Munere clamoris fit Marcos imaga leonis

Tera de San Marc Foglio di divulgazione storica, linguistica e culturale

sulla Lombardia Orientale ex Veneta e la Repubblica di Venezia.

Versjón dei tèsti in koinè vèneta (venezjàn)

La Gyèra dela Liga de Cambrai – II parte Vèrso la fin dela gyèra

Có’ ƶa scrito intel prezedènte número del fòǧo, intel 1511 le sòrti dela gyèra de Cambrai mudè in cyéle dela Liga Santa sorgésta dala paxe tra la Céxa e Venèzja e ala cyal lí aderè aŋca la Spaǧna e l’Aųstrja. ‘L acòrdo fu firmado el 5 de Otóbre del 1511 a Róma. ‘L evènto descadenè l’ira de Luigi XII che riensè, co’ Gastón de Foix ala gyida del só exèrzito, a sotométer de nóvo sią el Lombardo vèneto che la Romaǧna intel 1512. El dominjo franzéxe durè però póco perchè ‘l exèrzito spaǧnòl in rivada dal Pjemónte, sicóme che gavarave podésto invader la Franza, él oblighè Luigi XII a sunàr tute le só milizje despèrse in Padanja per afrontarlo aŋca se no se rivè a un’iŋcontrada dirèta.

Dòpo la mòrte de Ǧuljo II aveǧnuda intel Fevrèr del 1513 e la salida al tróno pontificàl de Lión X, la Liga Santa se riunè a Màntova in coŋgrèso per spartirse le coŋcyiste, ma le pretéxe e le descoŋcòrdje tra i aleadi creè un clima de contrasto che portè ala usida de Venèzja dala Liga Santa e ala formazjón de nóve aleanze. Defati el 24 de Marzo del 1513 la República coŋcludè un pato co’ Luigi XII avènte có’ objetivo la spartizjón del’Italja del Nord: dal Pjemónte ala Lombardíą ozidentàl sóto el Réǧno de Franza e dala Lombardíą orjentàl al Friúl sóto Venèzja. Al pato franzéxe-vèneto se oponè aŋcóra la Liga Santa del papato de Lión X in aleanza co’ Masimiljàn I d’Aųstrja e Ferdinando II de Spaǧna ai cyaį se metè al fjaŋco la Confederazjóŋ xvízera. Dóŋca ‘sta vólta Venèzja se aleava ai franzéxi, che gavéva póco tèmpo prima recazado indríǫ, per podér manteǧnír sóto le só inséǧne el ‘Stato da Terra’ minazado óra dai striąci-spaǧnòį. El conflito tornè a scomenzàr de lì a póco: Luigi XII mandè un grando exèrzito in Padanja che veǧnè però batudo a Novara el 6 de Ƶuǧno del 1513 dale armade xvízere méntre Bartolomèǫ d’Alvjàn, al caǫ del exèrzito venèzjan, fu desfato a Mòta (Vizènza) el 7 de Otóbre del 1513 dal exèrzito imperjàl de Masimiljàn I. La dópja desfata costrenƶè la Franza a pati cola liga el 14 de Setèmbre del 1513. Venèzja se trovè cusí aŋcóra da sóla cóntra tuti có’ intel 1509 al prinzipjo del conflito e là dovè ritiràr el só exèrzito subèndo l’avanzada striąca-spaǧnòla fin a dritura a Mèstre.

Contun nóvo ƶuraménto de fedeltade Bèrgamo se rendè ai spaǧnòį el 27 de Ƶuǧno del 1513. A Crèma él rexistéva però aŋcóra un contingènte venezjàn che, contuna spedizjón militàr a sorpréxa comandada dal valoróxo condotjèr Rènzo da Cèri, là trovè impreparade le milizje spaǧnòle e là riensè a riportàr Bèrgamo in man a Venèzja el 6 de Agósto del 1513. Savuda la nóva Masimiljàn Sfòrza formè un exèrzito de 3000 soldadi tra cavaljèri e fanti, e‘l partè da Milàn ala recoŋcyista dela zitade. Bèrgamo subè cusí per la prima vólta dal prinzipjo dela gyèra un asédjo atórno ale só mura – le antighe mura medjevàį aŋcúǫ scyaxi no pju existènti – e là capitolè a despèto dela rexistènza fornida dal Cèri e dai capitani venezjani Marjàn da Séze e Tòfolo Albanéxe che dovè fuger de nóvo a Crèma. La réxa dela zitade fu firmada el 14 de Agósto del 1513 a Orƶinóvi col’impromésa che no là fuse sacheǧada. Là scominzè cusí la vèra e pròprja ocupazjón spaǧnòla dela zitade carateriƶada de nóvo de desproprjazjóni, tage, aŋgaríę e aŋca ǧanduse, reduƶèndo al mínimo le finanze, le condizjóni sanitarje dela popolazjón e rendèndone insoportàbili i abuxi.

