Paolo Alvazzi del Frate Storia del diritto medievale … – gli appunti e i materiali forniti a...
Transcript of Paolo Alvazzi del Frate Storia del diritto medievale … – gli appunti e i materiali forniti a...
PaoloAlvazzidelFrate
Storiadeldirittomedievaleemoderno(p-z)
2018/19
Testid’esame–10cfu
1) M.Caravale,Dirittosenzalegge,Giappichelli20132) Tempideldiritto.Etàmedievale,moderna,
contemporanea,2ed.,Giappichelli20183) P.AlvazzidelFrate,L’interpretazioneautentica,
Giappichelli2000
Frequentanti
• Glistudentichefrequenterannoregolarmentelelezionipotrannoportareall’esame–oltreailibriditesto–gliappuntieimaterialifornitialezione
• Preappelloriservatoaisolifrequentanti19dicembre2018(sarànecessarioverbalizzaresuccessivamentel’esameduranteunappelloordinario)
• PropedeuticitàdiStoriadeldirittoprivatoromano• Lepresenzealezionesarannocontrollate
Infosito
www.corsistoriadiritto.weebly.com
GruppoFacebookRomaTreStoriadeldirittomedievaleemodernoP-Zhttps://www.facebook.com/groups/309480513168115/
Acosaservelastoriadeldiritto?
• Materiadicarattereculturale(comeades.lafilosofiadeldiritto)
• Nonhaovviamenteunasuautilitàpraticaimmediata
• Contribuiscecertamenteallacostruzionediunaformamentisdelgiurista
Ilpuntoelalinea
• Esempiodel“puntoedellalinea”(PaoloGrossi)
• Dirittopositivoquale“punto”inseritoinuna“linea”.Continuitàdeldirittotraieri,oggiedomani
• “Coglierestoricamenteildirittopositivo”qualecondizioneindispensabilepercomprenderneeffettivamenteilsenso
PaoloGrossi
Lostoricodeldirittoha“lafunzioneprimariadifungeredacoscienzacriticadelgiuristadidirittopositivo.Costuihadifrontequelpuntofissodellalinea,cheèildirittovigente,espessoisolandoloeimmobilizzandolo,ètroppoprotesoadassolutizzarlo.Lostoricodeldirittodeverichiamarloallaelementaremasalvanteveritàchequelpuntononèqualcosadidistaccatoedidistaccabilemaanzibeninseritoinunalineachenasceprima,proseguefinoall’oggieaddiritturacontinuafinoalfuturo”(Società,diritto,stato,p.111-112)
Dirittoesocietà
• Dirittoèdunqueprodottodellastoria• Derivadaunasocietàedaunacultura• Ciòrelativizzaestoricizzaildirittostesso• Esisteundirittoeternoimmutabile?• Siparladi“dirittonaturale”(giusnaturalismoèladottrinacheloafferma)
• Altrineganolasuaesistenzaeritengonocheesistasoltantoildirittopositivo(positivismogiuridicoètaledottrina)
Argomentodelcorso
Evoluzionedeldirittonell’Europaoccidentaleda:• CadutaImperoromanod’occidente(476d.c.)• AlXXsecolo• AttenzioneparticolareaØ FontieordinamentipositiviØ DottrinaØ CodificazionedeldirittoØ Costituzionalismo
Alcuniconcettieantinomie–1/2
• Progresso/Conservazione• Legge/Consuetudine• Monismo/Pluralismo• Individuo/Comunità• Religione/Laicità
Alcuniconcettieantinomie-2/2
• Tradizione/Ragione• Giusnaturalismo/positivismogiuridico• Dirittocomune/dirittoparticolare• Esegesi/filologia• Pubblico/privato
Periodizzazionecronologica
• Medioevo(sec.VI–XV)Ø AltoMedioevo(sec.VI–X)Ø BassoMedioevo(sec.XI–XV)
• Etàmoderna(sec.XVI–XVIII)• Etàcontemporanea(sec.XIX–XX)
Periodizzazionitematiche
• Etàdeldirittocomune(iuscommune)sec.XI-XVIII
• Dirittocodificato(sec.XIX–XX)• Assolutismo(sec.XVI–XVIII)• Statodidiritto(XIXsec.)• Statocostituzionale(XXsec.)
