DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale...

67
QUADERNI E DISPENSE DELL'ISTITUTO DI STORIA DEI. L'UNIVERSITA DEGLI STUDI DI UDINE DIPLOMI PATRIARCALI I documenti dei patriarchi Aquileiesi anteriori alla meta del XIII secolo nell'Archivio Capitolare di Udine

Transcript of DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale...

Page 1: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

QUADERNI E DISPENSE DELL'ISTITUTO DI STORIA DEI. L'UNIVERSITA DEGLI STUDI DI UDINE

DIPLOMI PATRIARCALI I documenti dei patriarchi Aquileiesi

anteriori alla meta del XIII secolo nell'Archivio Capitolare di Udine

Page 2: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

QUADERNI E DISPENSE DELL' ISTITUTO DI STORIA

dell'Universitä degli Studi di Udine

(dir. A. Tagliaferri)

8

Page 3: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

CESARE SCALON

DIPLOMI PATRIARCALI I documenti dei patriarchi Aquileiesi

anteriori alla meta del XIII secolo nell'Archivio Capitolare di Udine

C. D. C. UDINE -1983

9 211V4

Page 4: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

0 Tutu i diiitsi nscnazi

MOILUINENTA GyRýLrA:::; 1= 1-1i"5TOR! CA üi'b. tlOihEk

Page 5: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

INTRODUZIONE

Page 6: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 7: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

9

INTRODUZIONE

Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in

parte trafugati, in parte assegnati ai canonici «veneti» in seguito alla soppressione del patriarcato avvenuta nel 1751, entrö nell'Archivio Ca-

pitolare di Udine una preziosa serie di pergamene Aquileiesi, che ora fan-

no parte dell'unico Fondo Pergamene Capitolari, comprendente sia le Pergamene di Aquileia che quelle del Capitolo Udinese(l). L'attuale siste- mazione fatta agli inizi del Novecento, si deve con ogni probabilitä al ca- nonico Giacomo Marcuzzi che numerb e regestö i documenti ordinando- li in alcuni grossi volumi che elenchiamo brevementec4

vol. I: 22 pergamene dall'anno 803 al 1200; vol. II: 89 pergamene dal 1201 a11339; vol. III: 89 pergamene dal 1340 a11369; vol. IV: 66 pergamene dal 1370 al 1398(3; vol. V: 82 pergamene dal. 1403 a11448 (4; vol. VI: 117 pergamene dal 1450 a11529; vol. VB: 124 pergamene dal 1530 al 1639; vol. VIII: 26 pergamene dal 1645 al 1765 (5; vol I bis: 71 pergamene dall'anno 853 al 1334(6).

La maggior parte di questi documenti, conosciuti e utilizzati in ma- niera diversa dagli studiosi di storia locale, resta ancora in attesa di un'e- dizione diplomatica vera e propria. La presente nota non intende affron- tare in maniera globale un discorso sulla diplomatica o sulla cancelleria dei patriarchi di Aquileia, come giä 6 stato fatto in due pregevoli lavori di M. L. Iona e I. Zenarola Pastore(7; ma semplicemente presentare i diplo-

mi patriarcali del Fondo Pergamene dell'Archivio Capitolare di Udine fi-

1) 1 canonici «veneti» del Capitolo di Aquileia, cosl chiamati perch6 destinati alla diocesi di Udine a differen- za degli -austriacY» destinati alla diocesi di Gorizia, «forse approfittando della loro superioritä numerica e del loro prestigio, si sentirono autorizzati a sottrarre carte preziose dai locali dell'Archivio e addirittura ne rubarono le ehiavi». Dopo una polemica protrattasi per mesi, solo ne11752 si giunse a un compromesso ed alla stesura di una convenzione bilaterale (L. DE BIASIO, Il jondo Codici dell'Archivio Capitolare di Udine, in la miniatura in Friuli, Udine 1972,189). Per un breve cenno alle vicende relative alla soppres- sionc del patriarcato di Aquilcia ed alla creazione delle diocesi di Gorizia e di Udine, si veda P. PASCHI- NI, Storia del Friuli, ll, Udine 19542,430-34.

2) L'attribuzione al eanonico Giacomo Marcuzzi, autore dci Sinodi Aquileiesi (Udine 1910), mi % stata gen- tilmente indicata dall'attuale archivista Luigi De Biasio sulla base di un confronto tra la grafia dei regesti delle Petganter. e Capitolari c le pagine autografe del Marcuzzi conservate nell'Archivio Patriarcale di Udi- ne (Fondo Vale, mss. 628-629).

3) La pagamena no 66 (Nomina Defunctorum) b un documento scritto tra il 1161 e il 1169: cd. C. SCA- LON, Necrologiunt Aquileiense, Udine 1982 (Fonti per la storia della Chiesa in Friuli, 1), 395-402.

4) Nel regesto il primo documento di questo volume b datato erroneamente -1401 novembrc 8» invece di -1421 novanbrc 8».

5) La pergamena no 27 di cui rimane solo il regesto, b incorniciata ed esposta nei locali attigui alla sacrestia del Duomo di Udine (1847 novembre 23: breve di Pio IX ai canonici di Udine).

6) Questo volume supplementare si devc all'opera di mons. Giuseppe Vale (+ 1950), archivista del Capitolo di Udine, come appare dai regesti di sua mano the vanno dal no 2 al no 7. II primo documento di questa saie, come pure i documenti dal no 8 alla fine sono privi di numerazione e di regesto. Ai nove volumi in- dicari si devono aggiungere Otto volumi, non numerati e senza titolo, di Pergamenc Notarili che sono si- stetnate in ordine aonologico, ma prive di numero d'ordine e di regesto: I (anni 1327-1368), II (anni 1370-1399), III (anni 1400-1426), IV (anni 1430-1458), V (anni 1458-1485), VI (anni 1486-1516), VII (anni 1517-1559), VIII (anni 1561-1590).

7) M. L. IONA, Nola prclinrirtare sulfa diplomatica dei patriarchi di Aquileia, «Memorie Storiche Forogiu- liesi», 42 (195647), 187-93.1. ZENAROLA PASTORE, Osservazioni e note sulla cancelleria dei pa- triardii d'Aquilria. -AfanorieStoriche Forogiuliesi», 49 (1969), 100-13.

Page 8: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

10

INTRODUZIONE

no al patriarcato di Bertoldo da Merania (1218-1251)«? Tenendo conto che due di essi conservano la trascrizione di privilegi precedenti di cui si e

smarrito 1'originale, in realtä i documenti presi in esame sono tredici: uno di Poppone (1019-1042) (? ), tre di Vodolrico I (1086-1121), due di Vodolrico II (1161-1182), due di Gottefrido (1182-1194), uno di Wolf- ker (1204-1218) e quattro di Bertoldo, che verranno indicati nel seguito del discorso con dei numeri progressivi da 1a 13.

Alcune caratteristiche costanti dei documenti esaminati permettono una sommaria distinzione dei privilegi patriarcali in maggiori e minori. I

maggiori sono riconoscibili per la solennitä dei caratteri estrinseci, quali la relativa ampiezza della pergamena, la funicella di seta giallo-rossa del

sigillo, i caratteri allungati o maiuscoli con cui e scritta la prima riga e 1'uso di una minuscola cancelleresca che, nonostante gli artifici e le forme

proprie di ciascuno scriba, presenta il consueto allungamento delle aste superiori in confronto al corpo relativamente piccolo delle lettere, l'ado-

zione di un cappio o nodulo come segno di abbreviazione, la tipica lega-

tura in alto, grosso modo a forma di «ponte», fra le due lettere distanzia-

te ct e stt'k Si veda a questo proposito il no 3 compilato dal cappellano patriarcale Corrado (1181 febbraio 3, Aquileia) e il no 4 di Alderico, cappellano del patriarca Gottefrido (1184, Aquileia).

Di grande interesse il confronto tra un privilegio maggiore (n° 3) e un privilegio minore (n° 2) compilati dallo stesso cappellano patriarcale Corrado a poca distanza di tempo uno dall'altro: il secondo, nel cui for- mulario sono presenti elementi che sembrerebbero contraddistinguere il privilegio maggiore come la formula di perpetuitä('O) ' si differenzia dal primo per la forma ridotta della pergamena, la mancanza di lettere allun- gate nella prima riga e una normale minuscola di transizione con qualche elemento che richiama vagamente la cancelleresca, come la legatura in alto fra le lettere st accostate e un ripiegamento con due anse della parte superiore dell'asta della ta sinistra verso il basso nella legatura ct; la par-

8) I brevi regesti in minuscola notarile conservari sul tergo di gveste pergamene, attestano un tentativo di si- stemazione delle carte dell'Archivio Capitolare di Aquileia avvenuto nella seconda meta del sec. XIV, pro- babilmente in concomitanza con il riordino de11'Archivio Patriarcale, ultimata net 1376 dal cancelliere Odorico Susanna da Udine e documentato dal Thesaurus Ecclesiae Aquileiensis: cd. los. Bianchi, Utini 1847 ( cfr. J. ZAHN, Archivalische Untersuchungen in Friaul und Venedig, Graz 1870,83; P. F. KEHR, Italia Pontificia, VII, 1, Berolini 1961 (= 1923), 15-18; G. BIASUTTI, Mille anni di cancellieri e coadiu- tori nella curia di Aquileia ed Udine, Udine 1967,15-16,43). Secondo l'Inventario dellArchivio Capito- lare di Aquileia steso nel sec. XVI, il materiale era suddiviso e raccolto in una scrie di cassette numerate da A ad N (cfr. KEHR, Italia Pontificia..., 45).

9) Particolare eleganza assume la cancelleresca nei diplomi patriarcali delta seconda meta del XlI secolo con i cappellani patriarcali Corrado, Alderico e Stefano da Anegna. La scrittura di qucst'ultimo (cfr. Udine, Biblioteca Comunale, Fondo Principale, ms. 1225: 1193 marzo 22, Cividalc), si contraddistingue per una tipica legatura «a scala" con due o tre gradini ondulati discendenti da sinistra a destra fra Ic letterest e due gradini fra le fettere ct tracciati alto stesso modo, ma appoggiati solo sull'asta della t, mentre a sinistra ri- mangono come sospesi net vuoto senza legare con la c. Su Stefano di Pellegrino da Artegna, cappellano patriarcale, maestro delle scuole e successivamente decano di Aquileia: Necrologium Aquileiense..., 46, n. 27.

10) Contrariamente a quanto afferma M. L. IONA, Note sully diplon: atica..., 191, almeno stando alle nostrc fonti, elementi quali la fornuda di perpetuity c l'arenga non scmbrano esclusivi dci privilcgi maggiori.

Page 9: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

11

INTRODUZIONE

te inferiore della pergamena conserva ancora la funicella di canapa del si- gillo.

Venendo all'analisi del formulario diplomatico, pur trattandosi di una campionatura troppo ridotta per trarre delle conclusioni di carattere generale, va rilevata una notevole diversitä fra un patriarca e 1'altro, o addirittura fra documenti dello stesso patriarca. Almeno fino alla meta del Duecento, non sembra esistere una tipicita nelle forme del documen- to patriarcale, schemi espressivi ed elementi formali ricorrenti di fre- quente con modi pressoche uniformi che autorizzino a parlare di una «diplomatica patriarcale» analogamente a quanto viene fatto per la can- celleria pontificia o la cancelleria-imperiale. Se non esistessero delle testi- monianze precise, dalla meta del XII secolo alla meta ýdel secolo seguen- te, sulla formazione, la carriera ecclesiastica, in alcuni casi la personalita dei cappellani o notai patriarcali, che erano contemporaneamente rettori delle scuole Capitolari di Aquileia, si sarebbe tentati di accettare le con- clusioni della Zenarola Pastore, la quale afferma non esserci stata «una classe stabile di notai di curia, ma il rogatario veniva scelto di volta in volta fra le persone che avessero la capacita e la potestä di scrivere atti con valore legale: un chierico, un "magister scolarum", o molto piü spes- so un notaio» t":

Procedendo con ordine in due soli casi si incontra 1'invocatio simbo- lica: una prima volta in Vodolrico I dove il compilatore sente il bisogno di spiegare un chrismon divenuto indecifrabile aggiungendo nel margine superiore 1'invocatio verbale (n° 3), una seconda volta in Bertoldo che fa

precedere l'invocatio verbale da un segno di croce (n° 10). I documenti di Vodolrico I si aprono con l'invocatio verbale: «In nomine sancte et in- dividue Trinitatis» (n' 2.3.4), mentre i documenti di Vodolrico II, Got- tefrido e Bertoldo la omettono, iniziando direttamente con la intitulatio (n'S-8.11-13). L'invocatio si trova in Wolfker: «In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti)) (n° 9) e una volta sola in Bertoldo: «+ . In nomine Do- mini. amen» (n° 10).

Tutti esprimono solennemente l'intitulatio nel protocollo come for- mula a se stante, ad eccezione di Vodolrico I («ego Wolricus», «ego qui- dem Wodalricus») che la inserisce nel testo (n'2.3.4) proseguendo con il verbo alla prima persona singolare, diversamente dagli altri patriarchi che usano il plurale maiestatico. Va notato che Vodolrico. I e «sancte Aquileg(ensis) ecclesie patriarcha» (n° 4), mentre tutti gli altri sono «sancte Aquileg(ensis) sedis patriarcha». Anche la inscriptio e inserita da Vodolrico I nel testo (W2.3.4), mentre e espressa solennemente nel pro- tocollo da Vodolrico II, Gottefrido e Bertoldo (n'5-8.11-13) e manca in

I1j ZENAROLA PASTORE, Osserva: ioni..., 101. Secondo la ZENAROLA PASTORE, che esamina in mo- do particolare le sottosaizioni dci documenti patriarcali, le qualifiche di . cancellarius» o "capellanus pa- triarche» indichertbbero . piü che la funzione di redattore di atti, quella di archivista e conservatore» (Os- scrv. z: ioni..., 104). Sui eappellani patriarcali, rettori delle scuole capitolari di Aquileia, si possiedono no- tizic predse speeialmente a partirc da Rornolo, poi vescovo di Concordia: Necrologium Aquileiense..., 45-52.

Page 10: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

12

C

INTRODUZIONE

Wolfker e una volta in Bertoldo (n' 9.10). Si puö segnalare 1'inversione della formula: «Tam futuris quam presentibus» (n'S. 6) con «tam presen- tibus quam futuris» (ni 7.11.12.13). La formula di perpetuitä manca nei privilegi di Vodolrico I (n' 2.3.4), Wolfker (n° 9) e Bertoldo (n° 10), mentre e presente nei privilegi di Vodokico II, Gottefrido e Bertoldo (n' 5-8.11-13).

Una particolare spontaneitä e freschezza si coglie nei motivi evange- lici delle arenghe di Wodolrico I: «Quoniam in vinea Domini Sabaoth di-

vina vocatione cultores accessimus, oportet ut spinas et tribulos extir- pantes... vigilanti studio desudemus, ut illum remuneracionis eterne vel novissimum percipiamus» (n° 2); «Considerans quia regnum celorum vi- le cum comparatur, verum percarissimum cum possidetur existit, apud memetipsum compensavi qualiter huius felicissime hereditatis vel ulti- mam portionem possem adipisci, occurrit ilico mihi illa evangelica vidua que, proiectis duobus in gaýophilatium minutis, a Salvatore meruit audi- re: "Amen dico vobis quia hec vidua plus omnibus dedit... "» (n° 4). Molto piü formali, incentrate prevalentemente su motivi giuridici, sul dovere di premiare la fedeltä del suddito nei confronti del signore, sull'o- nore e la dignitä particolare della Chiesa Aquileiese le arenghe degli altri patriarchi (n'5-8.12.13).

La notificatio e presente solo alcune volte, ora in forma oggettiva: «Notum sit omnibus Christi fidelibus» (n°3), ora in forma soggettiva: «Nos quidem Gotefridus... notum esse volumus» (n° 8), «Nos Wolche- rus notum esse volumus» (n° 9), «Nos Bertoldus... notum esse cupimus» (n° 10).

La narratio non sempre fa parte a se; in alcuni casi infatti e compre- sa sintatticamente nella dispositio ed espressa con il verbo al participio: «karissimi fratris... precibus annuentes» (n° 5), «ad honestiorem vite... statum reducere cupientes» (n° 6), «petitionibus vestris... aurem beni- gnam porrigentes» (n° 7).

Varie sono le forme della dispositio, secondo la natura e le circo- stanze dell'azione giuridica: «do atque trado perpetuo et inviolabili iure» (n° 2), «probo, laudo et confirmo... insuper trado» (n° 4), «statuimus et presentis scripti privilegio sancimus» (n° 5), «statuimus et in perpetuum confirmamus» (n° 6), «iure perpetuo conferimus, tradimus et donamus et patriarchali auctoritate confirmamus» (n° 7), «volumus et statuimus ac perpetuo stabilimus» (n° 10), «ratam et firmam... habentes, mone- mus, hortamur et precipimus mandantes» (no 11), «renovamus de certa scientia ipsumque... ratum et inviolabile in perpetuum habere permitti- mus» (n° 12), «innovamus, ipsumque... ratum et firmum in perpetuum habituri» (n° 13). In due casi si passa direttamente dalla narratio alla sanctio o alla corroboratio, omettendo la dispositio, perche in entrambi il testo recepisce una concessione o una composizione tra parti soggette alla giurisdizione del patriarca (n'3 e 8); in un altro caso la dispositio fa parte della narratio: «nos itaque deliberavimus»... (n° 9).

Nella sanctio sono minacciate pene spirituali come la scomunica, la vendetta e la maledizione di Dio e dei santi, ma con un formulario sem-

Page 11: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

13

INTRODUZIONE

pre diverso: «sit eis ultio divina pro remedio vite eterne, dans eis suppli- cium mortis perpetue», «anathemate percussus, Deo in die iudicii re- spondeat», «vinculo anathematis stringo» (ni 2.3.4), «maledictionem Dei omnipotentis et beate virginis Marig... incurrat eterno supplicio pu- niendus» (n° 10). Vodolrico II usa una duplice sanzione, negativa e posi- tiva: «a communione sacratissimi corporis et sanguinis Jesu Christi alie- na fiat et iram omnipotentis Dei et matris misericordie sentiat, tradita Sathane in interitum carnis ut spiritus salvus sit in die Domini..., ... pax et gaudium in agnitione Domini nostri lesu Christi et revelatione iusti iu- dicii Dei» (no 6). Bertoldo introduce, accanto agli apostoli Pietro e Pao- lo, la menzione dei sand Aquileiesi: «a communione sacratissimi corpo- ri s et sanguinis Domini Jesu Christi fiat alienus et Dei omnipotentis, bea- te Marie virginis genitricis eius, apostolorum Petri et Pauli, necnon sanc- torum Hermachore et Fortunati martyrum beatorum omniumque sanc- torum atque sanctarum iram se noverit incursurum» (n° 11).

La corroboratio, che non e usata in tutti i documenti, e sempre ac- compagnata dal ricordo della iussio: «Quod ut verius credatur, proprio sigillo subter insigniri iussimus» (n° 3), «quod ut verius credatur sigilli nostri impressione insigniri fecimus» (n° 2), «quod ut verius credatur et perpetuis temporibus firmum et inconvulsum permaneat... presentem in- de paginam conscribi et sigilli nostri impressione insigniri iussimus» (n° S), «ut hec autem perpeti firmitate nitantur et semper inconvulsa perma- neant, huius scripti paginam communimus et corroboramus, quam sigilli nostri impressione fecimus insigniri» (n° 7), out igitur compositio seu conventio ista rata permaneat et perpeti firmitate nitatur, hanc inde pagi- nam fieri iussimus nostrique sigilli impressione muniri» (n° 8; cfr. anche ni9 e 13). Da notare che la formula «nostri sigilli impressione» si riferisce sia ai sigilli aderenti sia ai sigilli pendenti, con 1'unica eccezione di Wolf- ker che usa Ia formula «sigilli nostri appensione» in senso proprio (n° 9).

