Programmi PDF
Transcript of Programmi PDF
VESPERALI
Lunedì 19 marzo 2012 (San Giuseppe) ChiesadiSant’Antonio,PiazzaDante,Lugano,ore17.00 entratalibera
Responsori della Settimana Santadi Carlo Gesualdo, principe di Venosa(1566–1613) EnsembleArteMusica(Roma),direzionediFrancescoCera TestimonianzadiLucaDoninelli(Milano)
AssociazioneAmicidellaMusicainCattedrale,Lugano
MMxII
L’autore
DellavitadiCarloGesualdo,principediVenosa(Napoli,ca.1566–Avellino,1613)pocosisa.Nipoteperpartedima-drediCarloBorromeoeperpartedipadredelcard.AlfonsoGesualdo,siresecelebreperduefatti.SposatosiconMariad’Avalos,esorpresalamentrelotradivaconFabrizioCarafa,feceuccidereidueamanti(1590);allontanatosidaNapolinontantopersfuggireallagiustiziaquantoperevitarelaven-dettadeiparentidegliuccisi,sposòinsecondenozze(1594)Eleonorad’Este,nipotediAlfonsoIIducadiFerrara.AFerrarasilegòd’amiciziacolTasso,delqualemiseinmusicaalcuneliriche.Dilettantedimusicanelsensopiùalto,ultimoforsetraimadrigalistirinascimentali,halasciatounaproduzionechecomprende110madrigalia6-7voci(incompletociègiuntounlibrodimadrigalia6voci),2libridimottettieunodire-sponsori.L’esperienzarivoluzionariadeimadrigalia5voci,divisiin6libri(1594-1611),fubencompresadaicontempo-ranei,seSimoneMolinaro,ilgrandeliutistagenovese,lipub-blicòinununicovolumee,casosingolarissimoperl’epoca,inpartitura(1613).
Gli interpreti
L’EnsembleArteMusica,direttodaFrancescoCera,esegueilvastorepertoriovocaledelperiodobarocco,dalmadrigaleallacantataeallamusicasacra.Haesorditonel1997alFestivaldelleFiandreaBrugesel’etichettaTactushapubblicatounaloroincisionedimusichesacreineditedelcompositoreseicentescoGiovanniPaoloColonna.Haotte-nutoeccellentiriconoscimentidicriticaperlasuainterpreta-zioneinconcertoesuCD(pubblicatonel1997dallaTractuseristampatodallaBrilliant)delQuartolibrodeimadrigaliacinquevoci.HaeffettuatoregistrazioniperlaRaiRadiotre,l’ORFaustriaca,RadioBelgioedEuroRadio.
FrancescoCera,bolognese,dopostudidiorganoeclavi-cembaloconclusisottolaguidadiLuigiFerdinandoTagliaviniediGustavLeonhardt,sièaffermatotraimiglioriinterpretiitalianidellamusicaantica.Oltreaglistrumentistoriciata-stiera,estendeilsuointeresseallamusicavocaleestrumen-taledelperiodobarocco.Dal1994hafattopartedel“GiardinoArmonico”edal1997dirigel’EnsembleArteMusica.Harealizzatonumeroseregistrazionisolistiche,tracuileoperecompletediMichelangeloRossi,TarquinioMerula,BernardoStoraceeAntonioValente,delleSonatediDomenicoScarlattiedelleSuitesfrancesiedelConcertoitalianodiJ.S.Bach.Dal1995collaboraalleproduzionidimusicabaroccadellaRSI,insiemeaDiegoFasoliseaiBarocchisti.Oltreaicon-certipubblici,tienecorsieseminariinvarieistituzionicomelaRoyalAcademydiLondra,l’Académied’orguediFriburgoeindiverseuniversitàdegliStatiUniti.
Il testimone
Luca Doninelli è nato nel 1956 a Leno, in provin-ciadiBrescia.LaureatoinfilosofiaconunatesisuMichelFoucault, dopo aver insegnato in diversi istituti universi-tarihacollaboratoconvarietestategiornalistiche,tracui“IlSabato”,“Liberal”,“ilGiornale”e“Avvenire”.Hapub-blicatoromanzitracui“Larevoca”(cheglivalseilPremioSelezioneCampiello),“LaMano”elaraccoltadiracconti“Ledecorosememorie”cuihavintoilPremioGrinzaneCavour.Dall’amiciziaconGiovanniTestorinacquenel1993illibro-intervista“ConversazioniconTestori”.Èancheautoredite-atro,perilqualehascritto“IteMissaEst”rappresentatoalPiccoloTeatrodiMilanoconlaregiadiClaudioLonghi.
ToccataavantilaMessadegliApostoli
FeriaquintainCoenaDominiInmonteOlivetiUnusexdiscipulismeisSeniorespopuli
Toccataterzadasonarsiallalevatione
FeriasextainParasceveVelumtempliscissumestTenebraefactaesuntJesumtradiditimpius
Toccataquinta,dalPrimolibroditoccate,1615
SabbatiSanctiJerusalemsurgePlangequasivirgoSepultoDomino
Ensemble Arte Musica
DamianaPinti,mezzosopranoFrançoisRazekBitar,controtenoreDanieleManiscalchi,tenoreMarioBorgioni,baritonoSalvoVitale,basso
FrancescoCera,direttoreeorganista
TestimonianzadiLucaDoninelli
MassimoCialfi,organopositivo
GirolamoFrescobaldi(1585-1643)
CarloGesualdoprincipediVenosa(1566-1613)
GirolamoFrescobaldi
CarloGesualdo
GirolamoFrescobaldi
CarloGesualdo
Responsori della Settimana Santadi Carlo Gesualdo, principe di Venosa(1566–1613)
In Monte Oliveti
InMonteOlivetioravitadPatrem:Pater,sifieripotesttranseatamecalixiste.Spiritusquidempromptusestcaroauteminfirma.Fiatvoluntastua.VersusVigilateetorateutnonintretisintentationem.
Unus ex discipulois
Unusexdiscipulismeistradetmehodie.Vaeilliperquemtradarego,meliusillieratsinatusnonfuisset.VersusQuiintingitmecuminparopsidehicmetraditurusestinmanuspeccatorum.
Seniores populi
SeniorespopuliconsiliumfeceruntutJesumdolotenerentetocciderent.Cumgladiisetfustibusexierunttanquamadlatronem.VersusCollegeruntpontificesetpharisaeiconcilium
Velum templi scissum est
Velumtempliscissumestetomnisterratremuit.Latrodecruceclamabat:mementomeiDominedumvenerisinregnumtuum.VersusPetraescissaesuntetmonumentaapertasuntetmultacorporasanctorumquidormierantsurrexerunt.
Tenebrae factae sunt
TenebraefactaesuntdumcrucifixissentJesumJudaeietcircahoramnonamexclamavitJesusvocemagna:Deusmeus,Deusmeusutquidmedereliquisti?Etinclinatocapiteemisitspiritum.VersusExclamansJesusVocemagnaait:Paterinmanustuascommendospiritummeum.
SulmontedegliulivicosìpregavailPadre:Padre,sepossibilemisiaallontanatoquestocalice.Lospiritoinfattièprontomalacarneèdebole.Siafattalatuavolontà.VersettoVegliateepregatepernoncadereintentazione.
Unodeimieidiscepolioggimitradirà.Guaiacoluichemifaràcondannare,sarebbestatomeglioperluichenonfossemainato.VersettoColuicheintingeràinsiemeamenelpiattomiconsegnerànellemanideipeccatori.
GlianzianidelpopolostabilironocheGesùfossearrestatoconl’ingannoepoiucciso.Conspadeebastonisimiseroacercarlocomesitrattassediunladrone.VersettoIponteficieifariseisiriunirono
Ilvelodeltempiosisquarciòetremòtuttalaterra.Illadronedallacroceesclamò:ricordatidime,Signorequandosaraineltuoregno.VersettoLepietresispezzaronoesiscoperchiaronoletombeemolticorpidiuominisantisirisvegliarono.