Fontinelperiodoromanopost-classico(III-VIsec.)daDioclezianoaGiustiniano
1)Legesoconstitutiones(rescritti,editti,mandati,decreti)2)Iura(dottrinadeimaggiorigiuristiromanidotatidiiusrespondendisecondola«leggedellecitazioni»diValentinianoIII–Imp.d’Occ.-426Papiniano,Gaio,Ulpiano,ModestinoePaolo.)3)consuetudini
Regniromano-barbarici
§ Cadutadell’Imperoromanod’Occidente(476d.c.)-deposizionediRomoloAugustolodapartediOdoacre
§ nascitadeic.d.Regniromano-barbariciRegnodeiVandali(Africa),Visigoti(Spagna),Burgundi(Franciaovest),Franchi(Francia),RegnodiOdoacre(Italia)
Personalitàdeldiritto
• Convivenzadeldirittoromanoconquellobarbarico(assaidiversodalpuntodivistadellefonti-soloconsuetudinarie-edegliistituti).
• Contaminatiodeiduediritti• Principiodellapersonalitàdeldiritto(sicontrapponeallaterritorialità).Fenomenodelleprofessionesiuris
Giustiziabarbarica• Dirittobarbarico=insiemedinormeconsuetud.• Lagiustiziaavevacarattere“privato”,ederabasatasu:
- faida(vendettaneiconfrontidelreoe/odellasuafamiglia)
- guidrigildo(risarcimentoallavittima,evitavalafaida,notacomecompositio)
- duello(mezzodiprova:ilvincitore,vincevalacausa)
- ordalia(“giudiziodiDio”)
Ordaliadelfuoco
Ordaliadell’acqua
20
Funzionedichiarativadelgiudice
• Lafunzionedelgiudiceavevacaratteresolo“dichiarativo”enon“costitutivo”,inquantoladecisionegiudiziariaeradivina
• Conilprocessoromano-canonicotrasformazionedelruolodelgiudice(diviene“costitutivo”)
Popoligermanici
• Popoliprevalentementenomadi.Societàbasatasulpaterfamiliasesulre-condottiero.
• RaccoltelegislativedelVIsec.:LexRomanaBurgundiorum(soloromani);LexRomanaVisigothorum;EdictumTheodorici(reostrogotoinItalia)romaniebarbari;LexSalica(Franchi)
Dirittoromanovolgare
• AccantoalleLegeseagliIurafonteessenzialedidirittoneltardoimperola“consuetudine”.
• Fenomenodelc.d.dirittovolgareossialatrasformazionedeldirittoromano
• Consideratadapprimaunadegenerazioneèoraritenutounaformaconcretadiapplicazionedegliistitutiromanistici.
CorpusIurisCivilis
• Giustinianodal527Imperatored’Oriente.Progettalaraccoltadeldirittoromanoclassico.
• IlCorpusiuriscivilisrappresentalaprincipalefontedeldirittoromano
• Triboniano,ministrodiGiustinianoearteficedellacompilazione
StrutturadelCorpusIurisCivilis
1)Codex(529)in12libri,raccoltadellecostituzioniimperialidaAdrianoinpoi.Noncièpervenuto
2)DigestaseuPandectae(533)raccoltain50libridiiuradeigiuristiclassici
3)Institutiones(533)inquattrolibri,elementifondamentalideldiritto,ascopodidattico.
4)Codexrepetitaepraelectionis(534),in12libri5)NovellaeConstitutiones-costituzioniemanatedopoil534(Authenticum134costituzioniin9collationes)
Institutiones,1,1,Deiustitiaetiure(ediz.astampaXVIs.accompagnatadallaglossaaccursiana)
Italiabizantina
• InvasionebizantinainItalia(cacciatadeiGoti)GiustinianoemanalaPragmaticaSanctiopropetitioneVegiliinel554(surichiestadiPapaVigilio)conlaqualevieneestesaall’Italialavigenzadellacompilazionegiustinianea.