L'escatocollo e composto di solito da tre elementi: lista o elenco dei testimoni, datatio e subscriptio del notaio patriarcale, che non si trovano perö sempre presenti contemporaneamente, ne sono ordinati allo stesso modo. I documenti di Vodolrico I sono sprovvisti della datatio e vengo- no sottoscritti personalmente dal patriarca (ni 2.3.4). L'elenco dei testi- moni si pith trovare sia prima che dopo la datatio e questo anche dopo il 1176: si veda il documento di Gottefrido (n° 8) e due documenti di Ber- toldo (ni 12-13)(1=). Spesso i documenti recano la subscriptio del notaio patriarcale che li ha redatti, con le formule: «iussu domini Vodolrici pa- triarche hanc cartam scripsi» (n° 4), «ex mandato ipsius hanc cartam

12)Scmbra vada rivcduto quanto giä sczitto a questo proposito: wDal diploma del 1176 si pub segnalare un fatto nuovo: la murata posizione della lista dci testimoni... Ora, prima del 1176, questa lista, general- mcntc, preceda"a la datako; in seguito la sua posizione si sposta, regolarmente e senza alcuna eccezione, a dopo la data-. (IONA, Kota sulla Diplontatiar..., 192).

Page 12: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

14

i

INTRODUZIONE

scripsi et dedi» (n° S), «iussu ipsius et petitione canonicorum scripsi et dedi» (n° 6), «ipsius iussu hanc paginam scripsi, sigillavi et dedi» (n° 7),

«de mandato ipsius hanc paginam scripsi, sigillavi et dedi» (n° 8), «hanc cartam de suo mandato sigillavi et dedi» (n° 9). In due privilegi di Bertol- do si trova nella parte finale o solo 1'elenco dei testimoni (in questo caso la datatio 6 anticipata nel protocollo) o solo ]a datatio (ni 10.11); in altri due casi vengono nell'ordine i testimoni, la datatio: «Datum per manus Bonencontri canonici Aquilegien(sis) curie nostre scribe... -, e una for-

mula conclusiva di apprecatio: «feliciter» (ni 12-13). Per quanto riguarda la datatio, oltre i giä citati documenti di Vo-

dolrico I che ne sono sprovvisti, viene usata indifferentemente sia la for-

mula «Datum» sia la formula «Actum»: «Actum est hoc Aquilegie» (n° 7), «Actum Aquilegie in maiori curia- (n° 2), «Datum in patriarchali pa- lacio Aquilegiensi» (no 12). Quanto all'anno viene indicato sia come «anno dominice incarnationis» (ni5.6.7), sia «anno ab incarnatione Do-

mini» (n° 8), sia «anno gratie» (ni 12.13), sia semplicemente «anno» (n° 11). Il giorno del mese segue ora la consuetudo Bononiensis (ni 5.6.9),

ora il sistema classico del calendario giuliano (ni 12.13). Dopo aver esaminato il formulario di questi documenti patriarcali,

sembra opportuno aggiungere in sede conclusiva due brevi osservazioni, la prima sui rapporti con la diplomatica pontificia, 1a seconda sui sigilli che vengono usati.

Per quanto riguarda la prima questione, prendiamo come termine di paragone alcuni documenti pontifici originali destinati al Capitolo Aquileiese e qui cbnservati: i privilegi di Alessandro III (1176 luglio 7, Anagni) e Lucio III (1184 novembre 12, Verona) e le lettere di Innocenzo III (11991uglio 9, Anagni) e Gregorio IX (1231 giugno 9, Laterano)(").

Nonostante la diversitä riscontrata nel formulario, nel protocollo dei privilegi patriarcali a partire da Vodolrico II vengono introdotti, sul- l'esempio dei diplomi pontifici, alcuni elementi che ricorreranno in segui- to con sufficiente regolaritä. Mentre Poppone (? ) e Vodolrico I dall'invo- catio simbolica o verbale passano direttamente al testo, con Vodolrico II il protocollo acquisisce una consistenza e un'autonomia ben precise comprendendo nell'ordine 1'intitulatio, l'inscriptio e la fonmcla di perpe- tuitä (ni5-8,11-13).

Anche per quanto riguarda la sanctio, il diploma patriarcale da Vo- dolrico II in avanti sembra dipendere dai documenti. pontifici. Il confron- to delle formule 6 quanto mai significativo:

«Si qua igitur in fittururn ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam, sciens contra earn temere venire tempta-

13)l documenti si trovano nell'ordine in Udine, Archivio Capitolarc, Fondo Pergamene, vol. 1, ni 13,20,22; vol. II, n° 7. Sui primi due documenti si veda KEHR, Italia Pontifcia..., 48-49. Per un raffronto con i diplomi pontifici dello stesso periodo si rimanda a J. BATTELLI, Acta Pontificum, CittS dcl Vaticano 1965 (Exempla Scripturarum, 111).

Page 13: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

15

INTRODUZIONE

vent... reumque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate co- gnoscat et a sacratissirno corpore et sanguine Dei ac Domini Redempto- ris nostri aliena fiat...; cunctis autem ... iura servantibus, sit pax Domini nostri Jesu Christi» (Alessandro III, Lucio III).

«Quecumque igitur in fitturum persona huius nostrg institutionis paginam perturbare seu quoquo modo iminutare attemptaverit... a com- munione sacratissirni corporis et sanguinis Iesu Christi aliena fiat...; omnibus autein... suam firmitatem conservantibus, sit pax et gau- dium... » (Vodolrico II: n° 6).

Allo stesso modo la menzione dei santi apostoli Pietro e Paolo pre- sente nelle sanctiones del patriarca Bertoldo, dipende dalle formule usate dalla Cancelleria pontificia:

«Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam... infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorurn Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum» (Innocenzo III e Gregorio IX).

«Si quis autem... ausu temerario ire, presumpserit, a communione sacratissimi corporis et sanguinis Domini nostri Iesu Christi fiat alienus et Dei omnipotentis, ..., apostolorum Petri et Pauli... iram se noverit in- cursurumy (Bertoldo: n° 11).

Venendo ai sigilli, Giacomo C. Bascape nel suo recente lavoro di carattere generale su questo tema, individua tre tipi di sigilli: «aderenti, pendenti e impressi a secco». Lasciando da parte quest'ultimo tipo di uso piuttosto recente, l'illustre autore ricorda che «i sigilli aderenti o applica- ti sono i piü antichi» ed erano ottenuti calando la cera sul documento che veniva raschiato per facilitarne l'adesione oppure forato o tagliato a cro- ce per formare un'apertura, in modo da far uscire la cera sul rovescio co- si da costituire un solido bottone di rinforzo. Nell'XI secolo cominciano ad apparire i sigilli pendenti di cera che si affermeranno nel corso del XII secolo: essi venivano attaccati mediante funicelle o striscioline di perga- mena alla parte inferiore del documento ripiegata e forata(l4),

I sigilli che si incontrano nella nostra Serie di documenti patriarcali confermano questa suddivisione generale e lo svolgimento da un tipo al- l'altro: nei documenti piü antichi, quello di Poppone (? ) e l'unico origina- le di Vodolrico I (ni 1e 3), il foro quadrangolare praticato nella pergame- na e circondato da un alone, attesta la presenza di un sigillo aderente ora scomparso. I documenti piü recenti invece, da Vodolrico II a Bertoldo (ni 5,6,9,10-13) conservano ancora la funicella di seta o di canapa da cui pendeva il sigillo cereo, per questo chiamato pendente.

Va segnalato perä un terzo tipo di sigillo, quasi una forma di pas- saggio dal tipo di sigillo aderente al sigillo pendente, che si incontra nella

14) G. C. BASCAPP-, SigiL'ogr. fL , 1, Milano 1969 (Archivio delta Fondazione Italiana per la Storia Ammi-

nistrativa, 10), 83-84.

Page 14: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

16

INTRODUZIONE

seconda meta del XII secolo in un diploma del patriarca Gottefrido (n° 8): il sigillo viene attaccato a una sottile strisciolina membranacea inseri- ta nei tagli praticati nella parte inferiore della pergamena, senza pendere all'esterno del documento. Non esistendo un termine appropriato per questo tipo di sigillo, mi limito a segnalare i termini impiegati da Reiner Puschnig, che dopo aver parlato di sigillo «auf -oder- durchgedrückt» corrispondente al sigillo «aderente o impresso», ottenuto senza o con un foro nella pergamena, distingue i sigilli pendenti in «eingehängten» e «angehängten», dove «angehängt» si riferisce al normale sigillo penden- te, mentre «eingehängt» si potrebbe rendere con «pendente all'interno», come nel caso del sigillo di Gottefridos'-1?

1S) Scrive l'autore in un lavoro rimasto inedito: «In der Zeit um 1150 können wir einen Uebergang feststel- len: das Siegel wird eingehängt. Hiezu werden im Pergament zwei parallele Schnitte geführt, durch die ein Pergamentstreifen durchgezogen wird, der das Siegel trägt. Die auf diese Art befestigten Siegel

... schen zu- nächst wie die aufgedrückten aus, erst bei Betrachtung der Rückseite erkennt man den Unterschied. (R. PUSCHNIG, Das Urkundenwesen der Patriarchen von Aquifei. a, Wien 1933 (Hausarbeit am Institut für Österreichische Geschichtsforschung]).

Page 15: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

DOCUMENTI

Page 16: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 17: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

19

DOCUMENTI

1. 1031 luglio 13, Aquileia

Poppone patriarca, in occasione della consacrazione della sua chie- sa cattedrale di Aquileia, istituisce presso di essa cinquanta prebendati, con il compito di provvedere al culto e distribuire le elemosine, assegnan- do loro in pari tempo un congruo beneficio (tav. I). -

Original e(? )116) manbr. (mm. 580x450): Pergantcnc Capitolari, vol. 1, n° 7. Stato di conservazione buono. Un foro quadrangolare eircondato da un alone attesta la presenza di un grande sigillo cereo aderente ora perduto. Sairtura eancelleresca del sec. Xll'(? ). Sul dorso della pergamena in scrittura notarile del sec. X1V, -Privilegium de bonis datis Capitulo per dominum Popponem patriarcham quando dotavit ecclesiam fabricatam per ipsum"; segue di altra mano: «Copiatum et transcriptum per me Alexandrum notarium»1171 e ancora il n° -VI..

Dopo una semplice invocatio simbolica espressa con un segno di croce, inizia il testo con Parenga («Cum

summus die paterfamilias.... ). La narratio comprende sia gli antefatti dell'azione giuridica ("Videns itaque

predictus Poppo... -), sia la dispositio (-Ob eorum igitur reverencia... »); segue una lunga formula di sanctio (-Eos sub testimonio et precepto Christi--) e la corroboratio che menziona il nome del compilatore del do-

cumento e I'apposizione del sigillo. Nell'escatocollo, la datatio all'-anno dominice incamationis" aggiunge gli anni di regno dell'imperatorr Corrado c quelli di ponti6cato del patriarca, precisando inoltre la contempora- neitä fra azione giuridict c documenrazione («hanc cartulam ordinationis mee... obtuli et propria manu subsaibcns omnes adstantes... subscribere invitavi"); vengono successivamente le presume subscriptiones del

patriarca c dci vescovi prescnti precedute da un -signum aucis" e quelle degli altri testimoni precedute da

. sign. divasificati. -Signum- e sottosaizione del presunto compilatore (-ßertaldus notarius... ex iussu do-

mini Popponis revcrentissimi patriarche") completano il documento. Edizioni: F. UGHELLI, Italia sacra, V, Venctiis 1720,51-53, G. CAPPELLETTI, Le Chiese d'Italia,

VIII, Vcnczia 1851,168-71.

+ Cum summus ille paterfamilias ad excolendam vineam suam ab exordio usque ad finem mundi innumeros cottidie cultores vocare non desinat, inter ultimos me Pop- ponem licet inutilem et indignum I operarium in hac sancta Aquilegensi ]rcclesia digna- tus est advocare et quia idem paterfamilias benignus et misericors retributor in mercedis retributione novissimos primis novit misericorditer coequare, licet ad undecimam ho- ram serus operakor accessi inter ultimos tarnen sperans met') aliquam porcionem accep- turum, in eadem vinea Domini prout potui diu studui(b) laborare. Videns itaque ego predictus Poppo eiusdem sanctg Aquilegensis ýcclesig patriarcha eandem Aquilegensem urbem quondam famosissimam I paganorum sevicia omnibus edificiis et municionibus destructarn er maxime gcdesiarum decore destitutam, inspirante Deo omnium bono- rum auctore, hanc gcdesiam fabricavi et co auxiliante earn in honore sancte Dei genitri- cis et perpetug virginis `biariF sanctorumque martyrum Hermachore et Fortunati, una cum pluribus episcopis consecravi, in qua ex diversis locis et maxime ex Romana )rccle- sia plurimas sanctorum reliquias summo et ardenti studio congregavi et studiosissime

(s) cc /ar: laesni: +u. x Cb) uw. ci wllwtrG. co,

16) Seri dubbi che matuno in discussione I'origina- 'lit9 del documcnto vcrranno esposti cd csarni- nati ncl no% anbrc-dicanbrc 1983 in occasionc del Coavcgno sul Millenario della citO di Udi- ne dal dott. Rcir. hud H. irtel dcll'Univcrsit: t di Graz, che ha voluto c»rtcsetncntc anticipanni i aontcnuti e Ic condusioni della sua rclazionc.

17)Dovrcbbe trattarsi di Alessandro di Bartolo- mco da Ceneda -curiae patriarchalis scribay dal 1386 al 1393 circa: BIASUITI, Mille an- iii..., 45; ZENAROLA PASTORE, Osserva- zioni..., 113. Un Liber tranuumptorun: ora scomparso, che raccoglieva trascrizioni di do- cumcnti capitolari Latte dal notaio Alessandro da Ccncda, i ricordato da KEHR, Italia Ponti- frcia..., 4S-46.

Page 18: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

20

DOCUMENTI

collocavi. Ob eorum I igirur reverencia et amore lesu Christi, qui est caput et sponsus ýcclesig, qui eam dilexit et se ipsum tradidir pro ca, in hac eadem sancta Aquilegensi pcclesia quinquaginta fratres ad serviendum Deo et sanctis suis ordinavi. quibus etiam ex consilio et voluntate advocari I eiusdem lrcdesiF honorabilis viri Walperti necnon et consilio duorum Romanorum pontificum Johannis et Dodonis simulque ceterorum coe- piscoporum, scilicet Ruodberti Concordiensis, Johannis Polensis, Wodalrici Petenensis, Azonis Civitatis Nove, I Adalgeri Tergestini, Rotharii Tar-6siani, Aistulfi Paravini, He- zemanni Belunensis, Woldalrici Brixiani, Rigizonis Feltrensis, Helmingeri Cenetensis, Wodalrici Tridentini, quedam ex bonis eiusdem(') lrcclesie quasi de sinu maltris acci- piens ipsis fratribus seu filiis educandis concessi et ad ca que ab antecessoribus meis illis tradita fuerant adauxi, ut his amminiculis consolati Deo et sanctis cius hic constitutis fi- deliter serviant et pro statu regni et sacerdocii I pariterque pro vivis atque defunctis Dei misericordiam exorare valeant. Iuxta apostolicam enim sententiam -iustum et rationa- bile est ut qui ýcclesig serviunt de )rcclesia et vivant-. hec autem sunc que ad predicto- rum fratrum prebendam dedi et ordinaýi: in primis villain de Mclereto cum omnibus fi- nibus et pertinentiis suis, scilicet cum villa Sclavorum que similiter dicitur Meleretum er Palmata et Ronca et Ronketes cum agris, vineis, praris, pascuis, cultis cc inculcis, silvis et venatio(nibus usque ad silvam Sancti Laurenrii et usque ad villam que dicirur Anto- nianum et usque Feletas et usque Bizinis et usque ad villain Sancti Stephani et usque Cleuian. similiter et villam de Castellone et dc b-tursiano cum finibus et pertinenciis suis, Ia villa Sancti Andreg usque ad villam qug dicitur Gonarium et usque ad silvam cum omnibus redditibus suis, cum agris, vincis, pratis, pascuis, cultis et incultis, cum paludibus et silvis, cum venationibus, cum aquis aquarumve decursibus, cum molenpi- nis et piscationibus eis trado atque confirmo; villam etiam dc Mariano et villam de Car- linis et villam Sancti Georgii cum omnibus redditibus suis, una cum omnibus finibus et pertinentiis suis, cum campis, vineis, pratis, pascuis, cultis et incultis I cum aquis aqua- rumve decursibus ac molendinis et insulis a mari et a flumine quod dicitur Cornium usque ad aquam que dicitur Arvuncus, cum paludibus et piscationibus, cum silvis et vc- nationibus, mihi et successoribus meis omni utilitate sublata, eis I perperualiter haben- das concessi. trado insuper eis in omnibus supradictis beneficiis comm 4cclesias baptis- males cum cappellis sibi pertinentibus et ut prepositus comm de ceteris eis largius mi- nistrare valeat, ipsas gcclesias ad suam utilitatem I ordinet et habeat. similiter in Foro Aquilegensi XXX. stationes et in Portu Piri XX. eis concedo et ad eorum servicium vel utilitatem dispono, eorum itaque orationibus me committens ut pro salute mea tam ani- mg quam corporis et ut pro vivis atque I defunctis Dei misericordiam fideliter deprecen- tur. Eos sub testimonio er precepto Christi devotus commoneo. successores quoque meos in Christo humiliter peto er moneo, ut quod ego tam pro comm quam pro mea sa- lute ordinavi, Dei timoris pariter er amoris I et sup memores salutis minime infringant, sed scientes pro male faais penas, pro bene factis premia suscepturos, omni tempore ra- tum et stabile esse permittant. Rogo insuper cos ur locum isrum et fratres sic misericor- diter tractent sicut Deum I er sanctos cius cupiunr habere propicios. Quod si aliter quam disposui de omnibus prenominatis rebus, quod nec spero nec cupio facere voluerint, ha- beant sanctam Mariam et omnes sanaos a me hic posiros accusatores in die iudicii et cum qui est sanctus sanctorum Christum I iudicem. si vero alle quelibet persone hoc a me factum infringere vel turbare et aliquo ingenio aut violenria mutare presumpruose me factum infringere vel turbare et aliquo ingenio aut violentia mutare presumptuose temptaverint, sub anathemate positi corporis et anime duplicem penam percipiant, cor- poris quidem ut psalmista I ait: Weniat mors super illos et descendant in infernum vi- ventes», animg vero ut in die iudicii perpetua dampnarione cum Anania et Iuda tradito- re Domini sine fine dampnenrur. Quod ut verius credatur et diligenrius observerur,

(a) eiusdem nell'intcriinco.