CalaronoletenebresututtalaterramentreiGiudeicrocifiggevanoGesùeversol’oranonaGesùesclamòagranvoce:Diomio,Diomioperchémihaiabbandonato?Echinatoilcapospirò.VersettoGesùesclamandoagranvocedisse:Padre,nelletuemaniaffidoilmiospirito.
Jesum tradidit impius
Jesumtradiditimpiussummisprincipibussacerdotumetsenioribuspopuli.Petrusautemsequebatureumalongeutvideretfinem.VersusAdduxeruntautemadCaiphamprincipemsacerdotumubiscribaeetpharisaeiconvenerunt.
Jerusalem surge
JerusalemsurgeetexuetevestibusjucunditatisindueretecinereetcilicioquiainteoccisusestsalvatorIsrael.VersusDeducquasitorrentelacrimasperdiemetnoctemetnontaceatpupillaoculitui.
Plange quasi virgo
PlangequasivirgoplebsmeaululatepastoresincinereetcilicioquiavenietdiesDominimagnaetamaravalde.VersusAccingitevossacerdotesetplangiteministrialtarisaspergitevoscinere.
Sepulto Domino
SepultoDominosignatumestmonumentumvolventeslapidemadostiummonumentiponentesmilitesquicustodierentillum.VersusAccederuntprincipessacerdotumadPilatumpetieruntillum.
UnempiohaconsegnatoGesùnellemanideigransacerdotiedeglianzianidelpopolo.Pietroloseguivadalontanopervederecomefiniva.VersettoPoiloconsegnaronoaCaifailgransacerdotedoveeranoriunitigliscribieifarisei.
AlzatiGerusalemmeespogliatidegliabitidafestaprendilacenereeilciliciopoichéinteèstatouccisoilsalvatored’Israele.VersettoScorronolelacrimecometorrentidigiornoedinotteenonhannopacelepupilledeituoiocchi.
Piangicomeunavergine,omiopopologemetepastoritracenereeciliciopoichéèarrivatoilgrandegiornodiDioesaràterribilmenteamaro.VersettoPreparateviosacerdotiepiangeteministridell’altare,cospargeteviilcapodicenere.
SepoltoilSignoreesigillatoilsepolcrofupostaunapietrasullaporta.Furonopostideisoldatipervigilaresudiesso.VersettoGiuntidaPilatoisommisacerdotiglichieserodilui.
Privata liturgia della contrizione
PrimacheStravinskyriconoscessenellesuearditeso-luzionicompositiveungradodiaffinità–ricomponendoperstrumentinelMonumentumproGesualdodiVenosatredeisuoimadrigali–lamusicadiCarloGesualdoerariuscitaasopravviverepertuttoilSeicentoeoltre,pressoglispiritipiùattentiaivaloridellinguaggiointrasformazione,iquali(daSchützadAlessandroScarlatti)lapraticaronocomeog-gettodistudio,diconfrontoediverificanelloropersonalelaboratorio.Inveritàgiàall’originelamusicadelPrincipediVenosaeranatapersoddisfareilbisognoessenzialmentepri-vatodelsuoautore,chespecchiavasestessonellarealtàdisuonisottrattiallapubblicaattenzione.Eglifeceuscireisuoiprimiduelibridimadrigalinel1594peritipiprivilegiatiedesclusividellostampatoreducaleaFerrara,doveilnobilena-poletanoavevapresoresidenzaneiprimiannidelsuomatri-monioconEleonorad’Esteedovesoprattuttoilsuointeressesiappuntavasullaqualitàdellamusicaprodottanellapiùraf-finatae“reservata”corteitalianadeltempo,conorecchioattentoallemusichediLuzzascoLuzzaschiedeicomposi-torichegligravitavanointorno,incimentoquasidirettoconilorotraguardiespressivi.Quandonel1596eglifeceritornoaNapoli,ladecisionediritirarsidefinitivamentenelsuofeudodiGesualdosignificavacheilsegretoluogomentaleacuifinoaquelmomentoavevadestinatolasuamusicasitraducevainun’effettivarelegazionenelcastellodifamiglia,adaffermareun’orgogliosaaristocraticità,lontanodalclamore,dagliintri-ghi,dalcontattoconqualsiasiconsorzioumano.
Talealtèraautocondannaallasolitudinefupermoltotempoeromanzescamentegiudicatacomepenainflittaglidaldestinoperl’assassinioferocementeordinatodellaprimaconsortecoltainattoflagrantediadulterionel1590.Nellatramapolifonicasemprepiùaccidentataetormentatadeisuccessivilibridimadrigali,incuiilcromatismosipresentanellaformapiùdirompente,visilesselamanifestazionedell’intricodiarteevita,disensibilitàeviolenza,diistintoepremeditazione.Ladialetticatraamoreemortechevitra-sparevennelettacomeunasortadidiariomentaleosses-sivamenteattraversatodallalancinanteascesadelladisso-nanza. Lastessadominanteriscontriamosulversantedellasuamusicareligiosa:iduelibridiSacraeCantiones(1603)eiResponsoria(1611)silascianoidentificareinunacostantedisviluppounidirezionalmenteimpegnataascalareilver-santedell’espressioneostinatamenterivoltoall’esperienzatraumaticadellasofferenza.Dueinfattisonogliaspettichetraspaionodallaconfigurazionedellecomposizionimottet-tistichedelprincipe:latematicadellacontrizionechepre-valenellasceltadeitestiel’estensioneincamporeligiosodelleformulazionistilistichepropriedelmadrigale.InoltreunulterioreelementodiriscontrotraimottettieimadrigalidiCarloGesualdoècostituitodaunparallelismodicrescitache,apartiredall’acquisizionediunaltogradodiqualitàespressivanelleSacraeCantiones,giungeadintensificarelevibranticapacitàevocativeneltormentatoquadrostilisticodeiResponsoria,doveilrapportocoltestoaccoglieormaituttioquasiqueiprocedimentiche,sullabasedelcromati-smoedelladissonanza,Gesualdoconducevacontempora-
neamenteagliesitiinsuperatidelQuintoedelSestoLibro.Seinfattil’orditocontrappuntisticodelleSacraeCantiones,ereditandodallaconsuetudinemusicaleecclesiasticalaser-ratadisposizionedellepartiincasifrequentimaancoraiso-latiallentalefittemagliedellatessituravocaleinsquarcidieruzionecromatica,iResponsoria,adeguandosistematica-menteleiperteseprogressioniarmonicheallesollecitazionideltesto,integranopiùresponsabilmentetalepatrimonioespressivonell’impiantopolifonico.
Conquestoilcompositorenapoletanosiritagliavaunaposizioneparticolarenelpanoramacompositivodiqueide-cenniincuilaregolazioneimpostadalConciliodiTrentori-chiamavalamusicaliturgicaaunidealedimusicapiana,esentedaricercatezze,chesipretendenettamentedistintadallaprofana“oblectatioaurium”,ossequienteilprincipiodella“gravitas”einparticolarerispettosadellachiarain-telligibilitànell’enunciazionedeltestocantato.Aquestoli-velloèallorainteressantenotarelaposizioneantiteticaincuiGesualdositrovòrispettoaipredecessoridelfiloneacuièpossibilericondurrelasuaesperienzamadrigalistica,valeadireCiprianodeRore,GiachesdeWerteLucaMarenzio,composiorichepurelasciaronounacospicuaproduzionedimusicareligiosa.Orbene,propriomusicistidiquestaleva-tura,avventurosamenteimpegnatisulversanteprofanoadarformaaun’espressivitàsvoltacomecoinvolgimentosemprepiùpronunciatodisituazionisoggettivamenteimpostate,incampoliturgicosiattenneroossequiosialprincipiodiunasaggiaprudenzareverenzialenelrispettodellanettasuddivi-sionedicompititramusicareligiosaemusicaprofana.