Intanto a Venèzja se zercava de cjapàr tèmpo e de raƶónƶer una trégya cola Spaǧna. A tal fin se dezidéva de apelarse al Papa ponèndo có’ condizjóne che Bèrgamo e Brèsa fuse afidade ala só protezjón, che Veróna restase al imperatór Masimiljàn I e ‘l rèsto del dominjo vèneto ala República. Ma la soluzjón no podéva che esèr antizipada da una vitòrja militàr sul campo. Él fu de nóvo Rènzo da Cèri a compír l’impréxa: dal só cyartjèr generàl de Crèma él partè co’ 4000 fanti e 200 cavaljèri e s’impadronè de Bèrgamo baricandose de nóvo drènto le só mura contun bón ségyito de artelaríą (15 Otóbre 1514). E aŋcóra una vólta milanéxi e spaǧnòį tornè a strénƶer d’asédjo la zitade (31 Otóbre 1514) e sicóme che ‘l Cèri respondéva a cólpi de artelaríą se dezidè un ataco mirado a vèrƶer una scyartada intele mura intela ƶòna de Sant’Agostín. ‘L ataco scomenzè ‘l 11 de Novèmbre ma indóve la muraǧa zedéva, súbito de nòte i bergamaschi provedéva a restaųrarla cusí che ‘l Cèri riensè a rexister per mólti ƶórni. Ma cyanto pju ‘l asédjo dei asaltadóri se xloŋgava, tanto pju le fòrze e le risórse dei difensóri se reduƶéva. Cusí ala fin el Cèri gavé de tratàr la réxa dela zitade asecuràndose la pròprja usida e ‘l respèto dele persóne e dei bèni dei zitadini (15 Novèmbre 1514). Lí tornè a scomenzàr però le impóste de tage e de trabuti che impoverè aŋcóra de pju el patrimònjo zitadín.

Foglio associato al sito internet http://www.teradesanmarc.altervista.org

Numero 4 15 dicembre 2016

Luigi XII in bataǧa a Aǧnadèlo

Tera de San Marc Número 4 – el 15 de Dezèmbre del 2016

2

La Bataǧa dei ‘Ƶiganti’ Póco tèmpo dòpo, intel 1515, él moriva Luigi XII e saliva al tróno el ƶóvane fjól de vinti ani Francésco I che, per

vendicàr el dexonór del pare a Novara e per tornàr a afermàr le só pretéxe sul Ducato de Milàn, él veǧnè ƶó in Lombardja contun exèrzito compósto de 35 mila fanti e da una cavalaríą de sostéǧno. Cyi se scontrè tra el 13 e ‘l 14 de Setèmbre del 1515, no lontàn dal’atuàl zitade de Meleǧnàn, col exèrzito dela liga fòrte de 22 mila fanti xvízeri e 200 cavaljèri papàį. ‘L evènto de gyèra ƶé conosudo col nóme de Bataǧa de Mariǧnàn o aŋca de Bataǧa dei ‘Ƶiganti’ per la prexènza de robusti e imponènti