Page 19: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

21

DOCUMENTI

hanc paginam per manum I Bertaldi notarii scribi precepi atque sigilli mei impressione insigniri feci. Actum in eadem ecclesia anno dominice incarnationis millesimo tricesimo primo, indictione . XIIII., . 111. idus iulii, residente domino *Iohanne* apostolico in urbe Roma, regnante ( vero Chonrado imperatore augusto imperii sui anno(°). V., pontifica- rus autem eiusdem domini Popponis anno . XII., residentibus autem duobus Romanis pontificibus cum ceteris predictis episcopis et clericis, adstante Walperto advocato cum reliquis laicis I huius scclesip fidelibus, peracta consecratione, expleris missarum sol- lempniis. Ego predictus Poppo huius sanctp Aquilegensis 1<cclesip patriarcha gaudens et exultans et Deo gratias agens, qui non meis meritis sed secundum magnam misericor- diam in bonis adimplefverat desiderium meum, coram cunctis astantibus hanc cartulam ordinationis meF sancte Dei genitrici Marip sanctisque martyribus Christi Hermachore et Fortunato obtuli cc propria manu subscribens omnes adstantes episcopos cum I Wal- perto advocato et quibusdam laicis subscribere invitavi ac sic predictis fratribus perpe- tuo habendam et possidendam propria manu donavi. + Ego Poppo sancte Aquilegensis )rcdcsie patriarcha propria manu subscripsi. + Ego lohannes ( Romane )<cclesig cardi- nalis episcopus subscripsi. + Ego Dodo similiter sancte lrcclesig Romane cardinalis cpiscopus subscripsi. + Ego Aistulfus sanctp lrcclesie Patavine episcopus subscripsi. + Ego Wodalricus Dei gratia Brixianus episcopus subýcripsi. + Ego Azo episcopus Civi- tatis Nov; subscripsi. + Ego Wodalricus Petenensis lrcclesig episcopus subscripsi. + Ego Rotharius sanctg Tharvisiensis ýcclesip episcopus subscripsi. + Ego Wodalricus Tridentinus episcopus subscripsi. +. Ego I Hezemannus Belunensis episcopus subscrip- si. + Ego Rigizo Feltrensis episcopus subscripsi. + Ego Helmingerus Cenetensis epi- scopus subscripsi. + Ego lohannes Polensis episcopus subscripsi. + Ego Adalgerus Tergestinus episcopus subscripsi. ( (S) Signum manus Walperti advocati. (S)Signum ma- nus lohannis vicedomini et Bertaldi fratris eius. (S)Signum manus Hermenardi et Tegin- zonis fratris cius. (S)Signum manus Seniorelli et Zopoli. (S)Signum manus Aldini (S)Si- gnum manus Sivvaldi. (S)Signum manus Martini. (S)Signum manus Penzonis. (S)Si- gnum manus Ov-va1di. (S)Signum manus Azonis. (S)Signum manus Gopponis. (S)Si- gnum manus Rodaldi. ( (S)Signum manus Tessine. (S)Signum manus Ingilfredi. (S)Si- gnum manus Ade.

(S)Signum manus Bertaldi notharii, qui hanc cartulam ex iussu domini Popponis reverentissimi patriarchg conscripsi atque complevi. (SI D)

Page 20: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 21: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

23

DOCUMENTI

2. (1090 -1105)

11 patriarca Vodolrico I, seguendo 1'esempio dei predecessori Enrico e Federico, dona a Giovanni abbate di S. Martino della Beligna la chiesa ei beni di S. Giovanni al Timavo con lo scopo di ripristinare in quel ce- lebre monastero, ormai da tempo abbandonato, il culto divino e una pe- riodica presenza dei monad (tav. VII).

Copia autenticata dal cappellano patriarcale Gernoto(181 ne! 1213: vedi piü avanti 0°9. U protocollo consiste ncll'invocatio verbale: «In nomine sancte et individue Trinitatis». Dal plurale

maiestatico dell'arenga, the richiama motivi evangelici, si passa alla narratio in prima persona introdotta da

"Quare ego Wolricus patriarcha» e quindi alla dispositio (. Eandem igitur ecclesia... »). La sanctio minaccia la scomunica ("anathernate percussus») eil giudizio di Dio (-Deo in die iudicii respondeat»). U testo si conclude con la formula di corroboratio the menziona I'apposizione del sigillo ("sigilli nostri impressione»). L'escato- collo comprende una serie di sottoscrizioni a partire da quella del patriarca (. mann propria subscripsi») e 1'e- lenco dci testimoni.

Edizioni: DE RUBEIS, Monumenta..., 551-52; G. G. LIRUTI, Notizie delle tose del Friuli, V, Udine 1777,274-75; P. KANDLER, Codice diplomatico istriano, sub a. 1085.

11 Liruti, riprcso dal Kandler, data il documento "1085 circa». Peril De Rubeis (Afonumenta..., 552-53) sarebbe invece poste fore al 1089 perchb in tale data si incontra ancora un Nicol6, vescovo di Cittanova, in- sect di Alessandro qui ricordato (cfr. anche F. BABUDRI, Ruolo cronologico dei vescovi di Cittanova d'I- stria, Trieste 1909,58-65). Terminus ante quern Z il 1106, anno in cui appare ]a prima volta Rivino vescovo di Concordia al posto di Rempoto sotto citato: A. von JAKSCH, Monumenta historica ducatus Carinthiae, 111, Klagenfurt 1904, n° 535.

In nomine sancte et individue Trinitatis. Quoniam in vineam Domini Sabaoth di- vina vocatione cultores accessimus, oportet ut spinas et tribulos extirpantes, in eiusdem vinee propaginibus vigiýanti studio desudemus, ut illum remuneracionis eterne dena- rium vel novissimum percipiamus. Quare ego Wolricus patriarcha considerans eccle- siam Sancti Iohannis de Timavo, nominatissimum I quondam monasterium, prorsus desritutam suisque iacentem in ruderibus atque ipsam laicali servituti omnino subdi- tam, locum sanctum sub prisca religione reformare decrevi. eandem igitur I ecclesiam cum omnibus appendiciis suis, a flumine qui vocatur Pontecla usque a valle de Catyno, campis, silvis, cultum et incultum, palludibus cum totis fluminibus et molendinum et villa que vocatur I Malchina Sedla, tibi Johannes abbas tuisque successoribus do atque trado perperuo et inviolabili iure, quemadmodum antecessores mei Henricus silicet et Fredericus patriarche antecessori tuo Alberico abbati, I ut sit cella tui mon(a)st(erii) que constructa est in honore Sancti Martini confessoris Christi Belenie, quatinus et divini servicii celebritas ordinatis ibi quibusdam a fratribus perpetuo consistat I et ipsis mo- nachis, quoniam Belenia locus infirmus est irruencium egritudinum, aliquod sit ad tem- pus effugium. Quod si quis hanc tradicionem evacuare presumpserit atque eandem cel- lam aI iure tuo vel successorum tuorum aliquo modo subripere temtaverit, anathemate percussus, Deo in die iudicii respondeat. Quod ut verius credatur sigilli nostri impres- sione insigniri I fecimus. Ego Wolricus patriarcha huic decreto a me facto manu propria subscripsi. Ego Rempot Concordiensis episcopus subscripsi. Ego Alexandre Nove Civi- tatis episcopus sub(scripsi). Ego Petrus I Petenensis episcopus sub (scripsi). Ego Wolri- cus prepositus er archidiaconus sub (scripsi). Ego Arnoldus prepositus sub (scripsi). Ego

IS) Su Gernoto, appolano del patriara e canoni- co di alquilcia, ricordato dal 1213 al 1218: A'ctro. 'ogium rlquilcitr. sr..., 98.

Page 22: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

24

DOCUMENTI

Adam decanus subscripsi. Ego Ravinus presbiter sub(scripsi). Ego Perro presbiter subscripsi. Ego Bonefilius presbiter sub(scripsi). Ego I lohannes presbiter sub(scripsi). Huius rei testes sunt: Albertus comes Foroiuliensis, Dietericus vicedominus, Henricus, Hermenart, Iohannes, Iohannes, Adalbertus, Andreas, Bonus, Marquardus, Andreas, Pappo, Almingerus, Krimold.

Page 23: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

25

DOCUMENTI

3. (1093 circa? )

Il patriarca Vodolrico I conferma ai canonici di Aquileia 1'avvocazia sui beni della Chiesa Aquileiese, ceduta agli stessi «pro remedio anime» dal fratello Enrico III di Carinzia (tav. II).

Originale membr. (mm. 390 x 305): Pergamenc Capitolari, vol. 1, n° 15 [A]. La pergamena e molto lo-

gora in corrispondenza delle pieghe e presenta due fori, uno dci quali si estende per otto righe di altezza. Va- tone rimasto attorno a un foro quadrangolare attesta la presenza di un grande sigillo cereo aderente ora per- duto. Saittura cancellcresca. Sul dorso -Can(a) de placito advocatie"; segue in corsiva goticheggiante del

sec. XV: . quomodo Hcnricus advocatus recognovit advocatiam omnium bonorum ecclesie seu Capituli esse dicti Capituli ct renunciavit. Vl7l"; piü sotto di altra mano:  AA. X[IU". Lc lacune del testo vengono ricostrui- te secondo le copic autcrtticate del XV secolo: Udine, Archivio Capitolare, cod. 42, f. 14r (B) e cod. 43, f. 14r [Bt].

11 pro: ocollo consiste solo in una duplicc invocatio, simbolica (chrismon) e verbale . In nomine sanaE et indhidue Trinitatis". II testo e` formato dalla notifrcatio (-Notum sit omnibus.... ) seguita dalla narratio (-qualiter Hcinricus... -) che si conclude con una particolarc formula di ammonizione nei confronti dei suc- cessori (-dominos successores nostros diligcntcr admonemus... ") e dalla corroboratio. Nella parte finale c'6 la subscriptio autognfa del patriarca preceduta da una croce e 1'elenco dci tcstimoni aggiunto da altra mano nello spazio rimasto libcro prima c dopo la subscriptio del patriarca.

Edizioai: UGHELLI, lulia sacra, V, 68-69; DE RUBEIS, itlonumenta..., 599-601; JAKSCH, bionu- menta histonca..., 111, n° 532.

Per quanto riguarda la datazione del documento con relativa bibliografia si rimanda a K. E. KLAAR, Die Herrsch.: jt der Eppnuteiner in Kirrnten, Klagenfurt 1966 (Archiv für vaterländisce Geschichte und To- pographic, 61), SS-56, n° 74; cfr. anchc SCALON, Necrologium..., 19-23.

(C) In nomine sanaF et [indi]vidue(')Trinitatis. (b)4 Notum sit omnibus Christi fide- libus tam futuris quam presentibus in vinea Domini Sabaoth cooperantibus, qualiter Heinricus sana4 Aquilegiensis ( ýcclesi; qu; constructa est i[n h]onore(c) sana4 xMa- ri4j virgins sanaorumque martirum Christi Hermachore et Fortunati advocatus, inspi- rante Deo a quo bona I cunaa procedunt, qui novit q[ui s]unt(l) eius, novit qui predesti- nati sunt ad gloriam, qui predestinati sunt ad flammam, ut D(avi)d penitens compunc- tus considekans etiam meliorem esse diem m[ortis] W die nativitatis, atque illud Salemo- nis adimplere non differens -Quod manus tua potest facere, instanter operare, quia I nec opus nec ratio erit apud infe[r]os(°) quo tu properas, eiusdem sanag ]<cclesig iusticiam recognovic atque pro amore omnipotentis Dci et remedio animV suF omnium- que succe+orum suorum, consentiente et collauda[nt]e(<) nec non et eandem sententiam confirmante Purchardo, eodem die advocato constituto, placitum advocatiq super omnibus bonis I prefat4 Aquilegiensis lrcclesiF attinentibus cum omnibus districtis, usi- bus et pertinentiis, intcgerrime in manu domni et catholici patriarchg Oudalrici eidem sanae Aquilegiensi I 1rcclesi4 tradidit, ita ut nullus advocatus amodo et usque in sempi- ternum inibi placiter, sed fratres dign[e et] (d) religiosq atque devotq Deo iugiter servien- tes perpetuo I et inviolabili iure habeant ita ut orationes eorum in quas me cum omni ca- ritate unanimes receper[unt fide]liter(°) habeam, quibus salvari firmiter credo in corbore er in anima. Q[ui vencrabilis patriarcha g]audens(O super his quF ex iusta [et bona]tg) vol[untate prediai fratris sui](9) Heinrici advocati ad laudem et gloriam I sanctissim4 Aquilegiensis IYcclesig fie[bant]("l

, accepta in se potestate communi conventu, libito cons[ensu ... et vol]untate(i) cleri cc populi eiusdem sanct4 Fcclesiq fidelium I scriptis

(a) l.. cerAao. e dr. r perra.. ewa ir cn+ru, 'naaLent. a .G riu piera trrtiufe. (b) In nominc - Trinitatis aggi.. nto nel n. argine a.. periore in ca- rttaeri p. i piur+L. (c) L; trca; nr de=3 perranuna. (d) Incbiostro tbiadito. (c) In corrispondenza delPencraio daze piegbc ors--b.. iaL e . eri. Cl: r a. /:. w cie ü i: v=a saG rtgbe safwnti. 8eA lexgono rcccpcrint. (Q Strappo in corrispoa3rn; a data pitga ori: - axL.: r dr: a pe. janui. a. (L) ,

f. reýro deiJ prgarte... s. (h) Strappo deza pergamnu in corrispondan:. t delfincrocio deze pie- lbc. W Foro .. r: a rrrrc.. n. c 6ed) LIXow. r axiscnw ei roluntate.

Page 24: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

26

DOCUMENTI

commisit. Qua propter d[ominos su]ccessorest')nostros diligenter admonemus et humi- liter fideli[terque r]ogamust6j cr petimus ut quod, in primis pro iusticia deinde I pro amore omnipotentis Dei et pro salute [an]imarumtctnostrarum a nobis factum est nullo modo infringant, sed [scie]ntes(c)se cinerem esse et in pulverem reversuros propria' ma- nu corroborantes omni tempore esse permittanr. Quod si alirer, quod absit, cont[ra spem]t°) et fiduciam nostram salutis suF obliri fccerint, ( sir in eis ultio divina pro re- med[io](°)vitg gterng, dans eis supplicium mortis perpetuc. Quo[d ut](d)verius credatur, proprio sigillo subter insigniri I iussimus. Hi sunr tes[te]s: t'}Purcardus frater Purcardi advocati et filius eius Purcardus, Heinricus de Guriza, Wilelmus, I Hernos, Wa[b]o(e), Andreas, Rantolfus et filius cius Frider[i]custe; Astaldus, Marcuardus fratcr Andree. tO + Ego Oudalricus patriarcha manu propria subscripsi. (s) Fridericus de Tengilo, Atzo, Otto de Pisinc, Dietricus vicedominus, Bertoldus et frater cius Wernerius, ( Oudalricus, Hermenardus, Iohannes, Adalbertus, comes Wotiscalcus. 013

(SI D)

(a) Strappo dsBa pergamena. (b) Foro tvfla pergamena. (c) Strappo aei: s pcrganc,. t- (d) Foro mIL pýrg wc. (c) Strappo nella pcrgamena. (() Hi suns tascs- &ataAadraaggiratodealtrrsas,. a (g) f Ego Vodalticus. wbwTý iottouri; iaa autograja del patriarca. (h) Ftidericuc - Wotiscakus susr. e mswo cbe iu segaato ( preccdc. 5 teamKari.

Page 25: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

27

DOCUMENTI

4. (1120 circa).

11 patriarca Vodolrico I, in occasione della consacrazione dell'altare di S. Croce, dona alla chiesa di S. Giovanni al Timavo, soggetta alla giu- risdizione del monastero Aquileiese di S. Martino della Beligna, la pieve di Marcelliana e vend mansi (tav. X).

Copia autcnricata ad Aquilcia da Bonincontro «scriba«091 della Curia patriarcale 1130 ottobre 1243: ve- di piit avanti n° 12.

11 protocollo consiste nella sola invocatio vcrbale: «In nomine sanae et individue Trinitatis«. L'intitula- tio fa parte dell'arettga che sviluppa due motivi evangelici («Ego quidem Wodolricus Dci gratia Aquile- gien(sis) Ealcsic pattiarcha, considcrans... "). 11 tcsto prosegue con la narratio («Ego vero hanc... «), la dispo- sitio (-Hoc ago co. zscaando... "), la minatio («Rogo itaquc... «) nei confronti dei successori che osassero vio- larc fe disposizioni qui contenute; manca la formula di corroboratio. L'escatocollo b formato nell'ordine dal- I'denco dci testimoni, dalla subscriptio del patriarca («manu mea subsaipsi«) e dalla subscriptio di Marquar- do "notarius et capolanus«f201 che scrisse il documento per ordine del patriarca.

Edizioni: DE RUBEIS, Monuntetrta..., 553-54, LIRUTI, Notizic delle cose.... V, 277-78; KANDLER, Codice diplomstico Istriano, sub a. 1120.

Quanto mal attendibile la datazione proposta dal Liruti e ripresa dal Kandltr. Vodolrico I patriarca «iam in satcaute positus" muorc net 1121 (Necrologiu»t Aquileicnse..., 373-75); d'altra parte sia «Otto Concord'tctuis episcopus« sia -Andreas episcopus Novecivitatis» sono ricordati nel 1119 (per il prima dr. UGHELLI, Italia sacra..., V, 328-39; E. DEGANI, La diocesi di Concordia, Brescia 1977,184; per il secon- do Dc RUBEIS, diottwncnta..., 547; PASCHINI, Storia del Friuli.... I, 237 n. 19).

In nomine sanae et individue Trinitatis. Ego quidem Wodolricus Dei gratia Aqui- legien(sis) Ecclesie patriarcha, considerans quia regnum celorum vile cum comparatur, verum percarissimum cum possidetur existit, apud memetipsum compensavi quaNter huius felicissime hereditaris vel ultimam portionem possem adipisci, occurrit ilico mihi illa evangelica vidua que, proiectis duobus in gagophylatium minutis, a Salvatore me- ruit audire: Amen dico vobis quia hec vidua plus omnibus dedit, nam quod I habuit to- rum dedity; igitur quia hec cum bona voluntate proiecit, secundum sententiam Domini per hoc tantillum munus celeste regnum feliciter comparavit. Ego vero hanc non per omnia, set ex parte sequi desiderans ecclesie Sancti Johannis de Tymavo que I sub regi- mine abbatis Belinien(sis) est, quedam beneficia contuli et pro dote tradidi. est autem il- le locus ob reliquias sanctorum ibidem requiescentium honorandus omnibusque chri- stianis venerandus; quem eciam locum antecessores mei non mediocriter I diligentes, ex antiquitate destructum diligenter renovaverunt et cum ecclesie Sancti Martini et eius- dem abbati tradiderunt: quod et ego probo, laudo et confirmo. Hoc ergo consecrando altare Sancte Crucis in eadem ecclesia, plebem Marcilianam pro [dote trado] (') ac dein- ceps mona[chi]s(b)[De]otb) ib[i]d[em](b) s[ervi]entibus mancipo; (<) insuper decem mansos quos a Mengynardo de Guriga pro benefitio fratris sui Engelini a me sibi traditos a[cce]pi(d) in loco qui Ortuwin dicitur, eidem ecclesie super Sancti I Iohannis altare tra-

(a)ldacr. kie A an. i: : ). Docc sra. iu : rtjwu i! Liroti e ii' KandGr, mnrtrc il De Rubxis irgge dimidio. (b) Alaccbie di umid, e3. (c) J la rbie di a. raaLÜ e p. : rdo fora  r 1 perylamnu. Alancipo &w)no sia i) De Ru6eis, sia Liruti e Kand(er. (d) ASacchic di umidit3 e foro nr :a jýrrtnntaa.

19)Bonincontro, anonioo di Aquileia, -curiae 20)1`farquardo, notaio e cappellano del patriarca nostrae scriha et notarius» dal 1239-43, suo- Vodolrico 1: BIASUTTI, Afille anni..., 29. Da assivamente prcposito di S. Pietro di Carnia: identificarsi probabilmente con it"tliarcoardus BIASUITI, Mille 3S; F. QUAI, La se- can. * ricordato net Necrologio di Aquileia it 14 de cpiscopsk dcl Forunt Iulium Carnictun. novembre: Necrolosiunt Aquileiense..., 350. Udine 1973,170-71.