Semmaiunaviadimezzoeraconcessaalmadrigalespirituale.Èinfattisignificativoche,quasiinperfettacon-temporaneitàconlasobrietàstilisticadeisuoimottettiaquattrovoci,MarenzioneiMadrigalispiritualiacinquevoci(1584)concedessespazioalgestoespressivocapaceditra-durrel’ispirazionereligiosanellasostanzatrepidantedipro-cedimenticromaticiemodulantiche,perquantotemperatirispettoall’incontenibileespansivitàdelmodelloprofano,nerecepivadirettamenteedefficacementelalezione.Ilmadri-galespirituale,benchénonsiariuscitoadimporsioltrel’at-tenzioneepisodicaediscontinuaconcessaglidagliautorideltempoiqualinondimostrarononéinteressenécapacitàdielevarloagenereautonomo,tuttaviapresentaabbastanzachiaramentelafisionomiadiuncampodimeditazioneingradodiaccoglieretuttequelleenergieespressivedirottateinquestasededall’impossibilitàdiconfluiresultroncoprin-cipaledellamusicaliturgica,cheleseverenormedelcultoprecludevanoaunapenetrazionedeisuoisignificatichenonsiattenessealprincipiodell’edificazionecollettiva,conce-pitacomerispettodiunareligiositàincontaminatadaproble-maticheindividualistiche.
IntalecontestolamusicareligiosadiCarloGesualdodenotaabbastanzachiaramenteunasituazionediavanzataemancipazione. Già nel madrigale spirituale, di cui pur-troppocièfornitounsolosaggio(Spargelamorte)nelQuartoLibro,eglidimostral’intenzionedinonprecludereilcampoallacaratterizzazioneespressivariccaearticolatapropriadellacomposizioneprofana.Neimottetti,dovepurenonri-nunciaapagareiltributod’obbligoallagravitàreverenziale
richiesta, lasceltadiunaposizioneinsistentementefermainunostatodiprosternatacontrizionesuscitauntormen-tatoatteggiamentosoggettivocapacedidarvitaaun’espres-sionedirettamenteimparentatacongliesitipiùprorompentideisuoisaggimadrigalistici.
TaleorientamentoèarricchitoneiResponsoria,dovela componente narrativa è ancor più elusa dall’impiantoarticolatoindialetticadicontrastichesvolgeiltemadellapassionedelCristocomemonodrammacapaceaddirittura,oltrel’abbondanzadelleinvocazioniesclamativaeilcaloredegliaccentiimploranti,diorganizzarsiincupadeclama-zionerecitativa.L’infuocatodiscorsochevisisvolgehaunasolaascendenza,quellamadrigalistica,mentredella tra-dizionemottettisticarimanel’assunto.LaconcezionedeiResponsoriasirisolvequindiinunambitopreclusoaimme-diatisviluppi,madimostrativodellavolontàdiridurreanchequestaperifericadirezionedi ricercaaldenominatorediun’esperienzacommisurataallecapacitàdiun’espressionegarantitaesclusivamentedaunprogettoindividuale.Poichéèinquestasedescioltadacontingenzedipraticabilitàlitur-gicache,piùancoracheneimadrigali,siconfermalaposi-zione“reservata”delPrincipediVenosa.Edèquicheme-gliosievidenzialasoluzionesenzafuturodiun’espressionereligiosacheMonteverdinell’impostazioneconcertantedelVespro(1610),prescindendodall’altogradoemozionalepa-rallelamenteraggiunto,avevainveceprocuratodifondarecome proposta suscettibile di assicurare concreta legit-timazioneliturgica.MamentreMonteverdi,inantitesialleacquisizionidelVespro,conlaMissa“Inillotempore”con-temporaneamentesirivolgevaallabenevolenzadiPaoloVdimostrandoincondizionatorispettoperivaloriperennidellagrandetradizionepolifonica,Gesualdodaquellastessahu-mus,dovegiungeperfinoapagareiltributoalletecnicheac-cademichedelcantusfirmusedelcanone,ricavaleestremevirtualitàsottoponendo l’impiantovocaleaun’attivazioneespressivadirettamenteesemplatasulcorrispettivomadri-galisticoinunquadrodiesperienzeorganicamenterisoltonelconfrontoconlatradizioneetesoafarrisaltarelaqualitàdellariformulazioneindividuale.Gliostacolicheimpedivanoalpathosdifareirruzionenellamusicareligiosaviappaionorimossieinquestasedeilprincipesitrovaadaffrontarelatematicadelpentimentoconun’adesionechesembraigno-rarelamediazioneimpostadalleragionidelculto.Ilpreva-leredelleinvocazioniedegliaccentiimploranti,ancheinvirtùdellacapacitàespressivadellepause,tendeinfattiasostituireildiscorsocondottoinprimapersonaallastrutturanarrativadeltestoeadaffermarelacomponentedell’inte-riorizzazionesuivaloridell’edificazionespirituale inerentiallatestimonianzaevangelica.Ora,setantopateticofervoreneldisarmantestuporedelleinvocazioni,puòesserecolle-gatoalsignificatodellacondizioneestaticachecaratterizzaunaspettocelebratonellafiguradeisantidiquell’epoca(s.Ignazio,s.FilippoNeri,santaTeresa),ciònonbastaadas-similareGesualdoallalineaortodossadellaControriforma.Semmai,considerandoillanguidocromatismochesiinsinuanellacommossaesclamazione“OMaria”inAve,dulcissimaMaria(dalleSacraecantiones),nonpossiamofareamenodipensareallaresistenzaoppostadagliagentidelConciliodiTrentoallarappresentazione,giudicataindecorosa,dellaVerginesvenutanellascenadellacrocefissione.
Èverochenell’orizzontenonsipuòignorarel’emergerediun’alternativache,soprattuttograzieaigesuiti,accettavadiallentarelarigiditàdottrinaleinatteggiamentopiùcom-prensivoneiconfrontidelleesigenzedellavitamoderna,piùsensibileaivaloriterrenie,allimite,addiritturasentimen-tale;maessamatureràsoprattuttonelcorsodelXVIIsecoloeinognicaso,conl’organizzazionedeglioratorî,intervennesoprattuttoinquellospaziodimeditazioneparalleloalcultoveroeproprioemenosullaliturgia.Leconseguenzediquestatendenzasilascianoriconoscerenelcampodelleartifigura-tive,mentreperquantoconcernelamusicanonacasoessesimanifestanonell’”affettuosità”delleformeparaliturgichedellalaudafilippina,propugnateconintentidivulgativi,po-polareggiantiedesentidavaghezzeedaartifici.
AllaliturgiaappartieneinveceindubitabilmenteilcicloresponsorialeaffrontatodaGesualdoche,investitodaunprogettoespressivodilagantesottolaspintadiunaconce-zionedellamusicaintesacomesummadicapacitàallusiveaffinateattraversounsistemaretoricorapportabilenongiàall’astrattezzadellascontatasimbologìadeigestiesterioridellaTonmalereimottettisticabensìallapiùpregnantetra-sposizionedellastridentesostanzadeltesto,nonrisultale-gittimatodanessunspecificoatteggiamentoecclesiastico.Essovainquadratoinvececomeprivataricercadiunmu-sicistascioltodaobblighid’adeguamentoaverifiched’im-piegodeipropriprodottiartistici,sicuramenteconsapevoledell’aspettoriservatodellesueoperazionicreative.Esepro-babilmenteall’intuizionedipiùlibereprospettiveconcorsel’indipendenzael’autonomiaconcessaglidallasuaelevataposizionesociale,ciòcheimportarilevareècheilgestoari-stocraticosilasciariconoscerenellasuamusicacomecon-quistadiuncampod’azioneche,nelconfrontoconlenormeeleconsuetudini,saggialeproprieindividualicapacitàd’in-tervento,pervenendoasoluzionivalidecomeaffermazionediunospazioprivilegiatopostooltreilimitidell’imitabileedelripetibile.
