IN PRATICA #5 · 2018-05-30 · Ciò che mi ha spinto senza indugio a voler condividere con te...

3

IN PRATICA #5

DI GIUSEPPE IANNACCONE

Caro Adrian,sono felice di presentare oggi questo progetto con te.

All’interno della mia collezione ci sono molte tue opere come The Wedding, che sono riuscito a ricomporre dopo lungo tempo, The Encounter, Passages e l’iconico Centro di Permanenza Temporanea. Ogni volta che le osservo provo grandi emozioni perché, attraverso diverse pratiche artisti-che, riesci sempre a raccontare la vita quotidiana con sguardo poetico, come solo i grandi artisti sanno fare. Oggi però la cosa che più mi rende felice è la possibilità che mi hai dato di entrare in contatto con Art House e la tua scuola per gio-vani artisti. Nonostante avessi le giuste relazioni per realiz-zare questa mostra in qualunque istituzione, pubblica o pri-vata, alla fine hai scelto me e la mia piccola collezione in un luogo insolito: il mio studio legale.

Ciò che mi ha spinto senza indugio a voler condividere con te questa nuova edizione di IN PRATICA è stato il gesto di generosità che hai compiuto verso la tua città natale, Scutari, e verso gli artisti albanesi: grazie ad Art House School hai infatti permesso a dieci di loro di incontrarsi e far sì che potessero condividere le loro esperienze e discutere del loro lavoro, senza chiedere nulla in cambio, dandogli semplice-mente l’opportunità di vivere a contatto con curatori e critici di livello internazionale.Questo spirito di generosità che accomuna il tuo progetto al mio – IN PRATICA – e che vede al centro dei nostri pen-sieri il bene dell’arte e degli artisti, mi ha confermato ancora una volta quello che in nome dell’arte siamo desiderosi di fare ogni giorno: continuare a promuoverla purché sia innovativa e di qualità. Come dimostrano anche i tuoi lavori, l'importante non è la tecnica perché la poesia e la novità si ritrovano anche nel linguaggio più antico: la pittura.

Mai avrei immaginato che un giorno avrei invitato contem-poraneamente più artisti ad esporre le proprie opere, eppure adesso che le guardo tutte assieme mi accorgo ancora una volta che quando gli artisti sanno toccare le corde più intime dell’uomo, accade quasi un miracolo. La commovente bel-lezza dell’handicap di Marc Quinn sembra parlare lo stesso linguaggio d’amore del video di Alketa Ramaj. Le immagini dei ragazzi brasiliani ritratti da Jetmir Idrizi rimandano alla stessa ricerca attorno all’identità sessuale proposta dagli scatti di Nan Goldin; le fotografie tratte dalle azioni effimere di Stefano Romano dialogano con le salde figure di Massimo Bartolini; lo sguardo del volto catturato da Silva Agostini richiama quello intrappolato nell’opera di Dana Schutz. Il neon rosso nella foto di Remijon Pronja sembra contraddire

il senso d’intimità domestica che si ritrova anche nelle opere di Paola Pivi; la delicatezza dei disegni di Bora Baboçi riap-pare in quelli realizzati da Andrea Romano; le rappresenta-zioni del divino pagano o cristiano di Alket Frashëri si accor-dano al pantheon di divinità ed eroi mitologici di Luigi Ontani; i paesaggi di Lek M. Gjeloshi ricordano quelli di Hernan Bas; la pittura di Iva Lulashi si confronta con quella di Borremans; i disegni sognanti di Fatlum Doçi ricordano il paesaggio oni-rico di artisti indiani come Atul Dodiya.A noi rimane il compito di concentrare così tanta poesia per offrire a ciascuno la possibilità di rispecchiarsi in tutta que-sta umanità. Proprio in nome di questa visione, EX GRATIA, il titolo che i giovani artisti hanno pensato per la mostra, è davvero azzeccato: donare arte a favore dell’arte.

Grazie allora Adrian, per l’entusiasmo che hai saputo generare con l’esperienza di Scutari e grazie davvero tanto per questa opportunità, perché rappresenta per me il giusto pretesto per dimostrare la stima che nutro nei confronti della tua famiglia e nei tuoi, non solo come artista, ma essenzialmente come uomo.

“L’arte non riproduce ciò che è visibile, ma rende visibile ciò che non sempre lo è”.

(Paul Klee)

4 5

IN PRATICA #5

BY GIUSEPPE IANNACCONE

Dear Adrian,I am pleased to be presenting this project together with you today.

My collection includes many works of yours like The Wedding, which I managed to reassemble after a long time, The Encounter, Passages and the iconic Centro di Permanenza Temporanea. Every time I observe them I become emotional. Through different artistic practices you always manage to portray everyday life with a poetic gaze, like only great art-ists are able to do. But what makes me happiest today is the opportunity you have given me come into contact with Art House and your school for young artists. Although with your connections you could have organised this exhibition in any institution, public or private, in the end you chose me and my small collection in an unusual location: my law practice.

What pushed me without hesitation to collaborate with you on this new edition of IN PRATICA was your gesture of gener-osity towards your native city, Shkodër, and towards Albanian artists: thanks to Art House School you brought ten of them together and gave them the opportunity to share their expe-rience and discuss their work, without asking for anything in return, simply giving them the opportunity of living in touch with curators and critics of international renown. This spirit of generosity, which I believe your project shares with mine, IN PRATICA, for the good of art and artists, con-firms once again what we are eager to do every day in the name of art: keep promoting it as long as it is innovative and high quality. As your works show, technique is not impor-tant because poetry and innovation reside even in the most ancient of languages: painting.

Never before would I have imagined that one day I would invite several artists to exhibit their works here at the same time. Yet now that I look at them together I see once again that when artists are able to strike the deepest and most inti-mate cords of man, something of a miracle happens. The mov-ing beauty of Marc Quinn’s handicap seems to speak the same language of love of the video of Alketa Ramaj. The images of Brazilian youths portrayed by Jetmir Idrizi are reminis-cent of the research on sexual identity carried out by Nan Goldin in her photographs; the photographs of the ephem-eral actions of Stefano Romano dialogue with the steady fig-ures of Massimo Bartolini; the eyes of the face portrayed by Silva Agostini recalls the ones painted by Dana Schutz. The red neon in Remijon Pronja’s photograph contradicts the sense of intimate domesticity that we find also in the works of Paola Pivi; the delicate touch of the drawings of Bora Baboçi

reappears in those of Andrea Romano; Alket Frashëri’s rep-resentations of the pagan or Christian divine are in tune with the pantheon of mythical gods and heroes of Luigi Ontani; the landscapes of Lek M. Gjeloshi recall those of Hernan Bas; the painting of Iva Lulashi recalls that of Borremans; the dream-ing drawings of Fatlum Doçi evoke the oneiric landscapes of Indian artists such as Atul Dodiya.Our task is to concentrate such poetry to offer every vis-itor the chance to reflect themselves in all this humanity. The name of this vision, EX GRATIA, the title the artists came up with for the exhibition, is absolutely appropriate: donating art in favour of art.

Thank you Adrian for the enthusiasm you have generated with the experience of Shkodër and thank you especially for this opportunity, which is for me the perfect occasion to show the great appreciation I have for your family and for you, not just as an artist, but essentially as a man.

“Art does not reproduce the visible, but it makes visible.” (Paul Klee)

IN PRATICA #5

NGA GIUSEPPE IANNACCONE

I dashur Adrian,jam i lumtur që sot po prezantoj këtë projekt me ty.

Koleksioni im përfshin shumë nga punët tuaja, si: The Wedding që kam arritur ta plotesoj mbas një kohe të gjatë, The Encounter, Passages dhe ikonikja Centro di Permanenza Temporanea. Çdo herë që i vështroj, provoj emocione të mëdha, sepse nëpërmjet praktikave të ndryshme artistike, arrin gjithmonë të tregosh të përditshmen me vështrim poe-tik, ashtu si vetëm artistët e mëdhenj dinë ta bëjnë.Por ajo që më bën të lumtur sot, është mundësia që më ke dhënë të jem në kontakt me Art House dhe me shkollën tënde për artistët e rinj. Pavarësisht se ke kontaktet e duhura për ta realizuar këtë ekspozitë në çfarëdolloj institucioni, publik ose privat, në fund më zgjodhe mua dhe koleksionin tim të vogël në një vend të pazakontë: në studion time ligjore.

Ajo që më ka shtyrë pa ngurrim, të ndaj me ty këtë edicion të ri të serisë së ekspozitave IN PRATICA, ka qenë gjesti i buja-risë që ti ke bërë ndaj qytetit tënd të lindjes, Shkodrës dhe ndaj artistëve shqiptarë: në sajë të Art House School, në fakt, i ke dhënë mundësinë dhjetë prej tyre që të takoheshin e në këtë mënyrë të ndanin së bashku eksperiencat si dhe të disku-tonin mbi punën e tyre, pa iu kërkuar asgjë në shkëmbim, por thjesht duke iu dhënë mundësinë që të jetonin në kontakt me kuratorë dhe kritikë të nivelit ndërkombëtar.Kjo frymë bujarie që bashkon projektin tënd me timin - IN PRATICA - dhe që vendos në qendër të mendimeve tona të mirën e artit dhe të artistëve, më ka konfirmuar edhe njëherë atë që në emër të artit kemi dëshirën të bëjmë çdo ditë: të vazhdojmë ta promovojmë me të vetmin kusht që ai të jetë novator dhe me cilësi. Ashtu siç e dëshmojnë edhe punët e tua, nuk është e rëndësishme teknika, sepse poezia dhe e reja gjenden edhe në gjuhën më të vjetër në pikturë.

Kurrë më parë nuk e kisha menduar që një ditë do të ftoja njëkohësisht një grup artistësh të cilët do të ekspozonin punët e tyre, ndaj tani që i shoh të gjitha së bashku e kuptoj edhe njëherë që kur artistët dinë të prekin kordat më intime të njeriut, ndodh thuajse një mrekulli. Bukuria mallëngjyese e handikapit të Marc Quinn duket sikur flet të njëjtën gjuhë dashurie me videon e Alketa Ramaj. Imazhet e djemve bra-zilianë të realizuar nga Jetmir Idrizi të cojnë në të njëjtin kërkim rreth identitetit seksual të Nan Goldin; fotografitë e marra nga ndërhyrjet pa shumë bujë të Stefano Romanos dialogojnë me figurat e qëndrueshme të Massimo Bartolini-t; vështrimi i fytyrës së kapur nga Silva Agostini të sjell ndër mend vështrimin e mbërthyer në veprën e Dana Schutz.

Neoni i kuq në foton e Remijon Pronjës duket sikur i kundërv-ihet sensit të intimitetit shtëpiak që e gjejmë edhe në veprat e Paola Pivi-t; delikatesa e vizatimeve të Bora Baboçit riduket në ata të realizuarit nga Andrea Romano, paraqitjet e hyjno-res pagane ose kristiane të Alket Frashëri akordohet me pan-teonin e hyjnive dhe të heronjve mitologjike të Luigi Ontani-t; pejzazhet e Lek M. Gjeloshi të kujtojnë ata të Hernan Bas; piktura e Iva Lulashi përballet me atë të Borremans dhe të artistëve të tjerë të Lindjes; vizatimet e Fatlum Doçit të kujtojne pejzazhet onirike të artistëve indianë si Atul Dodiya.Ne na mbetet si detyrë që ta përmbledhim këtë poezi për t’i ofruar secilit mundësinë që të pasqyrohet në gjithë këtë humanitet.Pikërisht në emër të këtij vizioni, titulli që artistët e rinj kanë menduar për ekspozitën është me të vërtetë i gjetur: të dhu-rosh art për t’i shërbyer artit.

Faleminderit atëherë Adrian, për entuziazmin që ke ditur të krijosh me eksperiencën e Shkodrës dhe faleminderit shumë edhe njëherë për këtë mundësi, sepse paraqet për mua pre-tekstin e duhur për të treguar respektin që ushqej karshi familjes tënde dhe karshi teje, jo vetëm si artist, por në radhë të parë si njeri.

“Arti nuk riprodhon atë që është e dukshme, por e bën të dukshme atë që jo gjithmonë është e tillë”.

(Paul Klee)

7

CONVERSAZIONE

ADRIAN PACI Propongo una conversazione sull’espe-rienza che abbiamo appena vissuto, nata da Art House, prima ancora che nascesse Art House School. L’idea era quella di unire il concetto di casa come luogo di vita e di esperienze intime con quello di arte in quanto linguaggio – quel ter-ritorio e quel discorso in cui si articolano la forma, lo stile, le convenzioni culturali. Per me è sempre stato importante mettere in discussione l’arte intesa come campo autoreferen-ziale – con la sua finzione, la sua maniera, il suo alfabeto – attraverso il confronto con la realtà. Vista la sua natura dina-mica, la realtà sembra costantemente rompere quei codici e quelle strutture precostruite. L’idea di unire l’arte con la convivenza concreta in una dimensione domestica è stata uno dei punti principali del progetto Art House. La comunità qui effettua sistematicamente una specie di invasione, quasi una profanazione dello spazio privato, attraverso un’esperienza di partecipazione pubblica.D’altra parte mi interessava anche la dinamica che si innesca tra una realtà piccola, locale, periferica come Scutari e i contributi intellettuali provenienti dal mondo internazionale. Da un lato si crea una certa interazione, dall’altro penso avvenga anche qualche attrito. In generale, quando due realtà non coin-cidono totalmente sembra emergere un’energia interessante. Il passo successivo di questo progetto era pensare all’espe-rienza di Art House School, ed eccoci qui.

SILVA AGOSTINI Quando ho ricevuto l’invito, ero felice per diverse ragioni, in primis per l'elenco dei partecipanti – alcuni di voi li conoscevo già dai miei viaggi a Tirana e da precedenti collaborazioni. Poi questa residenza a Scutari permetteva di prendere le distanze dalle circostanze quo-tidiane della vita che, anche se importanti, allontanano dal lavoro creativo. La prospettiva era dunque quella di avere un periodo in cui potersi concentrare esclusivamente sulle pro-blematiche dell’arte. E infine, il fatto che questa esperienza fosse a Scutari, città con la quale ho un legame familiare – mio padre è di Scutari. La mia infanzia è stata molto influen-zata dalle storie dei personaggi di questa città e in casa nostra si parlava gegë.1 Di Scutari ho fin da bambina creato un qua-dro ricco di riferimenti, ma non ho mai avuto la possibilità di farne un’esperienza in prima persona. Partecipare a questo progetto era quindi, tra le altre cose, anche un invito a riem-pire questo vuoto.

STEFANO ROMANO Anche io ero molto entusiasta, l’in-vito significava la mia prima esperienza a Scutari, dato che in Albania ho sempre vissuto solo a Tirana. Si trattava della pos-sibilità di vedere lo sviluppo di un progetto artistico non nella capitale, ma in una realtà completamente diversa. Inoltre,

anche se conoscevo e ho avuto modo in passato di collabo-rare con quasi tutti i partecipanti, eccetto Fatlum e Jetmir, le dinamiche che si sono create quelle settimane ad Art House sono state completamente diverse da quelle vissute in prece-denza. Da un lato è subentrata una dimensione di quotidia-nità nei rapporti, dall’altro la convivenza forzata ci ha messo nella condizione di dover discutere di arte – cosa che mi è pia-ciuta davvero tanto perché a Tirana accade raramente.

ADRIAN PACI Stefano, vieni da una realtà come l’Italia, dove hai lavorato come artista. Come vedi questa esperienza al di là delle relazioni all’interno del territorio albanese? Cioè, come la vivi tu in quanto artista italiano? Anche se ormai ti abbiamo adottato, sei un artista albanese, è deciso!

STEFANO ROMANO Mi sembra una progetto interessante perché l’Albania finora è conosciuta solo per Tirana. La decen-tralizzazione in atto attraverso Art House è molto significa-tiva perché, anche prima che arrivassi in Albania, conoscevo il mondo culturale del paese solo per quello che accadeva nella capitale – inizialmente i palazzi colorati di Edi Rama, poi le biennali, e così via. Penso che anche osservandola da un punto di vista esterno, questa decentralizzazione sia impor-tante. Per esempio, prima chiacchieravo con Tommaso2 par-lando della mia partecipazione alla Biennale di Prizren, lui automaticamente ha commentato, “Ah, Prishtina!” Gli ho risposto, “Non Prishtina, Prizren!”, che è una piccola città del Kosovo. Anche nei paesi vicini quindi ci sono tentativi, simili ad Art House, di decentralizzare, di creare qualcosa che sia al di fuori della capitale.

REMIJON PRONJA Art House a Tirana sarebbe stata comunque difficile credo, perché nella capitale manca il senso di comunità – non specificatamente artistica. In una città più piccola come Scutari, dove tutti gli abitanti si conoscono personalmente e mostrano orgoglio per la loro storia, per certi versi anche più ricca rispetto a Tirana, si crea un senso di comunità, una sensazione di famiglia che continua fuori dalla propria casa.

ADRIAN PACI La sensazione è proprio quella di apparte-nenza, di sentirsi parte di qualcosa.

REMIJON PRONJA A me sarebbe piaciuto che questa decentralizzazione fosse avvenuta anche in altri centri, per esempio Coriza, Argirocastro, e che si creasse un dialogo maggiore tra le persone e le città. Stefano ha citato il caso di Prizren… quando ho visto per la prima volta il DokuFest sono rimasto impressionato perché neanche in Italia avevo visto nulla di simile: una città intera che viveva per un evento artistico diventandone parte a livello sia culturale che econo-mico. Credo che questo diventi possibile – come è accaduto a

1 Una varietà di lingua albanese parlata in Albania e nei paesi della ex-Jugoslavia.2 Tommaso Sacchi, Capo Segreteria Cultura Firenze, curatore del festival Estate Fiorentina e uno dei partecipanti di Art House School 2017.

8 9

Scutari o a Prizren – in quelle città dal passato storico radi-cato, con un forte legame culturale, in cui emerga l’idea e al contempo l’esperienza vissuta di comunità.

BORA BABOÇI Durante queste settimane, tu e Stefano avete sentito spesso la mancanza di Tirana però.

REMIJON PRONJA Sì, certo.

ADRIAN PACI C’è anche qualcos’altro. Credo sia normale che ti manchi Tirana quando sei a Scutari per qualche setti-mana, non soltanto per una sensazione di nostalgia, ma anche perché una grande città ha dinamiche profondamente diverse da un luogo come Scutari. L’idea alla base della nostra espe-rienza qui era quella di assorbire il massimo dall’ambiente, da questa casa, dalle peculiarità del paese con le sue abitazioni antiche, così come dalla geografia attorno alla città. Questo è il motivo per cui siamo andati a Theth, a Shiroka, e abbiamo visitato Velipojë. Importante era cogliere il più possibile anche dagli incontri con persone legate al mondo dell’arte: Adam Budak, Emily Jacir, Rischa Paterlini, Yael Bartana, Tommaso Sacchi. Era necessario confrontarsi con persone che non vivono a Scutari. Questo è il motivo per cui abbiamo scelto voi, che venite da Tirana e avete fatto esperienze anche fuori dall’Albania. L’idea era quella di aggregare qui qualcosa di nuovo adattandosi allo stesso tempo al contesto esistente. Il fatto che tutto ciò sia accaduto a Scutari non è un caso. Molti elementi si legano a questo posto: in primo luogo io stesso sono nato qui; sia io che Zef3 abbiamo poi lavorato nell’arte; in precedenza mio padre è stato un artista a sua volta, e anche il padre di Zef ha studiato arte a Firenze; una casa vecchia e una casa nuova, come due generazioni, dialo-gano una di fronte all’altra.

STEFANO ROMANO Per me molto gioca l’architettura della casa, la parte interna dove ci troviamo ora, ma anche la casa di Zef. Questo poi la rende particolare, perché non è solamente casa tua e non è solamente casa di Zef.

ADRIAN PACI Sì, sono due case distinte e una unica allo stesso tempo.

STEFANO ROMANO I due ambienti suscitano anche due diverse emozioni…

ALKETA RAMAJ Questo dipende anche dal fatto che la casa dove ci troviamo ora, più moderna, e quella di Zef, visi-bilmente molto più vecchia, siano collegate molto bene l’una all’altra. Lo stile che ne deriva è completamente diverso da quello che possiamo trovare a Tirana o altrove. La maggior parte di noi vive in condominii, forse in case singole pri-vate, ma in nessun caso troviamo questo intreccio. È diverso

quando ti svegli in mezzo a schiere di palazzi a Tirana... qui la casa stessa e la combinazione delle due creano un effetto cal-mante, sia dal punto di vista estetico, che mentale.