Page 26: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

28

DOCUMENTI

do. decem quoque mansos quos a marchione Engelberto pro sacrilegio quod fideles sui per incendium ecclesie in Carniola commiserant rcccpi, similiter Sancto lohanni tribuo in loco qui dicitur Gradisca. Rogo itaque, rogando moneo, monendo obtestor, I obte- stando vinculo anathematis stringo, ne aliquis successor mcus hanc meam donationem infringere presumat, immo cundem locum ama et diligat et quantum valet pro Del amore exaltet. Huius autem rei testes sunt: Otto Concordiensis episcopus, Andreas episcopus Novecivitatis, Hermannus capellanus, Johannes vicedominus, Oudelsalchus, Meginhardus, Wernherus, lonam. Ego Wodolriau patriarcha iam in senectutc positus manu mea subscripsi. Ego Marquardus notarius a capellanus iussu domini Vodolrici patriarche hanc cartam scripsi.

Page 27: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

29

DOCUMENTI

S. 1180 aprile 3, Padova.

Vodolrico II patriarca aquileiese e legato della sede apostolica, su istanza del canonico Romolo rettore delle scuole, concede al decano Liutprando e ai canonici della cattedrale di Aquileia di celebrare in forma solenne ]a festa di s. Maria Maddalena, assegnando a questo scopo una bottega nel Foro con l'affitto di una marca e sedici denari (tav. III).

Originale manbr. (mm. 21.0 x ISO): Pergamcne Capitolari, vol. 1, n° 16. Stato di eonsetvazione buono. NcIla pane infcriorc c rimasta la funicella di canapa cui era appeso il sigillo ora perduto. Minuscola di transi- zione can de<nenri a. naellacschi del eappellano patriarcale CorradotZtl. Sul dorso dells pergamena breve re- ges~o in saittura notarile del sec. XIV parzialmcntc sbiadito: "... Romuli dc festo sancte Marie Magdalene-; scgue di mano del see. XVIII: -Breve patriarchC Vuolderici pro solemnitate festi s. Mariae Magdalene cele- braadi. 1180. N. La. 'XII (csnullsto con tratto di pcnna c sostituito da 47); piü sotto: "B. B. B. N. >=V1I.:

II pro: a: allo di questo privikgio, privo ddl'invocatio, si apre direttamente con i'intitulatio scguita dalla ir. scrip:: o e dalla fonanuLs di perpetuiAl. Nel testo In parte dispositiva, lcgata all'arenga con un "eapropter", eomprrnde anche la r-rra: io cd i: scguita dalla cormboratio. Gli elemenri dell'escatocollo sono nell'ordine: elcaco dci tatimor. i, dsatio e subscriptio del notaio patriarcale ("patriarche capellanus").

Edizioni: I. F. NLkDRISII3S, Sancti Paulirri Patriarche Aquilciensis opera, Venctiis 1737,264; J. P. MIGNE, PL 99 (1951), 635-46.

Oudalricus Dei gratia sanae Aquileg(ensis) ecclesiF patriarcha, apostolic4 sedis le- gatus. Dilecris in Christo fratribus Liupranldo decano ceterisque eiusdem ecclesie cano- nicis tam futuris quam presentibus, in perpetuum. Si iustas ct honestas eorum l petitio- nes prompta benignitate admittimus, quorum fides et constantia circa sanaam Aqui- leg(ensem) er. clesiam et persolnam nostram multiplici rerüm"claruit experientia et ipsos ad devotionem nostram ferventiores reddimus l et aliorum hoc considerantium animos ad senicium Aquilcg(ensis) ecclesiq spe condigne retributionis accingimus. I Ea propter karissimi fratris et capellani nostri et concanonici vestri magistri Romuli, cuius circa nos et ecclesiam nostram l et fides copiosa et grata admodum existunt merita precibus annuentes, quas humiliter et devote l nobis porrexit, statuimus er presentis scripti privi- legio sanctimus ut festum beatF MarijA-fagldalenF, quam idem frater noster magister Romulus in specialem, ut moris esse solet, patronam elegit, quod I hactenus in ecdesia nostra sollempniter celebrari non consuevit, deinceps novem lectionum officio dilligen- ter et sollempniter celebretis. quod licet in antiqua consuetudine ecclesiF nostr4 non fue-

rit, dine tarnen et debita devotione statuenda sunt er admittenda que ad venerationem sanctorum Dei et l presertim beatissim4 Mariq 1\Magdaleng spectant obsequia. quam etsi ceteris supernis civibus exl: ellentiorem non duxerimus, prima tarnen dominicF resurrec- tionis exririt prenuncia et per suq coný, ersionis et penitentiae exempla nobis, qui pecca- torum mole tenemur oppressi, potissima divilnq clementiq premonstrat indicia. ad peti- tionem quoque pretaxati magistri Romuli, statio}nem quam in Foro Aquileg(ensi) a no- bis tenebar er possidcbat, quam inpresentiarum Bertlottus Venctus l per ipsum tenet, cuius fiaum cst una marca et. XVI. den(arii) friesac(enses), vobis habendam et possi- dendam ( lure proprictario conferimus, donamus et presenti privilegio communimus, Ira videlicct ut in prefato l festo sancte MariF Magdalene de predicto ficto servicium in-

tegrum habeatis et quod superfuclrit, in die anniversario obitus sui, ad commune com- modum expcndatis. Quod ut vcrius crcldatur et perpctuis temporibus firmum et incon-

2I? Corndo. cappolaao dd parriarra Vodolrico H. rimrtiaro dal 1176 21 1181: $G15U'Cfl, ldille.: r. r. i..., 30.

Page 28: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

30

DOCUMENTI

vulsum permaneat, nec alicui successorum nostrorum immuta}rc aut perturbare liceat, presentem inde paginam conscribi er sigilli nostri impressione insigniri iussikmus. Testes sunt Girardus Paduanus, ... ý"ý Ionathas Concordicrtsis, Johannes Emonensis cpiscopi, Herrebnannus Gurc(ensis) elcctus, magister Dominicus, Reginhardus capellani, Here- mannus Aquileg(ensis) thesaurarius, I Bertoldus de Alb(ar)o a alii multi.

Actum PaduF, anno dominic; incarnationis millesimo . CLXXX., indiaionc

. XIII., . 111. die intrante aprili. Ego Chuonradus domini patriarche capellanus ex mandato ipsius hanc cartam

scripsi et dedi. (SP D)

(a) Ratura.

Page 29: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

31

DOCUMENTI

6. 1181 febbraio 3, Aquileia.

Vodolrico II patriarca, in qualitä di legato della Sede Apöstolica e vescovo metropolita, impone al Capitolo Aquileiese le regole della vita comune, stabilendo contestualmente che tutte le rendite capitolari, comprese quelle del preposito, siano amministrate a comune utilitä dei canonici (tav. IV).

Originale manbr. (nun. 465 x 450): Pergarrtent Capitolari, val. 1, n° 18. Stato di conservazione buono. Aclla pane inferiore dclla pcrgamcna rimanc la funialla di scta giallo"rossa del sigillo ora perduto. Scrittura canallcresca dd cappolano patriarcalc Corradotuº. Sul dorso in scrittura norarilc del sec. XIV: "Privilegium dc vita communi ; stgtre in corsiva umanistica: "Privilcgiunt dc vita communi" "a quod canonicus possit pre- bcr. d: m pro anima ir. diare", "118 1"; piit sotto: "AAA, n° 1" c il numcro "XIII".

La cost: tu: or. r F.: tri.. "rrsk si apre, scnza irrt"ocatio, con la intitulatio seguita dalla irscriptio e delta jor- rr. uLa di pcrpttfi::. Al, "artr:

jga scguc dircttanuntc la dispositio introdotta da "capropta" c comprcndente un acoatno di r "rrstio (-ad honcs: iorent... rcduccrc cupicntcs-). La sanctio c duplia, negativa c positiva, c ter- mim can uns formula di apprtc.:: iortt (-Amcn-). 11 documcnto L privo delta corroboratio. ICell'cscatocollo vcx: gono ncli'ordiac eknco dei trstirrsoni, datatio scguit. t da u» -fdicitcr- e subscriptio dcl notaio patriarcale (+patriatcitc capolanuv).

Edizioni: DE RIlBEIS,, tilor. umtr: ta..., 621; CAPPELLETI'I, Le Chicst..., VIII, 257-59.

: Dudalritus Dci gratia sanae Aquilegensis ecclesie patriarcha, Apostolice Sedis le- gatus. Dilectis in Christo fratribus Liuprando decano ceterisque canonicis eiusdem ec- clesic tam futurist I quam presentibus, in pcrpctuum. Ad regimen cc ministerium sanae Aquilegiensis eoclesie Deo dispcnsantc vocati, si decorem domus Dei diligimus, si ea que religions sunt I cc honestatis in ipsa vcl instituta confirmamus vel neglecta institui- mus, ab ipso profeeto pastoralis sollicitudinis premium expectamus et I laborum, qui pastor vere ac singulariter bonus, omnium est retributor et corona pastorum. Eaprop- ter filii in Domino karissimi, qui sancte Aquileg(ensis) ecdesie faýcies et decor vultus eins esse debetis, ad honestiorem vite ac discipline statutn auctore Domino vos reducere eupientes, auaoricate domini Alexandri pape III et Iegatiof nis qua fungimur necnon et metropolitica qua vobis et sancte Aquileg(ensis) ecclesie presidemus, staruimus cc in perpetuum confirmamus ut de cctcro in communi vita I maneatis, in eodem dormitorio

simul omnes dormiatis et in codem refeetorio cibum pariter omnes capiatis, nec extra commune refectorium alicui vcstrum cibus sive potus I ministretur, nisi forte aliqua fue-

rit infirmitate dc. ýtentus vel necessitate minutionis seu gratia hospitum ex licentia decani defuerir. decernimus ctiam ur tu dipecte in Christo (rater decane tuique successores er magister scolarum, qui nunc est et qui pro tempore fucrit, simplicem in victu et dupli-

cem in vestitu prcbendam habeanr, omnes I canonici ubicumque fuerinr absentes ea quF

pro vestimentis provenirc debuerint percipiant. si qui vero ex cortidianis canonicis gra-

tia studendi scolas adiverint, I ca que pro vestibus dantur communiter cum aliis fratri-

bus cc insuper gratia speciali dimidiam marcam annuatim obtineant. statuimus preterea

ut omnia bona tam ca que dc prcpoýiitura, videlicet dc ecclesiis er prediis, quam ca que dc obcdicntiis provcniunt, in communes usus fratrum redigantur, utilitati vestre modis

omnibus profutura. vasallos vero cc ministckialcs et beneficia ipsorum ad usus prcpositi

2.? jCorrado riaards: o cv.:. c cappcllano dcl pa" aiarca Vodo'. riao ll da1 I l76 al 11 S 1: cfr. not. t 21.

Page 30: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

32

DOCUMENTI

qui pro tempore fuerit reservamus, omni iurisdictionc, potestate et utilitate in bonis vestris, gcclesiis scilicet et prediis, ci sublata + nullius prcdccessoris nostri privilegio ob- stante. sane quicumque vestrum Domino vocante de hoc mundo migraverit, liceat ci prebendam suam pro anima sua cuicumque volucrit ad anni I circulum dimittere. Quo- cumque igitur in futurum persona huius nosu4 institutions paginam pcrturbare scu quoquo modo immutare attemptaverit et ca quq honestatis injntitu statuimus quietc in suo statu manere non permiserit, a communione sacratissimi corporis ct sanguinis Icsu Christi aliena fiat er iram omnipotcnris Dci et matris misaicordiF I sentiat, tradita Sa- thana in intcritum carnis ut spiritus salvus sit in die Domini, nisi resipuerit, et quod illi- cite presumpserit congrua satisfactione expiaverit. omnibus autem I cidem constirutioni nostra suam firmitatcm conservantibus, sit pax et gaudium in agnitione Domini nostri Iesu Christi et revelatione iusti iudicii Dci. amen.

Acta sunt hec consilio vencrabilium suffragancorum nosuorum Wernhardi Ter- gestini et lustinopolitani, lonath4 Concordien[sis episcoporum, Goltefridi(')Sextensis ct Walchuoýnis Beleniensis abbatum et totius Capituli communi assensu et voluntatc. anno Dominica incarnationis millesimo ccntesimo . LX? h'X°I., indictione . XIIII., tercio die intrante februario Aquilegie. felicitcr.

Ego Chuonradus domini patriarche capcllanus iussu ipsius et petitione canonico- rum Aquileg(ensis) ecclesi; hanc paginam scripsi et dedi.

(SP D)

(a) Foro della pergamena.

Page 31: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

33

DOCUMENrT'I

7. 1184, Aquilcia.

11 parriarca Gottefrido, su richiesta del decano Liutprando e dei ca- nonici, dona at Capitolo di Aquileia In pieve di Rive promessa dal prede- cessore ýFodolrico It, confermando inoltre i diritti dello stesso Capirolo Aquileiese sulla villa di IMuzzana, il cui possesso era stato contrastato da Enrico da Malisana e aggiungendo di suo un manso a Trivignano (tav. 1').

Originale racrwbr. (nun. 420 x 340): 1'cr}; amscnc Capitolari, vol. I bis, n° 3. Pcrgamcna un po' consunra con alsa: ni fors: r. l: r. i in conispondcnta dcllc pict; hc. Kclla pane infcriore restano i tagli dove cra inserira la fu-

niadla o Ii s: riswioli:.. a pngamaucra dcl sil; illo ora pcrduto. Saittura canccllcresca del nor: io patriucale Al- daicotýs. Sul dorw un rr;,, a: o in saittura notarile del sec. XIV: . Donatio facia Capitulo Aq(ui)lcgen{si) per dox. iauta Gajte; fridan patriarch. tnt dc plcbcm de Ripis dc villa Alutanc ct uno manso in Trivingiano, qui ftu: dosiini AIS: hie"; di altra mann: . Rr,; istratum per mc Alcxandrum notariumt='1 sive transttiptum All

. V..; segue: -1164o. "\° XIX F". Lc lacunc del tcsto vcngono ricostruitc snrondo Ic cnpic autenticate del

XV sczolo: Ud: s-c, Archisio Capitulate, cod. 42, if. 23r-24r c ctnd. 43, if. 22v-23v.

11 pro: oco»ro di r,.: es: o privite;; io patriarcale c privo detl'irst-oc. uio e si apre diratamentc con l'ir.: ituL-tio,

srguita dalta ir. us: f, ̂ , 'o e dslla forrr. uis di pcrpctuil. l. All'arcrr}; a srt; uc In dispositio introdotta da "eapropter"

e oomprcada: c is r -n: r. o (-pctitionibus vcatris... complcrc dcsidcnntcs"). Alla corroboratio, in qucsto do-

a; neato, fa scguito u. 1 ultcriorc ditposstio ("Preterca proprictatem".. confitmamus habcndam"). Lt pani del-

1'esc.: lo+Cßllo so. zn r: e)fordinr. wus: io, subscription de) noraio patriarcalc ("patriarche eapcllanus") c l'clcr. co

4C: wus: im: o «". Ediziuni: UGHE(. U, l.: lis rarra, V, 75; 1)li RUBEIS, Al o»untn: ta..., 629-31; CAPPELLETTI, Le

Cbitx..., Vlli, 261-62.

: Gotefridus Dei gratia sancte Aquilegensis sedis patriarcha. Dilcctis fratribus

Lu: brando cctcrisquc ciusdcm scdis canonicis tam presentibus quam futuris, in perpe- tutlm. Pontificalis officii sollicitudo quain Domino disponentc gcrendam i suscepimus licet indigni, nos hortatur, ammonet cc inducit ut ecclesias Dci, casquc presertim que sub oculis providentie nostre stunt constitute et spcciaýiter sanctam Aquileg(ensent) Ee- dcsiam, quc prc aliis nomen ltcrcditavit ct magistcrii officium ct dignitatis gloriam me- tuit obtincrc, nccnon cc frttres in eadcm sub I Christi nomine militantes paterne diligcn- tie fovere debcamus affcau cc non solum ca que ab antecessoribus nostris prediais fra- tribtu eollata nt3scuntur, eonfirm: tre, conscrvarc cc protegerc dcbcmus usibus corum merito profutura, qui Dco cc sanctis cius in ipsa ccclcsia die noctuque descrviunt, verum etiam ex faculkatibus, quc nostris ct succcssorum nostrorum usibus debentur, suis indi- gentiis ubcra eonsolationii prcbcrc. Laproptcr fratres in Christo karissimi L(uprande) decanc ctI vos univcrsi ciusdcm sancte ntatris nostrc Aquileg(ensis) Eeclesic Canonici, petitionibus vcstris cc precibus, ut ratio pt)stulat, aurcm benignam porrigcntes etI vota karitatis vcstre in omnibus condigno cffectu complcrc dcsidcrantes, plebem de Ripis, quam dominus pacer ct prcdeccssor noster Oudalricus rtcrne mcmo}ric vobis conferre promisit et disposuit, cum capcliis, quartisiis, dotibus cc omnibus ad ipsam pertinenti- bus, vobis et per vos successoribus vcstris, qui pro tempore fuerint, lure perpetuo confe- rimus, tradimus a donamus cc patriarchali auctoritate confirntamus habendam. quali- tcr autem villam j vcstrant quc dlCttur Mumma ab tntpetittt)ne cc omni lure l'lenricl de

23)Aldcrico. upý. ̂cls:. o c r. sciio dcl patriarca 24)Alcmandro di llanolomco da Ccncda "curiac Goucfridodsl t is; It 1191 ciccs: liIASUT('l. patriarc}ialis acriba- dal 1386 al 1393 circa: ldi! tar. r. i..., 30. cfr. nota 17.

Page 32: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

34

DOCUMENTI

[M]alisana(') expedivimus, propter quam idem Henricus multa [m]ala(bl et incommoda

v+s et ecclesie [inferebat, presentis privilegii scri]pto(c) comprehendendum [d]uxi- mus(d) et successorum memorie relinquendum. dedimus utique memorato I Henrico sex mansos in villa [n]ostra(°) que dicitur Gonarium nomine reai feodi sub co tenore, quod nec sibi nec alicui heredum suorum aliquo tempore I ullius rei occasione aliquid iuris dc

predicta villa ab ipsius potestate omnimodo erepta petere licear, quam etiam villam vo- bis fratribus et suckessoribus vestris qui pro tempore fucrint taliter expeditam, ut supra legitur, confirmamus Domino protegente a vobis er successoribus vestris perpekua pace habendam et po[s]sidendam. (0 Ut hec autem perpcti firm[i]tatew nitantur et semper in- convulsa permaneant, huius scribti paginam communimus et corroboramus, quam si- gilli nostri impre[ss]ione(h) fecimus insigniri. Preterea proprietatem unius mansi iacentis in I Trivignano, quem nobis Matyas ministerialis noster resignavit et vobis contulimus ho[c ipso] M scripto vobis iure perpetuo confirmamus habendum.

Actum est hoc Aquilegie anno dominice incarna[tionis]11). MCLXXXIIII., indicrio-

ne. II. Ego Aldericus eiusdem domini G(otefridi) patriarche capellanus ipsius iussu hanc

paginam scripsi, sigillavi et dedi. Testes donationis predicti mansi sunt isti: Drudus Feltrensis et lohannes Emonen-

sis episcopi, Andreas domini patriarchae saccrdos capellanus, I Pataunus Terg(estini)

episcopi capellanus, Henricus de Flumesello et alii quamplures tam derici quam laid. (SP D)

a

(a) Piccolo /oro nella pergamena. (b) Strappo ne!! o perxamena. (c) Strappo e Jo» area ptrxamena in co»irponde, w dellt piga oriuontale. (d) Strappo ne11a pergamena. (c) Strappo in corrirpojnc; s deG pitta strtrcate. (0 Suappa drL's pertamt- na. (g) lnchiotlro sbiadito in corrispondenta dells piega srrtrte: e. (h) Ivfioatro sbu:. to. (i) Strapp. o tJoro ML's ptrxamt- na.