portadòri de lanze e alabarde tra i soldadi xvízeri. ‘L exèrzito franzéxe podéva però contàr aŋca de un contingènte de fanti e cavaljèri vèneti comandadi dal condotjèr Bartolomèǫ d’Alvjàn. Él fu pròprjo cyést’último a ordenàr una manòvra inzerčante che xbaragè la rexistènza xvízera che gavéva fin a alóra neųtraliƶado tuti i atachi del pju numeróxo e armado exèrzito franzéxe e che a dritura là se preparava a soprafarlo. L’iŋcontrada fu saŋgyinóxa e là lasè sul campo zirca 16 mila mòrti, per la maƶoranza xvízeri, faxendo bater in ritirada i soravisudi federativi. La desfata subida dal’armada xvízera fu cusí relevante che da cyél ƶórno la confederazjón fermè la só espansjón teritorjàl e là ratifichè definitivaménte la só stòrica neųtralitade in tute le gyère eųropèę e mondjàį. Per Bèrgamo la vitòrja franzéxe-vèneta determinè de fato la liberazjón dal’ocupazjón spaǧnòla e ‘l ritórno dele istituzjóni statàį venezjane.

El ritórno de Masimiljàn I Dòpo la glorjóxa vitòrja de Mariǧnàn él paréva che le vizènde stése per vòlƶerse a favór de Venèzja có se verifichè un

último cólpo de códa del nemigo stòrico de Venèzja: l’Aųstrja. Masimiljàn I gavéva defati aŋcóra del granzjo vèrso la República e cjare mire espansjonístiche; él veǧnè alóra ƶó in Lombardja per la Val Lagarina e col só exèrzito sotometè Brèsa e Bèrgamo sènza subír siǧnificative opoxizjóni militari vènete (23 Marzo 1516). Bèrgamo tornè sóto el minazo de devastazjóni e rovine e là fu sogetada de nóvo a tage e impóste dai ƶermànici. L’exèrzito imperjàl se ritirè però de lí a un méxe pur lasando in zitade una gyarnixjón de soldadi có’ diféxa che veǧnè tutočò tólta definitivaménte el 29 de Avríl del 1516. Le caųxe del ritiro del imperatór no són in tuto cjare ai stòrici. Bèrgamo se djè cusí un govèrno aųtònomo fin al ritórno dei venezjani che có lí tornè lí provochè dele xmare caųxade dal’inǧusta impósta ala zitade de una taǧa per refuxura dele spéxe militari (12 Maƶo 1516). Venèzja voléva punír cusí l’insolènza ghibelina e ‘l tradiménto dela zitade aveǧnudo in pju ocaxjóni sènza riconòser tutočò de no èser stada in grado de difènderla adecyataménte o de sosteǧnirne la rexistènza armada. La fin dela gyèra per la frontjèra ozidentàl

El 13 de Agósto del 1516 là veǧniva ala fin firmada la Paxe de Noyon, la cyal, dòpo tanti ani de complicade vizènde e dexútili stragi, là ponéva tèrmine ala gyèra dela Liga de Cambrai per i confini ozidentàį dela República. Aŋca se Bèrgamo tornè a trovàr paxe e libertade là gavé de recordàr dele pexante soverčaríę e dele réxe umiljanti sią a caųxa del fato de èser stada ƶòna de confín sią per no èser stada in nisuna manjèra diféxa. Cola tratativa la Lombardíą vèneta tornava definitivaménte sóto Venèzja a ecezjón de Cremóna che fu aseǧnada al Ducato de Milàn aŋca se cyést’último él restè de fato un protetorado franzéxe.

Fórse fu pròprjo a caųxa de cyèsto che intel 1561 lí scomenzè i laóri de costruzjón dele mura che terminè intel 1588 trasformando la zitade intuna fortéza militàr e baloardo difensivo ozidentàl de teraférma. L’òpera costè ala República bén 590.000 ducati d’òro e no là fu maį atacada, séǧno che, purmasa, là rivè tardi có la gyèra gèra ‘ramàį coŋcluxa aŋca se là gavé tutočò funzjón despersyaxiva per i nemighi dela Serenísima. El progetista fu ‘l architèto fjorentín Bonaǧuto Lorini.