SILVA AGOSTINI La disposizione delle case di Adrian e Zef – la vicinanza fisica dei due diversi momenti storici che rappresentano, legati dal giardino comune – appare un po’ come uno scenario aperto. Questo luogo arricchisce le sug-gestioni di quella Scutari della mia infanzia – e di adesso – di cui parlavo prima. La nostra esperienza qui, letteralmente in mezzo a due momenti storici distinti, senza confini presta-biliti, ci ha dato la possibilità, credo, di generare qualcosa di nuovo basato su dinamiche di spontaneità e casualità, logiche personali e specifiche di ognuno.

STEFANO ROMANO Penso che abbia a che fare anche con quello di cui discutevamo con Emily,4 sulla recente pra-tica di appropriazione di contesti intimi e ambienti fami-liari da parte di alcuni artisti. Il nostro è un approccio com-pletamente diverso perché anche se adesso ad Art House ci troviamo nella dimensione più “artistica” della casa, rima-niamo comunque ospiti di un’abitazione vera e propria.

REMIJON PRONJA Quando ho ricevuto l’invito, confesso di essermi commosso, proprio perché Art House è anche una casa nella quale si vive. Inoltre parte della casa è anche la casa di Zef, nella quale già in passato abbiamo trascorso molto tempo, così come nel giardino comune. Quando una persona ti invita nella propria abitazione, la collaborazione avviene in una dimensione emotiva, non nello spazio neutrale, nel white cube di una galleria o di una residenza. Ero qui fin dal giorno dell’inaugurazione di Art House. Ho visto Adrian quel giorno, con una camicia bianca, emozionato, presentare una casa che si apriva all’arte e alle persone. Inizialmente cono-scevo lo spazio come un luogo dove poter incontrare gli amici e andartene, volendo, subito dopo, mentre durante Art House School la condivisione delle esperienze di ognuno è andata molto oltre: il luogo è stato parte integrante della quotidianità e delle discussioni che accadevano durante i pranzi, le cene, le colazioni, i caffè... Per questo penso che la discussione e lo scambio, non soltanto formale ma anche informale, siano stati il motore di uno slancio importante, probabilmente inconscio, per la concezione e la produzione delle opere.

ALKETA RAMAJ Io volevo parlare anche un po’ della nostal-gia... Quando sono tornata a casa, sentivo... come una specie di noia, perché qui ad Art House sono venuta a contatto con delle condizioni di vita, di interazione e comunicazione con le persone, che definirei ideali. Poi arriva il momento del distacco e torni nel tuo territorio. Qui abbiamo vissuto come su una pic-cola isola. La cosa che più mi preoccupava era quindi l’idea di dovermene allontanare, trovando dei modi per sopperire alla

3 Zef Paci, cugino di Adrian Paci, mentore di Art House School, storico dell’arte e curatore residente in Albania.4 Emily Jacir, artista palestinese e una delle partecipanti di Art House School 2017.

10 11

mancanza di questo stile di vita, di questo dialogo. I ritmi quo-tidiani a Tirana sono così isolanti, molti aspetti della comuni-cazione non vanno come dovrebbero. Questa è stata un’espe-rienza molto diversa, necessaria, anche solo se pensata come un momento di relax. Quando vivi sotto pressione il riposo è necessario perché produce condizioni ottimali di ispirazione creativa. Personalmente, l’ho vissuta come un’oasi per ricari-carmi, anche grazie al coinvolgimento nel lavoro degli altri. Indipendentemente dal fatto che alcuni di voi li conoscevo da tempo, ho mantenuto una forte curiosità durante le discussioni sui vostri lavori perché penso possano essere sempre occasioni di nuove scoperte. Credo che le condizioni ideali connaturate a questo progetto abbiano permesso di trarne il massimo.

ZEF PACI Penso sia stata interessante la proposta di fare, quest’anno, qualcosa di diverso dagli ultimi due, cioè una scuola, in cui poter aprire le porte di una casa, uno spazio personale. Personalmente non ho vissuto questa iniziativa come una violenza, ma come un momento di arricchimento e apertura, anche per la natura delle discussioni e dei dibat-titi, in condizioni completamente intime e familiari. Ricordo di aver mostrato ad Adrian un documento sulla vita di Max Weber che raccontava come si fosse articolata entro ristrette cerchie di persone, lontane dalla vita pubblica. Trovo sia un esperimento, molto interessante, che abbiamo cercato di sviluppare qui anche noi. D’altra parte, credo che molti artisti abbiano partecipato anche per essere in qualche modo inclusi nel sistema dell’arte. Un’ambizione che è stata canalizzata in questo senso, anche grazie ai contatti con una serie di personalità che abbiamo coinvolto ad Art House, attraverso il progetto di una mostra in concomitanza di miart a Milano. Confrontarmi con la diversità di approcci dei vari parteci-panti è stato un momento molto importante di arricchimento. In un certo senso credo che abbia cambiato, messo in crisi alcuni miei modi di pensare, e allo stesso tempo ne abbia con-fermati altri. È stata un’esperienza di valore vedere le opere, ma anche le ricerche di tutti gli artisti.

ALKET FRASHËRI Sicuramente da un lato la proposta di prendere parte a questa esperienza è stata entusiasmante, dall’altro, come sempre di fronte a qualcosa di nuovo, c’è stato anche un po’ di scetticismo. Ancor più se la penso in rapporto alla mia pratica artistica che, legata a pittura, dise-gno e incisione, non è un’esperienza collettiva, ma nella sua quotidianità anzi assolutamente solitaria, negli spazi di uno studio dove chiudersi per ore intere. Quindi sicuramente, la prima reazione all’invito è stata di timidezza, proprio perché significava prendere parte a un’esperienza di condivisione collettiva. Dall’altro lato, era molto entusiasmante imma-ginare una dimensione ignota, ancora da scoprire, legata a questo progetto, considerando anche il profilo creato da

Art House in questi ultimi due anni – uno spazio privato, ma molto serio e di qualità. Ho sentito il presentimento che sarei rimasto molto soddisfatto da questa esperienza partecipando al film festival Lo schermo dell’arte,5 dove ho anche avuto modo di notare la qualità delle discussioni seguite alle pro-iezioni dei film, alla presenza dei giornalisti e degli organiz-zatori del festival. L’invito ad Art House School richiedeva la stessa onestà di espressione intellettuale. Credo sia un privi-legio far parte di un contesto nel quale poter esprimere senza freni quello che si pensa e il proprio credo artistico. Un privi-legio perché molto più spesso credo che le esperienze artisti-che, in un certo modo, portino a modificare la propria espres-sione e retorica e, nel caso si voglia dire qualcosa in maniera schietta, ad usare degli eufemismi.

STEFANO ROMANO Soprattutto negli ultimi anni...

ALKET FRASHËRI Sì, soprattutto negli ultimi anni. Da questo punto di vista per me è stato davvero emozionante. Quello che professionalmente ho apprezzato molto sono state le discussioni attorno ai nostri lavori, con la presenta-zione delle ricerche personali agli invitati. Vorrei sottoline-are il caso di Rischa per esempio... Ammiro davvero la sua attenzione nel tentare di capire, nell’addentrarsi in un lasso di tempo così breve nella psicologia e nel processo artistico di ognuno di noi, così come apprezzo il suo impegno nella rea-lizzazione della mostra a Milano. Oltre a tutto questo, Scutari è una città con la quale ho un forte legame spirituale. Ricordo i miei momenti privati, quando in albergo durante i giorni del festival Lo schermo dell’arte vedevo i pioppi mossi dal vento e il campanile della cattedrale immobile – come fosse la persi-stenza di un evento poetico che non voleva essere interrotto...

ADRIAN PACI Prendendo la stessa stanza d’albergo anche nel tuo viaggio successivo...

ALKET FRASHËRI Sì, un po’ come quegli scrittori che tor-nano nelle stesse stanze d’hotel per vivere in maniera iden-tica emozioni passate... Un altro aspetto poi che mi incurio-siva era legato a una delle persone che ci ospitava, Adrian, con il quale forse meno degli altri ho avuto in passato la possibi-lità di avere un contatto. Ho scoperto tramite le discussioni – la parte pedagogica, comunicativa che non voglio chiamare teorica – una situazione artistica degna di tal nome. Posso dire che è stata un’esperienza che mi ha lasciato un sapore positivo, oltre che indotto ad una riflessione importante sul mio lavoro.

ADRIAN PACI Molto bene, solo parole positive! Lek, dai, tocca a te fare delle critiche ora...

LEK M. GJELOSHI No, non ho delle critiche però... Art House School ha significato lasciare casa mia per un periodo

5 Lo schermo dell’arte Film Festival e Art House hanno collaborato all’evento "Ekrani i Artit" tenutosi dal 7 al 9 luglio 2017 a Scutari, presso il Kinema Millennium con proiezioni di film d’artista e documentari dedicati a protagonisti della scena artistica internazionale.

12 13

di tempo, quasi un mese, dopo una permanenza obbligata dalle circostanze. Sono uscito così dalla mia dimensione domestica per entrare in un’altra, abbandonando la quotidia-nità per concentrarmi sui problemi, altrettanto quotidiani, della professione artistica.Essendo una persona che per natura non entra in maniera diretta, impulsiva nei campi magnetici delle cose, spesso mi ritrovo ad essere un osservatore lontano. Altre volte invece mi avvicino anche più del dovuto, a seconda delle circostanze. Al di là degli incontri che abbiamo avuto con i curatori, dove certe volte il mio inglese zoppicante è stato un intralcio, credo siano stati molto fruttuosi quei momenti in cui seguivo le pre-sentazioni dei lavori di tutti gli altri, anche se alcuni già li conoscevo. Questo confronto ha anche provocato il desiderio di tornare al mio lavoro con un certo entusiasmo. Sicuramente da questo punto di vista ne esco arricchito. L’aspetto che forse poteva essere un po’ più consistente nel periodo passato qui è quello di cui abbiamo discusso anche qualche giorno fa. Non sono un maniaco del fare, ma credo che avremmo potuto maggiormente concentrarci e sperimen-tare attorno alla fase di ricerca, spogliata di quel bisogno di intimità e solitudine che solitamente abbiamo come arti-sti – qualcuno a disegnare, qualcuno a dipingere, qualcuno semplicemente a fare o assemblare i frammenti di pensiero. Avremmo potuto leggere di più, io mi sarei dovuto esprimere in maniera più teorica. Forse avremmo potuto creare un’in-tensità più specifica in certi momenti. Non dico che que-sto non sia successo... anche oggi per esempio, il dialogo molto curioso, interamente filosofico che ho avuto a pranzo con Bora, Alket e Stefano, e che ho vissuto con molto pia-cere, è come se si fosse sviluppato a partire da una sorta di “deviazione” e mancanza di controllo. Tuttavia, non credo che queste due condizioni determinino sempre un risul-tato felice. Quello che intendo è che sul piano dell’inten-sità, in alcuni momenti, forse tutti – parlo ai miei compagni – avremmo potuto essere un po’ più specifici. Ognuno di noi avrebbe potuto mantenere e curare questa intensità in base alla propria natura e sensibilità, alla disponibilità di pren-dere o meno parte a una discussione, di seguire o meno qual-cosa. Questo a volte è come se ci fosse scivolato via dalle mani. Quello a cui abbiamo assistito è stato, forse, semplice-mente una piccola supernova, che non è riuscita fino in fondo a generare una costellazione.

ADRIAN PACI Capisco, ma penso anche che per far sì che qualcosa accada, qualcos’altro debba essere necessariamente schiacciato. Il fatto che il progetto avesse a disposizione un breve arco di tempo per essere sviluppato, ha instillato nel gruppo una specie di dubbio. Sono troppi o troppo pochi i giorni? Per arrivare a un lavoro più approfondito, per combi-nare insieme pratiche così diverse tra loro, forse quattro set-timane sono poche. A qualcuno serve una settimana soltanto per preparare il telaio. Se oltre alla pratica concreta, aggiungi anche la lettura, e poi l’approfondimento della lettura (perché

non è solo questione di leggere) allora il tempo necessario aumenta ulteriormente. Forse, il desiderio di strutturare il pro-getto avrebbe tolto qualcosa alla sua spontaneità, pensa anche alla discussione che avete avuto oggi a pranzo. In un certo senso, è vero che questa esperienza ha avuto delle mancanze, ma proprio perché non ha cercato di essere nient’altro rispetto a quello che è stata.

LEK M. GJELOSHI Ho visto e vissuto anche io la dinamica di cui parli e ho accettato fino in fondo la sua natura specifica.

SILVA AGOSTINI La struttura aperta ha generato un’esperienza stimolante, a cominciare dalla composizione del gruppo – nuove conoscenze, le presentazioni – e poi i discorsi spontanei che spesso toccavano temi per me importanti, come quelli sul processo creativo e le problematiche che ne scatu-riscono. La struttura aperta ha inoltre reso possibile la cre-azione di un pool creativo. Sicuramente, la permanenza a Scutari poteva essere maggiormente produttiva nel senso di una ricerca più attiva o della realizzazione di nuove opere, ma penso che il tempo a disposizione sia stato troppo poco. Specialmente per me, purtroppo, erano solo due settimane, ma ne sono uscita con una serie di impulsi che in un futuro sento di poter sviluppare ulteriormente.

ADRIAN PACI Credo sia necessario considerare anche un altro elemento, e cioè che ai tempi non ci conoscevamo così bene. Oggi discutiamo grazie ad un altro punto di vista. Il momento delle introduzioni, per esempio, è stato davvero necessario.

LEK M. GJELOSHI Per me è stato forse il momento più intimo... adesso sappiamo qualcosa l’uno dell’altro. Cioè, quando parliamo di intimità, non si tratta semplicemente di un momento di pigrizia. L’intimità in questo caso è uno stru-mento per andare più in profondità. Oggi siamo in grado di spendere parole oltre le opinioni personali, entrando invece anche nel merito del lavoro. Questa mi sembra una condizione necessaria per un gruppo di individui che opera e si impegna nella vita culturale di una città o di una nazione, non importa di quale dimensione. E credo che la nostra esperienza ad Art House abbia creato questo tipo di condizioni.

BORA BABOÇI D’altra parte, non dimentichiamo che abbiamo vissuto assieme queste settimane in circostanze di grande condivisione. Abbiamo vissuto e dormito negli stessi ambienti, molto vicini, abbiamo mangiato ogni giorno assieme. A mio modo di vedere, ad un certo punto credo sia avvenuto un momento di passaggio in cui questo gruppo, ora-mai molto compatto e con delle sue dinamiche specifiche, da ospite si sia trasformato un po’ in oste. Penso che questo tipo di trasformazione, quando il gruppo diventa più indipendente e autonomo rispetto a chi lo ospita, renda possibile anche quella intensità di cui parlava Lek. Se, come e con quale ritmo potevamo all’inizio, appena conosciuti, creare una dinamica

di spontaneità, credo sia invece dipeso dai singoli parteci-panti, influenzati da scelte individuali.

LEK M. GJELOSHI Sì, ma anche questo ragionamento è conseguenza del fatto che oggi abbiamo pranzato assieme – mentre una settimana fa non l’abbiamo fatto. C’è quindi qual-cosa che va anche oltre la volontà delle persone. È semplice-mente una sensazione che provi in un dato momento, che ti porta a sentire il desiderio di avvicinarti a qualcuno e accet-tare questa vicinanza, nell’atto concreto di condivisione.

STEFANO ROMANO Un altro elemento da considerare può essere anche il fatto che Art House School si avvia alla conclusione e, come diceva Alketa, ci domandiamo cosa faremo dopo. Se ora ci conosciamo di più dal punto di vista professionale, questo tipo di discussioni potranno avvenire in maniera più naturale ogni volta che d’ora in poi ci incon-treremo, perché abbiamo creato una certa intimità rispetto al nostro lavoro, che prima ci mancava.

LEK M. GJELOSHI Esatto, ma adesso si complicano anche un po’ le cose, perché per quattro settimane questa espe-rienza è cresciuta in un contesto che ne ha protetto una certa vulnerabilità. Credo sia stata una membrana molto specifica, che è l’idea stessa del progetto e la sua natura: il fatto di tro-varsi a vivere in una casa, che in realtà sono due, con un giar-dino in comune, di passeggiare insieme per le strade di que-sto paese, bere una birra in qualche bar. Tutto ciò è rimasto protetto da un involucro. Bene, ma nel momento in cui si esce da qui, tutta questa protezione, questa preziosa membrana, intima, affettiva, definiamola come vogliamo, non c’è più.

STEFANO ROMANO Certamente, ma come diceva anche Alketa, questa preoccupazione del “cosa facciamo adesso” per me è importante perché è il primo passo di una volontà di procedere. Forse il desiderio, più che una volontà, di non interrompere qui le relazioni che abbiamo creato.

BORA BABOÇI Sono d’accordo, ora avverrà un cambia-mento, ma quello che rimane è una memoria che non svanisce con questo cambiamento, una specie di rituale di passaggio oltre la membrana protettiva. Avviene cioè una sorta di dina-mica di associazione che, ai fini della memoria, rimane anche quando abbandoni l’intimità. Credo anche Alketa parlasse di qualcosa di simile prima.

LEK M. GJELOSHI Io oggi – sento di dovervelo raccontare –mi sono svegliato pensando a come tutto stesse finendo e per un attimo mi sono sentito molto triste.

STEFANO ROMANO Per me queste sono emozioni molto positive.

REMIJON PRONJA Penso sia così per tutti...

STEFANO ROMANO Sì appunto, sono queste le emozioni che ci daranno la possibilità di continuare anche fuori da Art House School. Possiamo parlare al telefono e dirci, “Ehi, incontriamoci che ho un nuovo lavoro di cui ti vorrei parlare, che vorrei discutere con te”. Ora abbiamo questa possibilità.

LEK M. GJELOSHI Forse, diversamente da voi che venite da un’altra città, vivrò il cambiamento in maniera più strana, non soltanto perché resterò qui, ma perché qui è come se mi sentissi già a casa mia. Ci venivo molto spesso anche prima di questo progetto. Avendo le chiavi di casa ho avuto occasione di frequentarla anche quando non c’era nessuno, per scattare una fotografia... Il momento di tristezza che ho provato oggi ha dunque un valore speciale per me. Non so dare una rispo-sta più complessa, semplicemente mi sento così.

IVA LULASHI Io invece, da quando mi sono trasferita in Italia, non sono mai tornata in Albania per un periodo così lungo. Ogni volta che andavo a Tirana cercavo di chiamare a raccolta tutti gli artisti, ho sempre voluto una cosa come questa che abbiamo vissuto noi. Mi è sembrato molto impor-tante che convivessimo e avessimo anche alcuni momenti di tensione. A volte sentivo un po’ di distanza, ma non vedevo l’ora di incontrarci nuovamente per bere qualcosa assieme. In Italia, in altre circostanze, ho vissuto esperienze simili di collaborazione, ma in studi d’artista, e sempre solo con dei pit-tori. Qui in questo senso è stato qualcosa di nuovo.

ADRIAN PACI Mi ricordo che al tuo arrivo eri molto ner-vosa, emozionata.

IVA LULASHI Sì, perché da un lato mi sembrava una cosa troppo nuova, sotto tutti gli aspetti, dall’altro però anche molto familiare, e ha risvegliato molti ricordi. Il fatto di non poter dipingere in ogni momento poi mi innervosiva, perché per me la pittura è una specie di calmante. Inizialmente mi sentivo in colpa, poi ho capito che non avrei dovuto dare tutta questa importanza alla cosa.

FATLUM DOÇI Dopo questa esperienza rimarrà la domanda “cosa e come”: cos’è quella cosa che ci spinge a creare e qual è il modo in cui affrontiamo l’arte? Penso che sia stato il momento più interessante di Art House School. La diver-sità dei punti di vista con cui ognuno vede l’arte mi sembra un aspetto molto produttivo, che aiuta a capire il modo in cui gli uomini, cioè gli artisti in questo caso, vedono il mondo, come si approcciano, cosa cercano nell’arte, e le modalità con cui questi tentativi si realizzano. Penso sia molto bello perché questa domanda – cosa e come – è una domanda che non ci si smette mai di porre.

