oltreaicon-certipubblici,tienecorsieseminariinvarieistituzionicomelaRoyalAcademydiLondra,l’Académied’orguediFriburgoeindiverseuniversitàdegliStatiUniti.

Il testimone

Luca Doninelli è nato nel 1956 a Leno, in provin-ciadiBrescia.LaureatoinfilosofiaconunatesisuMichelFoucault, dopo aver insegnato in diversi istituti universi-tarihacollaboratoconvarietestategiornalistiche,tracui“IlSabato”,“Liberal”,“ilGiornale”e“Avvenire”.Hapub-blicatoromanzitracui“Larevoca”(cheglivalseilPremioSelezioneCampiello),“LaMano”elaraccoltadiracconti“Ledecorosememorie”cuihavintoilPremioGrinzaneCavour.Dall’amiciziaconGiovanniTestorinacquenel1993illibro-intervista“ConversazioniconTestori”.Èancheautoredite-atro,perilqualehascritto“IteMissaEst”rappresentatoalPiccoloTeatrodiMilanoconlaregiadiClaudioLonghi.

Page 3: Programmi PDF

ToccataavantilaMessadegliApostoli

FeriaquintainCoenaDominiInmonteOlivetiUnusexdiscipulismeisSeniorespopuli

Toccataterzadasonarsiallalevatione

FeriasextainParasceveVelumtempliscissumestTenebraefactaesuntJesumtradiditimpius

Toccataquinta,dalPrimolibroditoccate,1615

SabbatiSanctiJerusalemsurgePlangequasivirgoSepultoDomino

Ensemble Arte Musica

DamianaPinti,mezzosopranoFrançoisRazekBitar,controtenoreDanieleManiscalchi,tenoreMarioBorgioni,baritonoSalvoVitale,basso

FrancescoCera,direttoreeorganista

TestimonianzadiLucaDoninelli

MassimoCialfi,organopositivo

GirolamoFrescobaldi(1585-1643)

CarloGesualdoprincipediVenosa(1566-1613)

GirolamoFrescobaldi

CarloGesualdo

GirolamoFrescobaldi

CarloGesualdo

Responsori della Settimana Santadi Carlo Gesualdo, principe di Venosa(1566–1613)

Page 4: Programmi PDF

In Monte Oliveti

InMonteOlivetioravitadPatrem:Pater,sifieripotesttranseatamecalixiste.Spiritusquidempromptusestcaroauteminfirma.Fiatvoluntastua.VersusVigilateetorateutnonintretisintentationem.

Unus ex discipulois

Unusexdiscipulismeistradetmehodie.Vaeilliperquemtradarego,meliusillieratsinatusnonfuisset.VersusQuiintingitmecuminparopsidehicmetraditurusestinmanuspeccatorum.

Seniores populi

SeniorespopuliconsiliumfeceruntutJesumdolotenerentetocciderent.Cumgladiisetfustibusexierunttanquamadlatronem.VersusCollegeruntpontificesetpharisaeiconcilium

Velum templi scissum est

Velumtempliscissumestetomnisterratremuit.Latrodecruceclamabat:mementomeiDominedumvenerisinregnumtuum.VersusPetraescissaesuntetmonumentaapertasuntetmultacorporasanctorumquidormierantsurrexerunt.

Tenebrae factae sunt

TenebraefactaesuntdumcrucifixissentJesumJudaeietcircahoramnonamexclamavitJesusvocemagna:Deusmeus,Deusmeusutquidmedereliquisti?Etinclinatocapiteemisitspiritum.VersusExclamansJesusVocemagnaait:Paterinmanustuascommendospiritummeum.

SulmontedegliulivicosìpregavailPadre:Padre,sepossibilemisiaallontanatoquestocalice.Lospiritoinfattièprontomalacarneèdebole.Siafattalatuavolontà.VersettoVegliateepregatepernoncadereintentazione.

Unodeimieidiscepolioggimitradirà.Guaiacoluichemifaràcondannare,sarebbestatomeglioperluichenonfossemainato.VersettoColuicheintingeràinsiemeamenelpiattomiconsegnerànellemanideipeccatori.

GlianzianidelpopolostabilironocheGesùfossearrestatoconl’ingannoepoiucciso.Conspadeebastonisimiseroacercarlocomesitrattassediunladrone.VersettoIponteficieifariseisiriunirono

Ilvelodeltempiosisquarciòetremòtuttalaterra.Illadronedallacroceesclamò:ricordatidime,Signorequandosaraineltuoregno.VersettoLepietresispezzaronoesiscoperchiaronoletombeemolticorpidiuominisantisirisvegliarono.

CalaronoletenebresututtalaterramentreiGiudeicrocifiggevanoGesùeversol’oranonaGesùesclamòagranvoce:Diomio,Diomioperchémihaiabbandonato?Echinatoilcapospirò.VersettoGesùesclamandoagranvocedisse:Padre,nelletuemaniaffidoilmiospirito.

Page 5: Programmi PDF

Jesum tradidit impius

Jesumtradiditimpiussummisprincipibussacerdotumetsenioribuspopuli.Petrusautemsequebatureumalongeutvideretfinem.VersusAdduxeruntautemadCaiphamprincipemsacerdotumubiscribaeetpharisaeiconvenerunt.

Jerusalem surge

JerusalemsurgeetexuetevestibusjucunditatisindueretecinereetcilicioquiainteoccisusestsalvatorIsrael.VersusDeducquasitorrentelacrimasperdiemetnoctemetnontaceatpupillaoculitui.

Plange quasi virgo

PlangequasivirgoplebsmeaululatepastoresincinereetcilicioquiavenietdiesDominimagnaetamaravalde.VersusAccingitevossacerdotesetplangiteministrialtarisaspergitevoscinere.

Sepulto Domino

SepultoDominosignatumestmonumentumvolventeslapidemadostiummonumentiponentesmilitesquicustodierentillum.VersusAccederuntprincipessacerdotumadPilatumpetieruntillum.

UnempiohaconsegnatoGesùnellemanideigransacerdotiedeglianzianidelpopolo.Pietroloseguivadalontanopervederecomefiniva.VersettoPoiloconsegnaronoaCaifailgransacerdotedoveeranoriunitigliscribieifarisei.

AlzatiGerusalemmeespogliatidegliabitidafestaprendilacenereeilciliciopoichéinteèstatouccisoilsalvatored’Israele.VersettoScorronolelacrimecometorrentidigiornoedinotteenonhannopacelepupilledeituoiocchi.

Piangicomeunavergine,omiopopologemetepastoritracenereeciliciopoichéèarrivatoilgrandegiornodiDioesaràterribilmenteamaro.VersettoPreparateviosacerdotiepiangeteministridell’altare,cospargeteviilcapodicenere.

SepoltoilSignoreesigillatoilsepolcrofupostaunapietrasullaporta.Furonopostideisoldatipervigilaresudiesso.VersettoGiuntidaPilatoisommisacerdotiglichieserodilui.