Se la gyèra de Cambrai terminè, no se coŋcludè però el conflito tra Spaǧna e Franza che invéze se inasprè aŋcóra de pju. Defati ƶa intel 1516, prima dela paxe de Noyon, él moriva rè Ferdinando II e sul só tróno suzedéva Carlo I d’Axburgo e có intel 1519 él morè aŋca Masimiljàn I, Carlo I, esèndo eréde legítimo dei Axburgo, fu iŋcoronado imperatór col títolo de Carlo V a apéna dixnòve ani. Francésco I tentè de uxurparne el títolo entrando súbito in gyèra ma‘l subè driǫmàn una dura desfata intela bataǧa de Pavia del 1525 indóve ‘l perdè el Ducato de Milàn; e sibén riensè tutočò a salvàr el só réǧno él dovè sèmpre sotostàr al strapotere de Carlo V, ‘l imperatór sul cyal réǧno, che comprendéva le colònje in Amèrica del Sud, “no’l tramontava maį el sól”. La fin dela gyèra per la frontjèra orjentàl

A despèto che i evènti dela gyèra de Cambrai lí decampè cola paxe de Noyon, se xloŋghè cyalche iŋcozade diplomàtiche sui confini teritorjàį tra i stati in gyèra. In particolàr la custjón deventè mólto problemàtica ai confini orjentàį dela República Vèneta, zoè in Friúl, indóve dei gròsi aristocràtici e paróni dele ƶòne pju de màrgine lí susegyitava a èser sèmpre avèrsi al govèrno venezjano mostrando invéze simpatíę vèrso ‘l Impèrjo axbúrgico el cyal patocaménte lí secondava e lí influenzava a pròprjo vantaǧo.

La fin formàl dela gyèra de Cambrai per la frontjèra orjentàl là aveǧnè dóŋca el 28 de Avríl del 1521 cola Tratativa de Worms indóve Venèzja coŋcludè co’ Carlo V la spartizjón del Friúl contun confín mólto taǧuzàdo. Tra le dezixjóni él ghe fu ‘l

Maitre de la Ratière - La Bataǧa de Mariǧnàn

Tera de San Marc Número 4 – el 15 de Dezèmbre del 2016

3

aseǧnaménto de Gorizja, Aqvileia e Gradisca al Impèrjo. Cola pèrdita dela fortéza de Gradisca la Serenísima sentè ‘l bixòǧno de dotarse d’un lógo militàr difensivo ai só confini

orjentàį aŋca in prospetiva del costante minazo turco. Pertanto intel 1593 là fu fondada la zitade-fortéza de Palmanòva intela basa furlana, a fórma de stèla a 9 pónte, su progèto del cónte Ǧuljo Savorǧnàn diretór del Ufizjo Fortificazjóni de Venèzja. Intel ufizjo ghe lavorava aŋca el Lorini e ‘l architèto Vizènzo Scamózi. I laóri terminè vèrso el 1610 e un’òpera de xlargaménto dele mura fu prinzipjada intel 1658 e coŋcluxa intel 1667. Una fondamentàl diferènza tra le mura vènete de Palmanòva e cyéle de Bèrgamo ƶé che le prime ƶé terapjèni covèrti da un strato de lastre de pjèra e cyadrèli a só protezjón, méntre le secónde ƶé vèri e pròpri muri de sostéǧno in pjèra scyadrada.

Stòrja dela I Gyèra Mondjàl sul frónte orjentàl IV Parte – D’Anunzjo, Musolini e altri interventisti

Tra la mòrte de Vérdi, intel 1901, e la marča su Róma de Musolini, intel 1922, Gabrjèle D’Anunzjo deventè ‘l taljàn pju famóxo del móndo. Nato intel 1865, él gavéva scomenzado a publicàr vèrsi ƶa da putèlo. A trènt’ani él gèra el poèta pju conosudo d’Italja e un brilante dramaturgo. La só inteligènza e la só creątivitade artística fu cusí spicade che i só tèsti gavè un’influènza profónda sią intela leteratura che intela léŋgya taljana dei ani a venír, ƶonƶèndo a èser considerado un dei maƶóri leterati del Novezènto. Zèlebre aŋca al èstero, la só personalitade gèra però mólto ezèntrica, egozèntrica e egotística che no se sparaǧnava sfrenadi godiménti sesuàį cole só tante amanti. Le só idèę andava al impar co’ cyéle dei futuristi e col manifèsto de Filipo Tomaxo Marinèti. Él ineǧava ala vjolènza, ai pjaxèri, al’estètica dele arti e al regèto dela moràl reliǧóxa per la rigenerazjón nazjonàl del’Italja da ‘Italietta’ a grande potènza zivíl e militàr.