Page 33: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

35

DOCUMENTI

8. 1188, Aquileia.

Gottefrido patriarca di Aquileia conferma la composizione amiche- vole della vertenza insorta tra Witmaro abbate della Beligna e Stefano da

Duino a riguardo delle proprietä dell'abbazia nella villa di Mereto. (tav. VI).

Originale mcmbr. (mm. 350 x 405): Pergamene Capitolari, vol. I bis, n° 4. Pergamena un po' consunta in eorrispondenza delle pieghe. Nella parte inferiore sono visibili quattro tagli distanziati a forma di cerchio, in uno dci quali e inserita una sottile strisciolina pergamenacea dove era attaccato il sigillo ora perduto di cui I'alone rimasto perznette di stabilire 1a forma rotonda e le dimensioni. Scrittura cancelleresca del notaio pa- triareale AldericoI'S). Sul dorso il regesto in scrittura notarile del sec. XIV % quasi interamente sbiadito: «Pac- tum... "; seguono due note in corsiva umanistica; piü sotto: «B. N° XVI (poi corretto con XX? ).

Privo delrinvocatio, il protocollo comincia con I'intitulatio seguita dalla inscriptio e dalla formula di

perpetuit3. Dopo rarenga vcngono la notificatio in forma soggcttiva introdotta da «cuius rei causa» e la nar- ratio ehe recrpisce il tesco di una composizione o convenzione fra due parti entrambe soggette alla giurisdizio- ne patriarcale. Le parti dell'escatocollo sono nelrordine: elenco dei testimoni, datatio e subscriptio del notaio

º («patriarche notarius"). Edizioni: DE RUBEIS, blonumenta..., 633-35.

Gorefridus gratia Dei sancte Aquilegen(sis) sedis patriarcha. Dilecto fratri Wit-

maro Belinien(si) abbati et successoribus suis canonice sustituendis, * in perpe- ruum*. I Congruum videtur et sanum ut quotiens questiones sedantur et lites ita preca- veatur in fururum, ne sopite discordie memoria deleatur et pereat I et male preterita of- casionem inveniant vel materiam resurgendi. Cuius rei causa nos quidem *Gotefridus*,

memorate sedis patriarcha, universis Christi et eius, dem sedis fidelibus presentibus et fururis, notum esse volumus quod, cum dilectus fidelis noster Stephanus de Duino di- lectum fratrem nostrum Witmarum Beliýniensem abbatem super tota proprietate quam ecclesia sua habet vel alius per cam in villa que dicitur Mellaretum impeteret et inquie-

taret, inter se tandem amicabilikCr composuerunt et initam nobis compositionem con- firmandam presentarunt. fuit autem compositionis hic tenor: «Memoratus abbas dedit Stephano iam dicto I decimam quam Bertoldus de Floiano sub annuo censu ab ecclesia Beliniensi visus est habuisse. dedit insuper eidem N. marcas et indulsit ut si prefa- rus 1 Stephanus apud Adellardum eiusdem ecclesig vassalum vel apud aliquem alium ab ipsa ecclesia consimile feodum habentem obtinere posset ut feo}dum ecclesie resignaret, idem feodum Stephano predicto debet conferri eo iure quo resignans habebat. Stepha-

nus autem pariter cum uxore sua I Adelmota et filiis Conone videlicet et Ouscalco, Hen- rico er Ugone tunc presentibus resignavit, dedit atque concessit eidem abbati et ecclesie sue si quid iuris I in prefata proprietate habebat, ita quidem quod nec ipse Stephanus

nec heredes eius hoc aliquo tempore repetere possint, vel contra factum istud aliquo modo venire I aut ecclesiam ipsam super hoc de cetero fatigare». Ut igitur compositio seu conventio ista rata permaneat et perpeti firmitate nitatur, hanc inde I paginam fieri iussimus nostrique sigilli impressione muniri. Cuius rei testes fuerunt: Romulus Con- cord(iensis) episcopus, Walcounus Rosacen(sis) I abbas, Couno, Andreas capellani, Elyseus, Oulricus de Circulo, lohannes Nespolus Aquilegen(ses) canonici, Pertoldus vi- carius, Dominicus sacerdos de Sancto lohanne, Warihanpus, Oulricus canonici Sancti Felicis, Fredericus de Cauriaco, Lodovicus minor de Lauriano, Henricus Glemo-

25) Aldcrico, cappcllano c notaio del patriarca Gottefrido: vedi n. 23.

Page 34: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

36

DOCUMENTI

nen(sis), Herbordus de Berthenstain, lacobus 1 dc Budrio, Marchoardus Herbordi fi- lius, Bernahardus de Circlaria, Bernahardus et Henricus de Treven, Amelricus de Ca- stronovo, Johannes de Portis, Hartemoht, 1 Ouscalcus Civitatenses, Volchcrus de Ro- toiba, Thomas Nespolus, Stephanus, Lazarus et Meinahardus Aquilcgcn(scs) civcs er alii quamplures.

Actum Aquilegie in maiori curia, anno ab incamationc Domini . 1%iCIJt'XXVIII., indictione. VI.

Ego Aldericus supradicti domini mci patriarchc notarius dc mandato ipsius hanc paginam scripsi, sigillavi et dedi.

(SPD)

Page 35: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

37

DOCUMENTI

9. 1213 ..., Aquileia.

Wolfker patriarca di Aquileia, su richiesta dell'abbate Leonardo, rinnova il privilegio del predecessore Vodolrico I, che confermava al mo- nastero della Beligna la donazione della chiesa di S. Giovanni del Timavo (tav. VII).

Originale membr. (mm. 240 x 200): Pergarnene Capitolari, vol. I bis, n° 5. La pergamena piuttosto consunta in eorrispondenza delle pieghe, presenta alcuni fori. Nella parse inferiore e rimasta la funicella di se- ta rossa del sigillo pcndente ora scomparso. Scrittura cancelleresca del cappellano patriarcale Gernoto (26). Sul retro in saittura notarile del sec. XIV: «Privilegium Sancti Iohannis de Thuba»; segue in corsiva umanisti- ca: <Confirmatio donationis face de ecclesia Sancti lohannis de Timavo cum cius appenditiis a flumine voca- to Pontela usque a valle de Cathyno et duarum villarum videlicet Malchina er Sedla abbatie Belliniensi per rev. dom. Volcherum patriarcham Aquileyensem sub 1213»; piü sotto: «N° II (poi corretto con N. N° XII)». Parziale ricostruzionc delle lacune i fatta seguendo due apografi: Udine, Archivio Capitolare, cod. 54, ff. 6r- 7r (sec. XVI) e San Daniele del Friuli, Biblioteca Guarneriana, cod. 259, pp. 270-73 (sec. XVIII).

U protocollo comprende un invoca: io verbale e l'intitulatio. Si passa quindi alla notificatio in forma og- gettiva e alla rrarratio the ricorda la disposizione del patriarca di confermare il privilegio quivi induso e di

corroborarlo con il sigillo. Nella pane finale vengono nell'ordine: datatio («Fata... transcriptio»), elenco dei tutimoni esubscriptio del notaio patriarcale («patriarche capellanus»).

Edizioni: DE RUBELS, ilfonunzenta..., M. D. LIRUTI, Notizie delle cost..., V, 274-76 (solo la paffe finale del documento datato erroneamente l'anno 1215.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Nos Wolkerus Dei grati[a] sancte Aqui- leg(e)n(sis) sedis patriarcha. Notum esse volumus omnibus tam futu[ris qu]am(')presen- tibus hanc paginam inspecturis, quod veniens ad I nos dilectus nobis in Christo filius Leonardus abbas Belen[ie]nsis(b) cum fratribus suis, quoddam privilegium sub titulo et sigillo domini Wodolrici patriarche nobis optulit, petens humiliter ut nos illud ad I ha- bundantem temporis futuri cautelam per transcriptionem et sigillum nostrum, divine retriburionis intuiru, renovate vellemus. Nos itaque cum viris prudentibus idem privile- gium diligen(ter examinantes et omnino illud veridicum invenientes, de prelatorum et aliorum fidelium nostrorum consilio deliberavimus quod tam rationabilem dicti abbatis et fratrum suorum pericionem liberaliter admittere deberemus et J sic iam dictum privi- legium, nil omnino addentes vel diminuentes, de verbo ad verbum fideliter in hac Carta transcribi fecimus et sigilli appensione roborari. cuius quidem tenor talis est 1: (segue il douanento qui pubblicato sotto il n° 2)

Facta {autem fuit hec] <0 transcriptio anno Domini . MCCXIII., tercio die ...

(d) aput Aquilegiam.

Huius rei testes sunt: Wolricus Concordiensis episcopus, L[eonardus N]ove(e) Civi- tatis episcopus, Stephanus decanus, Henricus ..., ý°ý ...

Sancti Felicis prepositus, Philip- pus, Wolricus, Hermannus I magister scolarum et alii fratres nostri de Capitulo Aqui- leg(e)n(si), L[eo]nardus(°) quoque Iunensis prepositus, Bernardus Vilacensis archi- diac(o)nus et capellani nostri, Stephanus Sextensis monachus, Fredericus, I Conradus,

(a)Lacera. 7-oweeJoro md'aperxtmems. (b)PiccoloJoro nellapergamena. (c)Lacerazioneejoroin corrhpondenzadelle piegbedel- Ls perjs, newa cbe si al:, vga neG dye rSF. e successive. (d) Lacerazione eforo nella pergamena. (e) Foro nella pergamena.

26)Gcmoto, cappellano del patriarca c canonico di Aquilcia: vedi n. 18.

Page 36: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

38

DOCUMENTI

Detalmus, laici quoque Sifridus de Ruinia, Johannes dc Portis, Udo dc Prem, Sifridus de Treps et Hermannus frater eius, Veneti edam Johannes Fuscus, Dominicus Griman(i), Dominicus 1 Albus, Leonardus de Putco et alü multi. Ego Ganotus Aquileg(e)n(sis) ca- nonicus et ipsius domini Wolfkeri patriarche capellanus hanc cartam de suo mandato sigillavi et dedi.

(SP D)

Page 37: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

39

DOCUMENTI

10. 1224 giugno 10.

11 patriarca Bertoldo istituisce nella chiesa cattedrale di Aquileia sei prebendari per la recita quotidiana dell'ufficio divino all'altare di S. Ma- ria, assegnando per il loro sostentamento undici mansi a Ronchi d'Isonzo e altri introiti dal suo beneficio di Tolmino (tav. VIII).

Originale membr. (mm. 49S X 470): Pergamene Capitolari, vol. II, n° S. Stato di conservazione buono,

nonostante la presenza di due grossi fori, uno circolare e 1'altro ogivale fatti presumibilmente con le custodie metalliche dei sigilli. Nella parte inferiore rimangono una funicella di seta rossa e una di canapa cui erano ap- pesi due sigilli ora perduti. La scrittura b una gotica libraria primitiva con le aste superiori leggermente allun- gate, tranne la prima riga in cancelleresca dai tipici caratteri oblunghi. Sul dorso in corsiva notarile del sec. ? UV: . Pritilcgium creationis prebendariorum»; segue di altre mani: «1224», «PP... ». Le lacune del testo sono state rieostruite scguendo una copia non autenticata del sec. XIV: Pergamene Capitolari, vol. I bis, n° 6); apografi reccnti (sec. XVIII) si trovano nello stesso Archivio Capitolare di Udine, Fondo Bini, Varia Patriar- chalia Aquilcicnsia in particulari, vol. 1, f. 67 e Documenta Historica, vol. IV, n° 78.

II protocollo si apre con una duplice irtvocatio, simbolica (segno di croce) e verbale, e prosegue con la datatio in cui ei discrcpanza tra l'anno c 1'indizione (il 1224 ha la dodicesima indizione) e 1'intitulatio. Il testo e eostituito dalla r. otif catio, dispositio e sanetio. L'escatocollo b formato solo dalla lista dei testimöni.

Edizioni: DE RUBEIS, Alonuntenta..., 703-05; UGHELLI, Italia sacra, V, 291-93. "

In nomine Domini, amen. Anno Domini millesimo. CC°XXIIII°., decimo die intrante mense iunio, indicione quintadecima*. I Nos Bertoldus Dei gratia sanctg sedis Aquileg(e)n(sis) patriarcha. Notum gssg cupimus universis tam presentibus quam futu- ris hanc presentem paginam inspecturis, quod ad honorem Dei omnipotentis I et beatv Marie virginis genitricis sug et pro salute animQ nostrg volumus et statuimus ac perpq- ruo stabilimus sex prebendarios, duos presbiterosvidelicet, duos diaconos et duos sub- diacoýnos ad hoc specialiter deputatos, ut per circulum anni in perperuum dicti sex pre- bendarii celebrent officium divinum coram altari Beatg Mariq superius in ecclesia"Aqui- leg(e)n(si) ad honorem Dei et I ipsius dominq nostrq, ita videlicet quod omni dig dictis

marutinis in choro Aquileg(e)n(si) per canonicos ipsius ecclesig incipiant officium pulsa- ta campana, matutinas, primam, terciam, missam et sextam, I ante quam incipiatur pri- ma canonicorum per ordinem celebrantes, nonam vero suam dicant post nonam cano- nicorum, vesperas ante vesperas canonicorum et completorium post completorium ca- nonicorum dicant I prebendarii memorati, ita quod teneantur nichilominus interesse omnibus oris canonicorum in choro Aquileg(e)n(si) cum eis. in matutinis die qualibet dicant tres lectiones preter quam in diebus I sabbatis, in quibus sollempnes matutinas cum . VIIII. lectionibus dicant et in qualibet sexta feria vesperas sollempnes cum anti- phonis et responsorio et completorium similiter debent I quoque dicere, quo adiunxi- mus qualiber die post omnem horam psalmum «Levavi oculos meos» cum collecta «Fa- mulum ruum pontificem nostrum», post mortem veto nostram qualibus die post omnem horam I -De profundis» cum oratione «Absolve Domine animam famuli tui pontificis nostri». in istis tarnen quatuor sollempnitatibus, in Annuntiationg, in Nativi- tatq, in Purificationq et in Assumptionq beate Mariq I debent totum officium suum dice- re in choro simul cum canonicis nominatis. preterea dicendum est omni tempore offi- cium in missa -Salve sancta parens», orationes omni die tres, prima I de beata Virginý, secunda de martiribus Hermachore et Fortunati, tercia quo adiunximus «Deus omnium fidelium", postmortem veto nostram «Fidelium Deus». infra adventum Domini tarnen dicendum est offici}um in missa «Rorate celi» et semper dicti prebendarii in divinis offi- ciis sint honestg induti vestibus albis, idem superpelliciis, debent etiam esse cottiditi omni tempore in Aquileg(e)n(si) ecclesia residentes nec I absentare se ullo tempore sine decani Aquileg(e)n(sis) qui pro tempore fuerit licentia speciali, cui damus potestatem vi- c; nostra corrigendi et compellendi cos ad officia divina per subtractionem beneficii ei- sdem I prebendariis conferendi. preterea volumus et servamus in nos et successores nostros in perpetuum plenam et liberam potestatem instituendi et destituendi, culpa le-

Page 38: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

40

DOCUMENTI

gitima exigentF, dictos prebendarios nunc insti' ; utos et in postcrum institucndos. qui- bus videlicet prcbendariis nos ad honorcm Dci et beate virginis l`lariq et pro rernedio anim4 nostrV de communi consilio ct asscnsu Capiculi nostri Aquilcg(e)n(sis) nce non I prelatorum et vassallorum ac ministerialium nostrontm, damus, conccdimus, tra- dimus et nostro patriarchali privilcgio pcrpctuo szabilimus Al. mansos sitos in villa que dicitur Ronches ultra Isoncium qui I tcmporibus noszris evacuati sunt nobis er slqui- leg(e)n(si) 4cclesiq cum casamcntis, eampis, pratis, rincis, ortis, silvis, arboribus fruaif- feris et infructifferis, aquis, piscationibus, vcnationibus, I pascuis, communitatibus et cum omni iure dominii et proprictatis ad ipsos Xl. mansos totalitcr penincnte, ad ha- bendum, tenendum, fruendum et pcrpetuo possidcndum. ad hec tradimus supradictis prcbendariis de communi consilio Capituli nostri treccntos cascos solvcndos annuatim circa festum beati Martini de officio -1'ulmiýi in pcrpctuum, servata tamcn potcstatc in nos et successores nostros, ut liccat nobis nosuisque successoribus preficicndi et com- mitendi cuicumque persone voluerimus ad colligendum rcdditus ct provcnt[us dicto-

rum](') mansorum et ad dividendum eosdcm redditus equaliter inter prcbcndari[os su- pradi]ctos; (b) indulgemus insuper i et per hoc nostrum privilegi[um eoncedimus et sta- bi]limus<<> ipsis prebendariis in perpetuum, ut liceat tam r"assallo quam min[isceriali Aquileg(e)h(sis) Ece]lesie<<>si voluerit, donareI r"cl conferrc pro ani[ma sua cisdem pre- bendar]iis(°) quantum voluerit de feudo quad habucrit ab Aquilcg(e)n(si) ccd[csia usquc ad quantitatem](c) unius mansi ad proprium I in perpctuum. ca quoque [bona quc ipsis tam in posse] ssionibus<<> immobilibus quam mobilibus a bonis hominibus aliquo t[em- pore iuste fuerint erogat]a, <<> habeant et possidel, int pleno iurt ipsa cu[m oblacionibus eisdem conff]erendis<<> inter se ad invicesn equaliter dividentcs. Hanc itaquc datam co[ncessionem, tradicionem sc]u<<>donationcm ut supra I dictum cst per nos iustq et pi[o affecto sollempni]ter<<> celebratam, volumus per nos nostrosque successorcs firmarn et inconvulsam p[erpetuo observari et qu]ccumquc't> persona parva vel I magna aliqua oc- casiong vet ausu temerario aliquid dc supradictis affringere attemptaverit, malcdiaio- nem Dei omnipotentis [et beate virgin] ist1>Aiari4 in cuius gloria et hoýorq hcc facta sunt incurrat eterno supplicio puniendus. Huius rei testes sunt: comes bieinhardus iunior, Conradus decanus Aquileg(e)n(sis), Leonardus abbas Bclerticn(sis), I Duringus prcposi- tus Sancti Felicis, Leonardus de Utino magister scolarum, Wicemarus, Wecelo, Henri- cus de Carnea, Conradus Svevus, Hcnricus dc Ruinio, Philippus, Poppo dc Trica- no, I Leonardus Muselinus, Leonardus presbiter, Lconardus de Fauniaco, Wolricus pie- banus, Martinus canonici Aquilcg(e)n(ses), Conradus Sarganus r"icedominus, Johannes de Portis, Johannes de Rivo, Rodol(fus dc Attcnz, Marquardus Pechcrarius et alii quarn plures.

(SP D) (SP D)

N

(a)Un/ororotondoflaprtntllaptrgamtnaptrulrij6td+upua (D)UR/a. od. (, u-j o. wLurprt-. r! rP. rYa. tmapr+ur: tn, (iid. u guito. (c) Foro nella ptrgamrna.

Page 39: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

41

DOCUMENTI

11. 12421uglio 17, Aquileia.