Page 6: Programmi PDF

Privata liturgia della contrizione

PrimacheStravinskyriconoscessenellesuearditeso-luzionicompositiveungradodiaffinità–ricomponendoperstrumentinelMonumentumproGesualdodiVenosatredeisuoimadrigali–lamusicadiCarloGesualdoerariuscitaasopravviverepertuttoilSeicentoeoltre,pressoglispiritipiùattentiaivaloridellinguaggiointrasformazione,iquali(daSchützadAlessandroScarlatti)lapraticaronocomeog-gettodistudio,diconfrontoediverificanelloropersonalelaboratorio.Inveritàgiàall’originelamusicadelPrincipediVenosaeranatapersoddisfareilbisognoessenzialmentepri-vatodelsuoautore,chespecchiavasestessonellarealtàdisuonisottrattiallapubblicaattenzione.Eglifeceuscireisuoiprimiduelibridimadrigalinel1594peritipiprivilegiatiedesclusividellostampatoreducaleaFerrara,doveilnobilena-poletanoavevapresoresidenzaneiprimiannidelsuomatri-monioconEleonorad’Esteedovesoprattuttoilsuointeressesiappuntavasullaqualitàdellamusicaprodottanellapiùraf-finatae“reservata”corteitalianadeltempo,conorecchioattentoallemusichediLuzzascoLuzzaschiedeicomposi-torichegligravitavanointorno,incimentoquasidirettoconilorotraguardiespressivi.Quandonel1596eglifeceritornoaNapoli,ladecisionediritirarsidefinitivamentenelsuofeudodiGesualdosignificavacheilsegretoluogomentaleacuifinoaquelmomentoavevadestinatolasuamusicasitraducevainun’effettivarelegazionenelcastellodifamiglia,adaffermareun’orgogliosaaristocraticità,lontanodalclamore,dagliintri-ghi,dalcontattoconqualsiasiconsorzioumano.

Talealtèraautocondannaallasolitudinefupermoltotempoeromanzescamentegiudicatacomepenainflittaglidaldestinoperl’assassinioferocementeordinatodellaprimaconsortecoltainattoflagrantediadulterionel1590.Nellatramapolifonicasemprepiùaccidentataetormentatadeisuccessivilibridimadrigali,incuiilcromatismosipresentanellaformapiùdirompente,visilesselamanifestazionedell’intricodiarteevita,disensibilitàeviolenza,diistintoepremeditazione.Ladialetticatraamoreemortechevitra-sparevennelettacomeunasortadidiariomentaleosses-sivamenteattraversatodallalancinanteascesadelladisso-nanza. Lastessadominanteriscontriamosulversantedellasuamusicareligiosa:iduelibridiSacraeCantiones(1603)eiResponsoria(1611)silascianoidentificareinunacostantedisviluppounidirezionalmenteimpegnataascalareilver-santedell’espressioneostinatamenterivoltoall’esperienzatraumaticadellasofferenza.Dueinfattisonogliaspettichetraspaionodallaconfigurazionedellecomposizionimottet-tistichedelprincipe:latematicadellacontrizionechepre-valenellasceltadeitestiel’estensioneincamporeligiosodelleformulazionistilistichepropriedelmadrigale.InoltreunulterioreelementodiriscontrotraimottettieimadrigalidiCarloGesualdoècostituitodaunparallelismodicrescitache,apartiredall’acquisizionediunaltogradodiqualitàespressivanelleSacraeCantiones,giungeadintensificarelevibranticapacitàevocativeneltormentatoquadrostilisticodeiResponsoria,doveilrapportocoltestoaccoglieormaituttioquasiqueiprocedimentiche,sullabasedelcromati-smoedelladissonanza,Gesualdoconducevacontempora-

neamenteagliesitiinsuperatidelQuintoedelSestoLibro.Seinfattil’orditocontrappuntisticodelleSacraeCantiones,ereditandodallaconsuetudinemusicaleecclesiasticalaser-ratadisposizionedellepartiincasifrequentimaancoraiso-latiallentalefittemagliedellatessituravocaleinsquarcidieruzionecromatica,iResponsoria,adeguandosistematica-menteleiperteseprogressioniarmonicheallesollecitazionideltesto,integranopiùresponsabilmentetalepatrimonioespressivonell’impiantopolifonico.

Conquestoilcompositorenapoletanosiritagliavaunaposizioneparticolarenelpanoramacompositivodiqueide-cenniincuilaregolazioneimpostadalConciliodiTrentori-chiamavalamusicaliturgicaaunidealedimusicapiana,esentedaricercatezze,chesipretendenettamentedistintadallaprofana“oblectatioaurium”,ossequienteilprincipiodella“gravitas”einparticolarerispettosadellachiarain-telligibilitànell’enunciazionedeltestocantato.Aquestoli-velloèallorainteressantenotarelaposizioneantiteticaincuiGesualdositrovòrispettoaipredecessoridelfiloneacuièpossibilericondurrelasuaesperienzamadrigalistica,valeadireCiprianodeRore,GiachesdeWerteLucaMarenzio,composiorichepurelasciaronounacospicuaproduzionedimusicareligiosa.Orbene,propriomusicistidiquestaleva-tura,avventurosamenteimpegnatisulversanteprofanoadarformaaun’espressivitàsvoltacomecoinvolgimentosemprepiùpronunciatodisituazionisoggettivamenteimpostate,incampoliturgicosiattenneroossequiosialprincipiodiunasaggiaprudenzareverenzialenelrispettodellanettasuddivi-sionedicompititramusicareligiosaemusicaprofana.

Semmaiunaviadimezzoeraconcessaalmadrigalespirituale.Èinfattisignificativoche,quasiinperfettacon-temporaneitàconlasobrietàstilisticadeisuoimottettiaquattrovoci,MarenzioneiMadrigalispiritualiacinquevoci(1584)concedessespazioalgestoespressivocapaceditra-durrel’ispirazionereligiosanellasostanzatrepidantedipro-cedimenticromaticiemodulantiche,perquantotemperatirispettoall’incontenibileespansivitàdelmodelloprofano,nerecepivadirettamenteedefficacementelalezione.Ilmadri-galespirituale,benchénonsiariuscitoadimporsioltrel’at-tenzioneepisodicaediscontinuaconcessaglidagliautorideltempoiqualinondimostrarononéinteressenécapacitàdielevarloagenereautonomo,tuttaviapresentaabbastanzachiaramentelafisionomiadiuncampodimeditazioneingradodiaccoglieretuttequelleenergieespressivedirottateinquestasededall’impossibilitàdiconfluiresultroncoprin-cipaledellamusicaliturgica,cheleseverenormedelcultoprecludevanoaunapenetrazionedeisuoisignificatichenonsiattenessealprincipiodell’edificazionecollettiva,conce-pitacomerispettodiunareligiositàincontaminatadaproble-maticheindividualistiche.

IntalecontestolamusicareligiosadiCarloGesualdodenotaabbastanzachiaramenteunasituazionediavanzataemancipazione. Già nel madrigale spirituale, di cui pur-troppocièfornitounsolosaggio(Spargelamorte)nelQuartoLibro,eglidimostral’intenzionedinonprecludereilcampoallacaratterizzazioneespressivariccaearticolatapropriadellacomposizioneprofana.Neimottetti,dovepurenonri-nunciaapagareiltributod’obbligoallagravitàreverenziale

Page 7: Programmi PDF

richiesta, lasceltadiunaposizioneinsistentementefermainunostatodiprosternatacontrizionesuscitauntormen-tatoatteggiamentosoggettivocapacedidarvitaaun’espres-sionedirettamenteimparentatacongliesitipiùprorompentideisuoisaggimadrigalistici.