ADRIAN PACI C’è un lavoro di Tania Bruguera che è sol-tanto una frase: “Until the unreachable victory” (fino alla vit-toria inarrivabile). Anche noi ci siamo dati questo compito,

1514

sicuramente non da portare a termine con una risposta netta, ma da affrontare con un approccio che rimanesse aperto. Per concludere questo dialogo, vorrei ancora porre una domanda sulla mostra a Milano, un appuntamento nato dall’esperienza di Art House School. La mostra è quel momento in cui il lavoro, quello che abbiamo realizzato, arriverà a con-frontarsi con gli occhi dello spettatore. Nel concreto si trat-terà di una mostra in un contesto particolare, perché all’in-terno di una collezione, a sua volta all’interno di uffici. Cioè non una collezione museale. Da questo punto di vista volevo sapere cosa ne pensate. Sicuramente si può guardare il pro-getto come una possibilità per esporre a Milano, in una colle-zione importante, durante la settimana della fiera miart. Ma al di là di questo, il fatto di avere qui ospite Rischa, la cura-trice della collezione, ci ha indotto a osservare da vicino il suo processo di creazione, così come la personalità del collezio-nista che, come dire, è il perno attorno a cui si raggruppano le opere. Il fatto che un’esperienza come Art House School fini-sca in mostra in una collezione ha sicuramente molti aspetti positivi, ma può nascondere anche una certa tensione, per-ché saremo in un contesto completamente diverso da quanto vissuto qui. Cosa ne pensate?

STEFANO ROMANO Naturalmente collezionare è un atto privato, nato nel momento in cui una persona o un’istituzione acquista un’opera d’arte per farla diventare parte di un com-plesso di altri lavori. In questo caso saremo di nuovo una sorta di ospiti, nel senso che non siamo parte della collezione, il collezionista non ha comprato i nostri lavori. Saremo quindi nuovamente quello che siamo qui, in un certo senso anche a Milano il nostro lavoro dovrà adattarsi ad una circostanza privata e questo mi sembra interessante.

LEK M. GJELOSHI È interessante come ne “L’angelo malinconico”, l’ultimo capitolo de L’uomo senza contenuto, Agamben6 parli del collezionista paragonandolo a un rivolu-zionario, che spezza l’andamento naturale delle cose trasfor-mandole e investendole di un nuovo senso. Un rivoluziona-rio dunque che trasforma i valori tramite un rovesciamento.

ALKET FRASHËRI Penso al collezionista come ad un’en-tità completamente assente in Albania, almeno in queste pro-porzioni. Parlo anche della sua connotazione così antica, quella del mecenate, che da noi è completamente mancata. Mostrare i nostri lavori presso un collezionista che li con-servi quasi come fosse un’istituzione mecenatesca mi sem-bra la migliore conclusione possibile dell’esperienza di Art House School. Presentare le nostre opere accanto a quelle di autori conosciuti e, proprio come diceva anche Stefano, di nuovo in veste di ospiti, è una possibilità straordinaria per ognuno di noi. Forse questa esperienza può essere utile anche come sorta di contributo alla creazione di un mecenatismo

in Albania. Ci sono casi sporadici in questo paese, c’è il desi-derio ma, anche da parte degli artisti, non sempre esiste un orientamento chiaro che aiuti quelle figure che sembrano avere il potenziale per diventare, un domani, collezionisti di un certo calibro.

LEK M. GJELOSHI Pensando sempre al valore di estranea-zione che effettivamente il collezionista possiede, vorrei dire un’ultima cosa. Credo sia un momento di generosità il fatto che il collezionista, non dico metta in discussione questa tra-sformazione, ma che in qualche modo la stimoli attraverso il confronto con le nostre opere.

ADRIAN PACI Infatti, come diceva Adam Budak, dobbiamo continuare a produrre generosità. Mi sembra molto bello. In un certo senso credo che un’iniziativa come questa non sol-tanto non debba concludersi, ma debba continuare trovando nuovi supporti. Non posso non sottolineare il fatto che queste attività siano possibili grazie a diversi fattori che le suppor-tano. Nell’ultima edizione abbiamo ricevuto in regalo un’o-pera di Anri Sala direttamente dall’artista. Alcuni collezio-nisti, nella loro benevolenza verso Art House, ma anche per il piacere di possedere un’opera di Anri, hanno acquistato il lavoro e i fondi ricavati sono serviti alle nostre attività. Questi sono, io penso, momenti molto positivi, considerando sempre il fatto di essere a Scutari e in Albania. L’entusiasmo di Adam, Emily, Yael, Rischa, Tommaso, o altri che hanno par-tecipato in precedenza, che questo tipo di esperienza genera, rivela il valore e il senso di farla accadere qui, in queste stra-dine, in queste due case, a Scutari, con quei pioppi di cui parlava Alket. Questi momenti, con tutte le loro particolarità, possono essere considerati importanti anche in un contesto più ampio, come ha dimostrato l’interesse di una collezione privata a Milano o il fatto che il direttore della Kunstverein di Salisburgo, che era qui con un gruppo di amici, mi scriva e mi dica che spera di collaborare con Art House School, o ancora, il fatto che Adam Budak7 da Praga cerchi di rima-nere in contatto con voi per fare qualcosa in futuro. Penso che questo non sarebbe potuto succedere per merito di un singolo, di una o due persone, ma è successo perché si è cre-ato uno spirito generoso che va oltre. Credo sia qualcosa di assolutamente necessario.

6 Giorgio Agamben, “L’angelo malinconico” in L’uomo senza contenuto, Rizzoli, Milano 1970 (poi Quodlibet, Macerata 1994).7 Adam Budak è Chief Curator alla Galleria Nazionale di Praga e uno dei partecipanti di Art House School 2017.

18 19

CONVERSATION

ADRIAN PACI I would like to have a conversation about our recent experience, starting from Art House, even before Art House School was born. The idea was to unite the concept of house, as a space for living in and intimate experience with that of art as a language—that discourse and territory wherein forms, styles, and cultural conventions are expressed. It has always been important for me to contrast the idea of art as a self-referential language—its fictions, customs and codes – with reality. Given its dynamic nature, it seems that reality is constantly breaking those codes and predetermined struc-tures. The idea of uniting art with the concrete relationships found in the domestic sphere has been one of the main points of the Art House project. Here the community systematically carries out a sort of invasion, almost a profanation of private space, opened up to public participation.That aside, I was also interested in the dynamics triggered by the contrast between a small, local environment on the periphery, such as Shkodër and the intellectual input from the international art world. On the one hand a creative inter-action ensues, and on the other, I believe, this can lead to a certain friction. Generally speaking, when two worlds do not coincide perfectly a constructive energy can result. The fol-lowing step in this project was to reflect on the experience of Art House School and here we are.

SILVA AGOSTINI When I received the invitation, I was happy for various reasons, first because I saw who the participants were—several of you I already knew from my trips to Tirana and previous collaborations. Next, this residence in Shkodër would allow me to set a certain distance between myself and the concerns of everyday life, which, though important, can distance one from creative endeavour. So the idea was to have a period in which I would concentrate exclusively on art. And finally, the fact that this experience was to be based in Shkodër, a town I have family connections with—my father comes from Shkodër. The stories and the people from this town had a huge influence on my upbringing and the language we spoke at home was Gheg.1 From early childhood I have always had a vivid image of Shkodër, but have never actually had the chance to visit in person. Participation in this project was, therefore, among all the other factors, an opportunity to fill this gap.

STEFANO ROMANO I was also very enthusiastic about the invitation and the chance to visit Shkodër—my previous stays in Albania have always been in Tirana. This was, in other words, a chance to see an artistic project develop outside the capital, in a completely different context. What’s more, even if I know and have had in the past the opportunity to collab-orate with nearly all the participants, apart from Fatlum and

Jetmir, the dynamics created in these weeks at Art House were completely different from other occasions. On one hand the relationships took on a more everyday aspect and on the other the fact of living together has given us the opportunity to have real discussions about art. Something I really enjoyed a lot because it rarely happens in Tirana.

ADRIAN PACI Stefano, you come from a place like Italy, where you have worked as an artist. How do you see this expe-rience, as an outsider, in Albania? I mean, as an Italian artist how do you see it? Even if we have adopted you, you are an Albanian artist. That’s been decided!

STEFANO ROMANO It seems an interesting project because up to now Albania is only known for Tirana. The ongoing decentralisation through the work of Art House is very significant because, even before I arrived in Albania, I knew the cultural world only through what went on in the capital—initially the buildings painted by Edi Rama, then the biennials and so on. As an outsider, I also believe that this decentralisation process is important. For example, earlier I was talking to Tommaso,2 telling him about my participation at the biennial in Prizren, and he automatically responded, “Pristina!” To which I replied, “Not Pristina, Prizren!” which is a small town in Kosovo. So even in neighbouring countries there are similar initiatives to those of Art House, involv-ing decentralisation, about creating something based on the world outside the capital.

REMIJON PRONJA I reckon Art House in Tirana would have been difficult anyway, because in the capital there’s a lack of community feeling, not really in the artistic sense. In a small place such as Shkodër, where all the inhabitants know each other personally and are proud of their history, which may well be a richer one than Tirana’s in some aspects, a real community is created, a sense of family extending beyond the confines of the home.

ADRIAN PACI The sensation is exactly that of belonging, the feeling of being part of something.

REMIJON PRONJA Personally I would have liked this decen-tralisation to have also taken place in other centres, for exam-ple Korçë, Gjirokastër, and for a greater dialogue between the people and the city. Stefano mentioned the case of Prizren… when I saw the DokuFest for the first time I was really struck by it because I’d never seen anything like it, not even in Italy: a whole town living for an artistic event, and becoming part of it both culturally and economically. I believe that this can hap-pen—as in Shkodër or Prizren—in those towns with a strong sense of their history, and a strong cultural identity, in which there is both the idea and a real experience of community.

BORA BABOÇI In these weeks, both you and Stefano have missed Tirana though.

REMIJON PRONJA Yes, sure.

ADRIAN PACI There’s something else. I think it’s normal to miss Tirana when you’re in Shkodër for a few weeks, not only because of homesickness, but also because a big city has profoundly different dynamics from a place like Shkodër. The idea underpinning our experience was to absorb as much as possible from this environment, from this house, from the distinctive things about the town with its ancient buildings as well as from the geography of the surrounding area. This is the reason we went to Theth, to Shiroka, why we visited Velipojë. The important thing was to gather as much as pos-sible from the meetings we had with the people connected to the art world—Adam Budak, Emily Jacir, Rischa Paterlini, Yael Bartana, Tommaso Sacchi. It was essential to create a dialogue with people who don’t live in Shkodër. This is why we chose people like you, who come from Tirana and have had experiences abroad. The idea was to bring together some-thing new and at the same time adapt it to the reality on the ground. The fact this happened in Shkodër is no coincidence. Many elements are tied to this place: firstly I was born in Shkodër, both Zef3 and I have worked in the art field; previ-ously my father was an artist in his turn and Zef’s father stud-ied art in Florence; an old house and a new one, like two gen-erations conducting a dialogue with each other.

STEFANO ROMANO For me the architecture of the house plays an important role, the interior where we are now, but also Zef’s house. This makes it special, because it isn’t just your house, nor is it only Zef’s house.

ADRIAN PACI Yes, two separate houses and one house at the same time.

STEFANO ROMANO The two environments even create different emotions.

ALKETA RAMAJ This also depends on the fact that the house we find ourselves in now is more modern, while Zef’s is much older, but they are linked together very well. The style that emerges is completely different from what we could find in Tirana or elsewhere. Most of us live in blocks of flats, or in private detached houses, but in neither case do we find this interconnection. It’s different when you wake up in the mid-dle of rows of buildings in Tirana… here the house itself and the combination of the two houses creates a calming effect, both from the aesthetic and psychological point of view.

SILVA AGOSTINI The arrangement of the houses of Adrian

and Zef—the physical closeness of the two historical moments they represent, linked by the shared garden—seems like an open scenario. This place enriches the ideas of the Shkodër of my childhood—and of today—that I mentioned earlier. Our experience here, literally in the middle of two discrete moments in time, without any borders between them, has given us the opportunity, I believe, to generate something new based on the dynamics of spontaneity and chance, logi-cal pathways which are unique and specific to each of us.

STEFANO ROMANO I think this is related to something we discussed with Emily,4 about the recent practice of appropria-tion of intimate contexts and family environments by certain artists. Our approach is completely diverse because, even if in Art House we find ourselves in the more “artistic” dimension of the house, we still remain guests of a real home.

REMIJON PRONJA When I received the invitation I must confess I was moved, because Art House is a real house to live in. Besides that, part of the house is also Zef’s where we have spent so much time, as well as in the shared garden. When someone invites you into their own home, the collab-oration takes on an emotional dimension, unlike in a neutral space, the white cube of a gallery or residence. I was here from the inauguration of Art House. I saw Adrian that day, in a white shirt, present a house which opened up to art and to people. At first I understood the space as somewhere to meet friends and then go away immediately afterwards, but during Art House School the sharing of everyone’s different experi-ences has moved to another level: the place has become part of our daily life and debates that have taken place during meal times—lunch, dinner, snacks, coffee. As a result I think that the debate and the exchange of ideas, not only on a formal but on an informal level as well has been the motor of an impor-tant, perhaps unconscious, breakthrough in the conception and the production of art works.

ALKETA RAMAJ I wanted to say a little also about nostal-gia… When I returned home there was a kind of boredom, because here in Art House I came into contact with conditions of interaction, communication and cohabitation with people which I would describe as ideal. After which there is this total separation and we all return to our separate areas. Here we have lived like on a little island. So the thing that worried me most was the idea of having to uncouple myself from all this, and cope with the lack of this way of living. The pace of life in Tirana is so isolating, many aspects of communication do not function as they should. This has been a totally different experience, necessary even if considered only from the need to chill out and unwind. When you live under pressure it is necessary to find time to relax because only in this way can we create the conditions for creative work. Personally, I have

1 A variety of Albanian spoken in Albania and parts of former Yugoslavia.2 Tommaso Sacchi, Head of the Cultural Department Secretariat of the City of Florence, curator of the Estate Fiorentina festival, and one of the partici-

pants in Art House School 2017.3 Zef Paci, Adrian Paci’s cousin, mentor of Art House School, art historian and curator resident in Albania. 4 Emily Jacir, Palestinian artist and one of the participants in Art House School 2017.

20 21

lived in a sort of oasis, which has helped motivate me, thanks also to my involvement in the work of others. Quite apart from the fact that I have known some of you for a good while, I was full of curiosity during the discussions about work because I believe there is always room for creative ideas. In my opin-ion, the ideal conditions provided by this project have enabled us to benefit to the maximum.

ZEF PACI I think the proposal this year to do something different from the previous two years was interesting, that is a school whose doors opened onto a house, a personal space. Personally I didn’t see this idea as a sort of violence, but as an enrichment and opening up, also for the nature of the debates and discussions; in other words creating an atmosphere that was totally free and supportive. I remember showing Adrian a document on the life of Max Weber, which related how he moved within restricted circles of people, cut off from the world at large. I believe this is a really interesting experi-ment that we have attempted to develop here ourselves. That said, I believe many artists also took part to be, in a certain sense, included in the art system. An ambition that has been realised, thanks to contacts with a series of individuals we have involved in the Art House project, and through an exhi-bition during miart in Milan. Coming face to face with the different approaches of the various participants has been for me a really enriching experience. In a way, this has led me to change, to question my ideas, challenging certain ways of thinking but, at the same time, confirming others. It has been a valuable experience to see the works but also the researches of all the artists.

ALKET FRASHËRI In one way the proposal to partici-pate in this experience has definitively been exciting, but in another, as is always the case when it comes to being faced with something new, there has been some scepticism. Even more so if I think about it in relation to my own artistic work tied to painting, design and engraving which isn’t really col-lective, but rather completely solitary, confined in the stu-dio for hours at a time, day after day. So, sure, my first reac-tion to the invitation was a certain diffidence, just because it involved being part of a collective experience. However, it was really exciting to imagine an unknown dimension, to be discovered through this project, also considering the profile Art House has built up in the last two years—a private space, but serious and high quality. I sensed at the time I would find participation in the Lo schermo dell'arte5 festival a positive experience. And, in fact, I was able to witness the level of the discussions with the journalists and festival organisers after the film projections. The invitation to Art House School required the same level of intellectual honesty. I believe it is a privilege to be in a situation in which you can express yourself freely without applying the brakes, saying what you think and

explaining your own artistic credo. A privilege because it is far more common, I believe, that such occasions lead artists, in a certain sense, to modify their thoughts and their rheto-ric, and rather than speaking plainly, the tendency is to resort to euphemisms.

STEFANO ROMANO Especially in recent years...

ALKET FRASHËRI Yes, especially in recent years. From this point of view it was a really moving experience. What I really appreciated as well from a purely professional per-spective, were the discussions about our work, in particular with the presentation of individual researches to the invited guests. At this point I’d like to underline the case of Rischa as an example. I very much appreciated her short but extremely profound focus on the psychology and the artistic process of each of us; something else I admired is her commitment to organising a show in Milan. All this aside, Shkodër is a town I have a strong spiritual affinity with. I remember my pri-vate experiences, when in the hotel during the days of the Lo schermo dell'arte festival, I saw the poplar trees moving in the wind and the motionless bell tower of the cathedral—it was like a poetic event, that did not want to be interrupted.

ADRIAN PACI Choosing the same hotel room your follow-ing journey as well…

ALKET FRASHËRI Yes, a bit like when writers return to the same hotel room to relive, in an identical way, past emo-tions... And then another aspect that gave me food for thought was linked to one of the people hosting us, Adrian, with whom I’ve perhaps, compared to the others, had less opportunity to come into contact with in the past. I discovered through the discussions—the pedagogical, communicative part, I don’t want to call it theoretical—an artistic situation worthy of the name. I can say that it has been an experience that has left me with a positive aftertaste, besides being one that has led to an important reflection on my own work as an artist.

ADRIAN PACI Very good, positive comments order of the day! Lek, come on, it’s down to you to make some criticisms at this point.

LEK M. GJELOSHI No, I haven’t got any criticisms to make but... for me Art House School has meant leaving home for a period of time, almost a month, after a long stay due to various factors. So I left my home environment to enter another, abandoning the problems of everyday in order to concentrate on problems, just as everyday, of being an art-ist. Being the kind of person that does not approach things in a direct manner, impulsively, in the magnetic fields of things I often find myself observing from the outside. On other

5 Lo schermo dell’arte Film Festival and Art House collaborated in the event "Ekrani i Artit" held from 7 to 9 July 2017 in Shkodër, at the Kinema Millennium with projections of art films and documentaries on leading figures on the international art scene.

22 23

occasions I get close, even too close depending on the cir-cumstances. Aside from the meetings we’ve had with the curators where my English has sometimes been an obstacle, I believe the moments I followed the presentations of fellow artists have been very productive, even when I was already familiar with some of their work. This chance to compare my work with the work of others also led to a desire to return to my own, with a certain enthusiasm. This has definitely been enriching for me.The aspect that perhaps could have been better in the time spent here is the one we already discussed some days ago. I’m not fanatical when it comes to getting things done but I believe that we could have concentrated more and exper-imented in the area of research, stripped of that need for intimacy and solitude that us artists tend to have—some-one painting, someone drawing, someone simply making or assembling fragments of ideas. We could have read more; I should have expressed myself in a more theoretical manner. Maybe we could have created a more intense and more spe-cific feeling on certain occasions. I’m not saying this hasn’t happened, but even today, for example, a very curious and entirely philosophical dialogue I had at lunch with Bora, Alket and Stefano, I like this sort of thing, I can enjoy it without any problem but it was almost as if it was born out of a “devia-tion” and a lack of control. Having said that, I don’t think that these two conditions always produce a happy result. What I’m trying to say is that, as regards intensity, in certain moments, perhaps everyone—I’m referring to my fellow artists—could have been a little more specific. Each one of us could have kept the fire of this intensity alive based on their own specific nature and sensibility, ready to participate or not in a dis-cussion, and to pursue something or not. At times, it seemed that this somehow slipped through our fingers. What we have taken part in has perhaps been a little supernova, which in the end was unable to generate a constellation.

ADRIAN PACI I understand, but I also think in order for one thing to happen, something else necessarily needs to be squeezed. The fact that the project was developed in such a short space of time instilled in the group a sense of doubt. Is it too many days or not enough? Perhaps four weeks is not enough time to develop a more in-depth work, to combine together artistic practices so different to one another. Some artists need a week just to prepare the stretcher. If on top of the actual practice, you add reading, and then more research (because it’s not just about simple reading), then the time you need increases even more. Perhaps the desire to structure the project would have taken away some of its spontaneity—think about the discussion you had at lunch today. In a certain sense, it is true that this experience has had its shortcomings, but that is precisely because it has not tried to be anything other than what it has been.