Intel 1915 D’Anunzjo se inalzè a sostentadór del interventixmo e del’italjaniƶazjón dele tère iredènte travèrso la gyèra. Él xlarghè ale mase el mesaǧo che soltanto col sacrifizjo patriòtico dei soldadi che se sacrífica intel ardito xlanzo dela bataǧa, se podése ƶónƶer ala vitòrja e ala coŋcyista dei teritòri, ritenudi itàlici, in man al invaxór; invaxór che no podéva che èser l’Aųstrja, el nemigo stòrico e pju odjado dai taljani. Él propagandè l’espansjón imperjalista italjana intei Balcani. Él odjava Ǧoliti, ex caǫ del govèrno e prinzipàl sostentadór del neųtralixmo. Él fu mólto amigo de Luigi Albertini, diretór del ‘Corriere della Sera’, el pju importante ƶornàl del frónte interventista.

Ala nóva del entrada del’Italja in gyèra col’Intéxa al fjaŋco de iŋgléxi e franzéxi, él tornè dal exiljo parigín e‘l fu invidado a Quarto (Gènova) el 5 de Maƶo del 1915 per l’inaųgurazjón de un nóvo monuménto a Garibaldi. Là él féze un famóxo, stòrico e pasjonado discórso che fu aŋca publicado sul Corriere el ƶórno stéso. D’Anunzjo uzè la fóla e invochè i taljani al sacrifizjo per la patrja. El stòrico Benèto Cróxe definè el só discórso ‘na bufonada. Ma bufonada no gèra perchè a cyélo ne féze ségyito dei altri fin a cyando él ƶonƶè a Róma indóve invochè el spírito de Garibaldi e’l djè fondaménto al’idèą dela ‘IV gyèra d’Indipendènza’, cyéla dela liberazjón de Trènto, Trièste e dela coŋcyista del’Istrja e dela Dalmazja. Él sconzetava e‘l insultava i neųtralisti de Ǧoliti có’ malfatóri, traditóri e paǧazi. I só discórsi gèra gravi de retòrica, de abilitade oratòrja e de virtuoxixmi leterari. Él fu un leterato militarista, un exaltado e zavarjante vixjonarjo ma aŋca un coraǧóxo soldado che iŋcantè le mase mólto pju de un político e ch’él deventè un eròę nazjonàl. La só carjèra intel exèrzito fu ràpida: Cadórna ló promovè ufizjàl e ‘l frónte ló vedéva soltanto có ló voléva élu per sodisfàr la só sfrenada vòǧa de protagonixmo e per spronàr le trupe al asalto. Él fu un invaxado e un fanàtico dela gyèra e del eroixmo patriòtico e se ne dechjarava orgoǧóxo.

Intel’estade del 1914 Benito Musolini gèra l’astro nasènte del Partito sočalista, un ǧornalista, un revoltóxo del’estréma sinistra del partito, impeǧnado a preparàr la rivoluzjón comunista in Italja. Él gèra un militante pasjonado, antiborghéxe, coraǧóxo ed ambizjóxo. Có l’Italja atachè la Libja intel 1911 sóto el govèrno de Ǧoliti, él domandè ai operàį de blocàr i traspòrti dele trupe fagando saltàr in arja le lineę ferovjarje. Él fu condanado per cyésto a cyatro méxi de prexón. In ségyito intel Dizèmbre del 1912 él cjapè la direzjón del ƶornàl del partito, ‘l ‘Avanti!’, redopjandone la tiradura intel ƶiro de un ano. El 26 de Luǧo del 1914 él scrivè che la caųxa del’Italja no gèra cyéla del proletarjado e che dóŋca el govèrno sarave stado costréto a dechjaràr la neųtralitade. Belbèlo el frónte interventista se xlargava e Musolini restè tra i póchi neųtralisti, él gèra che maį convinto del fato che gyèra e sočalixmo no gavéva ǧnènte da spartír perchè “la gyèra gèra in última istanza ‘l anulaménto del’aųtonomíą individuàl e ’l sacrifizjo dela libertade de pensjèr al stato e al militarismo”. Él abandonè cyéste poxizjóni a Otóbre. Còsa gavévalo fato cambjàr idèą? No’l ƶé cjaro dale fónti stòriche ma se parla che prima aŋcóra de èser un neųtralista él gèra un oportunista e che dóŋca i resultati dela gyèra sul frónte ozidentàl lí gèra driǫ a portarlo su poxizjóni anti-Tríplice. A Novèmbre él prexentè le dimisjóni dala direzjón del ƶornàl e‘l fondè un nóvo fòǧo ‘Il popolo d’Italja’ che sosteǧniva ‘l intervènto al fjaŋco dela Franza. Él fu espulso dal partito el 24 de Novèmbre del 1914 per tradiménto. La só stòrja a cyél punto se lighè a cyéla de un’altra nòta personalitade del’època: Filippo Corridoni, sindacalista ed entuxjàstico interventista, che credéva che la gyèra gavarave creado le mèǧo condizjóni per la rivoluzjón sočalista. Musolini deventè un só segyitór e‘l scomenzè a comparír insjème a élu sui palchi dei comizi.