TaleorientamentoèarricchitoneiResponsoria,dovela componente narrativa è ancor più elusa dall’impiantoarticolatoindialetticadicontrastichesvolgeiltemadellapassionedelCristocomemonodrammacapaceaddirittura,oltrel’abbondanzadelleinvocazioniesclamativaeilcaloredegliaccentiimploranti,diorganizzarsiincupadeclama-zionerecitativa.L’infuocatodiscorsochevisisvolgehaunasolaascendenza,quellamadrigalistica,mentredella tra-dizionemottettisticarimanel’assunto.LaconcezionedeiResponsoriasirisolvequindiinunambitopreclusoaimme-diatisviluppi,madimostrativodellavolontàdiridurreanchequestaperifericadirezionedi ricercaaldenominatorediun’esperienzacommisurataallecapacitàdiun’espressionegarantitaesclusivamentedaunprogettoindividuale.Poichéèinquestasedescioltadacontingenzedipraticabilitàlitur-gicache,piùancoracheneimadrigali,siconfermalaposi-zione“reservata”delPrincipediVenosa.Edèquicheme-gliosievidenzialasoluzionesenzafuturodiun’espressionereligiosacheMonteverdinell’impostazioneconcertantedelVespro(1610),prescindendodall’altogradoemozionalepa-rallelamenteraggiunto,avevainveceprocuratodifondarecome proposta suscettibile di assicurare concreta legit-timazioneliturgica.MamentreMonteverdi,inantitesialleacquisizionidelVespro,conlaMissa“Inillotempore”con-temporaneamentesirivolgevaallabenevolenzadiPaoloVdimostrandoincondizionatorispettoperivaloriperennidellagrandetradizionepolifonica,Gesualdodaquellastessahu-mus,dovegiungeperfinoapagareiltributoalletecnicheac-cademichedelcantusfirmusedelcanone,ricavaleestremevirtualitàsottoponendo l’impiantovocaleaun’attivazioneespressivadirettamenteesemplatasulcorrispettivomadri-galisticoinunquadrodiesperienzeorganicamenterisoltonelconfrontoconlatradizioneetesoafarrisaltarelaqualitàdellariformulazioneindividuale.Gliostacolicheimpedivanoalpathosdifareirruzionenellamusicareligiosaviappaionorimossieinquestasedeilprincipesitrovaadaffrontarelatematicadelpentimentoconun’adesionechesembraigno-rarelamediazioneimpostadalleragionidelculto.Ilpreva-leredelleinvocazioniedegliaccentiimploranti,ancheinvirtùdellacapacitàespressivadellepause,tendeinfattiasostituireildiscorsocondottoinprimapersonaallastrutturanarrativadeltestoeadaffermarelacomponentedell’inte-riorizzazionesuivaloridell’edificazionespirituale inerentiallatestimonianzaevangelica.Ora,setantopateticofervoreneldisarmantestuporedelleinvocazioni,puòesserecolle-gatoalsignificatodellacondizioneestaticachecaratterizzaunaspettocelebratonellafiguradeisantidiquell’epoca(s.Ignazio,s.FilippoNeri,santaTeresa),ciònonbastaadas-similareGesualdoallalineaortodossadellaControriforma.Semmai,considerandoillanguidocromatismochesiinsinuanellacommossaesclamazione“OMaria”inAve,dulcissimaMaria(dalleSacraecantiones),nonpossiamofareamenodipensareallaresistenzaoppostadagliagentidelConciliodiTrentoallarappresentazione,giudicataindecorosa,dellaVerginesvenutanellascenadellacrocefissione.

Èverochenell’orizzontenonsipuòignorarel’emergerediun’alternativache,soprattuttograzieaigesuiti,accettavadiallentarelarigiditàdottrinaleinatteggiamentopiùcom-prensivoneiconfrontidelleesigenzedellavitamoderna,piùsensibileaivaloriterrenie,allimite,addiritturasentimen-tale;maessamatureràsoprattuttonelcorsodelXVIIsecoloeinognicaso,conl’organizzazionedeglioratorî,intervennesoprattuttoinquellospaziodimeditazioneparalleloalcultoveroeproprioemenosullaliturgia.Leconseguenzediquestatendenzasilascianoriconoscerenelcampodelleartifigura-tive,mentreperquantoconcernelamusicanonacasoessesimanifestanonell’”affettuosità”delleformeparaliturgichedellalaudafilippina,propugnateconintentidivulgativi,po-polareggiantiedesentidavaghezzeedaartifici.

AllaliturgiaappartieneinveceindubitabilmenteilcicloresponsorialeaffrontatodaGesualdoche,investitodaunprogettoespressivodilagantesottolaspintadiunaconce-zionedellamusicaintesacomesummadicapacitàallusiveaffinateattraversounsistemaretoricorapportabilenongiàall’astrattezzadellascontatasimbologìadeigestiesterioridellaTonmalereimottettisticabensìallapiùpregnantetra-sposizionedellastridentesostanzadeltesto,nonrisultale-gittimatodanessunspecificoatteggiamentoecclesiastico.Essovainquadratoinvececomeprivataricercadiunmu-sicistascioltodaobblighid’adeguamentoaverifiched’im-piegodeipropriprodottiartistici,sicuramenteconsapevoledell’aspettoriservatodellesueoperazionicreative.Esepro-babilmenteall’intuizionedipiùlibereprospettiveconcorsel’indipendenzael’autonomiaconcessaglidallasuaelevataposizionesociale,ciòcheimportarilevareècheilgestoari-stocraticosilasciariconoscerenellasuamusicacomecon-quistadiuncampod’azioneche,nelconfrontoconlenormeeleconsuetudini,saggialeproprieindividualicapacitàd’in-tervento,pervenendoasoluzionivalidecomeaffermazionediunospazioprivilegiatopostooltreilimitidell’imitabileedelripetibile.

CarloPiccardi

Page 8: Programmi PDF

VESPERALI

Domenica 25 marzo 2012 ChiesadeiSS.GiovanniBattistaeMassimilianoKolbe, allaTerzerinadiLugano-Pregassona,ore20.30 entratalibera

“Etty Hillesum” Un itinerario dalla Shoah verso il presente diLucianaBreggia RegiadiClaudioLaiso

AssociazioneAmicidellaMusicainCattedrale AssociazioneTeatrodellaParola

MMxII

Page 9: Programmi PDF

Esther Hillesum

EstherHillesum,chiamataEtty,nasceaMiddle-burg(Olanda)il5gennaio1914daunacoppiadiebreinonosservanti:Levie,insegnantedilettereclassiche,poipreside, e Rebecca Bernstein, nata in Russia e sfuggi-taadunpogromnell’adolescenza.HaduefratelliJaapeMichel(Mischa),ilqualehauntalentoprecocealpiano.Nel luglio del 1924 la famiglia va a vivere aDeventer.Nell’agosto del1932,Etty si trasferisce adAmsterdamperstudiaredirittoall’Universitàenelmarzo1937pren-deràinaffittounacameradaHanWegerif(pa’Han),unvedovochelaassumecomegovernantedellagrandecasa,trasformatainpensione(inGabrielMetsustraatn.6).Traiduenasceràprestounarelazionesentimentale.Conclusiglistudiinleggenellugliodel1939,siiscriveallafacoltàdilingueslaveconl’intentodiapprofondirelalinguama-terna,ilrusso(daràanchedelleripetizionipermantener-si).Accusaproblemipsicosomatici(malditestaemaldistomaco)eviveinunostatodisordinato,sianell’organiz-zazionedellesuegiornatesianellerelazionisentimentali.Sisenteafflittadaunasortadi“costipazionespirituale”,comescriveràleistessa.Entraquindiincuradallopsico-chirologoJuliusSpier(1887-1942),ebreotedesco,allie-vodiJungedaquestiincoraggiatoacoltivareildonodielaborarediagnosipsicologicheapartiredall’esamedellemani.L’incontroèfondamentaleperEtty.Conluiavràunrapportointensissimo,connotatoanchedaaspettisenti-mentalieintimi,purnellosforzodiSpierdirestarefedeleallafidanzata,unaragazzarifugiatasiaLondraelosforzodiEttydirispettarequestasceltaediriuscireavivereerespirare“conlasuaanima”,senzavolerpossederenulla,coseepersone.IniziaascrivereilDiariol’8marzo1941,seguendoilconsigliodiSpier.Finiràperriempirebenun-diciquaderni,sinoal13ottobredel1942.Ettysentedivivereunmomentodiricomposizioneditanteesperienzetramitelacapacità,acquisitaanchegrazieaSpier,divi-vereinmodopiùraccolto,coltivandolesueforzeinteriori.Questoitinerariospiritualeprescindedallaminacciadellaguerra.ÈveroperòchenelperiodoincuiEttycominciaascrivereinizianoadaumentarelerestrizionipergliebreieledeportazioni.Il3luglio1942EttyscrivenelDiario:“Bene,ioaccettoquestanuovacertezza:voglionoilnostrototaleannientamento.Oraloso…Continuoalavorareeavivereconlastessaconvinzioneetrovolavitaugualmentericcadisignificato”.Ettynonèingenua,capisceprimadialtriqualisianoleprospettive.ContinuaperòacoltivarelavitainteriorechelepermettediaprirevarchisemprepiùampieleconsentediresisterealladisumanitàchesivadiffondendoinOlandaenell’Europa.