Il patriarca di Aquileia Bertoldo conferma la costituzione di Grego- rio da Montelongo, legato papale(27), in cui si stabilisce che le rendite di un anno delle prebende rimaste vacanti nella cittä e diocesi Aquileiese siano impiegate per il restauro della chiesa cattedrale (tav. IX).

Originale membr. (mm. 410 x 250): Pergamene Capitolari, vol. 11, n° 9. Pergamena piuttosto consunta in eorrispondenza delle pieghe verticali. Nella pane inferiore restano le funicelle di seta da cui pendevano due

sigilli ora seomparsi. Scrittura cancelleresca. Sul dorso in corsiva notarile del sec. XIV: «Super reformatione Aquileg(ensis) ci%itatis"; segue di altra ma: to: «quod omnes fructus beneficiorum ... patriarche ... ». Piü sotto in corsiva umanistica del sec. XV: «Omnes iste ligate sunt eiusdem tenoris et continentieM; «A. N° IN; «1242. Aquileia".

Privo di invocazione, il protocollo b formato dalla intitulatio, dalla inscriptio e dalla for»: ula di perpe- r.: it. i. Nel testo vengono in ordine::: arratio, dispositio e sanctio negativa. Nell'escatocollo c'e solo la datatio.

Edizioni: DE RUBEIS, Monu::: c:: ta..., 713-14; jAKSCH, Monu»: e:: ta Historica..., IV, 1, n° 2246.

: Bertholdus; Dei gratia sancte Aquilegien(sis) sedis patriarcha. Universis Christi fidelibus clericis er laicis tam I presentibus quam futuris in nostra dioc(esi) constitutis, * in perpetuum. C**um ad peticionem nostram et I Aquilegien(sis) Capituli pro reforma- I tione Aquilegien(sis) ecclcsie, ex eo quod propter intemperiem aeris loci eiusdem aI suis cultoribus, oratoribus et laudaroribus penitus deseratur, utilis et laudabilis constitutio a Gregorio I de Monte Longo Apostolice Sedis legato emanaverit, silicet ut omnis proven- rus cuiuslibet prebende 1 vel beneficii, que in ecclesiis civitatis et dioc(esis) Aquile-

gien(sis) ad nostram iurisdictionern spectantibus I deinceps vacate contigerit, per an- num in reformationem huiusmodi convertantur, ita tarnen quod eedem ecclesie I hac oc- casione debitis non fraudentur officiis et clericis ibidem existentibus, secundum decani Aquilegien(sis) ( et archidiac(oni) loci providentiam, necessaria congrue ministrentur. Nos vero ratam et firmam eandem I constitutionem cum dicto Capitulo habentes, mo- nemus, ortamur et precipimus mandantes quatinus I dictam constitutionem factam a dicto legato in favorem dicte Aquilegien(sis) ecclesie debeatis penitus I observare. Si quis autem contra sepedictam constitutionern, quam volumus cum iam dicto Capitulo in

pe+etuum inviolabiliter observari, ausu temerario diabolo instigante ire presumpserit, a com{munione sacratissimi corporis et sanguinis Domini lesu Christi fiat alienus et Dei

omniporentis, beate I Marie virginis genitricis eius, apostolorum Petri et Pauli, necnon sanaorum Hermacore cc Fortunati markyrum beatorum omniumque sanctorum atque sanctarum iram se noverit incursurum. Datum in Capitulo I Aquilegien(si) coram fratri- bus, die quinto post festum sanctorum martyrum Hermachore et Fortunati, anno Do- mini millesimo ducentesimo quadragesimosecundo, indictione quintadecima.

(SP D) (SP D)

27)11 teuo della eostituzione del legato papale, etnanata a Bologna I'll dicembre 1240, e pubblicato da C. AMARCHETTI - LONGHI, Registro dcgli attic delle lctterc di Gregorio dc Klonte Longo (1233-1269), Roma 1965,13- 14, n°23; e(r. ancben°26.

Page 40: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

I

Page 41: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

43

DOCUMENTI

12. 1243 ottobre 30, Aquileia.

Il patriarca di Aquileia Bertoldo, su richiesta dell'abbate Vecellone, rinnova al monastero di S. Martino della Beligna il privilegio del prede- cessore Vodolrico I, che donava alcuni beni alla chiesa di S. Giovanni del Timavo soggetta all'abbazia (tav. X).

Originale membr. (mm. 4S5 x 345): Pergamcne Capitolari, vol. I bis, n° 9. Pergamena un po' consunta e con qualche forcilino in eorrispondenza delle pieghe. Scrittura cancelleresca. Nella parte inferiore rimane la funicella di seta giallo-rossa del sigillo ora perduto. Sul dorso le traccie di due regesti completamente sbiaditi; leggibile invcce il -N° 6. .

11 protocollo inizia direttamente con l'intitulatio, seguita dalla inscriptio e dalla formula di perpetuitü. II testo comprcnde una breve arenga, la narratio (-Sane... favorabiliter inclinati») e la dispositio che include la trasuizione di un privilcgio precedente. L'escatöcollo Z formato dall'elezico dei testimoni e dalla datatio (-Da- rum ... per manum Bonencontri... curie nostre scriba») che si conclude con una formula di apprecatio (-felici- ter"). Da notare la discrepanza tra I'anno e l'indizionc: i11243 ha l'indizione prima.

Edizioni: DE RUBEIS, blonumcnta..., 553-54; LIRUTI, Noti. "ic delle eose.... V, 276-79. Bertholdus* Dci gratia sancte Aquilegien(sis) sedis pitriarcha. Universis Christi

fidelibus tam presentibus quam futuris, in perpetuum. H*onestas inducit et equitas persuader iustas peticiones admittere ipsasque debito effectui favorabiliker mancipare. Sane dilecto filio Weqelone abbate monasterii Belinien(sis), iiobis humiliter supplicante ut quoddam privilegium a clare memorie Vodolrico patriarcha monasterio memorato concessum, nunc autern ex multo processu temporis antiquakum renovare misericordi- ter dignaremur, eius precibus favorabiliter inclinati, prefatum privilegium annotatione presentium re[nov]amusl'lde certa scientia ipsumque per nos nostrosque successores ra- tum et inviolabile in perpetuum habqre permittimus. cuius quidem ) tenor noscitur esse talis: (segue il documento qui pubblicato sotto il n° 4)

Huius autem innovationis testes, in quorum eciam audientia dictum privilegium est perlectum, fuerunt: magister Bonacursius episcopus Emonensis, magister Paganus electus Parentinus, Leonardus abbas Rosacensis, lohannes prepositus Sancti Stephani, magister I Wilielmus decanus Aquilegien(sis), Chounradus decanus Civitatensis, Poppo prepositus Sancti Felicis, Gerardus decanus eiusdem, magister Bertholdus de Faged(is), Gerardus, Siboto, Mathias de Mels canonici Aquilegen(ses) et alii plures.

Dat(um) in patriarchali palatio Aquilegien(si) per manum Bonencontri canonici Aquilegien(sis) curie nostre scribe, anno gratie . M°CC°XLIII°., indicione .

II., tercio kal. novembri, feliciter.

(SP D)

(a) Macchia au L=Uai.

Page 42: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

N

Page 43: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

45

DOCUMENTI

13. 1243 ottobre 30, Aquileia.

Bertoldo patriarca di Aquileia, su richiesta dell'abbate Vecellone, rinnova al monastero della Beligna il privilegio concesso dal predecessore Gortefrido, riguardante la composizione di una vertenza tra Witmaro abbate e Stefano da Duino (tav. XI).

Originale mcmbr. (mm. 510x445): Pergamene Capitolari, vol. Ibis, n° 10. La pergamena presenta al- eune macrhie di umidit3 ed i parzialmente consunta in corrispondenza delle pieghe; inchiostro sbiadito in di-

versi punti. Saittura eancelleresca. Nella pane inferiore rimanc la funicella di seta giallo-rossa del sigillo ora perduto. Sul dorso in saittura notarile del sec. XIV: «Compositio facta per Gothefridum patriarcham inter monasterium Belinicnsan et Stephanum de Duino»; segue di altra mano: «1243» e N° XX B. B. ». Le lacune

neIla trasaizione del documento di Gottefrido vengono integrate con l'originale qui pubblicato sotto il n° 8. H protocollo inizia, senza invocatio, direttamente con l'intitulatio, seguita dalla inscriptio e dalla formu-

la di ptrpetuit. i. H testo i composto da una arenga, dalla narratio, dälla dispositio the include la trascrizione di un privilegio precrdente e dalla corroboratio. L'escatocollo comprende nell'ordine 1'elenco dei testimoni e la datatio («Datum... per manum Bonencontri... curie nostre notarii») the si conclude con ]a formula di ap- precazione «feliciter».

: Bertholdus* Dei gratia sancte Aquilegien(sis) sediis patriarcha. Universis Christi fidelibus tam presentibus quam futuris, in perpetuumt. Pastoralis officii debitum ad quod, quamvis inmeritos divina nos promovit providentia (°) per(suadet iustas peticiones precipue religiosorum ad[mit]terelbl et petentium honesta desideria effectu debito non fraudare. Cum igitur dilectus filius Weýelo abbas monasterii Belinien(sis), in nostra pre- sentia constitutus, nobis humiliter supplicaverit I ut quoddam privilegium per felicis

memorie Gothf[ridum patriar]chamlbl antecessorem nostrum monasterio memorato concessum et multa iam antiquitate confectum innovare misericorditer di[gnar]emur(b) , ipsius precibus favorabiliter annuentes, idem I privilegium cuius tenorem ad cautelam de verbo ad verbum [pre]sentibus(b)fecimus annotari de certa scientia innovamus, ip- sum per nos nostrosque successores ratum et firmum in perpetuum habituri. huius qui- dem tenor noscitur esse talis: «Gothfridus gratia Dei sancte Aquil(egiensis) sedis pa- triarcha. Dilecto fratri Withmaro Belinien(si) abbati [et]<<> successoribus suis canonice substituendis, in perpetuum. Congruum videtur et sanum ut quotiens questiones sedan- tur et lites, ita precaveatur in futurutn ne sopite discordie memoria I deleatur et pereat, et mala preterita occasionem [inveniant vel] (d) materiam resurgendi. Cuius rei causa nos

quidem Gothefridus memorate sedis patriarcha universis Christi et eiusdem sedis fideli- bus presentibus er futuris notum esse volumus quod, cum dilectus fidelis noster 1 Ste- phanus de Duino dilectum fratrem [nostrum Withmarum Belinien(sem)]ldl abbatem su- per tota proprietate quam ecclesia sua habet [vel] 10l alius per eam in villa que dicitur Mellaretum impeteret et inquieta[ret] I0, inter se tandem [amicabiliter] e9) composuerunt et initam nobis I compositionem confirmandam presentarunt. fuit autem compositionis hic tenor: «Memoratus abbas dedit Stephano dicto decimam quam Bertholdus de Floia- no sub annuo censu ab ecclesia Belinien(si) visus est habuisse. dedit insuper eidem quin- que marý-as et indulsit ut si prefatus Stephanus, apud Adellardum ipsius ecclesie vasal-

(a) Ad good - provide=d+ gp e j+aLare rgbe succeun+e incbiostro alquanto sbiadito. (b) Inchiostro sbiadito. (c) Incbiostro com- p4tewrrse ab: ad. ta (d) Iwtbiortro sbi+dito. (e) Piccolo fora ndla pagamena. (f) Inchiostro sbiadito e un forelGno nella per- jnwnmt. (j)Iwcliossaosbladita

Page 44: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

46

DOCUMENTI

lum vel apud aliquem alium ab ipsa ecclesia consimile fcodum habentcm, obtincrc pos- set ut feudum ecclesie resignaret, idem fcudum Stcphano prcdicto dcbct eonfcrri co iurc quo I resignans habebat. Stephanus autem paritcr cum uxorc sua [Ad)elmotat'a et filiis Conone videlicet et Descalco, Henrico cc Hugone tunc prcscntibus rcsignavit, dcdit at- que conccssit eidem abbati et ecclesie sue si quid iuris in prcfata proprictatc habebat, ita I quidem quod nec ipse Stephanus nec heretics cius hoc a[liquo tjcmporet', rcpctcrc possint vel contra factum istud aliquo modo venire aut ccelcsiam ipsam super hoc dc cc- tero fatigare». Ut igitur compositio scu conventio ista rata permaneat et I perpeti firmi- tate nitatur, hanc indc paginam fieri ius[si]mus"* nostriquc sigilli (im)prcxsionc muniri. Cuius rei testes fuerunt: Romulus Concordicnsis cpiscopus, Walconus Rosacensis ab- bas, Cuono, Andreas capellani, Elyscus, Volricus dc Circ(u)lo et I lohanncs Nespolus Aquilegen(ses) canonici, Bertholdus vicarius, Dominicus saccrdos dc Sancto lohannc, Wariandus, Volricus canonici Sancti Felicis, F[n7dcricust'- dc Cauriaco, Lodoicus mi- nor de Lauriano, Henricus Clemon(ensis), Herbordus de Berthenstain, lacobus dc Bu- drio, I Marqoardus Herbordi filius, Bcrnardus dc Ccrlaria, Bcrnardus cc Hcnricus dc Treven, Amelricus dc Castronovo, Iohanncs dc Portis, Hartemort, Ulscalcus Civitaten- ses, Volcherus de Rotoiba, Thomas Ncspolus, Stephanus, Lasarus cc Alcynarpus Aqui- legien(ses) cives et alii quatn plures. Actum Aquilegie in maiori curia. Anno ab incarna- tione Domini . MCLXXXVIII., indicrionc . VI. Ego Aldericus supradiai domini tnci patriarche notarius hanc paginam scripsi, sigillavi cc dedi«. I Huius autcm innovationis testes coram quibus ...

(') prefatum privilcgium seriatim cc vcrbotcnus cst perlcc[tusjtba fuerunt: magister Bonacursius episcopus Emonen(sis), magister Paganus clectus Parcn- tinus, Leonardus abbas I Rosacensis, lohanncs prepositus Sancti Stcphani, magistcr Wi- lielmus decanus Aquilegien(sis), Chonradus decanus Ci[vit]atcn(sis)t11 , Poppo prcposi- tus Sancti Felicis, Gerardus decanus e[ius]dem, (--' Siboto, Gcrardus, Bcrcholdus dc Fakedis, Mathias de Mels canonici Aquilegien(ses) cc alii quam plurcs.

Datum in patriarchali palacio Aquilegien(si) per manum Boncncontri canoniei Aquilegien(sis) curie nostre notarii, anno gratie. MCCXLIII., indicionc

. 11., tercio kal. novembri, feliciter.

(SP D)

(a)lnchiortroihiadita. (b)Foronelbpcrgmnnn. (c)Fwr---oasrGtlrjavýt td: btý:: iuwrisiG:.

Page 45: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

TAVOLE

Page 46: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 47: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

ýi M-41 /1 0; ý"

z\, ", ý..

I.

i ý i. - _. i -( ,r Ifý 1I(f't. rý 1" Va ^ýýýýr

tnu8aýiqýrýwneiýý ýýiýpvrýoaýqýýývrnuixittºmuttxrotýýuoatrnýintt ný ýýorjmu

ýJiý

jýý ý"(1J +(

J *+w

ý1 1 t-

ýL

LLrýýnqý. «, na+;. 7,

+ST°ý, r

ý"+ý«ýto, iýoaa. '1L.. lý.... rý.... ý.: d..

eJr. u:.

l

ýý.

ý. a..

ýý.

ee,.. _I, iý_...

ý',

'fa.,...: Clý7

; _, V-1 ^ ý-_-ý-ýr. ýrr__w4jýý, jyýr"=. j.: °1-ý rrý, ý `

/+

Myr

r'wc-ý.

`(('ý 'fý fýý, wu'

1(, ýýýý�ijý ý" agfý,

ý,

ryý.. (am(

!' }`

ýpýrý"r J, ýý°'`ýýJ('v ! u(Y' ýý ""ý7';

ý, ýý

- nt pf+g70ýgtý t:

"ý, ý""

"ý' `°"ý" ý; �, 'rr1' P"T'n' f

7'°iý 1ýN+5urwr. 7'1ý. n-ý ti -'/.... ,

rýrt,. 1ý`ýiL

(ff {ý

r' I uan

Ki,,,,,. ý,..,, ý": 4. ý; «rf..,, lrý: ýý, L"C.. Iý: J. /_ý -ý -f

f' ýL , fl,. - .. Jd. 1 '1 nuýaltmte.

ýýý P"ßalýo ni'I/�I!

"J J" ý-'. "`nyaa. v4lOattý7ri1li7uniu+2nr+. lu

/ uý }ýw. ýr1o A(F11

ýýºy) '`/ ccm

1; "ý

/ . nK "7týj"w

1ý }nmýuq'

, )arodonti" Isutlq. etpýý. "ý. ttvý,. ioiýiJ Jýq"ý7aý r // I. A. L!

/

1.1 esu . r.. ty1 1%ý

(' li JP ý1Jj, 'ýý(ý ý{º( ý

/1ýýýý

ýtu+y'ia+{uný1"l`7ion1/rýnalc(ai wue /- % 11TenunniMUnrniýýýIýyý`"Jý ý},

_týw1'_ J_, ýyýtnut¢mý7 jj_'"ýtL`ýti ` /"9ue1L1

u!.! bMCr de! _`ý( 1,

IT+"'im"ýý-ý-Iy1lmbýin jo.

ýw6Jý, ýy.

u.. Linve}ýýb°'sýu+Ifrýgluen�eý. +. l.. ul: uehlý. unnýrw/mýefelm.

ý7ýnrj<btwný ýTýý' ýJ,

wa: ýýnulrrrr.

'ttr,

r{ýp;

: `ýý"I. ýs+iý'^'? ýJ "'ý i Aýiý1 RM11R

ý'. yT1 J[1[t

j(' ýý

,VJ _-_ jIt, ýýýýý

ý/lýrýyýý

.,,.... f l. ý

(_ý)

_'

ý71r[mal. IN 1 7Sýito. alýtýtýC r

ý'

b. _. ... rý

"'ý. Atlt. Oý. ý. ý ý, 7ý --"-�-- ""! ºý°ýwýa. ýenuiýu}cuuýitgjumlrrdra}tl wýLtlmcaarlýmýct4ýii+. e

ý. eu

'J lý"'

'ýýr'Zuý ýrl-f1`ý. ýýfr

r ]müaJwý[wiýsroJý'ý1aýllt'rý{ý taýý'ýwýýýýýwseu"ý... 1.... .. 1. ýý 1.

lL _1 _.

`7 _--- -1

Pf 1 fl, ft IJ !? ý. "", ý csaIUnw, F

A-A -i- i--f i '. r , ýi. r. " . "+J , ., j., . -,. : $ºý . __., ý , -r.,... ý. ýýýý«�"ýý, iýyý�u., ýý. ý: :,.. K., d,. ý_ ý+t"TIKMMY. p1ý [ý ýfa1ý4 ý

ýt{Jtf. +ýý ýýyý

I, hSJIý

J ýýýWýý1 ý" 'ýI rý " jý

ýý -_ "1

.ý f^~ f

(ýIDV'q/tpp(1ýn1 sJ //

-' ý //('ýý

ý` JJ ý"I

" .ý 1ý ý"

aucuom161jýjpnu ýJ

' ýý'ý//1'Ký'W}ý1"calaý. ý. e..., l. tl

"`ýýilbacý... 1ý -ýýr--

ý( i'L I' "' I' 1... i,... 'It `ms' )un`"avtý Jý fr Tj--' ý^r+.. -ýý", -uýw.. r- , iýl w. u aä ,

l"R "ý�r ý- if---- ,

ýý"`?. ýj

ýý1s..