CarloPiccardi
VESPERALI
Domenica 25 marzo 2012 ChiesadeiSS.GiovanniBattistaeMassimilianoKolbe, allaTerzerinadiLugano-Pregassona,ore20.30 entratalibera
“Etty Hillesum” Un itinerario dalla Shoah verso il presente diLucianaBreggia RegiadiClaudioLaiso
AssociazioneAmicidellaMusicainCattedrale AssociazioneTeatrodellaParola
MMxII
Esther Hillesum
EstherHillesum,chiamataEtty,nasceaMiddle-burg(Olanda)il5gennaio1914daunacoppiadiebreinonosservanti:Levie,insegnantedilettereclassiche,poipreside, e Rebecca Bernstein, nata in Russia e sfuggi-taadunpogromnell’adolescenza.HaduefratelliJaapeMichel(Mischa),ilqualehauntalentoprecocealpiano.Nel luglio del 1924 la famiglia va a vivere aDeventer.Nell’agosto del1932,Etty si trasferisce adAmsterdamperstudiaredirittoall’Universitàenelmarzo1937pren-deràinaffittounacameradaHanWegerif(pa’Han),unvedovochelaassumecomegovernantedellagrandecasa,trasformatainpensione(inGabrielMetsustraatn.6).Traiduenasceràprestounarelazionesentimentale.Conclusiglistudiinleggenellugliodel1939,siiscriveallafacoltàdilingueslaveconl’intentodiapprofondirelalinguama-terna,ilrusso(daràanchedelleripetizionipermantener-si).Accusaproblemipsicosomatici(malditestaemaldistomaco)eviveinunostatodisordinato,sianell’organiz-zazionedellesuegiornatesianellerelazionisentimentali.Sisenteafflittadaunasortadi“costipazionespirituale”,comescriveràleistessa.Entraquindiincuradallopsico-chirologoJuliusSpier(1887-1942),ebreotedesco,allie-vodiJungedaquestiincoraggiatoacoltivareildonodielaborarediagnosipsicologicheapartiredall’esamedellemani.L’incontroèfondamentaleperEtty.Conluiavràunrapportointensissimo,connotatoanchedaaspettisenti-mentalieintimi,purnellosforzodiSpierdirestarefedeleallafidanzata,unaragazzarifugiatasiaLondraelosforzodiEttydirispettarequestasceltaediriuscireavivereerespirare“conlasuaanima”,senzavolerpossederenulla,coseepersone.IniziaascrivereilDiariol’8marzo1941,seguendoilconsigliodiSpier.Finiràperriempirebenun-diciquaderni,sinoal13ottobredel1942.Ettysentedivivereunmomentodiricomposizioneditanteesperienzetramitelacapacità,acquisitaanchegrazieaSpier,divi-vereinmodopiùraccolto,coltivandolesueforzeinteriori.Questoitinerariospiritualeprescindedallaminacciadellaguerra.ÈveroperòchenelperiodoincuiEttycominciaascrivereinizianoadaumentarelerestrizionipergliebreieledeportazioni.Il3luglio1942EttyscrivenelDiario:“Bene,ioaccettoquestanuovacertezza:voglionoilnostrototaleannientamento.Oraloso…Continuoalavorareeavivereconlastessaconvinzioneetrovolavitaugualmentericcadisignificato”.Ettynonèingenua,capisceprimadialtriqualisianoleprospettive.ContinuaperòacoltivarelavitainteriorechelepermettediaprirevarchisemprepiùampieleconsentediresisterealladisumanitàchesivadiffondendoinOlandaenell’Europa.
Decisaacondividereildestinodimassadelsuopopolo,riusciràafarsimandarecomeassistentesocialealcampodismistamentodiWesterbork,nelnorddell’Olan-da (luglio 1942): vuole essere “il cuore pensante dellabaracca”,allaricercadiDiointuttigliuomini,decisaa“disseppellirlo”dal lorocuore. Il15settembre1942 ilsuoamicoSpiermuore,ungiornoprimachearriviperluil’ordinedideportazione.Ettyscriveràcheèstatol’inter-mediariotraDioeleiecheormaiavrebbedovutoessereleil’intermediariapertuttiquellicheavrebbepotutorag-
giungere.Ettyconoscel’angosciaeladisperazione,ilsuocuoreècome“unachiusacheognivoltaarrestaunflus-soininterrottodidolore”.Noncedeperòalladisumanitàdeitempiecontinuaasperareinunnuovoumanesimo.L’unicapossibilitàcheabbiamo,scriverà,èdidistruggereinnoistessiciòpercuisiritienedidoverdistruggereglialtri.Lasua ricercaspiritualeèoriginalee intensaesisvolgealdifuoridiogniappartenenza:attraverso“l’ascol-taredentro”(hineinhorchen)trovaDionellapartepiùpro-fondadisé;edarrivaapensarecheseDiononpotràpiùaiutaregliuominisarannogliuominiadoveraiutareDio(così nella bellissima “preghiera della domenica matti-na”,del12luglio1942).AlcampodiWesterborkilsuoamorepergliuominieperDiosaràmessoallaprovaelìneavràlaconferma.RientrataadAmsterdampermotividisalute,primaditornarealCampo,lasciaiDiariall’ami-caMariaTuinzing, con lapreghieradi consegnarli aK.Smelik,ungiornalistaconcuiavevaavutounarelazioneprimadellaguerra.Il7settembre1943arrivaperlei,isuoigenitorieMischal’ordinedideportazione(perJaapsaràpiùtardi).UntrenopiombatoliporteràadAuschwitzdoveEttymuoreil30novembre1943.DaunfinestrinodeltrenoEttygettòunacartolinachefuraccoltaespeditadaicontadini:“Abbiamolasciatoilcampocantando”.
Il Diario e le Lettere.
Aquasiquarantaannidallamorte,neiPaesiBassivienepubblicataun’antologiaconbrani trattidalDiarioealcuneletteredaltitolo:“Unavitasconvolta.DiariodiEttyHillesum”(1981,editoreDeHaan).InItaliaAdelphipubblicanel1985l’antologiaconiltitolo‘’Diario1941-1943’’.Nel1986lacasaeditricepubblicapureunarac-coltaparzialedellelettere.Nel1986escel’edizioneolan-dese integraledeidiari edelle lettere; verrà tradotta ininglesenel2001.Nel2008l’edizioneintegraleolandeseèarricchitadisetteletterefinoadallorasconosciute.
Luciana Breggia
Luciana Breggia è nata a Viterbo il 13 marzo1958,cittàdovehaabitatosolounanno.Dopoavergi-ratoinvariluoghiconlafamigliadiorigine,sièstabilitaaSienadall’etàdiundicianni.DopoilLiceoclassicoel’Università,halavoratoaMilanoinunostudiodiavvocaticomeprocuratricelegale,poihaseguitounaltropercorsoedèentratainmagistraturanel1985,invertendol’espe-rienzadelpadreche,dopoventianniinmagistratura,hascelto di tornare all’avvocatura in Siena. Ha lavorato aRoma,aPavia,aForlìe,dal1997,aFirenze,dovetutto-raviveelavoracomegiudicecivile.Hascrittonumerosiarticoliinmateriegiuridiche.“ParoleconEtty”(Claudia-na2011)èlaprimaoperaletteraria.DatempoLucianaBreggiacoltivauninteresseparticolareperitemibiblici,chehaapprofonditoconcorsiestagesdiculturaebraica.ParticolarmentesensibilealmodoincuilaShoahèstataattraversatadalledonne,siè interessata inmodoparti-colare–aparteillegame‘speciale’conEttyHillesum–ancheaEdithSteineSimoneWeil.SullefiguredelletredonnehaanchedirettoilavoridiunconvegnosvoltosiadIvreail17novembre2007daltitolo:“Dallasaggezzaallaforza:figurefemminiliaconfronto”.