El capitanjo Gabrjèle D’Anunzjo intel córso de un dei só famóxi discórsi

Tera de San Marc Número 4 – el 15 de Dezèmbre del 2016

Tera de San Marc Foglio di divulgazione storica, linguistica e-culturale

sulla Lombardia Orientale ex Veneta e la Repubblica di Venezia.

A cura di Serğ Gigant http://www.teradesanmarc.altervista.org

e-mail: teradesanmarch@lifegate.it La grafia adottata per i testi in dialetto bergamasco, bresciano, cremasco e cremonese non è quella tradizionale dei corrispondenti dialetti ma è una grafia innovativa unitaria denominata ‘GLOVU’ (Grafia Lombardo Orientale - Veneta Unitaria). I dialetti bergamasco, bresciano, cremasco e cremonese usati, con alcune normalizzazioni grammaticali, sono indicativamente quelli delle corrispondenti città capoluogo di Bergamo, Brescia, Crema e Cremona. La lingua adottata per i testi in lingua veneta è invece il dialetto veneziano del Sette-Ottocento, normalizzato e assunto come koinè veneta in considerazione del prestigio letterario, economico e socio-politico che lo ha caratterizzato in quei secoli. La grafia adottata per la sua scrittura è sempre la GLOVU. Avvertenza per la lettura dei testi: le lettere sottolineate sono etimologiche e puramente grafiche e non vanno pronunciate. Per ulteriori informazioni sull’ortografia e per commenti vari scrivere all’indirizzo suindicato.

Un altro importante interventista del’època fu el trentín Céxare Batisti che sosteǧniva le istanze taljane al intèrno del Impèrjo axbúrgico. Giornalista, geògrafo e deputado sočalista a Vjèna, él fu per el Trentín e Trènto un maį straco sostentadór de rifórme a favór dele minoranze taljane del Trentín e del Alto Àdexe. Intel Agósto del 1914, deluxo respèto ale aspetative riformiste atéxe dal govèrno striąco che oramàį pensava pju ala gyèra cola Serbia, Batisti scomenzè a far propaganda per ‘l intervènto del’Italja cóntra l’Aųstrja-Uŋgaríą per ‘l anesjón de Trènto ala Mare Patrja. Él fu arestado e condanado a mòrte per tradiménto dale aųtoritade striąche el 12 de Luǧo del 1916.

Per completàr el panorama dei grandi personaƶi che fu dezixivo per l’entrada in gyèra del’Italja nu gavémo de ‘ndàr a Trièste, djéxe vòlte pju popolada de Trènto, indóve la compoxizjón dele raze no gèra cusí dezixiva a favór dei taljani dapòį che le componènti scjave e striąche ne compensava la fòrza política. Tra i conosudi nómi del iredentixmo triestín nu trovémo cyéli che lí fu definidi dei eròį: Guǧlèlmo Oberdàn, Ƶani Stuparič e Šipjo Slàtaper.