1.. ý1 __I_ "'ý'ýý '"" ýý "ý r

ý. 1 .

"iýýf, ý' . ýrwntnoný.

ým7ýa ýnaý.. ".... ý _1. -L'-_ -7 1

IICi . °. 'ng wt*ýýsaGbu. Q1..: L1.:. ':... JL'7_L _'

Iy i-, fy 11 .. " r: , '; - -r > .,.,. 1=_L A Jr .. u r : -_. ý º- ý ý_rr~.., wýý, ý"ýpPýý4ýocaýRýý__.:

_ - _J-- I ( ý"1f": uý . ý. Q ý. )ý. rý -- /ý. f... ý. ... Qr. fcntaý. +d w, +ö[ems-

_'f1ýw PL J1 rlý

.ý_1 °'z 111 ý'

FI w" 4uma. sn.. Lý ý- -�ý .-11

! '. '' .ý 1' f, 1Lfr ý. ý_... m. y. ý'`'1°°Rýj'ý"fý'"'""rrýýrýý. ýýý

ý ý. I Jý "" JjJ1n.. ý"'ý"ý;, ý`ý' `-i"°fý'. ý"ý�'ý. ýs " J n- J mry uýr bumý

. 71(, -.

ý {ýgtqý '

: unoý 'pqý"s

ý. '1' "wý. c u.

_'ýw.

ýrýýý: ýhi'ºJýe

ý., ,ý J'ý ~ +' !ý1ir

prwa, lºý1 ý

_#' 1

uM ,

-7ft

, )° Us ., s__. _11i1'"h. J (1' if "r'. 1 -ý"'"ý`ý'"iý'7`, f'°"ýýý, k¢ý^ýnýýnýýýýtýýlý; ýýu

-L-- ( ýf"!,

,, -- ý1'ý

"r

rý«ýrwi yýw. iuamýre}, n{rý. eýý"eýeýe 1

ý'ý""fTMýý. kýn. m.

l' _ýý"

ý1 ý" ý

'1 'JJ

ý' -°ýý. r"

W.

r"_ ý "t=-"==ýý II" .1 '1 ' 1' I) .ý --J, Il-1»'? yaý"nrn+tpMcu+{. ý, ýlocýrrtdx"cudieu. ýasor s"ý rr' .. 1ý. . T-4--"T'i'_'. -''Mer, ýý^ý. e, :..,. 1 _ý__'. 1' 1 --' ý1 1( L- 1"

.Iý .t J4-" T j

((ýý

ýspýý ,. r.

/11ý I /( nýa. unu7 irr. uv; r- +J ýJ ý,

iýwaf) e]/ý

ýýAAýnýýýýýll' fýý .

ý"1ý

ýý..

ý'.

ýj, ýý"ý

ý , ý. ý(tO3}AWttti

AAeV

777°°°ýýý//uYÜiMMOOddtt

ýýý-71 "týýttw (

, �. ý f" T

i uwýýý

ý 'p'pa

a ý: ý. ýß: iC4

. Ry. u,,,,. ý. ýlaý, L'. ' ý... 1ý.. _. _C

f! " ýIýý_ý7~J'""ý"". ""r ! ý- ý. 1 Il.. -11 ýº

t'. ý_

ýý_""

ýo '11"i Il iý:. i rr rýl rh +-.. dr -II1 -1 11 ir J 11 rPs, fr . "- n_ .ý

^'ý'"""7Y01atwbsaoml. d. 11,1=_I_J' I III \Y (I- :ýrI

: f;.. °'ý"" ý�ý�ý, ' ý. ýý , LILý ý"ý"' ý, ý' ; ýý ý' , ý_...: r, ý -ýý wý"ý, ý I ýj yý. ý, Jr Jj tr"

ir ýý rr u ýv't eýnýý týýý ýý1.

ýJ ý 7K 4 4n+alxt ný.,. ýý

_. -ý" 'ýý

7' ý r'ý'ý`ýmýý

q . nýf mýýýý'ry my uýt, (1

I: I:. 1-" "1 I i1 rr' "' ýI Ik 1°;: _%º" eý)Iw, xVtl4tmr/s.. "ýL___ 11. IIII1...! 1 -- ." Jw ýntý''jtýýý'1 dýý ý ý(+tJ 1ý1J Ipp '+n'+'ý inu, u jubrý, Lqý

1MUne uJý'. ýý 1ýJ`(ýpJi"ý" ýý1- t' j ý' 1".

ýw. "ý"ý'". ' ./

ýrnudlen., w. ýýýýýo

. ý1

Jeýr,

"ý'}ý(l, Jý, ', ', 'ýý ý

ý/

J7Jj,

`, i Jý

fC, ýll ý�

rl- if/1f

rf rýrJý. a`(`u'! 7,

ýýJ ý, ̂ ý_ý,.

ý`Yýýýýýý4º_ Jý..

fýf r-L( \Y iý r

ý, '

^'ýt ý'wýlýýný!

_ ýtýý

"ýý ýl 'J %( rýµvl`

ýý 1`V'ýýýýý! ý9 ýr ept ýgJ('

r

jub W t)pr i"x Cr

1 1ý. Jýin'ýjý "n ý'C (ý1

'1 výt " (\ C "r'

(

1VýYqp I cIý I^-//ý

/

)`

=J1ý ý

ýp/ý((t'

syý ,

1ýJý1181A'ýýbtr.

f.. ý..

ý. _ ýCy 911 I_. n

ý"

(' mýý7f'QfIJ1ýý+ýL.... Jý

1

ýým'... ý

___ 11i

. il Äii.

ýý

_! _ý.. i

CCv i ?

\r-f_. ýý"°' l'JLte': mari lubtu.

ep%j. (! ý . 1J. ý y y(1 fý_f1ý'ý1isýluvýfý/

//Y MOT ;

ýýltqjt

tlyr( J{YWý. I(.

ýJtt/ý(r

ýtýýlf _, Em. Y

"(.

" i.

"'ýý

ý"

/R/ .q

1V:.. l. ý. lt rM. I '17 lj, <. ýl... 7

s

Q1ýtl ý\Jý Týrrt

=

fMI

T

Q4 JJ`ýr'Y1140 ýLül

.

///, S"

`ý ý (\ý ýV.

J

r" ý

"ý+

"\ P4.7

' {mtYttat.

I '11a11ý. p

, (1 J1en 91ý.

,. ý/. 4 rW7 lt I4ý

! ý(

Ij, ý14rnln

I D'...

7f,,, [llil r ýi

KV

7itl InýýinW, ý-`ýu.

rlnt. trlYi .t. ". I\ Q6- I /1 ý1-!, -- -- -.

-.

c

. <4'" . _"

I t'PP t'. ý I i11 I'

J0/4

lol lo4 :ý

I).

ýý b ýy. ý"

--1:

I

Tav. I: 10311uglio 13, Aquileia.

Page 48: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 49: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

I Q

.. r AýSý 1 l. » -'' .1te oi

-F-9 L--ý-

_, ý, ý. r ýýý- -ý ý ýa ýIýýý ýýfzats

___ý #1

ý

ý%ý-. ý'

t"ý, ý

1e

"'ý'ý^:

" :. _ ý", -' I, -' A M ý: {! ý" ýý"J

ý' !'_1

ý ý_ IT ýýý"ý `1ý p ý_ _

kr----fi ýýýý ý .ýdI ý. ý--; -`--

ý

ýý ýý, ýý.:. ! --'-4 ä. -

! "ý --c 22

!Y Q ^i.

F U^a 9 .wý..

I 11F, ý, ý -?

kaIU. I:. i+. ` 'I --c IT H 11 ro of - ---I- w" ii r IF -Al 41 ifl nn "- ý6 , __� ýý

i

9. ýb; Pce ý -`" - -ý- __ -ý_. "+: ý

Tav. II: 1093 circa (? )

Page 50: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 51: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

. -�

ýn. '1: ýý'. _ý' 3, i`t" ýi ýý ýýt ý.. ~+)

1ýý 3L

Týi . v}iýf0ö ýj+. si, ý ýý+.

+ý ý-r: ý ý7 ý ý='ý`ris'KiJ'ý`ý"r+ýli++. ý-

Il- ý-- ý Zý 1" wý. ccu 'ýrn.;.. . 1Ylýat"$es113 ýUt: y, i, S 4t ýt`ýýo ýb" ýtvpi 1ý

" ---"ý---ý^ - -" -- -ý--ý S ýýc ýorTti, ý. iýOS'4ýýitttott031ý tlT3tt?? ýtý0ttör? äöý. tfj. :. "ýý

{ýoe ýf . lsýetýrýn; fi

ýtýtýW xý ý'uýuýi .. )sý, ý ýý jý�ýe'retýuz3orJt aýacxý. ý

aý'r ýýr+a

. 7ýýýý tttý"rýttlltiLCL üTY fnA4+

ý ult dti 4, t3ä 7ewl; m*f nt=n

-frt"-ýY. _. I. l.

1

vestiýlWcg&ur. iRmitt". ti02ý fuýtsc'7ýjia»su"rttsd jaixra Jýý'coeýsm

Yp{ö Y1. ý, tlt2cjTy tnu tm inl t`df'l1 n. nýua e.....

ý.

- _- ý. 11ý -ý !ýi 'I

CIO öt=tre, tU49 cocrcý . ýý "-ý ' --ý'ý ý"f ýt 'L' cuwnuys ussý' p trttý, et1ý e+r1ý-

. -bcnscons(.,. «,... L-. __.. --. __. __ -1 -- -ý -tt' ^-

i

Im ktt-r hr" nmý1t= Yomul"tn fýate'ux'mary eý' joteý' pýan"ý. e -'ýý c7 ýýecrý

rý foýnýceiýmri

e"i S' nout'; ý co ýý+ý-`77oýn-'ecýrýrretYý

.ý <<cer ýrýAnuýý ýf uýe ecrýe' "re" no*ý ý'ý ý

ý

"9+Jý )SO Jý tttýý -ý ýý

11 V tt+'ý1 C 4W? lt': 'C t. ti-[ ,,.. r... _ý_ýý_ ý,.. ... ý" ,. rr'ýs

3i"ýT" 7ýý deuoao*ýc-ýý 1 ütrr: r aý mr»ýý. q ýd ±tmAu°'WJ`°ý 11111'7 rn ý ý,, ý _.

Lý.... " ý_ . ____71", i vJ rv)ý. K`"'- - -ý--ý ý, ý

13 (ýý. -ý-ýý, -- --. ý.,.. ý "ý Lariue'm» ýý1f;. ce t+rttort`. ýri LH , +t ntct't

. ut 1w' cý , _.. " ttrA ý+ PWI ý

ý 'ý! °ýýf ý ýuýtsýýýpt)i, lt. 1)Oiý fý t11 ýýCt"Gtt01ý tilOIQýý1 _. Aý0L

- lie cietrnto'tmott44ncYtt)ÖtOtA. 1"CL1t101 qt , t.,

L 46to -. 1I- tir 9m ýý ýý

anoýýcý ; pý"ýeý: - 9uä u1jefiztýar üjý-rýöý-'i}n, ý'-

_ ý)tt: ýýr uxfg trrýtYA" 7k ; tVý"ýºfridac uob hýerfdlc"7wýýýý

ý turc' ýpe0u-w c`oýer«+i. äot>ýxrjý

r Yýý ý tta° cömuýtim: um tiubei; cex: 1w t? )tm t

}° )°ý aJýt; Ettt'mýýtr{tý ý, _ ss ýUla iefi'usCU{ tzýý

ýfaýý- ý4 tit-

`w-. ll)aýlt"ýul{jü{ jar"a amr-jtu . ýdcýsttltt)u. ttr nortlýou 29'r"r, ++sý. a" , r_ 9fý yý

ý' . 7r i1a1tut) U. cý n1, ýriesý= lies akut ýtý ýQ:

ý- turolih- un7fTiuý[

i XUr j; ýAM iaýruýw)ntirt uý'ý uý

14

ý

ýý-

ýýýHl

ýýý!

ýý"ýýý ýý! t1f71'iý

Imonet1rA . t; t .

ý4vs Ytere'. ý

r iý ca-ea[ä'äcý ýý"ý Ai; l ; ý

-ý ý`. At ý.

ijF

I

--S I lY nl". ý<. _

.J  'C7

1ýu,

-

týix

'f

. (itar

rn ý

ýý

Is

Tav. III: 1180 aprile 3, Padova.

Page 52: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 53: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

�. ////

ý r

ý

__Jýý

-awliiiimitliig. 1111

#UM IM- le-ME, Kgri-Iýi lüg 4L+ roý. ýýnbui 'uiprný+. ", ý,. u�d -frý, um n' . 1ou`(aur'ils

ý'ý ý+1t'rn

+ý'tlo=. 1` Kotcm muCý

ýý

sa quc'ýigwntý: jýurA'

`ý 1--. Cr

111)

-sscý' utt4 i ucý cnlýnaa at. nnntnuib. u: l

iw7`rtý n1 -hcutmu.: o. i yýaý ruýý raýit. 'ýýullcInu'--' }hart u a'ý, týusö u'ý

, 4! -N 4

,; m ýu Y.

ý-;

at-.: n2'ý: ý

,: ýýr'*rý"at -. urttuun ti -t 'tTawwaI., t-«. ont 7eruýt. ý t.. fýw rtna:

Jr ýj

, ýý

_1 --#

-- # .- --

t. 41 - II +1 -' IIIq,, ýJ I- 'i.. ý)J . ý' il acý- cfaasr uutcu` aub cýýacrm... - ýdbýncf ftnt utcT te dqnpkne' 1-{yu, n ýt'ano uos rmuxrr-aWiaýa ... auotmlmr. aru . uýuutn. ý,. stl. týLý

ale, lu ttTtuý. tc tniPawun aýttýuýrumtw'., ur dt'tatzti uwomuntwc: t - nwºn cý rnnnylot qut

Iw-'tt- j >'ic' 1qutýiýýaýt+ all- w

IIar \l d+an+Orsrýý fms-'

Luad. ýec

tneaýn rýec ý) bno

ýiun g. ý{r ans''uýruns: 'ncc arý vmuru'reýaýOJ num

ýi Will aýusýýwc poaas' ýý-

- -: f>L.., " 1. A...

..,., -r +rýM1ýj "[Tý6ýT Tuýrý1Ca. '

ý'u ýiý71s-

yýPr^KiýT' ýt . ý'ý. ut( nc: Cllwn' uuýmauýu:. lur . twn. ý

ýaývautrt

a'ýttlA

Lt

dlmc-., *

ýýrmmw

marts. uta, ýoCtnt:

tui sý. ý a+ ýurn ut ýw Wag vwtc' rý ui "et ut it tn vm asuýýajnnaC v"L_, * . t. '

,.. -IH

_L. "II. I. I. /, (, b. -7-. I

iOVfº1C. wýºM1sý1141t1f1ýt1RLýo. Q ý, PýU7tflÖ''-ýUMUT'ýIODUCttitýyc. YLL1l. t1, ýUl UQD GCýWI. tlllj .: LiWtUUUý ý'(t2t11' J

ýýOOýýj

. týtittYU`

i "_Y' .+;

-r .. + "5

d iK. r4 _

"s Yetanr>"'wQ+t u: " LL . tC r_ Wf ý113fit Dýl'41L rrtnnnr rnntr. rrr e nnn. ý. tiý-.. uýrnuº ýa{ý 1" LLCOmt1 Jttl t[tN G! aý1tC' L. - tt NC. IGJIýý

ýýý ýry ýýý ýý "ý

µi uQV tttlRtlt qm >q yuMuurtýrnJOrnurttä u ua r arrý c[u raG rrro ý r. - "v

tpay it r(

er lý

ýýý`�'

ý iucýttýuau-ttýuuueuaý- omm uutiý, irýYereý-ýxc: tt'tL tnbnuýwý-ýaxýirrýý yýf

ýu4taý

... ."-ýt rt. tt si gucqcprc Juan. rijauuruaýw. omm uuti,, trtt. rnG {wtsl -krsc: tt'utt4ora rnonul urU--- tcr(tK 144ca'csvtodri. a luaus

'prodeinj

nn

ýr {ýus' ýuu

4uuunwC unun

t

uretnrc' Ill

mull mýaýýau (icaýa vnýýuun p wrufw uuaauýýuoL AraU 61 -, P". i-, a' .).. T'

.. 1., 11- s) 'ri, nA

meu4+r Lsn: ýLn'm'"'i

ºýcýnýurvwyýmiýutur' ruj -ýtý uq -ýaauruý yavnan) ptý-Jeu. 4uW rrro. is tmnuiant' uýcRasýcs'ti quAmll

-j sa. ckýrnaas , ýwct'výw

ý t+wºat nort

ýaar a

muntnu'ýaaxý unt rvrýit tr uý(ru, rtlýu, tYt tltttu u vattt urruýuj crtnimj rruC' ` ýýýý ýuv'utüxsumt

a+rnrf. ur

ý1

iýr{+jýt[ý uý. ýtc'. irst. Tnýi rýtýrunu cr-q

ýuºzý'yIT-6.

nýnüýýwcýctut>raYuuaý ýrnlbu3.

tucý' L . tý _rr .rD

m_.

t, sqn ýýMl tttTjutM }tRtlwvLtq o0it1ý1Ltttiýtte " 3¢'tüt'ttý ttnýl: u U6WrimOtt67t t tw1 -tºt .

IIü

rvt. t[-YCti[LýMtc Uiý

Jeri f

. Amcr, _ ----, -- -- ..,...

ýi+ýýwa-lraýýuuauý, ýwnýüýuý

rý'ý lýatirýý,

ýr ýeifi.:.

" Juýrýrwruý

ý

ý" ý ý.

ý">ýý, J, cý. ry`ýýy !I

"ý ( trw. Jli

--ý' (, ýt.

o, tf

r' unos a1/t

\i

a

ý

ýýý

tk6: au ersenuc'cýCatk cement aiýetju - urtu: at:. lruw

loua

utoaIIWTOttý. ý, u. lmxýuno' lt Cr. ý

J,

>ýiehoru; rtut ýru dýutu, iru=

ýestuur7R'

ý, ý-ýý ff

I {ý

_Yý:

ýä

lýa"nný 4u yuclýr uýýäluw: mýýii iri ýtc'

Yrncwnc' uiwiuroýº ýýýIcý

oaýc'

lulu

Yaýru ý.

ý}ýý" .r lit.

"i; -

Tav. IV: 1181 febbraio 3, Aquileia.

._-n-

lit. " i

v

Page 54: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

3

Page 55: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

f25$50enh DIktU: L cuºmiuSta, rýJ'Mýý5 ýu+ý a*'a Yc*; emý " ýlý\De

4

ý' r- ý'-'J

44tc;:

j ?L of 1Rc:

n, "aaºsnosut. tC i uctr: uý ,5t

ex ";

p-.. m 9"tJ °cu ý'u " Tu'r-Jus. . oy 9

L'-P'r tev ý`A ; i4 ' ba�r . ., cc.

w ezýns 'ý

ýýý ,,

? Yt ý

Mtýýty . _ý-j

�I ... J. ( (` ft

_ý __.... ýýý. ý

I. Ultb

. ý". ». ýsý., ý... »ý. ----

(( L.

(- -�

/ý.. (}' _ýr �(.. --i..

nýtbw dtbe. ¢". JaaS

t. SýtS

+ý? ýoýýS

Y lý Jýýý Kmt

ýýwttC et-

. -S (( J ff ý° . .r. f r_b __s I

Jsuie- lxdt-ce.,, onia.