Attualmente,oltreall’impegnocomemagistrata,ècoordinatricenazionaledegliOsservatorisullagiustiziacivile; da ultimo, anima l’Associazione R.O.M. - onlus(Reteperl’OspitalitànelMondo).
Claudio Laiso
Entrato in servizio allaRadiotelevisione svizzeranel1975,èregistateatraledelsettore“ProduzioneFic-tion”.PeriVesperali,nel2006,hamessoinscenanel-lacattedralediSanLorenzoaLugano“Giobbe”diKarolWojtyla,conUgoPagliai,PaolaGassmaneDiegoGaffurineiruoliprincipali:realizzazioneprodottadaReteDueediffusaindirettadaRaiInternational,inreplicaindiver-sifusiorari.L’operaèstatapresentatanel2007conglistessiinterpretinellabasilicadiSant’AmbrogioaMilano.AncoraperiVesperali,nel2009,hapresentatoillavoro“AlessandroValignano. Il visitatore”,unadattamentodiAnnamariaWaldmüller dal libro di Vittorio Volpi, prota-gonistiDiegoGaffurieEldaOliveri.PerlaRSIhaallesti-totreeventi–“Ilcantodelleanime”,vociesuonidallaCommedia di Dante,con Vittorio Sermonti e l’EnsembleMoreantiquo.NellechiesediLuganoharealizzato,purenel2009,conilTeatrodellaparola,“Louise:canzonisen-zapause”diElianaBouchard,cheevocainefastidell’in-tolleranzareligiosa,ripresodaRSI“LA1”,“LA2”eReteDue.Nel2010hapresentatolarievocazionebiblica“Im-manuel”enel2011“MysteriumPaschale”,unitinerarioscenico nella poetica di Karol Wojtyla, trasmesso dallaRSIReteDue.
Etty AnahìTraversi
Luciana EldaOlivieri
Testimone DiegoGaffuri
Autrice LucianaBreggia
Giornalista MirellaDeParis
Canto LidiaGenta
Musicheoriginalicomposteedeseguite daStefanoRigamonti
Audioeluci VirgilioKohler CEMaudio&lightservce,Bellinzona
Sonorizzazione ClaudioCheulini
Immagini SamueleMarazzita
Editing LaraPersia LemuraRecordingStudio,Montagnola
Siringrazia AntichitàDiFabioArredamenti,Breganzona
Organizzazione MaruskaRegazzoni
Produzione FrancescoKestenholz
Personaggi e interpreti
“Etty Hillesum” Un itinerario dalla Shoah verso il presente
Senso di un itinerario
Il passato va impastato con il presente, deve avere un senso che apra al futuro, da come si racconta la Shoah può di-pendere molto: la “fatica della luce” che si fa strada nel buio.
Ildialogo-immaginario,manonperquestomenoreale-sisvolgetral’autriceeEttyHillesum,giovaneebreaolan-deseche,primadimorireadAuschwitz,cihalasciatounastraordinariatestimonianzadiresistenzaspiritualeeumanaattraversoilDiarioeleLetteredalCampodismistamentodiWesterbork.Duedonnediverseperepocastorica,condi-zionipersonaliesociali,grazieallaprofondarisonanzainte-riorechel’autricesenteconEtty,intersecanoilorotempielelorovite.LeparolediEttyconsentonoall’autricedicostruireunarelazioneintessutadidomandeerisposteprovvisorieinun’autenticacorrispondenzadipensieri,statiemotiviedesperienze.Itemisonomolteplici.
Ildialogosisnodaapartiredagliinterrogativisuitemidelmale:siindagasultempodiEtty,cercandodicogliereanalogieedifferenzeconitempiattuali.L’incalzaredelledo-mandeporteràLucianaaseguireletraccediEttyneiluoghidoveènata,doveèvissutaedoveèmorta,attraversoviaggimiratiinOlandaeinPolonia.Nelcorsodel“dialogo”maturalaconsapevolezzacheancheoggisiformanonuovamentetesserechedisegnanounnuovorazzismo,diversomauguale,nellasuaradice,aquellodiallora.DifronteacertidrammidegliimmigratiLucianaBreggiascrive:
“Sentochequalcosasisvela.Cisiamochiesticomepo-tevanoallorachiudereocchiecuore,farfintadinulla.Nonri-uscivoacapire,miindignavo.Orainvecemièchiaro.Siconti-nuacosì,nellaroutinequotidiana,occupatidaimilleaffanni,disturbatidanotiziespiacevoli.Sifafintadinulla,cisiturbaunpo’difronteaigiaciglifattidicemento,allepaghediventieuroalgiorno,aivoltisconvoltidichièferitodasprangheofucili.Èorribile.Eppurehocapitoquellochenonriuscivoacapire:comesiapossibilerestareinsilenzio.Oggiilsilenzioèdiverso,sipuòancoragridarel’indignazione.Malaradicedellaconnivenzaconilmaleèlastessa.Ilsilenzioètollerarel’ingiustizia’’.
Nelloscambioconlagiovaneolandese,laricercadiun’attualizzazionedellesueparolefaemergereledifferenzelegateaidiversidestini“dimassa”.Ettynonvuolesfuggirealsuo,cheèundestinodioppressi;Luciananonsisentedallapartedellevittime,dei“clandestini”chemuoiononeimarivicinoallecosteitaliane,masemmaideglioppressori;c’èunmodopersfuggireaunruolochenonsiriconoscecomepro-prioedènontollerareleingiustizie;affrontareiltemadellaobbedienza/disobbedienzaallaleggeingiusta,chesiripro-poneoggiinmodononpiùevitabile;eaccogliere,nell’incon-troconalcuninucleiRomscacciatidauncampo,lapossi-bilitàdiinverareilpercorsointeriorenutritodaldialogoconEtty.
Sullosfondovièunastoriaditrasformazionepersonalematurataancheattraversouna“cognizione deldolore”,undolorechenonèelaboratosolointellettualmentemacambianelprofondo.Ilmutamento,acuineltestosiaccennaanche
attraversoicambiamentidicittàedicase,investelaricercaspirituale:adifferenzadiEtty,chenarradiun’esperienzaspi-ritualedeltuttooriginaleelibera,scevradaappartenenzefor-mali,Lucianalasciaun’appartenenzachenonriconoscepiùeseguelaricercadiEttydiunDiocheabitanellapartepiùpro-fondadinoi;chechiedecuraeascolto.Sitrattadiconvertireilpropriocuoreenonquellodeglialtri,nellaconsapevolezzacheognunoèportatorediunframmentodiverità.
Ilcamminodicuisinarraèunveroekshodos,uncam-mino“fuoridalsentiero”,chetuttavialasciatracce,allari-cercadiunanuovaepiùautenticastrada.Strumentiperque-sta‘‘strada’’sonoalcuniriferimentibiblici,paroleeconcetticheaiutanoacostruireunarelazioneconDiocheèfattadioblioediricordo,diassenzaedicura.Eunmetodopreciso:ilraccoglimentoallascrivania,circondatadailibri,‘‘comeunamuragliachedelimitailtavolo”;unamuragliacheverràilmo-mentodismantellare.
Nelcorsodelcolloquio‘‘impossibile’’scaturisceilpen-sierochesiapossibilecamminareversol’orizzonte,chenes-sunatracciadicolorochehannoseguitoquell’orizzonteandràperduta.
Questoèancheiltemadelpassatoedellamemoria,cheèpiùvolteaffrontato:ilpassatova“impastato”conilpre-sente,deveavereunsensocheapraalfuturo.DacomesiraccontalaShoahpuòdipenderemolto:èiltemadella“faticadellaluce”,chesifastradanelbuio,maèmenovisibile,piùdelicata,bisognosadiessereaccoltaesottolineata.Occorredunqueraccoglierel’appellodiEttyHillesumperunnuovoumanesimoeilsuoinvitoapreparareitempinuovi,find’ora,innoistessi.