LEK M. GJELOSHI I have seen and experienced the

dynamic you’re talking about and I have completely accepted its specific nature.

SILVA AGOSTINI I think the open structure has gener-ated a stimulating experience, starting with the composition of the group—meeting new people, introducing ourselves—and then the spontaneous discussions that often touched on themes that are important to me, like that of the creative pro-cess and the issues associated with it. The open structure also made it possible to form a creative pool. My stay in Shkodër could definitively have been more productive in terms of more active research or the production of new works, but I think the time available was too short. Especially for me, and I regret this, it was only two weeks. But I came out of it with a series of impulses that I might develop further in the future.

ADRIAN PACI I believe it is necessary to consider also another element, and that is that at the time we did not know each other so well. Today we are discussing with a different point of view. The moment of the introductions, for instance, was really needed.

LEK M. GJELOSHI For me that was the most intimate moment… now we know something about one another. What I mean by intimacy is not simply a moment of laziness. Intimacy in this case is a tool to delve deeper. Today we are able to say words beyond our personal opinions, we can really get to the heart of the work. I think this is a necessary condi-tion for a group of people who work and engage with the cul-tural life of a city or a country, no matter how big or small. And I believe our experience at Art House has created these kinds of conditions.

BORA BABOÇI Let’s not forget that in these weeks we’ve lived together, we have shared everything. We have lived and slept in the same rooms, very close, we have eaten together every day. The way I see it, at a certain point I think a sort of shift happened in which this group, already very com-pact and with its own specific dynamics, turned from guest into host. I think this kind of transformation, when a group becomes more independent and autonomous vis-à-vis the people hosting it, also makes possible the kind of intensity that Lek mentioned. In the beginning, when we first met, if, how and at what pace we would create a dynamic of spon-taneity, I think, depended on the each of us individually, influenced by personal choices.

LEK M. GJELOSHI Yes, but even what you are saying, is, I believe, a consequence of the fact that we had lunch together today—and not a week ago, when we didn’t. I mean, there’s something that goes beyond even what people want. It’s sim-ply something that you feel in a given moment, that leads you to feel the desire to come close to someone and to accept this closeness, in a real act of sharing.

STEFANO ROMANO Another thing we should consider, I think, is the fact that Art House School is about to end and, as Alketa said, we are wondering what we will do after. If now we know one another better from the professional point of view, this type of discussion might happen more nat-urally each time we meet from now on, because we have cre-ated a certain intimacy with regard to our work, something we lacked before. LEK M. GJELOSHI Exactly, but now things get more com-plicated, because for four weeks this experience has grown in a protective context that has given it a certain vulnerability. This is a very specific membrane, which is the idea itself of the project and its nature: the fact you find yourself living in a house, which is actually two houses, with a shared garden, you walk together in the streets of this town, you drink a beer in some bar or other. All of this has remained protected by a shell. But the moment we leave this place, all of this pro-tection, this precious membrane, which is intimate, affective, or whatever we might call it, is no longer there.

STEFANO ROMANO Sure, but as Alketa also said, this con-cern with “what do we do now” is important for me because it is the first step in the desire to move forward. Perhaps the desire, more than a will, to not interrupt the relationships we have created.

BORA BABOÇI I agree. There will be a change, but what stays is a memory that won’t disappear with this change, a sort of rite of passage beyond the protective membrane. A sort of dynamic of association kicks in that, in terms of memory, stays on even after you have abandoned the intimacy. I believe Alketa was talking about something similar earlier. LEK M. GJELOSHI I should probably tell you that today I woke up and thought about how everything was about to end, and, I’m being very sincere here, for a moment I felt deeply sad. STEFANO ROMANO For me these are very positive emotions.

REMIJON PRONJA I think it’s the same for everyone…

STEFANO ROMANO Yes, exactly, these are the emotions that will give us the opportunity to carry on even outside of Art House School. We can talk on the phone and say, “Hey, let’s meet up because I’m working on something new that I would like to tell you about, that I would like to discuss with you”. Now we have this possibility.

LEK M. GJELOSHI Perhaps this change will be even stranger for me, as unlike the rest of you I don’t come from a different city. And not because of the fact that I will stay here, but because I already felt at home here. I came here often

even before the project, I have the keys and have been able to come in and out even when there was no one in, to take a pic-ture… I mean, the moment of sadness I felt today has special value for me. I can’t give a more complex answer, that’s sim-ply the way I feel.

IVA LULASHI As for me, since I moved to Italy, I had not returned to Albania for such a long period of time. Every time I went to Tirana I tried to rally all artists, I always wanted to create something like this thing we’ve experienced. It’s been very important that we have lived together and even that we’ve our disagreements, in my opinion anyway. Sometimes I felt some distance, but then I couldn’t wait to meet again to have a drink together. I’ve had similar experiences of collab-oration in Italy, but under different circumstances, in artist studios, and always only with painters. So in this respect it’s been something new.

ADRIAN PACI I remember when you first got here you were very nervous, excited.

IVA LULASHI Yes, because on the one hand I felt like it might be something too new, in every way, on the other hand it was also something very close, it brought back a lot of mem-ories. And the fact that I couldn’t paint all the time made me nervous, because that for me has a calming effect. In the beginning I felt guilty, then I understood I shouldn’t give it so much importance.

FATLUM DOÇI After all this experience, the question of “what and how” will remain: what is the thing that pushes us to make art and how do we go about it? I think this has been the most interesting thing about Art House School. The different points of view everyone has on art is something extremely productive for me. It helps me understand the way that men, in this case artists, see the world, their approach to art, what they look for in art, and the ways their approaches come to life. I think this is really great because this question—what and how—is something we never stop asking ourselves.

ADRIAN PACI There is a work by Tania Bruguera that is just on sentence: “Until the unreachable victory.” This is the task we set ourselves—certainly not to be achieved with a single response, but to be addressed with an open ended approach. Before we conclude this dialogue, I would like to ask one more question about the Milan exhibition, another event born out of the experience of Art House School. The exhibition is that moment in which the work, what we have produced, meets the eyes of the spectator. This will be an exhibition in a par-ticular context, within a collection, which itself is in some offices. So not in a museum collection. I would like to know how you feel about that. We can definitely think of the proj-ect as an opportunity to exhibit in Milan, in an important col-lection, during the week of the miart fair. But aside from this,

2524

the fact that we had Rischa here, the collection’s curator, led us to observe closely its creative process, as well as the per-sonality of the collector, which—how to put this—is the hinge holding together all of the works. The fact that an experience like Art House School will end up in a collection certainly has many positive aspects, but it can also hide a certain tension, because we will be in a context that is completely different to what we have experienced here. What do you think?

STEFANO ROMANO A collection, naturally, is a private act born the moment a person or institution acquires an artwork with the intention of making it become a part of a larger group of works. In this case, we will be once again guests of sorts, in the sense that we are not part of the collection, the collec-tor has not bought our works. So we will be essentially what we are here. In a certain sense our work will have to adapt to a private circumstance there too, and I find that interesting.

LEK M. GJELOSHI It is interesting how in “The Melancholy Angel,” the last chapter of The Man Without Content, Agamben6 talks about the collectors comparing them to the revolutionary, as if they were a person who interrupts the nat-ural course of things, transforming them and investing them with a new meaning. In a certain way, that is to say, a revolu-tionary who transforms values by means of a reversal.

ALKET FRASHËRI I think a collector of similar propor-tions is a figure that doesn’t exist in Albania. I am think-ing of its ancient connotation, that of patron, something we never had. Showing your work in the space of a collector that looks after it almost as if he were a patron, also given the importance of the artists in the collection, seems to me to be the perfect synthesis of the Art House School experience. Presenting our works next to the work of known artists and, as Stefano was saying, as guests, is a fantastic opportunity for every one of us. Perhaps this experience might be also use-ful as a sort of contribution to the creation of a system of arts patronage in Albania. There are sporadic cases in this coun-try, there is a desire, but, also on the part of the artists, there isn’t always clear guidance to help the figures who may have the potential to become respected collectors in the future.

LEK M. GJELOSHI Thinking about the value of alienation which the collector really is capable of exercising, I would like to say one last thing. I think it is an act of generosity that the collector, I wouldn’t say questions this transformation, but in a certain way stimulates it through exchange with our works.

ADRIAN PACI Absolutely, as Adam Budak says, we must continue to produce generosity. I think that is beautiful. In a certain sense, I think, an initiative like this not only should not end, it should continue and find new backing.

I can’t avoid stressing the fact that this project is only pos-sible thanks to the different factors that support it. In the last edition we received a work by Anri Sala as a gift from the artist himself. Some collectors, certainly to support Art House, but also for the pleasure of owning a work by Anri, bought the work and that’s how we funded our activ-ities. These are, I think, very positive situations, also con-sidering that we are in Shkodër and in Albania. The enthusi-asm of Adam, Emily, Yael, Rischa, Tommaso, or others who took part in the previous editions, that this type of experi-ence generates, reveals the value and the meaning of mak-ing it happen right here, in these alleys, in these two houses, in Shkodër, with those poplar trees Alket talked about. These situations, with all their particularities, can be considered important also in a broader context, as the interest of a pri-vate collection in Milan shows, or the fact that the director of the Kunstverein in Salzburg, who happened to be here with a group of friends, wrote to me to say he hopes to collaborate with Art House School, or again, the fact that Adam Budak7 from Prague wants to stay in touch with you to do something together in the future. I think this would have not happened if there had been only one of you, or perhaps two. It happened because a generous spirit was created that goes beyond. I believe this is something absolutely essential.

6 Giorgio Agamben, “L’angelo malinconico” in L’uomo senza contenuto (Milan: Rizzoli, 1970; then Macerata: Quodlibet, 1994). English translation by Georgia Albert, Giorgio Agamben, “The Melancholy Angel” in The Man Without Content (Stanford: Stanford University Press, 1999).

7 Adam Budak is Chief Curator of the Kinský Palace department of the National Gallery in Prague and one of the participants in Art House School 2017.

28 29

BASHKËBISEDIM

ADRIAN PACI Unë them ta mbyllim me një bisedë për përvo- jën që kemi patur. që ka të bëjë në një farë mënyre me Art House si ide fillestare, përpara se të ekzistonte Art House School. Një ide që kërkon të bëjë bashkë shtëpinë si vend jetese, si vend përvojash intime, si vend ku njeriu ka edhe privatësinë e tij, me artin si një gjuhë, si një diskurs, si një territor ku artikulohen stile, qëndrime me shtresëzim kultu-ror apo intelektual. Për mua ka qenë gjithmonë një moment i rëndësishëm vënia në diskutim e artit si një territor totalisht brenda botës së tij, brenda fiksionit të tij, brenda kodeve të tija, nëpërmjet përballimit me një realitet që, siç e shoh unë të paktën, është vazhdimisht dinamik dhe që tenton vazhdi-misht t’i prishë ata kode dhe struktura të ndërtuara. Kështu që kjo ideja për të bërë bashkë artin me bashkëjetesën brenda dimensionit të shtëpisë ka qenë një ndër pikat kryesore të projektit Art House. Kjo marrëdhënie mes një hapësire pri-vate siç është shtëpia dhe komunitetit që vjen herë pas here, nënkupton një lloj invadimi, gati profanimi të hapësirës pri-vate, nëpërmjet një pranie publike. Nga ana tjetër më ka inte-resuar edhe dinamika mes një realiteti të vogël, lokal, perife-rik siç është Shkodra, me kontributet intelektuale që vijnë nga një botë tjetër, pra nga një situatë tjetër, ndërkombëtare. Edhe këtu krijohet një lloj kontributi nga një anë, por mendoj që ka edhe një lloj fërkimi. Në përgjithësi kur dy realitete nuk përk-ojnë totalisht, ajo situatë duket sikur gjeneron një lloj ener-gjie interesante. Pjesë e vazhdimësisë së kësaj ideje ishte edhe ndërtimi i kësaj përvoje me Art House School, dhe ja ku jemi.

SILVA AGOSTINI Unë kur mora ftesën në fakt u gëzova për disa arsye. Fillimisht kur pashë se kush do të ishte pjesë e gru-pit, ku disa nga ju i njihja nga udhëtimet e mia në Tiranë si dhe nga bashkëpunime të mëparshme. Momenti tjetër i gëz-imit ishte që kjo rezidencë në Shkodër do të bënte të mundur tërheqjen për një periudhë nga të gjitha impenjimet e së përd-itshmes, që shumë shpesh zhvendosin vëmendjen në çë shtje të tjera të jetës, qofshin ato edhe të rëndësishme, por që të lar-gojnë nga puna krijuese. Domethënë perspektiva e të paturit një kohë ekskluzivisht për t’u përqëndruar dhe qëndruar afër me problemet e artit dhe e fundit, ishte fakti që kjo përvojë do të ishte në Shkodër, me të cilën une kam lidhje nga familja ime – nga im atë që është nga Shkodra. Fëmijëria ime ka qenë e ndikuar shumë nga historitë e personazhet e këtij qyteti dhe në shtëpinë tonë është folur gegnisht. Mbi Shkodrën unë gji-thmonë kam pasur një tabllo të pasur, por të cilën nuk kam patur mundësi ta përjetoj personalisht dhe ftesa ndër të tjera ishte edhe një ftesë për të përmbushur deri diku këtë boshllëk. STEFANO ROMANO Edhe unë kam qenë shumë entuziast, nisur edhe nga ftesa që m’u bë, për faktin që spostohesha nga Tirana në Shkodër, pasi në Shqipëri kam jetuar gjithmonë në

Tiranë. Kjo përvojë më ka dhënë mundësinë të shoh ndërt-imin e një pune artistike duke filluar, jo më nga Tirana, por nga Shkodra, që është një realitet komplet i ndryshëm për mua. Gjithashtu edhe pse i njihja dhe kam bashkëpunuar gati me të gjithë pjesëmarrësit përveç Fatlumit dhe Jetmirit, dina-mikat që janë krijuar këto javë në Art House kanë qenë kom-plet ndryshe. Dua të them se është futur përditshmëria e mar-rëdhënies si dhe forcimi i një bashkëjetese që na ka vënë në një pozitë ku patjetër do të diskutonim për artin dhe kjo gjë mua më ka pëlqyer shumë pasi në Tiranë ndodh rrallë.

ADRIAN PACI Por ti vjen edhe nga një realitet si Italia, ku edhe atje ke punuar si artist. Si e sheh këtë përvojë përtej mar-rëdhënies brenda territorit shqiptar? Me një fjalë, si mund ta përjetoje ti si artist Italian? ...Dhe pse ne tani gjithsesi të kemi birësuar, je artist shqiptar, kjo punë ka marrë fund.

STEFANO ROMANO Prapë më duket një realitet inte-resant sepse deri tani Shqipëria është njohur vetëm për Tiranën. Decentralizimi që po bëhet me Art House është shumë domethënës, sepse edhe përpara se të vendosesha në Shqipëri, unë gjithmonë e kam njohur botën kulturore shqip-tare për atë që ndodhte në Tiranë; pallatet e Ramës në fillim, pastaj Bienalet e Tiranës etj. etj. Pra mendoj se edhe nga një këndvështrim i jashtëm ky decentralizim është i rëndësishëm. Për shembull edhe tani që po bisedoja me Tommaso-n1 dhe i thashë që kam qenë në Bienalen e Prizrenit, ai automatiki-sht m’u përgjigj: - Ah, Prishtina! I thashë: - Jo Prishtina por Prizreni, qytet i vogël. Pra edhe në rajon, ka shembuj të ngja-shëm me përpjekjen që ka bërë Art House sa i përket decen-tralizimit për të krijuar diçka që nuk është në kryeqytet.

REMIJON PRONJA Gjithsesi Art House në kryeqytet ndo-shta do të kishte qënë vështirë pasi mungon sensi i komunite-tit, por nuk e kam fjalën për komunitetin artistik. Në një qytet më të vogël si Shkodra, ku banoret njihen me njëri-tjetrin si dhe kanë një krenari për historinë e tyre disi më të pasur, kri-johet një ndjesi prej familjeje edhe jashtë shtëpisë.

ADRIAN PACI Ka atë... përkatësinë. Ndihesh që je pjesë e...

REMIJON PRONJA Mua do të më pëlqente të kishte pasur edhe qytete të tjera ku të reflektohej ky decentralizim si p.sh. në Korçë, Gjirokastër etj, që mundësisht të krijojë dia-log midis njëri-tjetrit si dhe të përfshijë në të edhe vetë qyte-tet. Meqë Stefano përmendi rastin e Prizrenit, do thoja që kur kam parë për herë të parë DokuFest-in më ka bërë përshtypje, sepse as në Itali nuk kisha parë ndonjëherë që një qytet të jetojë për një aktivitet artistik dhe të përfshihet në të si kultu-ralisht, ashtu edhe ekonomikisht. Për mua kjo mund të bëhet e mundur, sikurse ka ndodhur në Shkodër apo Prizren, pra në qytete që kanë një të kaluar dhe lidhje të ngushtë me kultu-rën, si edhe ku ekziston ndjenja e komunitetit.

BORA BABOÇI Megjithatë gjatë këtyre javëve, ti bashkë me Stefanon keni pasur vazhdimisht nostalgji për Tiranën apo jo?

REMIJON PRONJA Po, është ndjesia e mungesës, kuptohet...

ADRIAN PACI Jo, ka edhe dicka, është edhe normale që të të mungojë Tirana kur je në Shkodër për disa javë, edhe kjo jo vetëm si sens nostalgjie, por sepse një qytet i madh ka disa dinamika të tjera që një qytet si Shkodra nuk i ka. Pra ideja jonë për ta bërë këtë përvojë këtu është që t’ia marrim maksimumin këtij ambienti, kësaj shtëpie, shtëpisë së vjetër, qytetit me ato që ka, gjeografisë rreth qytetit. Kjo ishte ideja kur shkuam në Theth, kur shkuam në Shirokë, apo në Velipoje. T’ia marrim sa më tepër mundësitë edhe komunikimit me figura që vijnë nga bota e artit sikurse ishte rasti i Adam Budak, Emily Jacir, Rischa Paterlini, Yael Bartana, Tommaso Sacchi. Por për ne ishte e nevojshme edhe t’ia merrnim sa më shumë, si të thuash atë element... që njerëz që nuk jetojnë në Shkodër mund të sjellin. Kjo ishte edhe ideja për t’ju sjellë ju nga Tirana, për t’iu sjellë ju që keni përvoja edhe jashtë Shqipërisë. Por edhe në Shkodër nuk është se ndodhi kjo punë kështu kot. Janë elementë që lidhen pothuajse edhe më dinamikën urbane rreth e qark, që lidhen edhe me faktin që edhe Zefi, edhe unë, jemi marrë me art, që im atë ka qenë artist, që edhe babai i Zefit ka studiuar në Firence, që ekziston shtëpia e vjetër dhe shtëpia e re, si edhe që unë jetoj jashtë gjithashtu. Me një fjalë, janë shumë elementë, nuk është thjeshtë Shkodra dhe Tirana.

STEFANO ROMANO Për mua është arkitektura e shtëpisë... pjesa e brendshme që jemi këtu, por edhe te shtëpia e Zefit2. Edhe kjo e bën të veçantë, sepse nuk është vetëm shtëpia jote, nuk është vetëm shtëpia e Zefit.

ADRIAN PACI Po nuk është se kemi vetëm dy shtëpi, është dy dhe një njëkohësisht.

STEFANO ROMANO Ka edhe dy emocione të ndryshme sepse këtu është një emocion... te shtëpia e Zefit është një tjetër.

ALKETA RAMAJ Po, por është edhe fakti që kjo është diçka më moderne si mund të thuash, ndërsa shtëpia e Zefit është shumë më e vjetër, por të mpleksura shumë mirë së bashku. Ky stil shtëpie është komplet ndryshe nga mënyra se si mund të jetojmë ne në Tiranë apo në vende të tjera. Domethënë shu-mica jetojmë ose në pallat, ose ndoshta edhe në shtëpi pri-vate por asnjëhere nuk ka këtë lloj ndërthurjeje. Eshtë ndry-she kur ti zgjohesh ne mes të pallateve në Tiranë, që në këtë sens është prapë e kufizuar… Ndërsa këtu vetë shtëpia ose ndërtimi i shtëpisë dhe i kombinuar në këtë lloj mënyre, ka një qasje shumë më qetësuese, si për syrin nga ana estetike, ashtu edhe për mëndjen.