Decisaacondividereildestinodimassadelsuopopolo,riusciràafarsimandarecomeassistentesocialealcampodismistamentodiWesterbork,nelnorddell’Olan-da (luglio 1942): vuole essere “il cuore pensante dellabaracca”,allaricercadiDiointuttigliuomini,decisaa“disseppellirlo”dal lorocuore. Il15settembre1942 ilsuoamicoSpiermuore,ungiornoprimachearriviperluil’ordinedideportazione.Ettyscriveràcheèstatol’inter-mediariotraDioeleiecheormaiavrebbedovutoessereleil’intermediariapertuttiquellicheavrebbepotutorag-

giungere.Ettyconoscel’angosciaeladisperazione,ilsuocuoreècome“unachiusacheognivoltaarrestaunflus-soininterrottodidolore”.Noncedeperòalladisumanitàdeitempiecontinuaasperareinunnuovoumanesimo.L’unicapossibilitàcheabbiamo,scriverà,èdidistruggereinnoistessiciòpercuisiritienedidoverdistruggereglialtri.Lasua ricercaspiritualeèoriginalee intensaesisvolgealdifuoridiogniappartenenza:attraverso“l’ascol-taredentro”(hineinhorchen)trovaDionellapartepiùpro-fondadisé;edarrivaapensarecheseDiononpotràpiùaiutaregliuominisarannogliuominiadoveraiutareDio(così nella bellissima “preghiera della domenica matti-na”,del12luglio1942).AlcampodiWesterborkilsuoamorepergliuominieperDiosaràmessoallaprovaelìneavràlaconferma.RientrataadAmsterdampermotividisalute,primaditornarealCampo,lasciaiDiariall’ami-caMariaTuinzing, con lapreghieradi consegnarli aK.Smelik,ungiornalistaconcuiavevaavutounarelazioneprimadellaguerra.Il7settembre1943arrivaperlei,isuoigenitorieMischal’ordinedideportazione(perJaapsaràpiùtardi).UntrenopiombatoliporteràadAuschwitzdoveEttymuoreil30novembre1943.DaunfinestrinodeltrenoEttygettòunacartolinachefuraccoltaespeditadaicontadini:“Abbiamolasciatoilcampocantando”.

Il Diario e le Lettere.

Aquasiquarantaannidallamorte,neiPaesiBassivienepubblicataun’antologiaconbrani trattidalDiarioealcuneletteredaltitolo:“Unavitasconvolta.DiariodiEttyHillesum”(1981,editoreDeHaan).InItaliaAdelphipubblicanel1985l’antologiaconiltitolo‘’Diario1941-1943’’.Nel1986lacasaeditricepubblicapureunarac-coltaparzialedellelettere.Nel1986escel’edizioneolan-dese integraledeidiari edelle lettere; verrà tradotta ininglesenel2001.Nel2008l’edizioneintegraleolandeseèarricchitadisetteletterefinoadallorasconosciute.

Page 10: Programmi PDF

Luciana Breggia

Luciana Breggia è nata a Viterbo il 13 marzo1958,cittàdovehaabitatosolounanno.Dopoavergi-ratoinvariluoghiconlafamigliadiorigine,sièstabilitaaSienadall’etàdiundicianni.DopoilLiceoclassicoel’Università,halavoratoaMilanoinunostudiodiavvocaticomeprocuratricelegale,poihaseguitounaltropercorsoedèentratainmagistraturanel1985,invertendol’espe-rienzadelpadreche,dopoventianniinmagistratura,hascelto di tornare all’avvocatura in Siena. Ha lavorato aRoma,aPavia,aForlìe,dal1997,aFirenze,dovetutto-raviveelavoracomegiudicecivile.Hascrittonumerosiarticoliinmateriegiuridiche.“ParoleconEtty”(Claudia-na2011)èlaprimaoperaletteraria.DatempoLucianaBreggiacoltivauninteresseparticolareperitemibiblici,chehaapprofonditoconcorsiestagesdiculturaebraica.ParticolarmentesensibilealmodoincuilaShoahèstataattraversatadalledonne,siè interessata inmodoparti-colare–aparteillegame‘speciale’conEttyHillesum–ancheaEdithSteineSimoneWeil.SullefiguredelletredonnehaanchedirettoilavoridiunconvegnosvoltosiadIvreail17novembre2007daltitolo:“Dallasaggezzaallaforza:figurefemminiliaconfronto”.

Attualmente,oltreall’impegnocomemagistrata,ècoordinatricenazionaledegliOsservatorisullagiustiziacivile; da ultimo, anima l’Associazione R.O.M. - onlus(Reteperl’OspitalitànelMondo).

Claudio Laiso

Entrato in servizio allaRadiotelevisione svizzeranel1975,èregistateatraledelsettore“ProduzioneFic-tion”.PeriVesperali,nel2006,hamessoinscenanel-lacattedralediSanLorenzoaLugano“Giobbe”diKarolWojtyla,conUgoPagliai,PaolaGassmaneDiegoGaffurineiruoliprincipali:realizzazioneprodottadaReteDueediffusaindirettadaRaiInternational,inreplicaindiver-sifusiorari.L’operaèstatapresentatanel2007conglistessiinterpretinellabasilicadiSant’AmbrogioaMilano.AncoraperiVesperali,nel2009,hapresentatoillavoro“AlessandroValignano. Il visitatore”,unadattamentodiAnnamariaWaldmüller dal libro di Vittorio Volpi, prota-gonistiDiegoGaffurieEldaOliveri.PerlaRSIhaallesti-totreeventi–“Ilcantodelleanime”,vociesuonidallaCommedia di Dante,con Vittorio Sermonti e l’EnsembleMoreantiquo.NellechiesediLuganoharealizzato,purenel2009,conilTeatrodellaparola,“Louise:canzonisen-zapause”diElianaBouchard,cheevocainefastidell’in-tolleranzareligiosa,ripresodaRSI“LA1”,“LA2”eReteDue.Nel2010hapresentatolarievocazionebiblica“Im-manuel”enel2011“MysteriumPaschale”,unitinerarioscenico nella poetica di Karol Wojtyla, trasmesso dallaRSIReteDue.