• c.d.“Italiabizantina”.PraefectuspraetorioItaliaeaRavenna,aRomaunPraefectusurbi.
Fonti
• Laconsuetudinerestadominante• DelCorpusiuriscivilisfuronoconosciuteeutilizzatesoprattuttoleIstitutuzionimentredelCodicecircolaronodelleEpitomi
• Digestopraticamentesconosciuto
ItaliaLongobarda
• Nel568invasionedeiLongobardi(provenivanodallaPannonia-Ungheria)inItalia.ReAlboino.AiBizantinirestanol’Italiameridionale,zonaadriatica(Ravenna),Roma
• Invasionedistruttiva.ILongobardinonrispettaronolaciviltàromana
• PaesedivisoinDucati.Mancavaassolutamentel’ideadi“Stato”.Prosegueilsistemadella“giustiziaprivata”edellecompositiones
Longobardi
• ConversionealcristianesimodeiLongobardi(fineVI-iniziVIIsec.).
• EdittodelreRotari(643).Scopodiredigerelenormeconsuetudinariedelpopololongobardo.Ispiratooltrechealdirittoconsuetudinarioanchealdir.giustinianeo.Ideadelrafforzamentodell’autoritàmonarchica.Destinatariodell’Edittofuilpopololongobardo.
IFranchi
• Progressivoindebolimentodelprincipiodellapersonalitàdeldirittoinfavoredellaterritorialità.
• Nel774finedominazionelongobardainItalia.InvasionedeiFranchiconCarloMagno.
• ConlacadutadelRegnolongobardosorgeformalmenteundominiopontificio(Romaeterritoriesarcatoepentapoli,ossiaEmiliaRomagnaeMarche),ilducatodiBeneventorimanelongobardo,Bisanzioconserval’Italiameridionale,Veneziadivieneindipendente.
RenovatioImperii• RenovatioImperiiideadelripristinodell’autoritàimperiale.Unitàeuniversalitàdelpoteretemporaleefusioneconl’elementospirituale(rappr.dallaincoronazionedapartedelPapa).Ideadellareductioadunumpercontrastareilparticolarismo.Esaltazionedellaromanità.
• Conlarinascitadell’Impero:1) siaffermal’autoritàdellaChiesacomefontedinorme;
2) ildirittoromanoèrivalutatocomedirittouniversaledell’impero.
CarloMagnoimperatore
• LeoneIIIincoronailgiornodiNataledell’800CarloMagnoimperatore.
• Nell’Imperol’autoritàèaffidataaiConti.Controllosuipoterilocalierasvoltodaimissidominici.Ilplacitumgeneraleeral’assembleadegliuominiliberi.
• Commistionetrapubblicoeprivato.• L’Imperatoreemanaicapitularia,raccoltedinorme.
Sistemafeudale• Inizidelsistemafeudaleinetàcarolingia• RapportotraSignore(Dominus)eVassallo(Vassus)
• Beneficium• Fidelitas• immunitas• Homagium• Rapportoditiposinallagmatico(ossiaoneriedirittireciproci)traDominuseVassus
Investitura
37
Investitura
38
Auxiliumetconsilium
• Obblighifeudali:• Auxilium(aiutomilitareefinanziario).Casisticafeduale(1.rapimentodelDominus,2.cavalieratodelfigliomaggiore,3.matrimoniodellafigliamaggiore).Auxiliumsostituibileconloscutagium
• Consilium(partecipazioneallaCorte(Curiaregis)consiglioesostegnomoralealDominus
Caratteridelfeudalesimo• Problemadellaereditarietàdeifeudi• Siaffermadefinitivamentenell’XIsec.• Prassidellasubinfeudazione(ossialacreazionediunaseriedinuovirapportifeudalitalilaformarelac.d.piramidefeudale)
• Feudalitàimperialeepontificia• Fenomenodellafeudalitàligia(professionediHomoligius)
Istituzionemillenaria(IX-XIXs.)• Feudoistituzionemillenaria(l’abolizionedellafeudalitàverràrealizzatasoltantoconlaRivoluzionefrancese)
• Ordinamentotipicamenteconsuetudinario• Indebolimentodell’autoritàunitaria,sviluppodelpluralismodeicentridipotere
• Nellepotestàdelvassusevidentecommistioneprivato/pubbliconeipoteribannali
Organizzazionefeudale
• baronato• contea• marchesato(omarca)• ducato• granducato–arciducato• principato
Inst.Giustiniano-LibroITIT.1-DEIUSTITIAETIURE
• Iustitia est constans et perpetuavoluntasiussuumcuiquetribuens.