SILVA AGOSTINI Eshtë pak si në një skenar të hapur, ven-dosja e shtëpive të Adrianit dhe Zefit. Afërsia fizike e dy kohrave që ato përfaqësojnë, të lidhura me oborrin e përb-ashkët. Për mua ky ambient është një lloj pasqyrimi i asaj fryme që thashë më lart mbi Shkodrën e vjetër të fëmijërisë sime, dhe të tashmes. Të qënurit tonë këtu është si një diçka e ndërmjetme. Figurativisht ne jemi ndodhur midis këtyre dy kohëve, pa konture të përcaktuar, duke na dhënë mundësinë, për mendimin tim, të krijojmë diçka të re midis nesh, këtë përvojë të bazuar mbi spontanitetin, dinamikën e secilit, kon-tributin e të ftuarve, rastësisë.

STEFANO ROMANO Besoj ka lidhje dhe me atë që po e diskutonim edhe me Emily-n3, mbi qasjen e re të disa artistëve për të përdorur ambiente intime, familjare, duke ia ofruar ato botës së artit. Eshtë një qasje krejt tjetër sepse ndonëse edhe tani në Art House gjendemi në pjesën artistike të shtëpisë, mbetemi gjithsesi mysafirë të një shtëpie.

REMIJON PRONJA Mua kur më erdhi ftesa fillimisht, mund të them se u ndjeva i prekur, pikërisht meqë Art House për më tepër është një shtëpi ku edhe jetohet. Gjithashtu pjesë e saj është edhe shtëpia e Zefit që ne kemi ndenjur shumë kohë, si dhe oborri i përbashkët që qëndron mes tyre. Kur një per-son të fton në shtëpi, kjo ftesë shkon përtej hapësirës kubike të bardhë të një galerie apo rezidence, dhe ky ka qenë një moment prekës për mua. Kjo edhe për arsyen se kam qenë i pranishëm që ditën e parë të hapjes së Art House-it. E kam parë Adrianin atë ditë, me një këmishë të bardhë si kjo, kur i emocionuar, bëri prezantimin e një shtëpie që po hapej për artin dhe publikun. Por në fillim e njihja si hapësirë që vjen për t’u takuar me miq e për t’u larguar më pas, ndërkohë që përgjatë Art House School-it, ndarja e përvojave të gjithseci-lit ka ndodhur përtej prezantimeve. Ajo ka qenë pjesë e përd-itshmërisë edhe në diskutimet që ndodhnin gjatë drekërave, darkave, mëngjezeve, kafeve, etj. Prandaj mendoj se disku-timi, por diskutimi jo vetëm formal por edhe informal, është ajo pjesa që i ka dhënë një shtysë ndoshta edhe të pandërg-jegjshme, mënyrës së të menduarit ose të analizës së punëve.

ALKETA RAMAJ Unë do doja të flisja edhe pak për mun-gesën… Kur u ktheva në shtëpi, ishte... pak si një lloj mërzit-jeje, sepse ti gjen “kushtet ideale” me njerëzit, me mënyrën e të jetuarit, me mënyrën e të komunikuarit. Pastaj ndodh kjo shkëputja e madhe dhe ti kthehesh në territorin tënd. Kështu që ne këtu kemi jetuar si të thuash, në një ishull të vogël. Mua më shumë më shqetësoi shkëputja dhe mënyra se si mund ta mbushja boshllekun e ketij komunikimi, kësaj mënyre të jetuari, me njerëz nga të gjitha anët. Kjo nuk është se duhet të ndodhë gjithmonë, por ritmet tona të jetesës në Tiranë janë kaq të shkëputura njëra nga tjetra sa shumë gjëra në drejtim të komunikimit nuk shkojnë ashtu siç duhet. Kjo është një

1 Tommaso Sacchi, Shefi i Kabinetit të Kulturës në Bashkinë e Firences, një prej të ftuarve në Art House School 2017.2 Zef Paci, Mentor i Art House School, Historian arti dhe kurator nga Shqipëria.3 Emily Jacir, Artiste bashkëkohore nga Palestina.

30 31

përvojë shumë ndryshe që të duhet, qoftë edhe po ta mar-rësh si qetësim. Kur ti jeton në një lloj trysnie, edhe qetësimi në vetvete është i domosdoshëm sepse krijon një lloj fryme tje-tër. Unë e pashë edhe si një oaz që më duhej për t’u frymëzuar, kjo dhe prej përfshirjes në punët e të tjerëve. Pavarësisht se disa nga ju i njihja prej kohësh, vazhdoj të mbetem shumë kurioze kur diskutoj për punët sepse gjatë diskutimit mendoj se çfarë të reje tjetër mund të zbuloj. Kështu që kjo është si një lloj burimi që duhet vazhdimisht të ushqehet dhe më pas të shihet, se çfarë ndodh kur shkëputesh prej tij. Në përgjithësi këto ishin kushtet më të favorshme që mund të ndodhnin këtu. Pra çfarë mund të merrej, është marrë maksimalisht mendoj unë.

ZEF PACI Mua më është dukur interesant propozimi që këtë vit të bënim diçka ndryshe prej dy viteve të fundit, pra këtë shkollë. Më është dukur interesant krijimi i një nukli të vogël për të cilin kemi hapur shtëpinë, këtë hapësirë personale. Këtë situatë unë nuk e kam konsideruar në aspektin që do t’i ngjante një farë dhune, por e kam konsideruar si një moment pasurimi dhe hapjeje, gjithashtu edhe për karakterin që kanë pasur diskutimet dhe debatet në kushte krejtësisht perso-nale e familjare. Unë ia tregova dhe Adrianit një material ku kam kërkuar për jetën e përditshme të Max Weber, për të cilën ai thoshte se zhvillohet në rrethe të vogla e përkon larg prej jetës krejtësisht publike. Kjo ka qenë një pikë shumë e mirë që është zhvilluar këtu. Nga ana tjetër, besoj se shumë prej arti-stëve pjesëmarrës, kanë ardhur edhe për të qenë disi të përf-shirë në sistemin e artit, jo me interesin direkt, por gjithsesi edhe me një lloj ambicjeje. Ambicje e cila është kanalizuar në këtë drejtim, natyrisht falë edhe të ftuarve që kemi patur, për të dalë pastaj në mundësimin e një ekspozite në MIART. Pastaj ka qenë një moment shumë i mirë për mua për të çmuar diversitetin që kam parë këtu, shumë pasuri prej qasjesh të ndryshme. Për mua ka qenë edhe një lloj zhvendosjeje e vës-htrimit e cila në gjykimin tim, herë ka vënë në krizë disa gjëra, herë m’i ka aprovuar. Ka qenë një përvojë e çmueshme të shihja punimet e artistëve, por edhe kërkimet. Këtij lloj rakor-dimi, më është dukur sikur i ka shkuar shumë mirë ky format.

ALKET FRASHËRI Sigurisht që marrja e ftesës, pra propo-zimi për të qenë pjesë e kësaj përvoje, ishte entuziasmuese nga njëra anë, por nga ana tjetër, si gjithmonë kur bëhet fjalë për diçka të re, shoqërohej edhe nga një lloj skepticizmi i vogël. Sidomos në raport me praktikën time artistike, e cila lidhet me pikturën, vizatimin, gravurën, e që me fjalë të tjera nuk është kolektive, por në të përditshmen e vet është krejt vetmitare, në ato ambjentet e studios ku ti mbyllesh me orë të tëra. Pra sigurisht, reagimi i parë ndaj ftesës, shoqërohej edhe me këtë lloj ndrojtjeje, pasi bëhej fjalë për të qenë pjesëm-arrës në një përvojë të përbashkët, për të cilën druhesha mos merrte trajtat e një karakteri kolektivist. Nga ana tjetër, ftesa ishte shumë entuziasmuese për atë pjesën e të panjohurës që

gjithashtu ajo mbartëte, duke pasur parasysh edhe profilin që Art House ka krijuar në këto dy vite; pra atë të një sipërmarr-jeje private, por shumë serioze dhe shumë cilësore në aktivi-tetet që ajo ka zhvilluar. Parandjenja e parë që nga kjo përv-ojë do të mbetesha mjaft i kënaqur, ishte festivali Lo schermo dell’arte4 dhe cilësia e debateve që janë zhvilluar pas shfa-qjeve të filmave (post-festival), në prani të gazetarëve si edhe të drejtuesve të festivalit. Me ftesën në Art House School, kërkohej i njëjti seriozitet në ndershmërinë intelektuale të të shprehurit. Për mua ishte një privilegj që të mund të isha pjesëmarrës në një kontekst ku të mund të shprehja pa kom-plekse, atë çka mendoj si edhe kredon time artistike. Kjo për shkak se disa përvoja të tjera, nganjëherë të bëjnë që ta modifikosh retorikën, ose në rastin që do të thuash dicka të drejtpërdrejtë, të përdorësh eufemizma.

STEFANO ROMANO Sidomos vitet e fundit.

ALKET FRASHËRI Sidomos vitet e fundit. Ndaj nga kjo pikëpamje për mua ishte vërtetë entuziasmuese. Ajo që gji-thashtu vlerësoj shumë, përsa i përket pjesës tjetër profesio-nale, ka qenë diskutimi që kemi patur me njëri-tjetrin edhe në lidhje me punët, me shpërfaqjen e përvojave personale, por edhe në mënyrë të veçantë me të ftuarit. Këtu do të veçoja rastin e Rischa-s. Vërtet e vlerësoj përqëndrimin e saj për të kuptuar, për të hyrë në një kohë fare të shkurtër në psikolo-gjinë dhe procedimin artistik të gjithsecilit, si edhe angazhi-min e saj në realizimin e ekspozitës në Milano. Përpos këtyre që thashë, ishte edhe Shkodra. Një qytet me të cilin edhe unë kam një lidhje shumë të fortë shpirtërore. Sikurse ishin momentet e mia private, kur ndodhesha në hotel gjatë ditëve të festivalit Lo schermo dell’arte dhe shihja plepat që lëviznin nga era, si edhe këmbanaren e Katedrales që qëndronte sta-tike, e pandryshuar vazhdonte të mbetej edhe këmbëngulja e këtij aspekti poetik, që nuk donte të ndërpritej...

ADRIAN PACI Duke marrë edhe të njëjtën dhomë hoteli...

ALKET FRASHËRI Në një farë mënyre, po! E kam trajtuar veten pak si ata shkrimtaret që riktheheshin në të njëjtat dhoma hotelesh për të përjetuar të njëjtat emocione... Një aspekt tjetër pastaj që ishte pjesë e kureshtjes, ka qenë njëri nga mikpritësit, Adriani, me të cilin unë ndoshta më pak se të tjerët kam patur mundësinë të kem kontakt. Kam zbuluar nga diskutimet pjesën e pedagogjisë, të cilën nuk dua ta quaj teorike, por që lidhet me atë çka e bën të komunikueshme apo të dialogueshme, një situatë të dhënë artistike. Pra për ta përmbledhur, mund të them që për mua ka qenë një përvojë e cila më ka lënë shijen më të mirë, si edhe një reflektim shumë të vlefshëm mbi punën time.

ADRIAN PACI Shumë mirë, vetëm fjalë pozitive. Hajde

4 Lo schermo dell’arte Film Festival dhe Art House kanë bashkëpunuar në eventin "Ekrani i Artit" të mbajtur nga data 7 deri me 9 korrik 2017 në Shkodër, pranë Kinema Millennium me projeksione filmash të realizuar nga artistët dhe dokumentarë mbi protagonistët e skenës artistike ndërkombëtare.

3332

Lekë, ti ke për të bërë vërejtje tani...

LEK M. GJELOSHI Jo, nuk e kam te vërejtjet por... Art House School për mua ka qenë shkolla e Shtëpisë së Artit. Momenti i parë që më ka bërë të dal për një periudhë të gjatë, gati një mujore, prej shtëpisë sime. T’i largohem pak një qënd-rimi të forcuar, të detyruar prej rrethanave, të dal nga shtëpia ime në një shtëpi tjetër, t’i lë problemet e të përditshmes dhe të filloj të merrem me gjëra të së përditshmes së profesionit të artit, të asaj që ne bëjmë. Pa diskutim, edhe për natyrë, duke qenë një person që nuk futet direkt nëpër fusha manjetike afri-miteti impulsiv, shpesh herë jam edhe një observues disi prej së largu, ndërkohë me disa gjëra shpesh herë afrohem edhe shumë më afër se sa duhet, sipas rrethanave. Përtej takimeve me kuratorë, të cilat i ka penguar disi anglishtja ime pak e sik-letosur më shumë se sa e sikletshme, kam konsideruar si shumë të frytshëm, momentin kur kam ndjekur prezantimin e punëve të secilit, edhe pse disa prej tyre mund t’i kisha njohur nga larg. Ky moment i ka dhënë edhe një herë dëshirës sime për t’iu rikthyer punës, një lloj “verve”-i; pra rikthehem pa disku-tim edhe i pasuruar nga ky aspekt. Normalisht pastaj, pjesa, po themi, jo më kritike por ajo që ndoshta mund të ishte pak më konsistente, është ajo që kemi diskutuar edhe para disa ditësh. Unë jo se jam manjak i të bërit, por ka një moment që ndoshta po të ishte krijuar më shumë prej vullnetit tonë, prej të qëndruarit së bashku, ndoshta do të kishim mundur të ekspe-rimentonim pak edhe procesin e kërkimit, por në këtë rast të zhveshur nga intimiteti, vetmia ose ai momenti kardinal që kemi nevojë të kemi gjithmonë; dikush duke vizatuar, dikush duke pikturuar, dikush thjeshtë duke bërë një kërkim dhe duke asembluar pjesët e mendimeve të veta. Do të kishim mundur të lexonim më shumë dhe unë të kisha folur më tepër teoriki-sht, por nuk e di pse mu krijua që ditët e para një lloj komplek-siteti paksa mbytës. Ndoshta mund të kishim krijuar një inten-sitet më specifik në disa momente; jo se kjo s’ka ndodhur, se edhe sot duke drekuar me Borën, Alketin dhe Stefanon sinqe-risht bëmë një bisedë shumë kurioze, kokë e këmbë filozofike, e mua kjo gjë më pëlqen dhe e pranoj me shumë kënaqësi, por kur kjo ka ndodhur, ka qenë sepse ka patur një devijim dhe një mungesë kontrolli që e ka bërë të mundur. Mirëpo ky devijim dhe kjo mungesë kontrolli, nuk siguron gjithmonë një rezultat të lumtur, në kuptimin e konsistencës. Në planin e intensite-tit këtë do të kisha thënë ndoshta, që në disa momente, mun-deshim të gjithë – e këtu po i drejtohem shokëve të klasës – të kishim qenë pak më specifik;ta mbanim si nëpër duar këtë intensitet qegjithsecili në bazë të natyrës që ka, si edhe sen-sibilitetit, disponibilitetit të tij, zgjedh të bëhet apo jo pjesë e një diskutimi, të ndjekë apo jo diçka të caktuar. Kjo sikur na ka rrëshkitur pak prej duarve. Ka qenë thjeshtë një superpro-vë e vogël mbi të cilën kemi asistuar, por që nuk ka mbërritur të gjenerojë deri në fund një konstelacion.

ADRIAN PACI Më fal, mendoj se gjithmonë që të jetë diçka, duhet mos të jetë diçka tjetër. Fakti që ne i kemi dhënë këtë

kohë vetes, gjithmonë na ka vënë një lloj dyshimi, a janë shumë pak, a janë shumë. Sepse për të patur një projekt pune më të zhvilluar, për të futur edhe praktikën brenda, me pra-ktika kaq të ndryshme, ndoshta katër javë janë pak. Dikujt i duhet, ndoshta vetëm për të përgatitur telajon, një javë. Të fusësh brenda, përveç praktikës edhe leximin, por edhe thel-limin e leximit se nuk është puna thjeshtë të lexosh, kjo mund të kërkojë një kohë tjetër, të veten. Ndoshta dëshira për ta strukturuar këtë gjë, mund t’i hiqte diçka spontanitetit, ose edhe diskutimit që ju keni patur sot në drekë. Kështu, në një farë mënyre, është e vërtetë që kjo përvojë ka patur mangësi, sepse nuk ka mundur të jetë diçka tjetër nga kjo që ishte.

LEK M. GJELOSHI Unë këtë gjë e konstatoj gjithmonë duke e pranuar deri në fund natyrën e saj specifike, domethënë nuk është një vëzhgim që e bëj duke pretenduar që mund të ishte dicka tjetër. Eshtë një kosto e paevitueshme për hir të diçkaje tjetër. SILVA AGOSTINI Gjithsesi, për mendimin tim struktura e hapur gjeneroi një përvojë inspiruese, duke filluar nga përbër- ja e grupit, njohjet e reja, prezantimet e secilit dhe bisedat spontane ose pjesë të diskutimeve, që shpesh prekën tema të cilat për mua janë të rëndësishme, si ato mbi procesin kri-jues dhe problematikat rreth tij. Pastaj struktura e hapur dha edhe mundësinë e të krijuarit një creative pool. Sigurisht, që qëndrimi në Shkodër, në të përgjithshmen, mund të ishte më produktiv në sensin që ne mund edhe të kishim bërë kërkime ose krijuar përshembull vepra të reja, por unë mendoj që koha ishte shumë e shkurtër, sidomos për mua që me keqardhje, ishte vetëm dy javë. Megjithatë, unë kam marrë disa impulse, të cilat në një të ardhme mund të zhvillohen më tej.

ADRIAN PACI Edhe ka një element, që ne nuk jemi njohur aq shumë më përpara dhe sot diskutojmë nga një këndves-htrim tjetër. Me një fjalë, momenti i prezantimit për shem-bull, ka qenë tepër i nevojshëm. LEK M. GJELOSHI Jo, për mua ka qenë, ndoshta pjesa më intime, ...domethënë tani dimë diçka për njëri-tjetrin. Duam t’i ndajmë momentet – se të ndërpreva më fal – me një gjenerozi-tet që shkon përtej buonizmit. Domethënë kur flasim për inti-mitetin, nuk jemi thjesht në një moment përtacie. Intimiteti, në këtë rast është një instrument për të hyrë më thellë diku. Ne jemi në gjendje sot t’i shpenzojmë dy fjalë përtej opinionit dhe thashethemit për njëri-tjetrin, duke u futur pak edhe te puna. Kjo më duket shumë e nevojshme për një grup që operon e përpiqet të animojë zhvillime të vogla ose të mëdha në jetën kulturore të një qyteti ose shteti sado të vogël. Edhe besoj se kjo eksperiencë, si minimum, këtë e ka bërë të mundur.

BORA BABOÇI Nga ana tjetër, të mos harrojmë që kemi jetuar në kushte shumë intensive këto javë me njëri-tjetrin. Pra, kemi jetuar e fjetur në të njëjtin ambient, shumë afër, kemi ngrënë përditë me njëri-tjetrin, e për mendimin tim ka një

34 35

moment, që ky grup tashmë shumë i ngjeshur si dhe dinamika e tij, nga mysafir kthehet pak në atë që pret. Në çfarë pike, patëm mundësi të ktheheshim nga mysafir në pritës? Mendoj se ky transformim mundëson edhe intensitetin për të cilin po fliste Leka. Pra, kur grupi bëhet më i pavarur, më autonom, nga ju, si pritës të parë? Se si, dhe me çfarë ritmi mundet fillesa kur njihemi me njëri-tjetrin të krijojë dinamika spontaniteti? Kjo patjetër varet edhe nga pjesëmarrësit, por ndikohet gjithashtu nga zgjedhje të vullnetshme.

LEK M. GJELOSHI Po, por edhe kjo është pak a shumë si fakti që sot hëngrëm një drekë dhe nuk e hëngrëm një javë më parë. Domethënë, ka diçka që shkon edhe përtej vullnetit të personave. Eshtë diçka thjeshtë që ti e lexon tek një moment i caktuar, tek një dëshirë për të bërë diçka, për t’iu afruar dikujt dhe të pranosh që dikush të afrohet dhe të fillosh të ndash pastaj gjithçka tjetër që vijon...

STEFANO ROMANO Mund të jetë edhe fakti që Art House School-it po i afrohet fundit dhe siç po thoshte Alketa, ngrihet pyetja si do të vazhdojmë. Në qoftë se tani njihemi më shumë nga ana e punës, këto lloj bisedash mund të vijnë më natyr-shëm çdo herë që takohemi, sepse kemi krijuar një lloj intimi-teti lidhur me punën që më parë na mungonte.