IldialogoconEttysisnodanonsoloattraversopensierieriflessioni,maancheconpiccolenotazionichedannoilsensodellavitaquotidianaedellepiccoleograndidifficoltànellequalichiunquepossariconoscersi.Ettynonèunmodellolon-tanoeirraggiungibile,conoscelasolitudine,ildisordineelafragilità:proprioperquestasuaumanitàpuòaiutaregliuo-minieledonnedioggi,anchesenonsonochiamatiadazioni“eroiche”,adifferenzadilei.
VESPERALIVenerdì 6 aprile 2012 (Venerdì Santo) ChiesadiSanNicolao,Lugano-Besso,ore20.30 entratalibera
Messa in sol minore BWV 235Oratorio di Pasqua BWV 249di Johann Sebastian Bach (1685–1750) DorisSteffen-Wagner,soprano;PatrickvanGoethem, controtenore;MartinSteffan,tenore;FilippoBettoschi,basso; CorodellaRadiotelevisionesvizzera,IBarocchisti, direzionediDiegoFasolis
AssociazioneAmicidellaMusicainCattedrale,Lugano incollaborazioneconRSI-ReteDueeconLuganoFestival
MMxII
Gli interpreti
DorisSteffan-Wagner,soprano,nataaBadReichenhall(Baviera),hastudiatopedagogiadellamusicaedelladanzaall’IstitutoOrffesièperfezionataalMozarteumdiSalisburgo,incantoconJessicaCasheSusannaRyden,inprassiese-cutivabaroccaconNigelNortheHowardArman.HaalsuoattivoconcertieregistrazioniintuttaEuropa,conpartico-lareattenzioneperlamusicaantica.Negliultimiannihaal-largatoilpropriorepertorioalromanticismo,comeattestalaproduzioneschumannianadelloSpanisches LiederspielperilProgettoMarthaArgerich2010.
PatrickvanGoethem,controtenorebelga,sièformatoconPaulEsswood,JuliaHamarieAndreasScholl.Hacol-laboratoconipiùgrandimaestridellarinascitabarocca,daTonKoopmanaFransBruggen,daGustavLeonhardtaMartinHaselböck,inparticolarenelrepertoriobachiano.Haparteci-patoaimaggiorifestivaldimusicabaroccacongliensemblespiùfamosi,dall’AmsterdamBaroqueOrchestraalCollegiumCartusianum,agliAmericanBachSoloists.
MartinSteffan,tenore,hainiziatoacantarenelcorodeibambinidiBirkenaunell’Odenwald,hastudiatocantoaSalisburgoemusicologiaaHeidelberg.Ha frequentatocorsidiperfezionamentovocaleconKurtWidmereNicholasClaptonediprassiesecutivabaroccaconRichardWistreicheAnthonyRooley.Hapartecipatoaipiùimportantifestivaleuropei,daquellodelleFiandreaBrugesalMenuhinFestivaldiGstaad,einoltremolteregistrazioniradiofonicheedisco-grafiche.
FilippoBettoschi,basso,haesorditonel1996conil“Falstaff”diSalieri,seguitodanumeroseproduzioniinItalia(Roma,Bari,Pisa)enelmondo(Kaiserslautern,Yokohama,Skopje).NelleultimestagionihapartecipatoaproduzionidelComunalediBologna,dellaScalaedelTeatroPergolesidiJesi.Nell’autunno2007havintoilterzopremioalConcorsointernazionaledicanto“RenataTebaldi”diSanMarino.
IlCorodellaRadiotelevisionesvizzera,fondatonel1936daEdwinLoehrer,haraggiuntorinomanzamondialeconregi-strazioniradiofonicheediscograficheincentratesulreperto-rioitalianotraCinqueeSettecentoedèoggiunanimementericonosciutocomeunodeimiglioricomplessivocalialivellointernazionale.DopoEdwinLoehrer,FrancisTraviseAndréDucret,dal1993ilCoroèstatoaffidatoallacuradiDiegoFasolisconcuisièsviluppataun’ulteriormentericcaatti-vitàconcertisticaediscografica.Discod’oro,GrandPrixduDisque,Diapasond’or,StelladiFonoforum,DiscodelMeseAlteMusikAktuell,5Diapason,unanominationalGrammyAwardeAdiAmadeussonoalcunideiriconoscimentias-segnatialCoroRSIdallastampaspecializzataperidischipubblicateconleetichetteAccord,Arts,Chandos,Decca,EMI,Naxos,VirgineRSI-Multimedia.ClaudioAbbado,RenéClemencic, Michel Corboz, Ton Koopman, Robert King,GustavLeonhardt,AlainLombard,AndrewParrotteMichaelRadulescu sono alcuni dei prestigiosi direttori ospiti chehannolodatolequalitàmusicalietecnichedelCorodellaRSI.
I Barocchisti sono ritenuti un complesso di riferi-mentoperl’esecuzionedelrepertorioanticosustrumentistorici.Nel1998hannoraccoltol’ereditàdellaSocietàca-meristicadiLugano,cheapartiredaglianni‘50svolseconEdwinLoehrerun’attivitàfondamentaleperilrecuperodelleoperevocaliestrumentalidelBarocco.UnitamentealCorodellaRadiotelevisionesvizzera,esottoladirezionediDiegoFasolis, IBarocchistihannorealizzatoproduzioniconcer-tisticheediscografichededicateaBach,Cavalli,Galuppi,Gossec, Händel, Mozart, Scarlatti, Paisiello, Pergolesi,Piccinni,Purcell,Vivaldi.Dischi–registratiancheconmu-sicisticomeMauriceSteger,MaxEmanuelCencicePhilippeJaroussky–sonostatipubblicatiperleetichetteArts,Naïve,VirgineClaves,mentreiconcerti–propostineimaggiorife-stivaldiAustria,Belgio,Croazia,Francia,Germania,Italia,Portogallo,Spagna,SvizzeraeStatiUniti–hannoraccoltoriconoscimentidicriticaedipubblico.
Diego Fasolis
Diego Fasolis, formatosi a Zurigo in organo, piano-forte,cantoedirezione,ètitolaredipremielaureeinterna-zionali (Stresa,Migros-Göhner,Hegar Preis, Concorso diGinevra).Comeorganistahastudiatoconimaggiorididatti(EricVollenwyder,GastonLitaizeeMichaelRadulescu)edhaeseguitopiùvolteleintegralidiBach,Buxtehude,Mozart,Mendelssohn,FranckeLiszt.Dal1993èmaestrostabiledelCorodellaRadiotelevisionesvizzeraenel1998hafondatoIBarocchisti,deiqualipureèdirettorestabile.Conquestiduegruppihaprodottounanotevolediscografia(piùdi80ititolipubblicatiperArts,Chandos,Claves,BBC,EMI-Virgin,Amadeus,Divox,Naxos,Sony-BMG,Naïve),onoratadeipiùambitiriconoscimentidellastampaspecializzata.Èattivoan-checomedirettoreospitepressoilRIASKammerchorBerlin,iSonatoridelaGioiosaMarca,ilConcertoPalatino,l’Orche-straSinfonicael’OrchestraBaroccadiSiviglia,orchestreecoridellaScalaaMilano,dell’OperadiRoma,delCarloFelicediGenova,dell’ArenadiVerona,delComunalediBolognaelemaggioriorchestresvizzere.