Page 11: Programmi PDF

Etty AnahìTraversi

Luciana EldaOlivieri

Testimone DiegoGaffuri

Autrice LucianaBreggia

Giornalista MirellaDeParis

Canto LidiaGenta

Musicheoriginalicomposteedeseguite daStefanoRigamonti

Audioeluci VirgilioKohler CEMaudio&lightservce,Bellinzona

Sonorizzazione ClaudioCheulini

Immagini SamueleMarazzita

Editing LaraPersia LemuraRecordingStudio,Montagnola

Siringrazia AntichitàDiFabioArredamenti,Breganzona

Organizzazione MaruskaRegazzoni

Produzione FrancescoKestenholz

Personaggi e interpreti

“Etty Hillesum” Un itinerario dalla Shoah verso il presente

Page 12: Programmi PDF

Senso di un itinerario

Il passato va impastato con il presente, deve avere un senso che apra al futuro, da come si racconta la Shoah può di-pendere molto: la “fatica della luce” che si fa strada nel buio.

Ildialogo-immaginario,manonperquestomenoreale-sisvolgetral’autriceeEttyHillesum,giovaneebreaolan-deseche,primadimorireadAuschwitz,cihalasciatounastraordinariatestimonianzadiresistenzaspiritualeeumanaattraversoilDiarioeleLetteredalCampodismistamentodiWesterbork.Duedonnediverseperepocastorica,condi-zionipersonaliesociali,grazieallaprofondarisonanzainte-riorechel’autricesenteconEtty,intersecanoilorotempielelorovite.LeparolediEttyconsentonoall’autricedicostruireunarelazioneintessutadidomandeerisposteprovvisorieinun’autenticacorrispondenzadipensieri,statiemotiviedesperienze.Itemisonomolteplici.

Ildialogosisnodaapartiredagliinterrogativisuitemidelmale:siindagasultempodiEtty,cercandodicogliereanalogieedifferenzeconitempiattuali.L’incalzaredelledo-mandeporteràLucianaaseguireletraccediEttyneiluoghidoveènata,doveèvissutaedoveèmorta,attraversoviaggimiratiinOlandaeinPolonia.Nelcorsodel“dialogo”maturalaconsapevolezzacheancheoggisiformanonuovamentetesserechedisegnanounnuovorazzismo,diversomauguale,nellasuaradice,aquellodiallora.DifronteacertidrammidegliimmigratiLucianaBreggiascrive:

“Sentochequalcosasisvela.Cisiamochiesticomepo-tevanoallorachiudereocchiecuore,farfintadinulla.Nonri-uscivoacapire,miindignavo.Orainvecemièchiaro.Siconti-nuacosì,nellaroutinequotidiana,occupatidaimilleaffanni,disturbatidanotiziespiacevoli.Sifafintadinulla,cisiturbaunpo’difronteaigiaciglifattidicemento,allepaghediventieuroalgiorno,aivoltisconvoltidichièferitodasprangheofucili.Èorribile.Eppurehocapitoquellochenonriuscivoacapire:comesiapossibilerestareinsilenzio.Oggiilsilenzioèdiverso,sipuòancoragridarel’indignazione.Malaradicedellaconnivenzaconilmaleèlastessa.Ilsilenzioètollerarel’ingiustizia’’.

Nelloscambioconlagiovaneolandese,laricercadiun’attualizzazionedellesueparolefaemergereledifferenzelegateaidiversidestini“dimassa”.Ettynonvuolesfuggirealsuo,cheèundestinodioppressi;Luciananonsisentedallapartedellevittime,dei“clandestini”chemuoiononeimarivicinoallecosteitaliane,masemmaideglioppressori;c’èunmodopersfuggireaunruolochenonsiriconoscecomepro-prioedènontollerareleingiustizie;affrontareiltemadellaobbedienza/disobbedienzaallaleggeingiusta,chesiripro-poneoggiinmodononpiùevitabile;eaccogliere,nell’incon-troconalcuninucleiRomscacciatidauncampo,lapossi-bilitàdiinverareilpercorsointeriorenutritodaldialogoconEtty.

Sullosfondovièunastoriaditrasformazionepersonalematurataancheattraversouna“cognizione deldolore”,undolorechenonèelaboratosolointellettualmentemacambianelprofondo.Ilmutamento,acuineltestosiaccennaanche

attraversoicambiamentidicittàedicase,investelaricercaspirituale:adifferenzadiEtty,chenarradiun’esperienzaspi-ritualedeltuttooriginaleelibera,scevradaappartenenzefor-mali,Lucianalasciaun’appartenenzachenonriconoscepiùeseguelaricercadiEttydiunDiocheabitanellapartepiùpro-fondadinoi;chechiedecuraeascolto.Sitrattadiconvertireilpropriocuoreenonquellodeglialtri,nellaconsapevolezzacheognunoèportatorediunframmentodiverità.

Ilcamminodicuisinarraèunveroekshodos,uncam-mino“fuoridalsentiero”,chetuttavialasciatracce,allari-cercadiunanuovaepiùautenticastrada.Strumentiperque-sta‘‘strada’’sonoalcuniriferimentibiblici,paroleeconcetticheaiutanoacostruireunarelazioneconDiocheèfattadioblioediricordo,diassenzaedicura.Eunmetodopreciso:ilraccoglimentoallascrivania,circondatadailibri,‘‘comeunamuragliachedelimitailtavolo”;unamuragliacheverràilmo-mentodismantellare.

Nelcorsodelcolloquio‘‘impossibile’’scaturisceilpen-sierochesiapossibilecamminareversol’orizzonte,chenes-sunatracciadicolorochehannoseguitoquell’orizzonteandràperduta.

Questoèancheiltemadelpassatoedellamemoria,cheèpiùvolteaffrontato:ilpassatova“impastato”conilpre-sente,deveavereunsensocheapraalfuturo.DacomesiraccontalaShoahpuòdipenderemolto:èiltemadella“faticadellaluce”,chesifastradanelbuio,maèmenovisibile,piùdelicata,bisognosadiessereaccoltaesottolineata.Occorredunqueraccoglierel’appellodiEttyHillesumperunnuovoumanesimoeilsuoinvitoapreparareitempinuovi,find’ora,innoistessi.

IldialogoconEttysisnodanonsoloattraversopensierieriflessioni,maancheconpiccolenotazionichedannoilsensodellavitaquotidianaedellepiccoleograndidifficoltànellequalichiunquepossariconoscersi.Ettynonèunmodellolon-tanoeirraggiungibile,conoscelasolitudine,ildisordineelafragilità:proprioperquestasuaumanitàpuòaiutaregliuo-minieledonnedioggi,anchesenonsonochiamatiadazioni“eroiche”,adifferenzadilei.

Page 13: Programmi PDF

VESPERALIVenerdì 6 aprile 2012 (Venerdì Santo) ChiesadiSanNicolao,Lugano-Besso,ore20.30 entratalibera

Messa in sol minore BWV 235Oratorio di Pasqua BWV 249di Johann Sebastian Bach (1685–1750) DorisSteffen-Wagner,soprano;PatrickvanGoethem, controtenore;MartinSteffan,tenore;FilippoBettoschi,basso; CorodellaRadiotelevisionesvizzera,IBarocchisti, direzionediDiegoFasolis

AssociazioneAmicidellaMusicainCattedrale,Lugano incollaborazioneconRSI-ReteDueeconLuganoFestival

MMxII

Page 14: Programmi PDF

Gli interpreti

DorisSteffan-Wagner,soprano,nataaBadReichenhall(Baviera),hastudiatopedagogiadellamusicaedelladanzaall’IstitutoOrffesièperfezionataalMozarteumdiSalisburgo,incantoconJessicaCasheSusannaRyden,inprassiese-cutivabaroccaconNigelNortheHowardArman.HaalsuoattivoconcertieregistrazioniintuttaEuropa,conpartico-lareattenzioneperlamusicaantica.Negliultimiannihaal-largatoilpropriorepertorioalromanticismo,comeattestalaproduzioneschumannianadelloSpanisches LiederspielperilProgettoMarthaArgerich2010.