LEK M. GJELOSHI Po pra, por këtu bëhet edhe pak më e vështirë puna, sepse duhet të kuptojmë që prej katër javësh çdo gjë që është ashtu, është rritur në një kontekst që e ka mbrojtur prej një lloj vulnerabiliteti, që mund ta ndeshim pastaj në momentin kur dalim. Domethënë kjo këtu ka qenë një membranë shumë specifike që është vetë ideja e projektit dhe natyra e saj, fakti që jemi në një shtëpi, fakti që janë dy shtëpi realisht, me një oborr ndërmjetës, fakti që ecim në një rrugë, që pimë një birrë diku, domethënë ka mbetur gjithsesi brenda një involucro që e ka mbrojtur pa diskutim. Mirëpo në momentin kur del nga këtu, gjithë këtë mbrojtje, këtë membranë të çmuar, intime, afektive, konsideroje si të duash, nuk e ke më. STEFANO ROMANO Patjetër, por fakti që edhe Alketa e përmendi, këtë shqetësim se çfarë do të bëjmë tani, për mua është i rëndësishëm sepse është fillimi i një vullneti për të vazhduar. Domethënë dëshira më shumë sesa vullneti, për te mos e ndërprerë këtu marrëdhënien që kemi krijuar.

BORA BABOÇI Unë jam dakort që ka një ndryshim, por ka dhe një memorie që vjen, që nuk zhduket me ndryshimin, me këtë si lloj rituali kalimi përtej membranës mbrojtëse. Domethënë ka një lloj asocimi për hir të memorjes që mbetet edhe kur ti del nga ky lloj intimiteti, i cili besoj që edhe Alketa e përmendi më parë.

LEK M. GJELOSHI Unë sot sinqerisht, e ndjej t’ua rrëfej; u çova nga gjumi dhe mendova se po mbaron dhe jua them me

sinqeritet, për një moment, por shumë të shkurtër, jam ndje-rë shumë i trishtuar.

STEFANO ROMANO Por për mua këto janë elementë shumë pozitive në sensin që..

REMIJON PRONJA Besoj se për të gjithë është kjo...

STEFANO ROMANO Po pra, janë këto emocionet që ne po përjetojmë që do na japin mundësi për të vazhduar edhe jashtë Art House School. Ne mund të flasim në telefon dhe mund të themi: - Hej, takohemi se kam një punë të re që dua ta flas me ty, ta diskutoj me ty. Se tani e kemi këtë mundësi.

LEK M. GJELOSHI Jo, por unë kur e them këtë punën e ndry-shimit është se ndoshta ndryshe nga ju që vini prej një qyteti tjetër, tek unë përjetohet pak më çuditshëm, se jo vetëm se do të qëndroj, por e ndjej veten si në shtëpi këtu. Unë vij shumë shpesh. Kam patur raste që kam ardhur dhe nuk ka qenë njeri, më është dashur të bëj një foto, kam patur çelsat, kam hyrë. Pra për mua është shumë i vlefshëm ai fraksion i shkurtër trishtimi sot. Nuk di të jap përgjigje shumë komplekse në lidhje me këtë fakt, por thjeshtë e kam ndjerë kështu...

IVA LULASHI Ndërsa unë që kur kam ikur në Itali, nuk jam kthyer për të qëndruar ndonjëherë kaq gjatë në Shqipëri. Madje sa herë shkoja në Tiranë, kërkoja t’i mblidhja të gjithë artistët, kështu që e kam dashur gjithmonë këtë gjë. Doja të njihja më shumë, normale. M’u duk shumë e rëndësishme që kishim dhe një bashkëjetesë... edhe disa momente tensioni, për mua të paktën. Ndonjëherë ndjeja pak distancë, por prisja gjithmonë momentin që do shiheshim përsëri duke pirë ndonjë gjë. Pastaj kam jetuar edhe në raste të tjera në Itali, këtë lloj bashkëpun-imi, në atelje, por gjithmonë me piktorë, vetëm me piktorë. Pra në këtë rast, kam patur në këtë drejtim një përvojë të re... kaq.

ADRIAN PACI Po ti përshembull më kujtohet që kur erdhe ishe shumë nervoze, kishe emocione.

IVA LULASHI Po, sepse më dukej diçka tepër e re për çdo gjë, por edhe shumë e afërt dhe më risillte kujtime. Edhe fakti që nuk mund të pikturoja gjithmonë më bënte nervoze, sepse është një lloj qetësimi për mua. Fillimisht po ndjehesha në faj, por pastaj e kuptova që jo dhe aq, që nuk duhet t’i jap edhe shumë rëndësi këtyre gjërave.

FATLUM DOÇI Pas tërë kësaj përvoje ka për të vazhduar të mbetet pyetja çfarë edhe si. Eshtë siç filloi domethënë, çfarë është ajo që ne na shtyn të krijojmë por edhe mënyra se si i qasemi artit. Mendoj se është pjesa më interesante e Art House School-it. Diversiteti në mënyrën se si gjithkush e sheh artin, këndvështrime komplet të tjera nga i imi, kjo më duket një pjesë shumë e frytshme, për të kuptuar më shumë mënyrën se si njerzit, domethënë artistët në këtë rast, e shohin botën, se si

i qasen, çfarë kërkojnë ata nga arti, dhe mënyrat se si këto qasje realizohen. Mendoj se është shumë e bukur sepse kjo pyetja çfarë dhe si është një pyetje që nuk mbaron ndonjëherë.

ADRIAN PACI Eshtë një punë e Tania Bruguera-s, është vetëm një shprehje që thotë: Until the Unreachable Victory (Deri në fitoren e parritshme). Kështu që edhe ne i kemi vënë këtë detyrë vetes, por sigurisht nuk ishte për ta mbyllur me një përgjigje, por që ta hapnim me një problematikë dhe të mbetej e hapur. Atëherë edhe një pyetje që ta mbyllim në lidhje me ekspozitën në Milano. Tani flasim për ekspozimin, pra ai momenti ku puna jonë, ajo që kemi bërë vjen dhe gjen takimin me sytë e spekta-torit dhe në rastin konkret bëhet fjalë për një ekspozitë në një kontekst të veçantë sepse bëhet fjalë për një ekspozitë brenda një koleksioni, i cili nga ana e tij është brenda disa zyrave, pra nuk është koleksion muzeal. Në këtë pikëpamje doja të dija pak edhe mendimin tuaj, si e shihni këtë? Sigurisht kjo mund të shihet me shumë të drejtë, si një mundësi për t’u ekspozuar në Milano, për t’u ekspozuar në një koleksion të rëndësishëm, në kuadrin e javës së MIART-it kur është edhe fiera në Milano. Po përveç kësaj, edhe fakti që ne kishim këtu mysafire Rischa-n, kuratoren e koleksionit, pamë disi dhe morëm prej saj përvojën se si është i ndërtuar ky koleksion dhe si është personaliteti i koleksionistit, që si të thuash bëhet strumbullari rreth të cilit mblidhen veprat. Fakti që një përvojë si Art House School pastaj shkon me një ekspozitë në një koleksion, ka sigurisht disa ele-mentë pozitivë, por mund të ketë edhe një lloj tensioni, sepse do të jemi në një kontekst komplet tjetër nga konteksti i kësaj përv-oje që kemi realizuar këtu.

STEFANO ROMANO Normalisht koleksioni është diçka pri-vate, në kuptimin që është një person ose një institucion që blen një vepër arti që bëhet pjesë e koleksionit. Në këtë rast ne jemi prapë mysafirë, në kuptimin që nuk jemi pjesë e koleksio-nit, sepse koleksionisti nuk na ka blerë punë, por jemi prapë siç ishim këtu. Në një farë mënyre edhe atje puna jonë do adaptohet me një moment privat sepse është një koleksion privat dhe kjo më duket interesante.

LEK M. GJELOSHI Eshtë interesant, për shembull se te L’angelo malinconico kapitulli i fundit te L’uomo senza conte-nuto, Agamben5 flet për koleksionistin kur e krahason me revo-lucionarin si për një person që prish rendin natyral të gjërave duke i veshur dhe duke i transformuar me një sens të ri, pra është në një farë mënyre, një revolucionar për sa kohë operon duke transformuar vlerën dhe duke operuar me përmbysjen. ALKET FRASHËRI Më bëre të mendoj për koleksionistin si për një entitet krejt të munguar në Shqipëri, domethënë në këto dimensione. E kam fjalën edhe për këtë pjesën tjetër, atë që njihet si mecenati në art e që është kaq i vjetër, por tek ne realisht i munguar. Ekspozimi i punëve te një koleksionist që e

ruan gati si institucion mecenatin edhe për shkak të artistëve të rëndësishëm që ai ka në koleksion, mua më ngjan nga njëra anë edhe si shkolla më e mirë ose si të thuash, si sinteza më e mirë që i bëhet kësaj përvoje të Art House School-it. Ekspozimi i punëve pranë veprave të autorëve të njohur, pra siç po thoshte edhe Stefano, hyrja në kontekstin e koleksionit përsëri si mysa-fir, është gjithashtu një mundësi jashtëzakonisht e mirë balla-faqimi për secilin prej nesh. Ndoshta kjo përvojë mund të jetë e volitshme nga ana tjetër, edhe për të kontribuar në krijimin e këtij lloj mecenatizmi në Shqipëri, sepse ka raste sporadike, ka dëshira, por ndonjëherë edhe nga ana e vetë artistëve, nuk është se ka ndonjë orientim shumë të qartë për të ndihmuar ata që mund të kenë potencialin për të qenë nesër, koleksionistë deri diku të rëndësishëm.

LEK M. GJELOSHI Edhe diçka të fundit. Duke ndenjur gji-thmonë tek vlera e tjetërsimit që në fakt i takon koleksionistit. Unë e shoh edhe si një moment bujarie, faktin që koleksionisti pranon në një farë mënyre, jo ta vëre në diskutim vlerën e këtij tjetërsimi, por ta ngacmojë edhe me kontribute që mund të sjel-lin veprat tona…

ADRIAN PACI Jo, në fakt ajo që tha Adam Budak6 para se të ikte, që ne duhet të vazhdojmë të gjenerojmë bujari, më duket diçka shumë e bukur. Në një farë mënyre fakti që një ini-ciativë si kjo, jo vetëm nuk përmbyllet, por edhe vazhdon më pas duke gjetur mbështetës të tjerë. Nuk mund të lë pa thek-suar faktin që edhe këto aktivitete që ne bëjmë, realizohen falë disa faktorëve që i mbështesin. Herën e fundit kemi patur dhuratën nga Anri Sala. Falë bujarisë së tij, ne kemi marrë një punë, të cilën koleksionistë të tjerë me dashamirësi për Art House-in por edhe me kënaqësinë për të patur një punë të Anrit, e kanë marrë dhe fondet kanë kaluar në aktivitetet tona. Këto janë momente mendoj unë shumë të mira edhe përtej faktit të Shkodrës dhe të Shqipërisë. Entuziazmi që gjeneron eksperienca jonë këtu, te njerëz si Adam, Emily, Yael, Rischa, Tommaso, ose të tjerë që kanë ardhur më parë, tregon se kjo eksperiencë merr shumë kuptim këtu, në këtë rrugicë, te këto dy shtëpi, te pallati përpara, te këto dinamika, në Shkodër, me ato plepat që thotë Alketi etj. etj. Këto momente në të gjithë specificitetin e tyre këtu, në një farë mënyre mund të konside-rohen të rëndësishme edhe në një kontekst më të gjerë, si përs-hembull fakti që një koleksion privat në Milano interesohet për një realitet si puna e Art House edhe jep hapësirë për të bërë një ekspozitë. Fakti që drejtori i Kunstverein të Salzburgut që ishte këtu me grupin e miqve, më shkruan dhe më thotë që shpreson që të bashkëpunojmë në lidhje me Art House School. Fakti që Adam Budak nga Praga kërkon që të rrijë në kontakt me ju për të bërë diçka. Pra, mendoj se kjo nuk mund të ndo-dhë për meritë të dikujt, se kjo nuk mund të ndodhë për meri-të të një apo dy personave, por sepse është krijuar një fryme bujarie, e cila shkon përtej. Eshtë diçka e domosdoshme.

5 Giorgio Agamben, “L’angelo malinconico” në L’uomo senza contenuto, Milano: Rizzoli, 1970 (më pas Macerata: Quodlibet, 1994). 6 Adam Budak është aktualisht kurator drejtues në Galerinë Kombëtare të Pragës.

39

1 Autoritratto nello studio, nottetempo, Roma 2017, p. 14.

L’ISOLA DEI PACI

DI RISCHA PATERLINI

Habito è un frequentativo di Habeo: abitare è un modo speciale dell’avere, un avere così intenso da non possedere più nulla. A furia di avere qualcosa, l’abitiamo, diventiamo suoi. (Giorgio Agamben)1

Primo giorno di settembre, atterro a Tirana, capitale dell’Al-bania. Appena fuori dal piccolo aeroporto, il mio sguardo è rapito da una lunga fila di auto di lusso, che aspettano i visi-tatori come me, e dalla monumentale statua di Madre Teresa di Calcutta. Le strade che devo percorrere in auto in direzione di Art House, la casa della famiglia Paci nella città di Scutari, sono alquanto dissestate ed è per questo motivo, immagino, che ogni chilometro è scandito da negozi di gommisti. I miei occhi guardano avidamente intorno: molte le signore di una certa età che fanno l’autostop o che attendono l’autobus agli ingressi delle autostrade, bloccando il traffico con code inter-minabili. Usciamo dall’aeroporto ed entriamo nella piacevole tranquillità della provincia. Rare le architetture finite, molte invece quelle lasciate incompiute, senza infissi né tetti. File di pali di cemento e cavi d’acciaio arrugginiti spuntano in mezzo al nulla, come fossero rami secchi di un albero.

Arrivata nel centro di Scutari, l’autista mi lascia con la mia valigia davanti ad un bellissimo portone di legno. Sola per qualche istante, alzando lo sguardo al cielo, mi accorgo dei numerosi cavi elettrici che corrono ingarbugliati sopra la mia testa e della discutibile bellezza di alcuni palazzi circostanti che, apparentemente al passo con le nuove mode, sembrano inghiottire la residenza Paci. La casa in realtà non se ne cura e resiste, bella e fiera dello spazio che si riesce a ritagliare, come se il tempo, in quel punto, si fosse fermato.

Suono il campanello e ad accogliermi arriva, con il suo sorriso e i suoi modi semplici ma eleganti, l’amico e artista Adrian Paci. È ora di pranzo e così, dopo aver posato velocemente la valigia, ci dirigiamo in una vicina trattoria, gestita da giovani ragazzi locali che hanno avviato la loro attività dopo essere stati in Italia ad imparare il mestiere. Mi spiega Adrian che da qualche tempo, in tutta l’Albania, si assiste a una continua iniezione di forze giovani, connessa a un diffuso desiderio di tornare nel paese d’origine per fare qualcosa che abbia un senso. Così è per i giovani ristoratori e così è ora per Adrian, artista che nel 1992 venne per la prima volta in Italia grazie ad una borsa di studio in Arte e Liturgia alla Scuola Beato Angelico di Milano. Nel 1997 è costretto a tornare in Italia in veste di migrante con Melisa, la compagna di una vita,

e le sue due piccole figlie. Entrambi docenti presso l’Univer-sità di Scutari, scelsero di allontanarsene a causa della situa-zione inquieta creatasi nel paese dopo i disordini nati dal col-lasso di alcune imprese finanziarie che portarono la popola-zione alla rivolta e l'Albania al caos totale.In Italia ad attenderlo trova questa volta i pregiudizi, l’in-quietudine per gli affetti rimasti in Albania e la necessità di sostenere la propria famiglia. Nonostante le molte difficoltà, non abbandona l’amore per l’arte, anzi è proprio in questo periodo che ridefinisce i presupposti della sua ricerca arti-stica. Nascono così opere che nel giro di poco tempo lo con-sacrano al sistema dell’arte internazionale, come Albanian Stories del 1997, Real Game del 1999 oppure Believe Me I’m an Artist del 2000. Nei primi due lavori è la figlia Jolanda a raccontare, in modo istintivo e sincero, storie dove si uni-scono memorie e fantasia, con sguardo attento sulle difficoltà del presente e voglia di giocare. Nel terzo lavoro il protago-nista è invece Adrian, che ripropone una scena di cui è stato realmente protagonista: convocato in questura, l’artista tenta di spiegare al diffidente poliziotto che la serie di foto e video che riprendono le figlie minorenni sono materiali artistici e che, in questo utilizzo, non c’è nulla di male.

Dopo una breve passeggiata nella zona pedonale di Scutari, ritorniamo ad Art House e incontriamo Zef, volto cordiale e sguardo sincero, professore universitario, curatore d’arte e cugino di Adrian, con cui condivide le esperienze che pren-dono vita in questo luogo. Art House è uno spazio che si caratterizza per essere luogo privato e intimo ma anche aperto, sia all’intera comunità sia a tutte le persone del mondo dell’arte conosciute nel corso degli anni in giro per il mondo – durante le molte mostre che hanno visto Adrian protagonista, come al MoMA di New York, Jeu de Paume a Parigi, la Biennale di Venezia, il MAXXI a Roma o la Tate Modern di Londra. Insomma, se l’Albania non va nel resto del mondo, il resto del mondo va in Albania. “Un luogo” – dice Adrian – “che renda possibile il transito delle idee e che, fornendomi una ragione per venire più spesso in Albania, mi consenta di mantenere anche me stesso in transito”.

In attesa di conoscere il resto delle persone che in questo momento popolano Art House, ne approfitto per fare un giro della casa, rendendomi conto di come gli spazi includano sapientemente la tradizionale architettura antica a quella più contemporanea. La casa si articola attorno a un cortile centrale, dal prato verde ben curato, quasi un naturale invito alla riflessione e allo sviluppo dei pensieri; su di esso si affac-ciano grandi vetrate, che delimitano la zona comune per gli ospiti e i talk dalla zona più privata, permettendo un forte dialogo tra interno ed esterno e generando un movimento di apertura dove nulla è nascosto ma generosamente messo a disposizione degli altri.

40 41

È in questa zona che faccio il mio primo incontro con le opere del padre di Adrian, Ferdinand Paci, morto giovane, quando il figlio aveva sei anni soltanto. Pochi i ricordi della figura paterna, molti però i libri ereditati, su cui Adrian ha potuto confrontarsi con le esperienze dell’arte del passato. E sono proprio questi volumi, appoggiati sparsi in mezzo ai divani, a rapirmi, mentre pian piano arrivano, uno dopo l’al-tro, alcuni giovani artisti. Sono i dieci partecipanti del pro-getto Art House School, scelti da Adrian e Zef, che stanno tra-scorrendo qui un periodo di quattro settimane, condividendo le loro esperienze, discutendo del loro lavoro, delle loro idee, dei dubbi e delle letture ispiranti. Da questa profonda condi-visione stanno nascendo anche nuovi progetti, come quello a cui un anno fa, insieme ad Adrian e all’avvocato Iannaccone, abbiamo a lungo pensato per IN PRATICA. Questo progetto iniziò a prendere forma durante una visita di Adrian in stu-dio, nella quale abbiamo deciso di collaborare proprio in virtù del fatto che condividevamo lo stesso spirito di generosità e sostegno verso i giovani artisti. Lontano dall’influenza di mode passeggere o di altri fattori del sistema dell’arte, è per noi importante che i giovani talenti abbiano la possibilità di essere al posto giusto nel momento giusto. Insomma, c’è biso-gno di dare delle opportunità, senza chiedere nulla in cambio, solo per il piacere di farlo. Si è avviato così un reciproco dia-logo durato quasi un anno, teso a individuare il nome dell’ar-tista che avremmo ospitato in Collezione.

Al mio arrivo presso la residenza non avevo ben capito cosa sarebbe successo o cosa mi sarei dovuta aspettare. Mi ero immaginata un gruppo di artisti che, all’opera sui loro pro-getti, mi avrebbero aspettato per fare uno studio visit, come spesso mi accade. In realtà le cose non sono andate proprio in questo modo: nessun cavalletto, né videocamere, camere oscure o pc su cui lavorare, ma persone, idee e libri. Di fronte a questa insolita situazione, non provavo disagio, ma al con-trario ero rapita da quel meraviglioso, assordante silenzio e curiosa di conoscere cosa sarebbe successo, pur senza fisica-mente vedere le opere. Proviamoci – mi dico allora – a vedere, come raccomandava Alighiero Boetti, con la mente e non con la vista, a non farmi ingannare dalle immagini e a costruirmi un pensiero autonomo su ciascun lavoro.