• Giustizia è la costante e perpetua
volontà di attribuire a ciascuno il suo[ciòcheglispetta].
[Iurisprudentia]
• 1.Iurisprudentiaestdivinarumatquehumanarumrerumnotitia,iustiatqueiniustiscientia.
[…] • 1.Giurisprudenzaèlaconoscenzadellecose
divineedumane,delgiustoedell’ingiusto.
[Iurispraecepta]
• 3.Iurispraeceptasunthaec:honestevivere,alterumnonlaedere,suumcuiquetribuere.
• 3.Iprecettideldirittosonoquesti:vivereonestamente;nonnuocereaglialtri,attribuireaciascunoilsuo.
[Iuspublicum–Iusprivatum]
• 4.Huiusstudiiduaesuntpositiones,publicumetprivatum.publicumiusestquodadstatumreiRomanaespectat,privatumquodadsingulorumutilitatempertinet.
• 4.Duesonoleprincipalidivisionidiquestostudio:il[diritto]pubblicoeil[diritto]privato.IldirittopubblicoèquellocheriguardalostatodelgovernodiRoma;ilprivatoèquellocheattieneagliinteressideisingoli.
[Deiureprivato]
• Dicendumestigiturdeiureprivato,quodtripertitumest;collectumestenimexnaturalibuspraeceptisautgentiumautcivilibus.
• Deldirittoprivatoc’èdadirecheètripartito:ècompostoinfattidaprecettideldirittodinatura,deldirittodellegenti,deldirittocivile.
TIT.2-DEIURENATURALI,GENTIUMETCIVILI.
• Iusnaturaleestquodnaturaomniaanimaliadocuit.namiusistudnonhumanigenerispropriumest,sedomniumanimalium,quaeincaelo,quaeinterra,quaeinmarinascuntur.hincdescenditmarisatquefeminaeconiugatio,quamnosmatrimoniumappellamus,hincliberorumprocreatioeteducatio:videmusetenimceteraquoqueanimaliaistiusiurisperitiacenseri.
• Ildirittonaturaleèciòchelanaturahainsegnatoatutti
glianimali.Infattitaledirittononèesclusivodelgenereumano,maappartieneatuttiglianimalichenasconoincielo,interraeinmare.Nederival’unionedelmaschioedellafemmina,chenoichiamiamomatrimonio,elaprocreazioneel’allevamentodeifigli:vediamoinfattichepureglialtrianimalisonovalutatiinrapportoallaloroperiziainquestodiritto.
[Ius]• 1.Iusautemcivilevelgentiumitadividitur:omnespopuliqui
legibusetmoribusregunturpartimsuoproprio,partimcommuniomniumhominumiureutuntur:namquodquisquepopulusipsesibiiusconstituit,idipsiuspropriumcivitatisestvocaturqueiuscivile,quasiiuspropriumipsiuscivitatis:quodveronaturalisratiointeromneshominesconstituit,idapudomnespopulosperaequecustoditurvocaturqueiusgentium,quasiquoiureomnesgentesutuntur.
• 1.Ildirittocivileeildirittodellegentisidistinguonocosì:tutti
ipopolirettidaleggiecostumiimpiegano,inparteunlorodirittoproprio,inparteundirittocomuneatuttigliuomini;infattiqueldirittocheognipopolostabiliscepersé,èpropriodelsuoStato,esichiamadirittocivilequasidirittopropriodellasuacittadinanza,mentrequellocheunimpulsonaturalehastabilitofratuttigliuominièosservatougualmentedatuttiipopoliesichiamadirittodellegenti,comeadirechediqueldirittotuttelegentisiservono.