JohannSebastianBach(1585-1750)
Messa in sol minore BWV 235Oratorio di Pasqua BWV 249di Johann Sebastian Bach (1685–1750)
Messa in sol minore,per contralto, tenore, basso, coro e orchestraBWV 235 (1738)
1. Kyrie eleison(coro) Christe eleison(coro) Kyrie eleison(coro) 2. Gloria in excelsis Deo(coro) 3. Gratias agimus tibi(basso) 4. Domine fili unigenite(contralto) 5. Quoniam tu solus Sanctus(tenore) 6. Cum Sancto Spiritu(coro)
Oratorio di Pasqua(“Kommet, eilet und laufet”)Per soprano, contralto, tenore, basso, coro e orchestraBWV 249 (1725)
1. Sinfonia 2. Adagio 3. Kommt, eilet und laufet(tenore/basso) 4. O kalter Männer Sinn! (soprano/contralto/tenore/basso) 5. Seele, deine Spezereien(soprano) 6. Hier ist die Gruft(contralto,tenore,basso) 7. Sanfte soll mein Toderskummer(tenore) 8. Indessen seufzen wir(soprano/contralto) 9. Saget, saget mir geschwinde(contralto) 10. Wir sind erfreut(basso) 11. Preis und Dank(coro)
DorisSteffen-Wagner,sopranoPatrickvonGoethem,controtenoreMartinSteffan,tenoreFilippoBettoschi,basso
CorodellaRadiotelevisionesvizzeraIBarocchistiDirezionediDiegoFasolis
FondazionePasquale Lucchini
AssociazioneAmicidellaMusicainCattedraleLuganovesperali.ch
organizzazione
in collaborazione
con il sostegno
Johann Sebastian Bach (1685-1750)
Messa in sol minore
1. Coro/oboiI/II,violiniI/II,viola/continuo
Kyrieeleison! Christeeleison! Kyrieeleison!
2. Coro/oboiI/II,violiniI/II,viola/continuo
GloriainexcelsisDeo Etinterrapax hominibusbonaevoluntatis. Laudamuste.Benedicimuste. Adoramuste.Glorificamuste.
3. Aria. Basso/violiniI/II/continuo
Gratiasagimustibi proptermagnamgloriamtuam, DomineDeus,Rexcoelestis, DeusPateronnipotens.
4. Aria. Alto/oboe,violiniI/II,viola/continuo
Domine,Filiunigenite,JesuChriste. DomineDeus, AgnusDei,FiliusPatris, quitollispeccatamundi, misererenobis, quitollispeccatamundi, suscipedeprecationemnostram; quisedesaddexteramPatris, misererenobis.
5. Aria. Tenore/oboe/continuo
QuoniamtusolusSanctus, tusolusDominus, tusolusAltissimus,JesuChriste.
6. Coro /oboiI/II,violiniI/II,viola/continuo
CumSanctoSpiritu, ingloriaDeiPatris. Amen.
Signore, pietà! Cristo, pietà! Signore, pietà!
Gloria a Dio nell’alto dei cieli e pace in terra agli uomini di buona volontà. Noi ti lodiamo. Ti benediciamo. Ti adoriamo. Ti glorifichiamo.
Ti rendiamo grazie per la tua gloria immensa, Signore Dio, re del Cielo Dio Padre onnipotente.
Signore, Figlio unigenito, Gesù Cristo. Agnello di Dio, Figlio del Padre, tu che togli i peccati del mondo, abbi pietà di noi, tu che togli i peccati del mondo, accogli la nostra supplica; tu che siedi alla destra del Padre, abbi pietà di noi.
Perché tu solo il Santo, tu solo il Signore, tu solo l’Altissimo, Gesù Cristo
Con lo Spirito Santo, nella gloria di Dio Padre. Amen.
“Kommt, eilet und laufet”, Oratorio di Pasqua, BWV 249
1. Sinfonia/trombe1-3,timpani,oboiI/II,violiniI/II, viola,fagotto/continuo
2. Adagio/oboeI,violiniI/II,fagotto/continuo
3. Duetto. Tenore, basso/Soprano,contralto,tenore, basso/trombeI-III,oboiI/II,violiniI/II/continuo
Pietro (tenore), Giovanni (basso) A. Kommt,eiletundlaufet, ihrflüchtigenFüsse, ErreichetdieHöhle,dieJesumbedeckt!
B. LachenundScherzen, BegleitetdieHerzen, DennunserHeilistauferweckt.
4. Recitativo.Soprano,contralto,tenore, basso/continuo
Maria di Magdala (contralto)
OkalterMännerSinn! WoistdieLiebehin. DieihrdemHeilandschuldigseid?
Maria madre di Giacomo (soprano)
EinschwachesWeibmusseuch beschämen!
Pietro (tenore)
Ach,einbetrübtesGrämen
Giovanni (basso)
UndbangesHerzeleid
Pietro (tenore), Giovanni (basso)
HatmitgesalznenTränen UndwehmutsvollenSehnen IhmeineSalbungzugedacht
Maria, madre di Giacomo, e Maria di Magdala (soprano, contralto)
Dieihr,wiewir,umsonstgemacht.
Venite, affrettatevi, correte, o piedi veloci accorrete alla grotta in cui giace Gesù! Riso e festosità accompagnino i cuori perché s’è ridestata la nostra salvezza
O freddi cuori maschili! Dov’è andato l’amore che al Salvatore dovete?
Una debole donna vi deve far vergognare!
Ah, uno struggente rimorso
e un ansioso cordoglio
gli ha con lacrime amare e accorata nostalgia riservata un’unzione
che noi, come voi, abbiamo provveduto invano
5. Aria. Soprano/flautooviolinosolo/continuo
Maria, madre di Giacomo (soprano)
A. Seele,deineSpezereien SollennichtmehrMyrrhensein
B. Dennallein MitdemLorbeerkranzeprangen StilltdeinängstlichesVerlangen.
6. Recitativo.Contralto,tenore,basso/continuo
Pietro (tenore)
HieristdieGruft
Giovanni (basso)
UndhierderStein Dersolchezugedeckt WoaberwirdmeinHeilandsein?
Maria di Magdala (contralto)
EristvomTodeauferweckt! WirtrafeneinenEngelan, Derhatunssolcheskundgetan.
Pietro (tenore)
HiersehichmitVergnügen DasSchweisstuchabgewickeltliegen.
7. Aria. Tenore /flautidirittiI-II,violiniI-IIconsordini/ continuo
Pietro (tenore)
A. SanftesollmeinTodeskummer, NureinSchlummer, Jesu,durchdeinSchweisstuchsein.
B. Ja,daswirdmichdorterfrischen UnddieZährenmeinerPein VondenWangentröstlichwischen.
8. Recitativo – Arioso. Soprano, contralto/continuo
Maria, madre di Giacomo (soprano) e Maria di Magdala(contralto)
Indessenseufzenwir MitbrennenderBegier: Ach,könntesnochnurbaldgeschehen DenHeilandselbstzusehen!
Anima mia, i tuoi aromi non devono più essere mirra
Soltanto una corona di alloro con il suo splendore quieterà il tuo ansioso desiderio.
Ecco la tomba!
Ed ecco la pietra che l’ha chiusa. Ma dov’è il mio Salvatore?
Si è destato dalla morte Abbiamo incontrato un angelo che ce l’ha annunciato.
Qui vedo con sollievo il sudario ripiegato al suolo.
Dolce di pena mortale questo tuo sudario ne avvolgerà il sonno.
Sì, sollievo mi darà E dal mio volto tergerà le lacrime della mia pena.
E tuttavia sospiriamo con una brama ardente: ah, potesse presto accadere di vedere il salvatore stesso!
9. Aria. Contralto/oboed’amore,violiniI-II,viola/ continuo
Maria di Magdala (contralto)
A. Saget,sagetmirgeschwinde, Saget,woichJesumfinde, WelchenmeineSeeleliebt!
B. Kommdoch,komm,umfassemich DennmeinHerzistohnedich Ganzverwaisetundbetrübt.
10. Recitativo.Basso/continuo
Giovanni(basso)
Wirsinderfreut, DassunserJesuswiederlebt, UndunserHerz, SoerstinTraurigkeitzerflossenundgeschwebt VergisstdenSchmerz UndsinntaufFreudenlieder; DennunserHeilandlebetwieder.
11. Coro/trombeI-III,timpani,oboiI-II,violiniI-II, viola/continuo
A. PreisundDank Bleibe,Herr,deinLobgesang. HöllundTeufelsindbezwungen, IhrePfortensindzerstört. Jauchzet,ihrerlöstenZungen DasmanesimHimmelhört.