PatrickvanGoethem,controtenorebelga,sièformatoconPaulEsswood,JuliaHamarieAndreasScholl.Hacol-laboratoconipiùgrandimaestridellarinascitabarocca,daTonKoopmanaFransBruggen,daGustavLeonhardtaMartinHaselböck,inparticolarenelrepertoriobachiano.Haparteci-patoaimaggiorifestivaldimusicabaroccacongliensemblespiùfamosi,dall’AmsterdamBaroqueOrchestraalCollegiumCartusianum,agliAmericanBachSoloists.

MartinSteffan,tenore,hainiziatoacantarenelcorodeibambinidiBirkenaunell’Odenwald,hastudiatocantoaSalisburgoemusicologiaaHeidelberg.Ha frequentatocorsidiperfezionamentovocaleconKurtWidmereNicholasClaptonediprassiesecutivabaroccaconRichardWistreicheAnthonyRooley.Hapartecipatoaipiùimportantifestivaleuropei,daquellodelleFiandreaBrugesalMenuhinFestivaldiGstaad,einoltremolteregistrazioniradiofonicheedisco-grafiche.

FilippoBettoschi,basso,haesorditonel1996conil“Falstaff”diSalieri,seguitodanumeroseproduzioniinItalia(Roma,Bari,Pisa)enelmondo(Kaiserslautern,Yokohama,Skopje).NelleultimestagionihapartecipatoaproduzionidelComunalediBologna,dellaScalaedelTeatroPergolesidiJesi.Nell’autunno2007havintoilterzopremioalConcorsointernazionaledicanto“RenataTebaldi”diSanMarino.

IlCorodellaRadiotelevisionesvizzera,fondatonel1936daEdwinLoehrer,haraggiuntorinomanzamondialeconregi-strazioniradiofonicheediscograficheincentratesulreperto-rioitalianotraCinqueeSettecentoedèoggiunanimementericonosciutocomeunodeimiglioricomplessivocalialivellointernazionale.DopoEdwinLoehrer,FrancisTraviseAndréDucret,dal1993ilCoroèstatoaffidatoallacuradiDiegoFasolisconcuisièsviluppataun’ulteriormentericcaatti-vitàconcertisticaediscografica.Discod’oro,GrandPrixduDisque,Diapasond’or,StelladiFonoforum,DiscodelMeseAlteMusikAktuell,5Diapason,unanominationalGrammyAwardeAdiAmadeussonoalcunideiriconoscimentias-segnatialCoroRSIdallastampaspecializzataperidischipubblicateconleetichetteAccord,Arts,Chandos,Decca,EMI,Naxos,VirgineRSI-Multimedia.ClaudioAbbado,RenéClemencic, Michel Corboz, Ton Koopman, Robert King,GustavLeonhardt,AlainLombard,AndrewParrotteMichaelRadulescu sono alcuni dei prestigiosi direttori ospiti chehannolodatolequalitàmusicalietecnichedelCorodellaRSI.

I Barocchisti sono ritenuti un complesso di riferi-mentoperl’esecuzionedelrepertorioanticosustrumentistorici.Nel1998hannoraccoltol’ereditàdellaSocietàca-meristicadiLugano,cheapartiredaglianni‘50svolseconEdwinLoehrerun’attivitàfondamentaleperilrecuperodelleoperevocaliestrumentalidelBarocco.UnitamentealCorodellaRadiotelevisionesvizzera,esottoladirezionediDiegoFasolis, IBarocchistihannorealizzatoproduzioniconcer-tisticheediscografichededicateaBach,Cavalli,Galuppi,Gossec, Händel, Mozart, Scarlatti, Paisiello, Pergolesi,Piccinni,Purcell,Vivaldi.Dischi–registratiancheconmu-sicisticomeMauriceSteger,MaxEmanuelCencicePhilippeJaroussky–sonostatipubblicatiperleetichetteArts,Naïve,VirgineClaves,mentreiconcerti–propostineimaggiorife-stivaldiAustria,Belgio,Croazia,Francia,Germania,Italia,Portogallo,Spagna,SvizzeraeStatiUniti–hannoraccoltoriconoscimentidicriticaedipubblico.

Diego Fasolis

Diego Fasolis, formatosi a Zurigo in organo, piano-forte,cantoedirezione,ètitolaredipremielaureeinterna-zionali (Stresa,Migros-Göhner,Hegar Preis, Concorso diGinevra).Comeorganistahastudiatoconimaggiorididatti(EricVollenwyder,GastonLitaizeeMichaelRadulescu)edhaeseguitopiùvolteleintegralidiBach,Buxtehude,Mozart,Mendelssohn,FranckeLiszt.Dal1993èmaestrostabiledelCorodellaRadiotelevisionesvizzeraenel1998hafondatoIBarocchisti,deiqualipureèdirettorestabile.Conquestiduegruppihaprodottounanotevolediscografia(piùdi80ititolipubblicatiperArts,Chandos,Claves,BBC,EMI-Virgin,Amadeus,Divox,Naxos,Sony-BMG,Naïve),onoratadeipiùambitiriconoscimentidellastampaspecializzata.Èattivoan-checomedirettoreospitepressoilRIASKammerchorBerlin,iSonatoridelaGioiosaMarca,ilConcertoPalatino,l’Orche-straSinfonicael’OrchestraBaroccadiSiviglia,orchestreecoridellaScalaaMilano,dell’OperadiRoma,delCarloFelicediGenova,dell’ArenadiVerona,delComunalediBolognaelemaggioriorchestresvizzere.

Page 15: Programmi PDF

JohannSebastianBach(1585-1750)

Messa in sol minore BWV 235Oratorio di Pasqua BWV 249di Johann Sebastian Bach (1685–1750)

Messa in sol minore,per contralto, tenore, basso, coro e orchestraBWV 235 (1738)

1. Kyrie eleison(coro) Christe eleison(coro) Kyrie eleison(coro) 2. Gloria in excelsis Deo(coro) 3. Gratias agimus tibi(basso) 4. Domine fili unigenite(contralto) 5. Quoniam tu solus Sanctus(tenore) 6. Cum Sancto Spiritu(coro)

Oratorio di Pasqua(“Kommet, eilet und laufet”)Per soprano, contralto, tenore, basso, coro e orchestraBWV 249 (1725)

1. Sinfonia 2. Adagio 3. Kommt, eilet und laufet(tenore/basso) 4. O kalter Männer Sinn! (soprano/contralto/tenore/basso) 5. Seele, deine Spezereien(soprano) 6. Hier ist die Gruft(contralto,tenore,basso) 7. Sanfte soll mein Toderskummer(tenore) 8. Indessen seufzen wir(soprano/contralto) 9. Saget, saget mir geschwinde(contralto) 10. Wir sind erfreut(basso) 11. Preis und Dank(coro)

DorisSteffen-Wagner,sopranoPatrickvonGoethem,controtenoreMartinSteffan,tenoreFilippoBettoschi,basso

CorodellaRadiotelevisionesvizzeraIBarocchistiDirezionediDiegoFasolis

FondazionePasquale Lucchini

AssociazioneAmicidellaMusicainCattedraleLuganovesperali.ch

organizzazione

in collaborazione

con il sostegno

Page 16: Programmi PDF

Johann Sebastian Bach (1685-1750)

Messa in sol minore

1. Coro/oboiI/II,violiniI/II,viola/continuo

Kyrieeleison! Christeeleison! Kyrieeleison!