[Iusgentium]• Ius autem gentium omni humano generi commune est. nam
usu exigente et humanis necessitatibus gentes humanae quaedam sibi constituerunt: bella etenim orta sunt et captivitates secutae et servitutes, quae sunt iuri naturali contrariae (iure enim naturali ab initio omnes homines liberi nascebantur); ex hoc iure gentium et omnes paene contractus introducti sunt, ut emptio venditio, locatio conductio, societas, depositum, mutuum, et alii innumerabiles.
• Il diritto delle genti è invece comune a tutto il genere umano.
Infatti, richiedendolo la pratica e le necessità umane, i popoli crearono alcune cose: sorsero così le guerre, col loro seguito di prigionie e servitù, che sono in contrasto col diritto naturale. Per diritto naturale invece tutti gli uomini nascevano liberi. Dal diritto delle genti sono stati introdotti anche quasi tutti i contratti, come la compravendita, la locazione condu-zione, la società, il deposito, il mutuo e innumerevoli altri.
[Iusscriptumautnonscriptum]• 3.Constatautemiusnostrumautexscriptoautexnon scripto, ut apud Graecos: τον νομον οι μενεγγραφοι, οι δε αγραφοι [id est: legum aliaescriptae aliae non scriptae]. Scriptum ius est lex,plebiscita, senatus consulta, principum placita,magistratuumedicta,responsaprudentium.
• 3. Il nostro diritto risulta da [fonti] scritte o nonscritte, come presso i Greci: τον νομον οι μενεγγραφοι,οιδεαγραφοι[ossia,delleleggi,alcunesono scritte, altre non scritte]. Diritto scritto è lalegge, sono i plebisciti, i senatoconsulti, gli ordinidei principi, gli editti deimagistrati, i responsi deigiuristi.
[Quodprincipiplacuitlegishabetvigorem]
• 6.Sedetquodprincipiplacuit,legishabetvigorem,cumlegeregia,quaedeimperioeiuslataest,populuseietineumomnesuumimperiumetpotestatemconcessit.quodcumqueigiturimperatorperepistulamconstituitvelcognoscensdecrevitveledictopraecepit,legemesseconstat:haesuntquaeconstitutionesappellantur.
• Quelchealprincipepiacquehavigoredilegge:ciòperchéconlaleggeregia,chevieneemanataperattribuirglil'imperio,ilpopoloconferisceinluiealuiognisuoimperioepotere.Tuttociò,quindi,chel'imperatoredisponeconunaletteraoincalce(alquesito),odecretainsedegiurisdizionale,oaffermainsedeextragiudiziaria,oprescriveconuneditto,risultaesserelegge.Questesonoquellechecomunementechiamiamocostituzioniimperiali.
[Consuetudo]
• 9.Exnonscriptoiusvenit,quodususcomprobavit.namdiuturnimoresconsensuutentiumcomprobatilegemimitantur.[...]
• Daunafontenonscrittaprovieneildirittoconfermatodall’uso.Infattiicostumidurevoli,convalidatidalconsensodegliutenti,imitanolalegge.
[Iuranaturalia]• 11.Sednaturaliaquidemiura,quaeapudomnesgentes
peraequeservantur,divinaquadamprovidentiaconstituta,semperfirmaatqueimmutabiliapermanent:eaveroquaeipsasibiquaequecivitasconstituit,saepemutarisolentveltacitoconsensupopulivelaliapostealegelata.[...]
• Ildirittonaturale,chesiosservaugualmentepressotuttiipopoli,stabilitodaunaprovvidenzadivina,restasemprefermoeimmutabile;invecel’ordinamentocheciascunostatosidàsuolecambiarespesso,opertacitoconsensodelpopolo,operlasuccessivaemanazionediun’altralegge.