J, urts etrti urro beý lulxrxuYC- baýtýtwý yotttigeerzey"etr

ý- mr, 0 ýlý"ý-ý- ýf ý. pLý-ý lýýs ý : -ýs ý tr ý .... ..

ý' =ýrl, er'º°týý'sý' ý "`ýeil t, 5.9uaY

ýtSý dogbý ec oý L1i aD rri' J!,

-i

s"rowiatt-im, ?ý. eýºo, f" er öa+ýmuý-. .ý

ýý ?

w. n*"i--. ý -"- iý -4 iýI .ý

At r7ru .) ýn+w ,

was ý &A csm. vmamur rl

' UA, M--ý9 "L4iYs 1t KS7mw- 41-ý ""7 V. . T- ';, x. ', ý+

<J''j�3 nt S` ý9

,t" ý. ýýý ýýub Lý4mt0.:?

ýt m: uriilýo "dsw ýA

ýCl. ýuýOR7t

tiiLts ý

. ij

, au-. ýa

4ý-,

rý"JJ (r----DD

`r -r ,.

6.4. ý ýý

.r ýý

" ut ýja

a v--Ittl ý.

Ua-

..,

ý...

ý... «.

ývtfrA

RhMttMT- imint ,...... 1. ... ý_. /ý

iaR "siTii., wir JavN. aat-ý "ýaii, -t .Iý.. -. ý-.. ... ". ýýýa. a. aýY WWnt;. SL

J -+. ' .-A. -C! ý1ý fý rr%lý..

iu3ý 'ý'-ý4"ý"ýýý ° ýI iiýý ý,:

"/_ýi ý_B s ýý(ýýj yý CýK : ý. ýT. + a nla! ^ý týýGAýI' "J. ý. ý., ý. /., ý... ý it1ý ýý,

ý. J4

4

. 11 .

ýýaencýs aý ý'"'

tc ý

19t-, -'- _3 It _9L` r( tuI- --'_ --4- ----

A- I Jýý1y

ýJ 5. ýc, ituug arý, a. ºcýcu o. W au1 qWý ýºeý, -R.,, ý cýz o'

---, .- +S r^"S^.... ..

-ý,,..... r ..

F (_° A ( �. fa-S10 I'J.

Wet ý .ýJ, ý ``Sý-. P"°

ý. ý. ý�ý ý uýý ýý1

Tav. V: 1184; Aquileia.

Page 56: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

r

Page 57: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

`'' ý-

ý- ý°ý,, ". "- ",.:

y . y. ý.,

t"

. ý..:

tt, .ý ýL

ý

r:.

'='---

=. ýý'

r

khk-

//äX

-w,,.. , F,,.., ýr�c ', , ý, a; 'i`3ý

Tav. VI: 1188, Aquileia.

Page 58: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 59: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

Tav. VII: 1213..., Aquileia.

Page 60: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 61: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

iäý "ý_ -- ý ý. -. -ý_... ---. _ ... I'_ ."-. - ý _ý .-_'r -- ------

o<ý - Gý-ý -ý ý ,,., .., ý ý": > - ýýýý'; 'Sý }r it-r,

S

ý 'ýýý¢Dý

ý ýIüljºOtgl21ý

y "ýýý 1ý". +" ý

nwm fY'p mui; 1t111ad% 1= pltýur_cýIiuti ýT6ý11k. F117fpi[m

nrln in "

ýý ý1 ýý, aýrr. nlur ýýý. ý t öwaa ý lý, arn :. turýprru>rgcmttls ýuc: ýýttt anmtr'ntY duin'c iýtumi ac ýxnro ii>ýntý {Sx ýwýttat

c7ý_ rs If , )1P: ad

bOfý'`ý1"'a'ýýý. iAat n1ý1C1I1am 4rrn Rý

1 ld[ýiTln'omcwm ýürntnn

tmm ffipC'1 . UaRifiujIrýgicnl7d aqºu6 all10n0. i'

rpnrac aýC'li>R aa u"r,, q. omal &14h; "MW W. Incýar. lý6tý Iý 1N:. týrlhý ý mnrullruQýuuun pIlýni amýtlnl. rn. autýyt ynLilu. iA. lnº. turQinº, ýc aa. armrtýn. } ýý ý ý'uýLý ýcvttrs.

tlnttaat ußv ýunu dtctnr iw14i cnlU}u ý lý. srn'I :b ulnon ý am ý lc7cýlit 4WIn(M. Xý ýtclr

Myf"ý"ýý'

:: ý71IýOLi[l.

üý. t[AGU1IIlI"ýfilr4 lm[CUi11nIbU1h+G1rhýillAýy intilJCO. inirAnndvImrLitlmltid"ýr týýQtGiý ýiCý

ýºtYl"týrwulilý[üý ..; ncmmtcW cut 's-1111

1n4rolua' ccr uuitt+tCfpm

tt T{tYi. U °. )º'11di1ý+ttQt_nlm altrtýjnntý7trýnllýcUº"ccmmplrnrttl

[tnliý[1fOtT , r. f 1^"j .

RR q1tlº. )rJrgcari .

retrmCt: tm pillmunlýý. 1ýlLIIII UClilt4"_itldºf 'Cain aK1tCLl.

ýý.

linnln tulitii. ýýc'< nnn. üf4CIC

uli t. ngnl .Q

I4IüD;. ýIC ýnrýCl

, -a p pmmý ý. _p :, lA1 äOC:

ý in' If All püml Ifil 6

1i17. ýndi"

tlttl qatnlu; f1Ujj

d {I ýýtlýtirn7n 1, ItA

ý nnºnmtn

fttWi"ý -GinQ1ýº' nla a

irll1IL11CU1ü11IiL. tylüll'>i1nCýbl iC, &UICý_ 11

roºp )ý ý` j # AºAtut ýc

ýu, rtl üunl 1cY lrn7ll"i7mi ý-1nlRrrtrslº1nmr. ýrTlCt

týmulbnt C romn1 1rný01i1c1ütrliýnnry º. lwtt ntnmjt[t`trttkl ý ý'ý"+' 1ic. nmuitt.

ýý'Gý11In. ii1191tU. 1QüuallTýUillniil

ýrllrº. ir1RiC ü1111 ntttn111chýlllnt dr.

j 1ºrti . nmrnr Ill Z171, dlltlh`irrrl

41Q

ýTtý[týt_14LltCtst[ tiý QFCA

4(thiTill llidlulalr 011kº15 üttt bOtlý'Itýril UCýIUýa. -

ýit1ýICýýldk

.

ýfMTKý 1 LT Nt(1i11f"lgttnl iCrrtýK"hidýlli1Qil tCCid

ýlý ila'

"r""""tr 1 it'

güI j'niGý[ ßifCll l1lCUI11 ý1TLtý[.

QÜ cUn! Mý"1!

l(r G

týl ýGtl+tilýdlýl ttti. ýniht7a

dllül4lýüD[ilI01ü2 l1CUfpCt1 pýfiný ýý'

, 11;:, ýQj

[" 1 ýý1ntlUcýýýº+tTlOetj

nritý 1nýCitl ý1ft411tt, 7ý ýlritýgIC

rnifilllfr1] 41 ýGtlcýhttldf<il dl(1I ýfQinm.

l cYlgCriCCQrý rM{iQýT10E UtºCln! $ °

»<'s:. lt 'ltxr' ý m'uºtglruaattilc: ýýrºr1ný . uunlrarY'dc'11vrlllnt ý

, a1ýll gJ'mrý nnaquºýir nanntt, ý ýyy

a>ä. týrtti truýmutt: tinir pºri, ýIý puiýagw-lpcn>u "JninW

rcmu-Rmuý 711M-1 fimnurn

yür ý' Y ff ri 'ýi. ýC r, r 9,, ý- týlltla Ca, üa. Rlllli! l-naý: agatýttpýcum cz}. tntclm:. cimpw. ptaitý-ymcr=.. týarý.

ýlýulratýýjrrttus. ýý 1ºainlrrtlýrtisr. ýýyulr. yricatwutýi. ttcn. utatýz

ýT1UlI2tü(('tm ýCjýAýým On1n1 ýtý+1ý11n1i Zý(+rn'C71I3 . tcý K. x1.1I)LinjJS lIIGlýý, n((nclti

'' týý:

jj' . 1ß1t.

jj1llCiýrü. 'i[tiCTMnm+itilCflTQum

p

iýtt! ýjýýiým

}ý I1ýInliis lurratäll: uit:: ýº

1t1r1in111111 Cittt t/t q mittnl l. illlCllQt; Calliki IUIlIfJ111Aý smI1lLIIln1 CtiT: i gt1ºr I 1. lrnlu A1f10 wm D c{rn m1mt

. 1" 7r4pCiuliirl. 7CI il. lU Urnrn jk`11TLitrmil8d 7]!

ýt'ý'S ýr nt 1ý 1rtCll71UC11ý1ir ýtC[TnfrAýl7mniIICI1Q1 nýruºcýýutlCUOlirCr7nrlr. ý ýýet,

ý

ltcýitrn nýmtr zu_ n1`ýt tun Z41cýc1nltýactraltut mat fill

4mis cglw1rtn- iiirrr

4111 ý-ýttsýnrýnýrtrtits ui6.. ý l 11(ý rr r]

l'ptT hnýartn pn mit: - iJ'lFr ý1DC1Il1Jn1. < inýCAýýünTTll. ui'lUtüIC p. fit lilýi. illD gtGrm fill ýýit`

inulun [t AUikitt ý

aýtxýºma is glLinnlm unlulrrrclrtrltb uod t, aIýn ( Lqi it

uittcrrt"al1+aqur irrnl1u: l

ruau, l -lei }}ý1I ton7t ý, inlnýiºýilnrs. qu. mi molºllipýýilu'nºtýnnuatýlý

ý . I, l+Ctrn pt,

aurplcnn Wf1 iJlinnfl (1i: rr1r1C1Qmu1Ci Cßltatil"AUUýfllti: fklnf lülrý: tIiGlm Cl º orLmUCin iu1:

glctunitýgý ittitr'lp ý1:

rLtlil. unlnmýuu: ý mtlfg: iuca'ýItuý {irnl. i 7 nlcUluu111.11n ýiirjrrnutf ýiörr. r {, rlý

ýý

itLNi7W " 7, " 7"" O((iý'takýüt"i a

('1'L'7(r7U. 1ýºücl cýillpü4ýüýa`ýjjnýýRºýr'.

ttiC? SýI+ýºRiJti nkl,

ýICýttrdn Umnt ý'incttijqýt

71o; t ? lCG1 lutCIj`'jui[11tiar'C[nPj 11jrJJtllct0 p1ItIlC1`Il: ý(ui

11ft icilfs 1ºlrlrý (nj!

º'ý. 2JPlnt>Ltý nmltC. j"{O'nr:

1ý týf1G, in. iglnýl. lt't1n1(ný1. I it: (tf\ýnuCti}"' ýlütulQtJfhlfi-jýCl

Ir1111: LjA'Alt(Y1 gCit`r1u10.

-1jL'I'gY

ýQ1Liýt.

11ýi"uf'11l61týýý'tTlltt. CitnCiC"1 I i}t'C1. Onltttllýtllrý. tMlrlf tý}Cl-: lll(llU.

pJl}ý,

-ýýUJJh1 TtTtilttU

ýhlý"Miylýfilný. )tTlýý+ý'.

ýº1gLilUUüýjaIniLiN. ýil+t1'lfnJ'kilrll. ý. ltTtit

ýinMlrn. tit[tl. ri11111ý ýUj; 11! 'illýrl:

"ýUI): ACýOat.. ýUli.

ýýl; ºIIP. ýtý

{us"ýcýrrcri/r.. ýl. irýluhý , HitI11S.

! . ý+: ad boc{ýaýrm"drýscttcýý

,I

orLmnrm in-ýIllv I ý{ltYlltitcý" j! IiýII,? Jýp3 trl

'711o

. ýevnlnýýa

4t: ýCinuniýý'

jj' 'nr rý

ýýicý. ýoniýci {ývcitºrr:. ýrnrtc

drta, utio. pý

iýii4ý. _ýýngkýý`icý1ý, ._..., ._ f!

Tav. VIII: 1224 giugno 10.

Page 62: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 63: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

I

.ý. lº ýi ä ýýp rý, ýv ýr ý ý. ýºr ncc 1'i

rJJJ ýý ý°ýfý

Jl t4W !ý

fttr f``ýý $rincuýurun,. ý ý . ý' d;

r r ý

ý

{

' I.

1e Tav. IX: 12421uglio 17, Aquileia.

'. -n . 4-1 t

. -"

º ý ý...,

_ ý. ý. 1ýý ý, r ýý ý" ý--ý . ý ýý

Page 64: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 65: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

,n ýM_..

ý} -7 ýý , ýg a--)-u*-! a 'P ý V. --l:

At ý1-^" '1 Vä -' &-,

>+ ,, s'ý REl `ý'-? v- . 71 ýd'+"_-ý 8 -F t lip 'JE

ýýý_ý -t 1' -, A "ý- f1 ý'ýE "ý ý vz' �ýý ýG. g t9 ' ý-=1 a

ý---'-s`ý - rý w ý

*1

ýýt-A `ýl-"ý ý ý-- --' ' ý7 ý'- "ý

ých

C' , ýpýýi, iý Lý cý"_ýý7

ýý

tl- CI

_``V.

4

' Yýý'!

C-Z a- --, s -5 enl' U-5 ": - :ý ct_1,

-%i ý ý°. ýý I' cl' 7(/ý

.ý ,ý vr... ý�ý....

ý. ýý "Lýx __ (/3 .. ýýýý "cFi'-a-"t Fýý, --, ý"ý i e, `ý'-ý

_ý': äý ý

°°J ý' 'ýaýý. ýýý

Sit-, --

----) -J '"Y. '-11 ci" °. 1 V3 `"a ,E tA " . r. k t: e-., .i:; i ° 1TT1 "

ý-' ýý. '"LC+-ý {ý "ý ý14 etý_G-l

ýý- TL.

F r' T 'aT «""I- EI.. C--n -s: V-7 t: J_af iA '`I kil C-1

ý L a'_Sý .. L- VII. l-1 [' w 'ri, . -1 _- t\ . f\ Y G Tyl -v F tF. - --4ý t lý C-1 týI 9- AD 9

.- i±? ý 9g. 8r1.. ý7

_ C_4 - Lý ý, -- -E: E. J. U"u Id - FI

-I-_ -eT7 -c 4. - Al tt, D-. Pi+'---, L-? k: -7 LYhv 4 -'

I CI q >s ý' El B L. -21 e °fl-ý -. @.. 4-=-, is - .. rA . -- t ----] [ý3` ' ä\ 3_ _ý iL--, ' h> 1 -Tr'7

' ý.

yü. C\ G" ý '.. ' i

-- ýýý, ý ýý_ ,Fýý" ý ýr

(, ýý V7

L9 Eý - PJ . '_. -%. 'J"

ý- ý äý E_ rý

C'1 ýý

Ix

o- ý

fr L

ý -x( Ie1 V3

- _______ L ý.

ý ýýý Lý C'

I -]LIA, Z9t L---r M C/ ýý"ý/ Ry 't.

b C-21 ý cI"" C--L1 w. +r_ \1 : ý+`ýý C

ý ýýr" ý' ýý' L` a' i.

Tav. X: 1243 ottobre 30, Aquileia.

ýý'ý"ý e

ý .

.ýý s, _ ý"ýý.

^ý"7yý _ý~ ý ýý "3 -ti

q-

ir_ l4. ll_ -YN r1 .f ýt _F Y

Vi I' ; : ý1ý"; ý-5' . 19 (ý

. R--ý LA

`z` 0' :Iý äý`ýý--r--`ý3 rio 4

. r4r

=AI

ý Ei rcýý ºý ný ý r, ý? ý" 45ý A

eý ;ý `-ý ýýýa j"1ý

(/3 i rr .

F 12

eý L,

11K

IýIý kk ýJ9°^ ýV ý °_ / Si L. ý ýý g"ý

Fr, ýý, ý, ýup

i"ý`? _ý---'ý- ý. " g ýý F_ ý ß_ F

' V' -.., ` ;: ý A" .%'2.

tt gý &11 6`"-j ' "4! J ,. _ rjo

.. _. + (ý

OF f/

.r L'

ý"ý '# F+

ýýý lý: `T " ý- °-^7

ý/ ý

ý1ý1

_-ý, sL�F

J3 ý.

rº '4T üý'ý

t pý_ (ý,

-

'ýý ý4 l. ý ý'Yý r4ýý

rý ýr yc ý�°-_ ý"Ct ýPJ gQý-` ýG

vt 7C

/ý `ý` ý7 Cl

ý`(! ++/s ,Z ýý ;RýV.: (_ý; ý `ý ý Y&ý

Vý7 'ý �ý ý; r_

" j:: iy'ýýt, V4"ý ý^ i. ý ýl i3týý C t" t? ý, s kl

.; cx :0 ý=--ý

ý- `ýý %, _. >ýr. ý-- :. _.; --j ý-:

CJ

-7ý2 -Z' 4ý

?, * ̀ ro; . ". _ -k 'P 14 1 c

Xr (/4 ä `tr-i I `'1 ý: ý_y [Z

ýý. ý_ýý ý `_ý 9g_

, ýý`? '? -r-I 7 ('p! ý

Lýý

x ý 11

,, B ""\, i. Qk

_. ", J- fl

ýl; ý Y-ý__) '(/\

.

_. a-. _ t ,- .ý

:ý.

ý J

--'i

-'s ý

ý ý; Y

ý

Page 66: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici
Page 67: DIPLOMI PATRIARCALI - MGH-Bibliothek · 2010. 12. 14. · INTRODUZIONE Con il materiale archivistico ei codici del Capitolo di Aquileia in parte trafugati, in parte assegnati ai canonici

M 4'r. T.. / ir S I, j '-_

M--ý--ý'ý I'.. _L%ý 'rf `=ý `; ý-ý. ýý-ý ýýý. !

, ýýýý ýý'(ý

YY 4 F, C I, r ce Xp

L- I 'L

r r---ýý ýt ý e"; "ý; t ý, Eýý VI

" Th-1 _ý

ý': `'ý ; -- E" =1 ? , `ý» ý' ?: -Lf ;J .

! 2- -4 1 a. -g"x.. c-ý.: si. ý'- *ýý: ý

. ^i4, y

ý ý' :_ 1ýc' ý-G"f ýý p+. l

, ý- ý., v -, E '- . -,: -- `I' T ,A E1 B Lr--, -. -. . El' mý 'V � .. ti 11 .b. 3l Z-1 i3 !' S`" 1n ti F': .i1 V¢, . ý": _ 4" @_ P"a 11-1ý2 Fl . "L q'

`-+-z "`ý ý9 ý+ T

ý, ýy

`z i (/ý ýý

ý ý. ý,

` SY ý' l ýT6

44 j�Y

1.5 Idl ýý rn

-1

". 1 ýe -

_ �t. _, -ý-ý : --ý -

ý_

Fý °ýF. - :. 1 (1 Lf F"')

ý .,.

ý' ý''�ý ýýf 4'k-1i I�V4a!

co

-ý ,at. f. r.. -ý b a. _ ,x ve "t ua Y'_ý "c__- .Z-e . `ý r,

F !ý C\

hE5 . 9--i

SG i'S LA

-, rf.: ý 1/4 rr`-yý. -, 1 ̀ `-:

. _` .. e" _

c_----ý ýý �p

i

%. ' "=-ýz = A&Aý=:. rm... iG 17 t-1 j 1r . >sý" ýtýý>"

"r. ý' .. ar ýiü:

ýaý. 'ýs_', ýs1 *'c=.

-- ,_

Tav. XI: 1243 ottobre 30, Aquileia.

I