V Parte – el discuso generàl Cadórna Un capítolo a parte ƶé da reservàr a Luigi Cadórna, el generàl pju discuso e méso in dubjo dela Granda Gyèra. Fjól

d’arte, el pare Rafaęl intel 1866 (intel córso dela III gyèra d’Indipendènza) él gavéva gyidado un còrpo d’armada de 30.000 òmeni delóŋgo la pjanura vèneta fin al Ixónzo col objetivo de strapasarlo per ocupàr Gorizja e Trièste, méntre gèra in ato le tratative de paxe tra l’Aųstrja e la Prusja. Aŋca se ‘l evènto aveǧnè dòpo la desfata de Custòƶa lé fu ƶornade de granda trepidazjón. Él veǧnè fermado soltanto in ségyito ala firma dela trégya tra Italja e Aųstrja, e ‘l contingènte veǧnè pò ritirado ma l’impréxa restè memorjàl.

Luigi nasè a Torín e ƶa a 10 ani ‘l entrè intel colèǧo militàr dela zitade indóve fu sotoméso a una sevèra desiplina che formè el só temperaménto. Dòpo èserse deplomado él veǧnè aseǧnado al stato maƶór. La só carjèra fu costante, el só caràtere frédo, sèrjo e póco sozjévole. Intel 1880 él deventè capitanjo, intel 1883 maƶór, intel 1892 colonèlo, intel 1898 maƶór generàl e intel 1904 tenènte generàl. Él se féze una reputazjón per la rigoróxa interpretazjón dela desiplina militàr e per la só duréza. La só prima esperjènza de gyèra sul campo là gavè intela campaǧna de Libja. La só vixjón del exèrzito, reditada dal pare, se baxava sul’unitade d’azjón dele trupe sóto un único comando sovràn compósto da una sóla persóna. La strategíą gèra invéze cyéla del ataco frontàl, del sfondrada in masa dele trupe, zoè dele ofensive sòde de fantaríą aŋca sui terén de montaǧna, per una maniƶada de raxóni spjegade intun só famóxo libràtolo publicado a pju ripréxe intel córso dei ani. Le batage del Ixónzo lé gavarave méso in luxe le deboléze de cyésta tèxi. La teǫríą stratègica de

Cadórna presuponéva che l’azjón del’artelaríą gavarave dovésto spjanàr el campo per fazilitàr l’azjón dela fantaríą, ma intela pràtica l’artelaríą taljana fu sèmpre insuficènte a paràr indríǫ i striąci-uŋgàrici dale só posizjóni difensive, e có là ghe rivava là impeǧnava tutočò le trupe ale iŋcontrade còrpo a còrpo coi nemighi che tentava súbito de recoŋcyistarle. La lòde del’ofensiva, del ataco, del xlanzo patriòtico del fante gèra, per Cadórna, la condizjón nezesarja per la coŋcyista e la vitòrja e soltanto a cyéla gavéva de andàr driǫ la manòvra del exèrzito per adatarse al nóvo senarjo prima de un nóvo ataco. Pur imponéndo cyésta strategíą, le azjóni de gyèra demostrava sul campo che no lé gavéva ‘l efèto sperado e cyésto fato richjedéva scyaxi sèmpre la ripetizjón e ‘l tornàr a repéter fino ala vitòrja o ala desfata le ofensive co’ dei lóŋghi periǫdi de tèmpo nezesari al recúpero psico-fíxico dele trupe, al riprístino del só número per mèƶo dele risèrve e ala preparazjón del’artelaríą. La màchina da gyèra del exèrzito taljàn, óltre a èser maŋcante de mèƶi e òmeni, là se demostrè dóŋca aŋca lènta e pexante. Čò, èco perchè él se rivè a combater bén 12 batage per la coŋcyista de un pícolo altopjàn, el Carso, che fu la tómba de zentenèr de mièr de taljani sacrificadi per la patrja, e per dar un resultato finàl poxitivo al bixòǧno de coŋcyista teritorjàl secóndo una strategíą militàr che, abenchè no teǫriƶase el masacro e ‘l sacrifizjo, là lí azetava pur de raƶónƶer i objetivi prefisadi.

In ségyito ala mòrte improvixa del generàl Albèrto Pòljo, de vixjóni tàtiche mólto divèrse da cyéle de Cadórna, cyést’último cjapè i só potéri có’ capo de stato maƶór del exèrzito e‘l se preparè al prinzipjo dela gyèra, él gèra el 24 de Maƶo del 1915.

El generàl Luigi Cadórna