A interrompere i miei pensieri arriva Adrian, che mi porta nella zona privata della casa dove vive con la sua fami-glia, mi fa sedere sul divano e mi dice: “Sai Rischa, ho pen-sato che noi non possiamo scegliere un solo artista tra i dieci qui in residenza per Art House School, ma dobbiamo portarli tutti a Milano per IN PRATICA”. Io, che soffro l’in-fluenza di Adrian come le adolescenti soffrono quella di un giovane divo del palcoscenico, rispondo subito in modo affermativo, nonostante il batticuore. Non mi ero infatti per nulla confrontata con Iannaccone, ma sapevo in cuor mio, forte di quello che l’avvocato mi ha sempre insegnato, di potermi fidare di Adrian. In ogni caso non ci ho dormito

le notti, al pensiero di dove allestire le opere di dieci arti-sti, così apparentemente diversi tra loro, continuando a chiedermi come avrei potuto spiegarlo a Iannaccone. Non c’era comunque il tempo di perdersi in troppi pensieri, anche perché Adrian e Tea, la sua fidata collaboratrice, ave-vano già pensato a tutto, in primis agli incontri con gli artisti, che avrebbero impegnato le mie giornate ad Art House.

Nel pomeriggio arriva Stefano Romano, il primo capitolo delle pagine del mio diario. Italiano di origine, ma emigrato per scelta in Albania nel 2004, è il più anziano del gruppo, ben quarantadue anni. Ci immergiamo al piano meno uno della zona comune: file di sedie, qualche pouf su cui affondare, un proiettore, uno schermo, un pc poggiato su una piccola scri-vania, un raggio di luce che entra dai lucernari e un archivio in cui sono conservati con cura i lavori del padre di Adrian. Con Stefano è facile rompere il ghiaccio: è un gran chiacchierone e parla un italiano perfetto e forbito. Scopro fin da subito che per lui la cosa importante è la relazione interpersonale: le sue non sono opere individuali ma corali, in cui l’artista è un tra-mite. Così è stato per la performance realizzata nel 2003 dal titolo Bandiere, in cui ha chiesto agli abitanti di uno stabile di Milano di realizzare una bandiera che li rappresentasse, da appendere fuori dalla propria finestra. Così è stato con la per-formance Study for a Monument del 2014: partendo dall’idea che un monumento debba servire a comunicare e ricordare qualcosa di importante a chi lo osserva, l’artista ha deciso di mettere in posa persone comuni su una scala a pioli, così da focalizzare l’attenzione di chi li osserva, contagiarli con le proprie idee. Terminata la performance, le persone scende-vano dalla scala a pioli, continuavano le loro vite in mezzo agli altri. È in questo ritorno alla normalità, con la paura di sentirsi diversi e sconosciuti, che affonda le sue origini anche Quarto Movimento (2016), una performance in cui il singolo visita-tore deve fare i conti con un musicista che suona, dell’Inno Europeo, solo la parziale partitura per il proprio strumento. Restituendo una sensazione di ansia e insicurezza rispetto a come ci si debba comportare di fronte al musicista, la perfor-mance invita a riflettere sul grado di invisibilità a cui siamo necessariamente costretti, ad esempio quando ci troviamo in un paese straniero e non ne conosciamo lingua e tradizioni. La chiacchierata con Romano va oltre il tempo previsto e così, ad un certo punto, veniamo interrotti da Adrian, accompa-gnato da Alketa Ramaj. Classe 1983, l’artista vive e lavora tra Tirana e Venezia. Tra i primi lavori che mi mostra ci sono delle fragili sculture in gesso dalle forme assottigliate, sem-plici, e dal colore candido, quasi un’eco, mi dico, delle fra-gili sculture giacomettiane. Spogliate di ogni narrazione, le opere paiono guidarci in un racconto intimo, fatto di corpi esili che si uniscono, si attorcigliano, tendono verso l’alto o si dividono. Se in queste sculture vi è solo la suggestione della figura umana, nel video che mi mostra a seguire, un uomo e una donna sono distesi, l’uno di fianco all’altra su un letto.

Per tutta la durata della proiezione, nonostante alcuni piccoli sensuali movimenti, tra i due corpi non vi è alcun contatto e questo mi fa riflettere sul modo in cui gestiamo il nostro spazio fisico, e mentale, in relazione a noi stessi e agli altri. Un video d’ispirazione surrealista, in cui traspare una forte carica emotiva, in un intreccio unico di sentimental-intellet-tualismo. L’impedimento alla relazione, la paura del diverso, nel rumoroso silenzio del luogo, fa scorrere in me il desiderio di fermarmi qualche istante.

Esco dalla stanza, corro al piano di sopra, non incontro nes-suno, ci sono solo io. Faccio un respiro profondo, bevo un bicchier d’acqua e torno nella zona comune in cui incontro Remijon Pronja, classe 1984. Tra i primi lavori che mi mostra c’è la fotografia di un salotto, semplice ma elegante e dall’a-spetto rassicurante: tre divani di velluto verde ad angolo, un tappeto, un tavolino con dei vasi di fiori finti posti al centro. Arredi che potrei incontrare in qualsiasi casa di provincia, dove si trovano facilmente appesi al muro dipinti di paesaggi o stampe francesi di fine Ottocento. La meraviglia della sfera domestica viene però interrotta dal neon rosso appeso al muro di fronte a noi dove la parola “home” termina con due palme, come ad evocare la sfera chiassosa tipica delle fiere di paese o dei luna park. La riflessione dell’artista sconfina così oltre l’ambito domestico, verso il fenomeno sociale e collet-tivo di una storia dove è sempre in agguato una vena di fol-lia. La stessa che forse ha attraversato la mente di Remijon quando ha pensato alla possibile futura realizzazione di un video che raccontasse la storia di quel gruppo di uomini e donne che negli anni Settanta e Ottanta aveva scoperto, quale via di fuga dal paese piegato sotto la dittatura di Hoxha, il fiume che portava verso la libertà in Grecia. La traversata a nuoto, con qualche piccolo oggetto e ricordo, rischiava però di trasformarsi in tragedia: se fossero stati scoperti, i mili-tari avrebbero ucciso loro e le famiglie rimaste in Albania. Una visione dell’artista che mi ricorda le riflessioni di alcuni lavori di Adrian Paci, come Home to go del 2001 o Centro di Permanenza Temporanea del 2007, dove si raccontano realtà drammatiche che provocano nello spettatore una sensazione di imbarazzo e di inquieta meditazione.

Il primo dei tre giorni di immersione a casa dei Paci termina con una cena a base di carne alla griglia, riso pilaf e birra. È l’occasione per conoscere anche gli altri artisti, seduti tutti attorno ad un tavolo, in un bel giardino. Tra di loro, Jetmir Idrizi nasconde il volto dietro la macchina fotografica, esten-sione perenne del suo occhio, che vede ciò che gli altri non leggono nell’anima delle persone. Ha un volto dolce, rassicu-rante. Viene dal Kosovo, ma come la maggioranza degli abi-tanti di quel paese è di nazionalità albanese. Al centro della sua indagine ci sono i tabù sociali, i più deboli, gli emarginati; è un grande e discreto osservatore, si inserisce nel gruppo e registra ciò che accade, restituendolo in un ritratto rigorosa-mente in bianco e nero, un istantaneo concentrato d’identità.

Partito come inviato per il Brasile durante le Olimpiadi di Rio nel 2016, rimane colpito dalla richiesta fatta dal governo serbo ai propri atleti di abbandonare le cerimonie di premia-zione nel caso fossero saliti sul podio sportivi del Kosovo, perché non era lecito, secondo il loro punto di vista, ascoltare il loro inno e guardare la loro bandiera. È così che Jetmir decide di iniziare un lavoro che porti alla luce ciò che i governi preferiscono occultare. Anziché mostrare le immagini degli atleti fieri e forti delle loro vittorie, anziché mostrare la bellezza effimera di Rio de Janeiro, sceglie come protagonisti dei suoi scatti coloro a cui il Brasile non concede un riconoscimento giuridico: i transgender, costretti a cre-scere dove crescono le rose selvatiche, come recita il tatuag-gio sul petto di una delle persone ritratte. Vive con loro ruban-done gli istanti più intensi: angeli che volano, profili nell’om-bra di uomini con i tacchi a spillo, altri abbracciati sull’amaca, o nudi a spiccare il volo dal tetto di una casa. Una sofisti-cata investigazione dell’animo umano che racconta i percorsi emotivi di una generazione, volutamente dimenticata dal pro-prio stato, ma che emerge a gran voce. Una indagine condotta non dal punto di vista scientifico, ma emozionale e dalla quale emergono vite normali fatte di solitudine, emozioni, conflitti, gioia e amor proprio, esattamente come le vite di ogni essere umano. Lo scopo è proprio quello di deridere i tabù sociali che ci intrappolano quotidianamente.

Si è fatto tardi, ci salutiamo, e con Adrian ci dirigiamo silenziosamente verso casa, attraversando i vicoli pedo-nali di Scutari, seguiti da un cane nero randagio che abbaia ininterrottamente.Mi addormento pensando ai lavori di Jetmir. Chi è il diverso e perché lo è? Da che cosa si è diversi, se non rispetto a uno stereotipo impostoci dagli altri e stabilito a priori?

Ad aprire la seconda giornata è Fatlum Doçi, pittore venti-settenne. Fin dalle prime immagini che mi mostra, appare come un inguaribile sognatore. I suoi sono resoconti di viaggi magici, cammini nei ricordi, tracce di sogni vissuti in cui lo spettatore, come per Alice nel Paese delle Meraviglie, può decidere di avventurarsi oppure no. Ciò che si incontra nel viaggio sono sfere, labirinti, scenari onirici, atmosfere fia-besche che fluttuano nell’universo e che sono anche il trait d’union con i suoi video: il sogno come simbolo di un mondo dove tutto potrebbe accadere ma poi non accade.

Silva Agostini, classe 1979, si avvicina a noi; capisco che è il suo turno. Parliamo del suo lavoro, scopro che vive a Berlino da quando ha diciannove anni e inizia mostrandomi gli scatti fotografici e i video più recenti. La sua poetica si sviluppa intorno al senso sublime di solitudine che ci induce a fare i conti con noi stessi. Mutual Red, realizzato nel 2013, è un concentrato di emozioni il cui soggetto, due uomini uniti per la testa, come riflessi in uno specchio, suggerisce tensioni e forze estreme non solo fisiche, ma anche mentali.

42 43

L’ansia che coinvolge l’osservatore, in un racconto personale affidato alla sensibilità di ognuno, mi fa tornare alla mente un lavoro di Philip Guston, Source del 1976, dove l’occhio dello spettatore, in un gioco di rimandi, segue verso l’alto lo sguardo del volto dipinto e riverbera sulla superficie del mare invasa dalle lacrime.

È ora di pranzo e Adrian, insieme a sua madre e suo cugino Zef, mi invitano per una breve gita sul lago di Scutari. Il tempo a nostra disposizione, grazie alla piacevole compagnia, dura un soffio e subito dobbiamo rientrare. Ad attendermi, Alket Frashëri, trentasette anni, pittore e filosofo. Diversamente dagli altri artisti del gruppo, lui vive di tradizione. Dice di tro-varsi a disagio con l’arte concettuale e insegue con la pittura idee e sensazioni nuove, promuovendo una continuità tra pas-sato e presente e sintetizzando nei suoi dipinti una sorta di ricerca spirituale. Frashëri ha una diversa percezione dell’im-maginario comune, poco ufficiale e poco in linea con le mode del momento. I suoi lavori, anche se apparentemente paiono semplici dipinti raffiguranti Gesù Cristo in croce o divinità come Apollo, in realtà indagano temi esistenziali, come quello caro a Kundera: nella vita tutto quello che scegliamo e apprez-ziamo come leggero, non tarda a rivelare il proprio peso inso-stenibile. Questioni che potrebbero apparire un po’ datate, ma certamente reali e più che mai attuali, come lo sono gli spazi del nostro esistere quotidiano, come lo è quel piccolo lettino con pantofole viola ordinatamente appoggiate sul tappeto, chiara metafora di solitudine che mi riporta alla mente un lavoro degli anni Ottanta di Guillermo Kuitca, Nadie olvida nada.Con Alket ci lasciamo con la promessa che prima di partire mi accompagnerà a visitare il luogo sacro in cui Adrian ha girato uno dei suoi ultimi video, il cimitero di Scutari.

Mi raggiunge ormai a pomeriggio inoltrato Bora Baboçi, ori-ginaria di Tirana, che ha studiato architettura a Buenos Aires e Barcellona e che ora vive a Berlino. Il suo lavoro è incentrato sulla cultura popolare, sul concetto di luogo e di relazioni che si sviluppano in ambienti piccoli, ma densi di individui. Ha con sé pochi lavori da mostrarmi, ma percepisco che stanno maturando nuove idee legate allo spazio, all’esplora-zione di come i luoghi si trasformino e di come le persone rea-giscano a questi cambiamenti. È solo al mio rientro in Italia che scoprirò, oltre ai suoi ele-ganti disegni, un prezioso scatto fotografico la cui linfa pro-viene dal paesaggio che ha ritrovato in Albania. Una serie di blocchi di cemento da cui spuntano, come rami di un albero, fili di acciaio che sembrano voler toccare il cielo. Non riesco ad osservare questa fotografia senza pensare a come l’arti-sta abbia reso questo luogo magico, quasi da farlo sembrare il colonnato del Bernini a Roma. Bora mi induce a riflettere, attraverso le sue opere, sull’idea del bello, su ciò che è este-ticamente appagante. Mi immagino Bora camminare lungo le strade semideserte dell’Albania in cui si ergono spettri archi-tettonici e trovare, nelle distese di un evidente abusivismo

edilizio, la magia di un istante da trasformare in sogni per l’osservatore. È la stessa sensazione che ho provato al fianco di Alket e Adrian quando sono entrata nel cimitero di Scutari, dove nel 2015 quest’ultimo realizzò il video The Guardians. Quando vidi per la prima volta questo lavoro me ne innamo-rai. L’idea che potesse esistere un cimitero, triste per defi-nizione, dove invece la vita si contrappone alla morte, dove la cura e la memoria vincono sull’abbandono e l’oblio, aveva sempre esercitato su di me un grande fascino e non vedevo l’ora di poterlo visitare. Anche in questo caso, come per lo scatto di Bora Baboçi, mi sono dovuta arrendere all’idea che solo lo sguardo e la sensibilità di un artista possono tro-vare la poesia dove a noi, comuni mortali, non è dato vederla.

È ormai tardi, il tempo di una doccia, la conferenza in cui rac-conto della collezione e poi insieme ai ragazzi e ad Adrian usciamo per cena, dove ci raggiunge anche la famiglia di Silva. In questa occasione scopro che suo padre è Edi Hila, l’arti-sta che, a documenta 14 ad Atene, ha fatto parlare di sé per la straordinarietà dei suoi dipinti, nei quali regna una calma apparente, direi inquietante, e i cui soggetti paiono coperti da una patina di sogno misto a finzione. Ex professore di Adrian, Edi è un uomo con cui staresti a parlare per ore, gen-tile, generoso e umile. I suoi lavori ben raccontano la pesante eredità di un passato comunista che sembra aver steso su ogni cosa un velo di grigiume, a cui nessuno di questi artisti pare però essersi arreso. Grazie alla loro capacità di immaginare nuovi mondi, infatti, la vita ogni giorno ricomincia e ciò che è importante è guardare al futuro.

Il mio ultimo risveglio a casa Paci, come le mattine pre-cedenti, è segnato dal filo di luce che silenzioso entra dai lucernari. Adrian ha preparato la colazione e ci raggiunge Lek M. Gjeloshi. Classe 1987, ha studiato a Firenze, parla un buon italiano e vive a Scutari. Attraverso una sequenza in bianco e nero, senza tagli, con Untitled#2 Lek racconta storie di attese, in cui svela l’invisibile nascosto nelle pie-ghe silenziose di un’onda del mare, negli interstizi di un gra-nello di sabbia, nella mente di un uomo che cammina silen-ziosamente e che cerca di affermare la propria individualità. Uno sguardo nuovo che, attraverso l’inquadratura che segue il piano obliquo della duna e non più quello naturale del mare, rovescia completamente la linea di orizzonte svelando, forse, realtà fino ad ora ignorate, apprezzabili da un diverso punto di vista, dal quale carpire le condizioni dell’altro. Interesse che si legge anche tra i flash di due microproiezioni. Sebbene durino pochi istanti, creano un’atmosfera inattesa, direi di curiosità, verso ciò che potrebbe o non potrebbe accadere. Ironica, a tratti malinconica, la sua è una ricerca che nasce da pochi segni tracciati sullo schermo di un cellulare, sul quale, calibrando le diverse tonalità del grigio, sono messi in scena lati poco esplorati, defilati e intimi, della realtà.

Durante questo mio soggiorno ad Art House, nelle pause tra

un’attività e l’altra, mi è capitato di addentrarmi nella zona più antica della casa, quella che porta alla residenza di Zef, e di trovare, poggiati qua e là, dei piccoli dipinti di una gio-vane artista in residenza: Iva Lulashi. Albanese di nascita, emigrata con la famiglia quando aveva solo dieci anni, oggi ne ha trenta e vive e lavora a Pordenone. Ha un viso molto dolce, ma è davvero di poche parole e così mi lascio rapire dalle sue opere; è infatti l’unica ad averle portate con sé. Per lei è una necessità averle intorno, non riesce a starne senza. Influenzata da fotografie o da eventi che, sebbene non vissuti personalmente, hanno segnato per sempre il suo paese di ori-gine, realizza, come in una performance quotidiana, ritratti coraggiosi, eleganti, talvolta inquietanti, ma mai aggres-sivi. Opere che paiono sedute psicoanalitiche, quasi il teatro di un mondo popolato da giovani esseri umani, dove l’atmo-sfera malinconica talvolta entra in contrasto con i colori acidi e sgargianti che Iva utilizza. L’amara dolcezza dei personaggi e l’assenza di corpi, che vivono comunque sulla tela come fan-tasmi, infondono ai suoi lavori un’aria emotiva e struggente.

Alla fine di questo viaggio, dove per quattro giorni mi sono ritrovata immersa in un mondo fatto di pensieri, di idee e di confronti, mi rendo conto che sebbene questi artisti non si conoscessero prima, appaiono ai miei occhi amici da sem-pre. Le loro opere, una via l’altra, ci concedono un viaggio che, seppure per motivi diversi, vede al centro di ogni rac-conto la loro Albania.

EX GRATIA è il titolo della mostra. Art House è il nome di una casa nella città di Scutari, nel nord dell’Albania, che mi ha accolto la scorsa estate.

THE PACIS’ ISLAND

BY RISCHA PATERLINI

Habito is an iterative of Habeo: to inhabit is a special mood of to have, a having so intense that one no longer possesses anything. The more we have something, we inhabit it, we become owned by it. (Giorgio Agamben)1

I land in Tirana, the capital of Albania, on the first day of September. The first things I notice as I walk out of the small airport are the long line of luxury cars waiting for visitors like myself, and the monumental statue of Mother Teresa of Calcutta. The roads I have to travel to reach Art House, the Pacis’ family home in the city of Shkodër, are in a rather bad way. This must be the reason, I imagine, why there seems to be a tyre shop every other kilometre. My eyes try to soak everything in: I see lots of middle-aged women hitchhiking or waiting for the bus at the entrance to the motorway, block-ing the traffic and causing endless jams. We leave the airport and enter the pleasant calm of the countryside. Few buildings are completed. Many are left unfinished, without windows or roofs. Rows of cement pillars and rusty steel wires spring up out of nothing, like dry sticks on a tree.

When I arrive in the centre of Shkodër, the driver drops me off outside a beautiful wooden front door. Alone for a few minutes, I lift my eyes to the sky and notice a web of tan-gled electric cables running above my head and the question-able beauty of some of the surrounding buildings, which, fol-lowing what appears to be the latest trend, are swallowing up the Paci residence. The house, however, does not seem to care and resists, beautiful and proud of the space it has cut out for itself, as if time had stopped in that very spot.