B. Eröffnet,ihrHimmel,dieprächtigenBogen DerLöwevonJudakommtsiegendgezogen!
Ditemi, presto, dite dove possa trovare Gesù l’amato dell’anima mia!
Vieni dunque, prendimi nelle tue braccia perché il mio cuore senza te è orfano ed afflitto.
Noi siamo nella gioia perché il nostro Gesù vive di nuovo, e il nostro cuore, liquefatto e sospeso per la tristezza, dimentica il dolore e medita inni di gioia perché il nostro Salvatore vive di nuovo.
Lode e azione di grazie Salgano a te, Signore. L’inferno e il diavolo sono vinti Le loro porte distrutte. Esultate, o lingue liberate Fatevi sentire fino in Cielo.
Tu, Cielo, spalanca i tuoi archi Vittorioso si avanza il Leone di Giuda!
Usi e riusi nella liturgia luterana del tempo di Bach
Ilprogrammapresentaduecomposizionidiraroascoltoma,inquantoappartenentiagliannidellapienamaturità,moltorappresentativedell’artediJohannSebastianBach.
La “Messa in sol minore”, BWV 235
Oltreallecantate,aimottetti,allePassionieagliora-tori,Bachcomposediverseoperesutestoliturgico,tracuiilMagnificat,laMessa in si minore,alcunepagineisolateequattro“messebrevi”.Ilterminedi“messabreve”,nelcasodiBach,nondovrebbeesseremessoinrapportoconleomonimecomposizionidiPalestrinaodel“classicismovien-nese”.InBach,ilKyrieeilGloriaformanolamessaluteranadellesolennità,lecuidimensionidibrevenonhannonulla:varianoinfattidaiventicinqueaitrentaminutiperqueiduesolibrani(lemessebrevidiMozart,checomprendonotuttol’Ordinarium Missaefinoall’Agnus Dei,duranotraiquindicieiventiminutiintutto).Ilcultoluteranoconservava,accantoaltedesco–lalinguadelpopolo,volutadallaRiforma–ilgrecoperilKyrieeillatinoperilGloria;Luterostessoneavevaincoraggiatol’usoperlefesteimportanti(igiornidellaNatività,quellidiPasquaelaPentecoste).
Lequattro“messeluterane”diBachsonociascunacompostediseibrani:ununicoKyriecoraleecinquenumeriperilGloria,dicuiduecori:ilprimoalGloria in excelsis Deoiniziale,ilsecondoalCum Sancto Spiritufinale;fraidue,arieoduetti,secondounatipologiavariabile.Nessunadiquestemesseèunacomposizioneoriginale:Bachlehatuttestrutturateapartiredabranidicantateanteriori,piùprecisamentedallecantateBWV79,102,179e187.
Nonsappiamonullasullecircostanzedicomposizionenésullorodestinatario.Sussistonodueautografisuquattrocopieconosciute.Versoil1748furonocopiatedaJohannChristophAltnickol,allievoefuturogenerodiBach,quandoBachstavalavorandoallaMessa in si minore.IlmusicologoArnoldScheringipotizzavachelemessefosserocommissio-natedalconteFranzAntonvonSporck,mortonel1738,perlacappellacattolicadelsuocastelloinBoemia.OggisitendeinveceapensarecherisalganoallafinedeglianniTrentadelSettecento.Lostudiodegliautograficonfermerebbequestadata;puregliindizichesihannosullaesecuzionediquestemessedatanodiquestianni.Bachvisisarebbededicatoinquellungolassoditempo,successivoal1730,nelqualenonscrissepiùnuovecantate,rimaneggiandopercontromoltediquellecompostenegliannidiEisenach,Weimar,CötheneLipsia,destinatepertantoaformareilrepertoriodefinitivoperilcultodiSanTommaso.
DellaMessa in sol minoreBWV235sinoteràinpartico-lareilmonumentalefinaledelGloria(Cum Sancto Spiritu).ÈuncorocheriprendeilbranointroduttivodellacantataEs wartet alles auf dich(BWV187),articolatointresezionicheprocedonosecondoun’amplificazionecrescente.Un’ultimasezione,piùconcentrata,riesponelatonalitàdeiduever-settiinstretto,sulmotivostrumentaledellasecondapartedellasinfoniastrumentaled’apertura.Lascritturadiquesta
sinfoniarendeilbranosimileadunmovimentodiconcerto,unulterioreesempiodell’unitàcheregnavatrailcivileeilreligioso,trailprofanoeilsacro.
“Kommt, eilet und laufet, Oratorio di Pasqua”, BWV 249
L’Oratorio di Pasquaè inveritàuna“cantataper laPasqua”,eseguitanellachiesadiSanTommasodiLipsiailVenerdìsantodel1725,qualcheoradopolasecondaversionedellaPassione secondo Giovanni.Comegiàperaltreoperevocali(Passionicomprese),nellacantatadiPasquaKommt, eilet und laufet,conosciutaoggiconiltitolodiOratorio di Pasqua,Bachriutilizzamaterialemusicaleprovenientedaaltresuecomposizioni,inparticolaredaunacantatadaluicompostasolocinquesettimaneprima,perfesteggiareilcompleannodelducaChristiandiSassonia-Weissenfels.Quellamusica,Bachl’avevafattaeseguireil23febbraiopre-cedenteaWeissenfelsduranteunbanchetto.ErasulibrettodiPicandereportavailtitolo:Entfliehet, verschwindet, ent-weidet, ihr Sorgen(Fuggite,sparite,allontanatevi,preoccu-pazioni);nelcatalogodelleopereoccupailnumero249a,ederadettaaddiritturaCantata “dei pastori”,inquantoispirataalleBucolichediVirgilio.IltestocièstatotramandatoinunodeivolumicheraccolgonolelirichediPicander,malamusicaèperduta.SisaperòcheBachlaripreseperquestoOratorio di Pasqua,tranne,evidentemente,irecitativi,chesidovetteroadattareallasolennità.Sappiamoinoltrecheiduebranistrumentaliiniziali,eforseancheilterzo(ilduettotrailtenoreeilbasso),provengonodaopererisalentialperiododiCöthen.Unanuovatrasformazionedellacantatache,comedetto,inoriginefuscrittaperlacortediWeissenfeld,fuope-ratadaBachunannodopolaprimaesecuzionedell’Oratorio di Pasqua.Neuscìunanuova:Verjaget, zerstreutet, zerrütet, ihr Sterne(Andatevia,disperdetevi,dislocatevi,stelle),chenelcatalogooccupailnumero249bederadestinataacele-brareunaltrocompleanno:quellodelcontevonFlemming,governatorediLipsia.BachripreselamusicamaviadattòunnuovotestodiPicanderenuovirecitativi.Lacantatafueseguitail25agosto1726,lapartituraèandatapersa.Manonèfinita!Intornoal1732-1735(oforsenel1736),BachriprendelacantataKommt, eilet und laufetdel1725;lari-maneggiaeglidàiltitolodiOratorium festo Paschali,orato-rioperlafestadellaPasqua.Torneràancoraadoccuparsenenegliultimiannidellasuavita,dopoil1740.
Deitestisacri il librettistahadesuntoilruolodelledonnechevannoalsepolcroetrovanolatombavuota,l’ap-parizionedell’angeloche“notifica”larisurrezione,lacorsadeiduediscepoli.Evocatesuccintamenteesenzailminimotentativodidrammaturgia,questecitazionisonodestinateasuggerireunameditazionespirituale.Iquattroprotagonisticapisconocomesiaassurdal’ideadionorareilCristomortocongliaromiportatialsepolcro:ènecessarioinvecefarfe-staperlasuavittoriasullamorte.Perciò,anchelamortecheattendeogniuomononpuòesserecheundolcesonno,poichésull’esempiodiCristocontienelapromessadiunri-sveglionellavitaeterna.
Timoteo Morresi