2. Coro/oboiI/II,violiniI/II,viola/continuo

GloriainexcelsisDeo Etinterrapax hominibusbonaevoluntatis. Laudamuste.Benedicimuste. Adoramuste.Glorificamuste.

3. Aria. Basso/violiniI/II/continuo

Gratiasagimustibi proptermagnamgloriamtuam, DomineDeus,Rexcoelestis, DeusPateronnipotens.

4. Aria. Alto/oboe,violiniI/II,viola/continuo

Domine,Filiunigenite,JesuChriste. DomineDeus, AgnusDei,FiliusPatris, quitollispeccatamundi, misererenobis, quitollispeccatamundi, suscipedeprecationemnostram; quisedesaddexteramPatris, misererenobis.

5. Aria. Tenore/oboe/continuo

QuoniamtusolusSanctus, tusolusDominus, tusolusAltissimus,JesuChriste.

6. Coro /oboiI/II,violiniI/II,viola/continuo

CumSanctoSpiritu, ingloriaDeiPatris. Amen.

Signore, pietà! Cristo, pietà! Signore, pietà!

Gloria a Dio nell’alto dei cieli e pace in terra agli uomini di buona volontà. Noi ti lodiamo. Ti benediciamo. Ti adoriamo. Ti glorifichiamo.

Ti rendiamo grazie per la tua gloria immensa, Signore Dio, re del Cielo Dio Padre onnipotente.

Signore, Figlio unigenito, Gesù Cristo. Agnello di Dio, Figlio del Padre, tu che togli i peccati del mondo, abbi pietà di noi, tu che togli i peccati del mondo, accogli la nostra supplica; tu che siedi alla destra del Padre, abbi pietà di noi.

Perché tu solo il Santo, tu solo il Signore, tu solo l’Altissimo, Gesù Cristo

Con lo Spirito Santo, nella gloria di Dio Padre. Amen.

Page 17: Programmi PDF

“Kommt, eilet und laufet”, Oratorio di Pasqua, BWV 249

1. Sinfonia/trombe1-3,timpani,oboiI/II,violiniI/II, viola,fagotto/continuo

2. Adagio/oboeI,violiniI/II,fagotto/continuo

3. Duetto. Tenore, basso/Soprano,contralto,tenore, basso/trombeI-III,oboiI/II,violiniI/II/continuo

Pietro (tenore), Giovanni (basso) A. Kommt,eiletundlaufet, ihrflüchtigenFüsse, ErreichetdieHöhle,dieJesumbedeckt!

B. LachenundScherzen, BegleitetdieHerzen, DennunserHeilistauferweckt.

4. Recitativo.Soprano,contralto,tenore, basso/continuo

Maria di Magdala (contralto)

OkalterMännerSinn! WoistdieLiebehin. DieihrdemHeilandschuldigseid?

Maria madre di Giacomo (soprano)

EinschwachesWeibmusseuch beschämen!

Pietro (tenore)

Ach,einbetrübtesGrämen

Giovanni (basso)

UndbangesHerzeleid

Pietro (tenore), Giovanni (basso)

HatmitgesalznenTränen UndwehmutsvollenSehnen IhmeineSalbungzugedacht

Maria, madre di Giacomo, e Maria di Magdala (soprano, contralto)

Dieihr,wiewir,umsonstgemacht.

Venite, affrettatevi, correte, o piedi veloci accorrete alla grotta in cui giace Gesù! Riso e festosità accompagnino i cuori perché s’è ridestata la nostra salvezza

O freddi cuori maschili! Dov’è andato l’amore che al Salvatore dovete?

Una debole donna vi deve far vergognare!

Ah, uno struggente rimorso

e un ansioso cordoglio

gli ha con lacrime amare e accorata nostalgia riservata un’unzione

che noi, come voi, abbiamo provveduto invano

Page 18: Programmi PDF

5. Aria. Soprano/flautooviolinosolo/continuo

Maria, madre di Giacomo (soprano)

A. Seele,deineSpezereien SollennichtmehrMyrrhensein

B. Dennallein MitdemLorbeerkranzeprangen StilltdeinängstlichesVerlangen.

6. Recitativo.Contralto,tenore,basso/continuo

Pietro (tenore)

HieristdieGruft

Giovanni (basso)

UndhierderStein Dersolchezugedeckt WoaberwirdmeinHeilandsein?

Maria di Magdala (contralto)

EristvomTodeauferweckt! WirtrafeneinenEngelan, Derhatunssolcheskundgetan.

Pietro (tenore)

HiersehichmitVergnügen DasSchweisstuchabgewickeltliegen.

7. Aria. Tenore /flautidirittiI-II,violiniI-IIconsordini/ continuo

Pietro (tenore)

A. SanftesollmeinTodeskummer, NureinSchlummer, Jesu,durchdeinSchweisstuchsein.

B. Ja,daswirdmichdorterfrischen UnddieZährenmeinerPein VondenWangentröstlichwischen.

8. Recitativo – Arioso. Soprano, contralto/continuo

Maria, madre di Giacomo (soprano) e Maria di Magdala(contralto)

Indessenseufzenwir MitbrennenderBegier: Ach,könntesnochnurbaldgeschehen DenHeilandselbstzusehen!

Anima mia, i tuoi aromi non devono più essere mirra

Soltanto una corona di alloro con il suo splendore quieterà il tuo ansioso desiderio.

Ecco la tomba!

Ed ecco la pietra che l’ha chiusa. Ma dov’è il mio Salvatore?

Si è destato dalla morte Abbiamo incontrato un angelo che ce l’ha annunciato.

Qui vedo con sollievo il sudario ripiegato al suolo.

Dolce di pena mortale questo tuo sudario ne avvolgerà il sonno.

Sì, sollievo mi darà E dal mio volto tergerà le lacrime della mia pena.

E tuttavia sospiriamo con una brama ardente: ah, potesse presto accadere di vedere il salvatore stesso!

Page 19: Programmi PDF

9. Aria. Contralto/oboed’amore,violiniI-II,viola/ continuo

Maria di Magdala (contralto)

A. Saget,sagetmirgeschwinde, Saget,woichJesumfinde, WelchenmeineSeeleliebt!

B. Kommdoch,komm,umfassemich DennmeinHerzistohnedich Ganzverwaisetundbetrübt.

10. Recitativo.Basso/continuo

Giovanni(basso)

Wirsinderfreut, DassunserJesuswiederlebt, UndunserHerz, SoerstinTraurigkeitzerflossenundgeschwebt VergisstdenSchmerz UndsinntaufFreudenlieder; DennunserHeilandlebetwieder.

11. Coro/trombeI-III,timpani,oboiI-II,violiniI-II, viola/continuo

A. PreisundDank Bleibe,Herr,deinLobgesang. HöllundTeufelsindbezwungen, IhrePfortensindzerstört. Jauchzet,ihrerlöstenZungen DasmanesimHimmelhört.

B. Eröffnet,ihrHimmel,dieprächtigenBogen DerLöwevonJudakommtsiegendgezogen!

Ditemi, presto, dite dove possa trovare Gesù l’amato dell’anima mia!

Vieni dunque, prendimi nelle tue braccia perché il mio cuore senza te è orfano ed afflitto.

Noi siamo nella gioia perché il nostro Gesù vive di nuovo, e il nostro cuore, liquefatto e sospeso per la tristezza, dimentica il dolore e medita inni di gioia perché il nostro Salvatore vive di nuovo.

Lode e azione di grazie Salgano a te, Signore. L’inferno e il diavolo sono vinti Le loro porte distrutte. Esultate, o lingue liberate Fatevi sentire fino in Cielo.

Tu, Cielo, spalanca i tuoi archi Vittorioso si avanza il Leone di Giuda!

Page 20: Programmi PDF

Usi e riusi nella liturgia luterana del tempo di Bach

Ilprogrammapresentaduecomposizionidiraroascoltoma,inquantoappartenentiagliannidellapienamaturità,moltorappresentativedell’artediJohannSebastianBach.

La “Messa in sol minore”, BWV 235

Oltreallecantate,aimottetti,allePassionieagliora-tori,Bachcomposediverseoperesutestoliturgico,tracuiilMagnificat,laMessa in si minore,alcunepagineisolateequattro“messebrevi”.Ilterminedi“messabreve”,nelcasodiBach,nondovrebbeesseremessoinrapportoconleomonimecomposizionidiPalestrinaodel“classicismovien-nese”.InBach,ilKyrieeilGloriaformanolamessaluteranadellesolennità,lecuidimensionidibrevenonhannonulla:varianoinfattidaiventicinqueaitrentaminutiperqueiduesolibrani(lemessebrevidiMozart,checomprendonotuttol’Ordinarium Missaefinoall’Agnus Dei,duranotraiquindicieiventiminutiintutto).Ilcultoluteranoconservava,accantoaltedesco–lalinguadelpopolo,volutadallaRiforma–ilgrecoperilKyrieeillatinoperilGloria;Luterostessoneavevaincoraggiatol’usoperlefesteimportanti(igiornidellaNatività,quellidiPasquaelaPentecoste).

Lequattro“messeluterane”diBachsonociascunacompostediseibrani:ununicoKyriecoraleecinquenumeriperilGloria,dicuiduecori:ilprimoalGloria in excelsis Deoiniziale,ilsecondoalCum Sancto Spiritufinale;fraidue,arieoduetti,secondounatipologiavariabile.Nessunadiquestemesseèunacomposizioneoriginale:Bachlehatuttestrutturateapartiredabranidicantateanteriori,piùprecisamentedallecantateBWV79,102,179e187.

Nonsappiamonullasullecircostanzedicomposizionenésullorodestinatario.Sussistonodueautografisuquattrocopieconosciute.Versoil1748furonocopiatedaJohannChristophAltnickol,allievoefuturogenerodiBach,quandoBachstavalavorandoallaMessa in si minore.IlmusicologoArnoldScheringipotizzavachelemessefosserocommissio-natedalconteFranzAntonvonSporck,mortonel1738,perlacappellacattolicadelsuocastelloinBoemia.OggisitendeinveceapensarecherisalganoallafinedeglianniTrentadelSettecento.Lostudiodegliautograficonfermerebbequestadata;puregliindizichesihannosullaesecuzionediquestemessedatanodiquestianni.Bachvisisarebbededicatoinquellungolassoditempo,successivoal1730,nelqualenonscrissepiùnuovecantate,rimaneggiandopercontromoltediquellecompostenegliannidiEisenach,Weimar,CötheneLipsia,destinatepertantoaformareilrepertoriodefinitivoperilcultodiSanTommaso.

DellaMessa in sol minoreBWV235sinoteràinpartico-lareilmonumentalefinaledelGloria(Cum Sancto Spiritu).ÈuncorocheriprendeilbranointroduttivodellacantataEs wartet alles auf dich(BWV187),articolatointresezionicheprocedonosecondoun’amplificazionecrescente.Un’ultimasezione,piùconcentrata,riesponelatonalitàdeiduever-settiinstretto,sulmotivostrumentaledellasecondapartedellasinfoniastrumentaled’apertura.Lascritturadiquesta

sinfoniarendeilbranosimileadunmovimentodiconcerto,unulterioreesempiodell’unitàcheregnavatrailcivileeilreligioso,trailprofanoeilsacro.

“Kommt, eilet und laufet, Oratorio di Pasqua”, BWV 249

L’Oratorio di Pasquaè inveritàuna“cantataper laPasqua”,eseguitanellachiesadiSanTommasodiLipsiailVenerdìsantodel1725,qualcheoradopolasecondaversionedellaPassione secondo Giovanni.Comegiàperaltreoperevocali(Passionicomprese),nellacantatadiPasquaKommt, eilet und laufet,conosciutaoggiconiltitolodiOratorio di Pasqua,Bachriutilizzamaterialemusicaleprovenientedaaltresuecomposizioni,inparticolaredaunacantatadaluicompostasolocinquesettimaneprima,perfesteggiareilcompleannodelducaChristiandiSassonia-Weissenfels.Quellamusica,Bachl’avevafattaeseguireil23febbraiopre-cedenteaWeissenfelsduranteunbanchetto.ErasulibrettodiPicandereportavailtitolo:Entfliehet, verschwindet, ent-weidet, ihr Sorgen(Fuggite,sparite,allontanatevi,preoccu-pazioni);nelcatalogodelleopereoccupailnumero249a,ederadettaaddiritturaCantata “dei pastori”,inquantoispirataalleBucolichediVirgilio.IltestocièstatotramandatoinunodeivolumicheraccolgonolelirichediPicander,malamusicaèperduta.SisaperòcheBachlaripreseperquestoOratorio di Pasqua,tranne,evidentemente,irecitativi,chesidovetteroadattareallasolennità.Sappiamoinoltrecheiduebranistrumentaliiniziali,eforseancheilterzo(ilduettotrailtenoreeilbasso),provengonodaopererisalentialperiododiCöthen.Unanuovatrasformazionedellacantatache,comedetto,inoriginefuscrittaperlacortediWeissenfeld,fuope-ratadaBachunannodopolaprimaesecuzionedell’Oratorio di Pasqua.Neuscìunanuova:Verjaget, zerstreutet, zerrütet, ihr Sterne(Andatevia,disperdetevi,dislocatevi,stelle),chenelcatalogooccupailnumero249bederadestinataacele-brareunaltrocompleanno:quellodelcontevonFlemming,governatorediLipsia.BachripreselamusicamaviadattòunnuovotestodiPicanderenuovirecitativi.Lacantatafueseguitail25agosto1726,lapartituraèandatapersa.Manonèfinita!Intornoal1732-1735(oforsenel1736),BachriprendelacantataKommt, eilet und laufetdel1725;lari-maneggiaeglidàiltitolodiOratorium festo Paschali,orato-rioperlafestadellaPasqua.Torneràancoraadoccuparsenenegliultimiannidellasuavita,dopoil1740.

Deitestisacri il librettistahadesuntoilruolodelledonnechevannoalsepolcroetrovanolatombavuota,l’ap-parizionedell’angeloche“notifica”larisurrezione,lacorsadeiduediscepoli.Evocatesuccintamenteesenzailminimotentativodidrammaturgia,questecitazionisonodestinateasuggerireunameditazionespirituale.Iquattroprotagonisticapisconocomesiaassurdal’ideadionorareilCristomortocongliaromiportatialsepolcro:ènecessarioinvecefarfe-staperlasuavittoriasullamorte.Perciò,anchelamortecheattendeogniuomononpuòesserecheundolcesonno,poichésull’esempiodiCristocontienelapromessadiunri-sveglionellavitaeterna.

Timoteo Morresi