I ring the doorbell and am welcomed by the artist and my friend, Adrian Paci, with his smile and his down-to-earth but elegant manner. It is lunchtime, so I quickly put down my suit-case and we head out to a nearby eatery, managed by young locals who set up their business after working in Italy and learning the trade. Adrian tells me that for the last few years, the whole of Albania has witnessed a constant injection of young people. There is a widespread desire to return to the homeland to do something meaningful. This is the case with the young restaurateurs and this is the case now also with Adrian, an artist who, full of expectation, came to Italy for the first time in 1992 thanks to a scholarship to study Art and Liturgy at the Beato Angelico School in Milan. In 1997, he is

1 Autoritratto nello studio (Rome: nottetempo, 2017), 14.

44 45

forced to return to Italy, this time as a migrant, with Melisa, his partner, and their two young daughters. Both teachers at the University of Shkodër, they decide to leave Albania after the failure of the government’s financial system led to civil unrest and left the country in total chaos.In Italy, this time, Adrian has to deal with prejudice, apprehen-sion for his loved ones back in Albania and the need to sup-port his family. Despite the difficulties, he does not give up his love of art. It is in this period that he redefines the assump-tions of his artistic research. He produces works like Albanian Stories of 1997, Real Game of 1999 or Believe Me I’m an Artist of 2000, that within a short space earn him a place in the inter-national art system. In the first two, his daughter Jolanda tells stories that blend memory with imagination, in an instinc-tive and sincere way, with allusions to the difficulties of the present and the desire to play. In the third work, Adrian is the main character, playing out a scene which he really experi-enced: summoned to the police headquarters, the artist tries to explain to a suspicious policeman that the series of photos and videos of his underage daughters are in fact art material and that there is nothing wrong with them being used that way. After a short walk in the pedestrianized area of Shkodër, we go back to Art House and meet Adrian’s cousin Zef, a University professor and art curator with a friendly face and honest eyes. The two share the experiences that come to life in this place. The Art House space is at once private and intimate but also open, both to the community and to the people of the art world who Adrian has met across the world over the years—during the many exhibitions of his work including at MoMA in New York, Jeu de Paume in Paris, the Venice Biennale, MAXXI in Rome or Tate Modern in London. If Albania will not go to the rest of the world, in other words, the rest of the world must come to Albania. “This is a place”—Adrian says—“that makes possible the transit of the ideas which, by giving me a reason to come to Albania more often, allows me to constantly be in transit myself.”

As I wait to meet the rest of the people currently living in Art House, I take a tour of the house. I notice how the spaces clev-erly bring together the ancient, traditional architecture with some more contemporary additions. The house is built around a central courtyard with a well kempt green lawn, almost a natural invite to reflection and to the development of ideas. It is surrounded by big glass windows that separate the com-mon area for guests and talks from the more private area, allowing for a strong dialogue between inside and outside and creating a feeling of openness, where nothing is hidden but rather generously put at the disposal of others.

It is here that I see for the first time the works of Adrian’s father, Ferdinand Paci, who died prematurely when his son was only six years old. Adrian does not have many memories of his father, but has inherited many books, through which he

learned about the artistic experiences of the past. The books are casually arranged between the sofas. Fascinated, I stop for a moment to leaf through them. Slowly, one after the other, a group of young artists comes into the room. They are the ten artists chosen by Adrian and Zef to take part in the Art House School project. They are staying here on a four-week long res-idency, sharing their experiences, discussing their work, their ideas, their doubts and their literary inspirations. From this experience of deep sharing, new projects are being born, like the one for IN PRATICA that Adrian, the lawyer Iannaccone and myself started thinking about around a year ago. The project began to take shape during a visit of Adrian’s, when we decided we would collaborate by virtue of our shared spirit of generosity and support towards young artists. Far from the influence of trends or other factors of the art sys-tem, it is important to us that young talent is given the oppor-tunity to be in the right place at the right time. There is a need in other words to create opportunities without asking for any-thing back, just for the pleasure of it. This was the starting point of a dialogue that lasted almost a year, aimed at identi-fying the name of the artist we would host in the Collection.

I was not sure what would happen or what I should expect upon my arrival at the residency. I imagined I would meet a group of artists who had been working on their projects and would be waiting for me to do a studio visit, which is what I often do. But things did not go exactly that way: there were no easels, no cameras, no dark rooms or PCs to work with. Only people, ideas, and books. This was an unusual situation. I was not uncomfortable; on the contrary, I was enthralled by that beautiful, deafening silence and eager to find out what would happen next, even without physically seeing the works. Let’s try—I say to myself at this point—as Alighiero Boetti sug-gested, to look with the mind and not with the eyes, to not let myself be deceived by the images and build an independent thought about each work.

Adrian’s arrival interrupts my thoughts. He leads me to the private area of the house where he lives with his family. He invites me to sit on the sofa, and he says: “You know, Rischa, I have thought about it and I don’t think we can choose only one out of the ten artists in the Art House School residency. We should bring them all to Milan for IN PRATICA.” I, who am as susceptible to Adrian’s influence as teenagers are to that of a young celebrity on stage, immediately agree, despite my racing heart. I had not yet spoken to Iannaccone, but I knew in my heart—drawing on what the lawyer has always taught me—that I could trust Adrian. That night I couldn’t sleep from the thought of having to exhibit the works of ten artists who seemed to be so different to one another. I kept asking myself how I would explain this to Iannaccone. But there was no time to waste in overthinking. Adrian and Tea, his trusted collabo-rator, had already thought of everything, first of all the meet-ings with the artists, which would fill my days at Art House.

In the afternoon I meet Stefano Romano, the first chapter of the pages of my diary. An Italian who chose to move to Albania in 2004, at 42 he is the oldest of the group. We go down to the floor below the common area: rows of chairs, poufs to lie on, a projector, a screen, a PC sitting on a small desk, a ray of light entering from the skylight and an archive in which the works of Adrian’s father are carefully kept. It is easy to break the ice with Stefano: he is a chatterbox and speaks per-fect Italian in a refined way. I immediately find out he is inter-ested in interpersonal relationships: his are not individual but choral works, in which the artist is a means. This was the case for the performance with the title Bandiere, staged in 2003, in which he asked the residents of a Milan building to make a flag that represented them and hang it outside their windows. And this was the case also with the performance Study for a Monument of 2014. Starting from the idea that a monument serves to communicate and commemorate something import-ant to the observer, the artist asked common people to per-form on a stepladder, to focus the attention of the observers and infect them with their ideas. Once the performance was over, the people came back down from the ladder and went on with their lives among the others. This return to normality, with the fear of feeling different and unknown, also lies at the origin of Quarto Movimento (2016), a performance in which the individual visitor comes face to face with a musician who is playing only the partial score for their instrument of the Anthem of Europe. By inducing a feeling of anxiety and inse-curity about how one should behave in front of the musician, the performance invites the visitor to reflect on the degree of invisibility that we are forced into, for example when we find ourselves in a foreign country and we do not know the lan-guage or the traditions.

My chat with Romano runs over time and we are interrupted by Adrian, accompanied by Alketa Ramaj. The artist, born in 1983, lives and works between Tirana and Venice. Among the first works she shows me are frail chalk sculptures with thin, simple shapes, with a pure white colour—almost an echo, I think to myself, of Giacometti’s frail sculptures. Devoid of any narration, the works seem to judge us in an intimate story, made of thin bodies that come together, twist around one another, stretch toward the sky or separate. If these sculp-tures contain only a suggestion of the human figure, in the video she shows me next, a man and a woman are lying down next to one another on a bed. For the duration of the video, despite some small sensual movements there is no contact between the two bodies. This makes me think about how we negotiate our physical and mental space in relation to our-selves and to others. A video with a surrealist inspiration, in which strong emotional tension transpires, with a unique mix of sentimentalism and intellectualism. The impossibility of the relationship, the fear of the other, in the loud silence of the place, makes me want to stop for a few minutes.

I leave the room, I run upstairs, I don’t see anyone, there is only me. I take a deep breath, drink a glass of water and go back downstairs to the common area. There I meet Remijon Pronja, born in 1984. One of the first works he shows me is a photograph of a living room, simple but elegant and with a reassuring atmosphere: three green velvet corner sofas, a car-pet, a side table with fake flowers pots placed in the centre. Furniture one might find in any small-town home, the kind that might have paintings of landscapes or French prints from the late 1800s hanging on the walls. The domestic bliss how-ever is interrupted by a red neon hanging on the wall facing us that spells the word “home” ending with two palm trees, as if to evoke the noisy sphere typical of town festivals or of fun fairs. The artist’s reflection goes beyond the domestic envi-ronment, towards the social or collective phenomenon of his-tory, where a vein of madness is always lurking. The same that perhaps crossed Remijon’s mind when he came up with the idea for a future video that tells the story of the group of men and women who, in the 1970s and 1980s, discovered the river that lead to freedom in Greece as a way to escape the country crushed under Hoxha’s dictatorship. The swim across it however, with a few objects and memories, risked turn-ing into tragedy: should they be found out, they would be killed by the military along with their families who were still in Albania. This artist’s vision reminds me of the reflec-tions in some of Adrian Paci’s works, like Home to go of 2001 or Centro di Permanenza Temporanea of 2007, where dra-matic events are told that provoke in the spectator a feeling of embarrassment and of anxious meditation.

The first of my three days of immersion in the Paci home ends with a dinner of grilled meat, pilaf rice and beer. I meet the other artists, all sat around the table in a nice garden. Among them is Jetmir Idrizi, who hides his face behind the camera— the permanent extension of his eye—and sees what the others don’t read in the soul of people. He has a sweet, reas-suring face. He comes from Kosovo, but like the majority there he is of Albanian nationality. His research focuses on social taboos, the weakest, outcasts. He is a great and dis-creet observer. He becomes part of a group and records what happens, delivering it back in a portrait rigorously in black and white, a momentary concentrate of identity.A reporter in Brazil during the 2016 Rio Olympics, Jetmir was shocked by the Serbian government’s request that its ath-letes boycott the award ceremonies in case any athletes from Kosovo featured on the podium. No Serbian athletes should listen to the Kosovo anthem and look at its flag. This was how Jetmir decided to begin a work that would shed light on the things governments prefer to cover up. Instead of showing pictures of proud and strong athletes and their victories, instead of showing the ephemeral beauty of Rio de Janeiro, he chooses as the protagonists of his pictures a group of people who Brazil grants no legal recognition to: the trans-gender community, who is forced to live where the wild roses

46 47

grow, as the tattoo of one of the subjects portrayed shows. He lives with them and steals their most intense moments: angels flying, profiles of men wearing stiletto shoes in the shadows, men hugging on a hammock or naked preparing to fly off the roof of a house. A sophisticated study of the human soul that follows the emotional journey of a generation willingly forgot-ten by its own state, but that emerges with great strength. His is not a scientific study, but an emotional one of normal lives made of loneliness, feelings, conflicts, joy and self love, just like the lives of each human being. The goal is precisely that of ridiculing the social taboos we are trapped in everyday.

It is now late, we say goodbye, and Adrian and I head off in silence towards the house, through the pedestrianized alleys of Shkodër. We are followed by a stray black dog, bark-ing incessantly.I fall asleep thinking about Jetmir’s works. Who are the “out-casts” and why are they so? What are they different from, other than from a stereotype imposed on us by others and established a priori?

My first meeting on the second day is with Fatlum Doçi, a twenty-seven year old painter. It is clear from the first images he shows me that he is an incurable dreamer. His paintings are the records of magical journeys, walks in memories, traces of lived dreams in which the spectator, like Alice in Wonderland, can decide whether or not to go along for the ride. Along the journey we encounter spheres, labyrinths, oneiric settings, fairy tale atmospheres that fluctuate in the universe and are also the liaison with his videos: dream is the symbol of a world where everything could happen but then doesn’t.

Silva Agostini, born in 1979, walks into the room; I understand it’s her turn. We talk about her work, I learn she has lived in Berlin since she was nineteen and she starts showing me the photographs and videos she has made in the last years. Her poetics develops around the sublime sense of solitude that leads us to reckon with ourselves. Mutual Red, from 2013, is a concentrate of emotions in which the subject, two men joined at the head as if reflected in a mirror, suggests extreme tensions and forces not only physical, but also mental. The anxiety induced, in a personal narration entrusted to the sen-sibility of each spectator, calls to mind a 1976 work by Philip Guston, Source, where the eyes of the spectator, in a play of references, follow those of the painted face towards the sky and reverberates on the surface of the sea invaded by tears. It is lunchtime and Adrian, together with his mother and his cousin Zef, takes me on a short boat ride on Lake Shkodër. Thanks to the pleasant company, the time flies and soon we have to go back. Waiting for me back at Art House is Alket Frashëri, thirty-seven, a painter and philosopher. Unlike the others, he lives on tradition. He says he is not at ease with conceptual art and pursues new ideas and feelings through

painting, pursuing continuity between past and present and synthesizing in his paintings a sort of spiritual research. Frashëri has a different perception of the common imagi-nary, not very official and not really in line with the latest trends. His works may look like simple paintings depicting Jesus Christ on the cross or gods like Apollo. But they are in fact explorations of existential themes, like the one dear to Kundera: in life everything we choose and appreciate as light, sooner or later reveals its unsustainable weight. Such themes might appear dated, but they are definitely real and current more than ever before. As are the spaces of our daily exis-tence, like that small bed with a pair of purple slippers neatly placed on the carpet, a clear metaphor for loneliness that brings to mind the 1980s work by Guillermo Kuitca, Nadie Olvida nada. Alket and I part ways with the promise that before I leave he will take me to visit the sacred place where Adrian filmed one of his last videos, the cemetery of Shkodër.

In the late afternoon I am joined by Bora Baboçi, from Tirana, who studied architecture in Buenos Aires and Barcelona and now lives in Berlin. Her work focuses on popular culture, on the concept of place and on the relations that develop in small spaces with lots of people. She doesn’t have many works with her to show me, but I understand new ideas are forming about space, the exploration of how places transform and how people react to such changes. Only upon returning to Italy will I discover, as well as her ele-gant designs, a precious photograph whose lifeblood comes from the landscape she rediscovered in Albania. A series of concrete blocks from which steel rods stick out like the branches on a tree, as if wanting to touch the sky. The artist made this place so magical, I think looking at the photograph, that it almost looks like Bernini’s colonnade in Rome. Bora’s work makes me reflect on the idea of beauty, of what is aes-thetically pleasing. I imagine Bora walking along the semi-de-serted Albanian streets full of architectural spectres and find, in the expanses of illegal development, the magic of a moment that she turns into dreams for the observer. It is the same feel-ing I had when I entered the cemetery of Shkodër, accom-panied by Alket and Adrian. This is where Adrian filmed the video The Guardians in 2015. When I saw this work for the first time I fell in love with it. I had always been incredibly fas-cinated by the idea that there could be a cemetery, a sad place by definition, where life overlaps with death, where care and memory win over abandonment and oblivion, and I couldn’t wait to be able to visit it. Here too, like with Bora Baboçi’s photograph, I had to accept the idea that only the gaze or the sensibility of an artist can find poetry where we, common mortals, cannot see it.

It is now late. I take a shower, hold the talk in which I pres-ent the collection, and then the artists, Adrian, and myself go out for dinner, where we are joined by Silva’s family. I find out that her father is Edi Hila, the artist much talked about

at documenta 14 in Athens for his extraordinary paintings in which an apparent—disquieting I would say—calm pre-vails, and the subjects seem to be covered by a patina of dream mixed with fiction. A former professor of Adrian’s, Edi is one of those people you want to stop and talk with for hours. He is gentle, generous and humble. His works portray well the burdensome legacy of a communist past that seems to have drawn on everything a veil of greyness, something however that none of these artists seems to have surrendered to. Thanks to their ability to imagine new worlds, everyday life starts again and what is important is to look to the future.

As I wake up on my last day in the Paci house, like on the previous mornings, a beam of light is shining softly through the skylight. Adrian has made breakfast and we are joined by Lek M. Gjeloshi. Born in 1987, he studied in Florence, speaks Italian well, and lives in Shkodër. In Untitled#2, through a black and white sequence without cuts, Lek tells a story of hopes and dreams, revealing the invisible hidden in the quiet folds of a wave in the sea, in the interstices of a grain of sand, in the mind of a man walking silently trying to assert his indi-viduality. A new gaze that, through the framing that follows the oblique plane of the dune and not the natural one of the sea, completely overturns the horizon line, revealing, per-haps, truths hitherto neglected, that we can appreciate from a different point of view, from which we glean the conditions of the other. A similar interest emerges from the flashes of two micro-projections. Though only a few seconds in length, they create an unexpected atmosphere, curiosity, I would say, for what may or may not happen. Ironic, at times melancholic, his research comes out of a few marks drawn on the display of a mobile phone, from which, by adjusting the different tones of grey, emerge unexplored sides of reality, hidden and intimate.

During my stay at Art House, in the breaks between one activity and the next, I managed to visit the oldest part of the house, the one that leads to Zef’s house. There I found, scat-tered around, the small paintings of the young artist in res-idence Iva Lulashi. Born in Albania, Iva emigrated with her family when she was only ten years old. Today she is thirty and lives and works in Pordenone. She has a sweet face, but doesn’t talk much, so I let myself be charmed by her works; she is the only one to have brought them with her. For her it is a necessity to have them around, she can’t go without. Influenced by photographs or events that, though she did not personally experience, marked forever her country of ori-gin, she makes brave, elegant portraits, as if in a daily per-formance. They are sometimes disturbing, but never aggres-sive. Works that seem like psychoanalytic sessions, scenes of a world populated by young humans, where the melancholic atmosphere sometimes contrasts with the acid and loud colours Iva uses. The bitter sweetness of the figures and the absence of bodies, which nonetheless live on the canvas like ghosts, give her work an emotional and heart wrenching feel.

At the end of this trip, after immersing myself for four days in a world made of thoughts, ideas and exchanges, I realise that although these artists did not know one another before, they seem to me like old friends. Their works take us on a journey where, albeit for different reasons, Albania is at the centre of every narration.

EX GRATIA is the title of the exhibition. Art House is the name of a house in the city of Shkodër, in the north of Albania, that hosted me last summer.

48 49

ISHULLI I PACËVE

NGA RISCHA PATERLINI

Habito është një frekuentativ i foljes Habeo ta banosh diçka është një mënyrë e veçantë e të pasurit, është një e pasur kaq intensive saqë nuk zotëron më asgjë. Duke e pasur vazhdimisht diçka, e jetojmë, bëhemi të sajët. (Giorgio Agamben)1

Dita e parë e shtatorit, ulem me avion në Tiranë, në kryeqyte-tin e Shqipërisë. Sapo dal jashtë nga aeroporti i vogël, vës-htrimi më mbetet në një radhe të gjatë makinash luksoze, që presin vizitorë si unë, si dhe monumenti i Nënë Terezës.

Rrugët që më duhet të përshkoj me makinë në drejtim të Art House, për në shtëpinë e familjes Paci në qytetin e Shkodrës, janë mjaft të dëmtuara dhe mendoj se ky është motivi, që në çdo kilometër gjen një dyqan gomash. Sytë e mi shohin me kërshëri përreth: janë të shumta gratë e njëfarë moshe, të cilat bëjnë autostop ose presin autobuzin në hyrje të autostradës, duke bllokuar trafikun me radhë të pafundme. Dalim nga aeroporti dhe zhytemi në qetësinë e këndshme të provincës. Janë të rralla arkitekturat e përfunduara, ndërsa janë të shu-mta ato të lëna përgjysëm pa dyer dhe dritare si dhe pa çati. Radhë shtyllash çementoje dhe kabllo të ndryshkura mbijnë në mes të asgjësë sikur të ishin degë të thata të një peme.

Me të arritur në qendër të Shkodrës, shoferi më lë bashkë me valixhen time përpara një porte me të vërtetë të bukur prej druri. E mbetur vetëm, për pak çaste, duke drejtuar vështrimin nga qielli, më bie në sy një grumbull telash korrenti që duket sikur vrapojnë të ngatërruar sipër kokës time si dhe bukuria e diskutueshme e disa pallateve rreth e rrotull, të cilët në linjë me modat e reja, të krijojnë përshtypjen sikur po e gëlltisin rezidencën Paci. Ajo, në fakt as që bëhet merak dhe reziston, e bukur dhe në të njëjtën kohë, krenare në atë pjesë të hapësirës që e ka bërë të veten, sikur koha aty të kishte mbetur në vend.

I bie ziles dhe derën ma hap duke më buzëqeshur, miku dhe artisti Adrian Paci. Eshtë ora e drekës dhe për këtë arsye vetëm sa lë valixhen, e shpejt marrim rrugën drejt një resto-ranti diku aty afër, të cilin e drejtojnë disa të rinj shqiptarë të kthyer nga Italia mbas marrjes së zanatit atje. Adriani më shpjegon që prej disa kohësh, në të gjithë Shqipërinë, asi-stohet në një injektim forcash të reja, e lidhur kjo me dëshirën e kthimit në vendin e origjinës si dhe me idenë për të bërë diçka që të ketë një kuptim.E kjo është dëshira jo vetëm e drejtuesve të rinj të restorantit, por tashmë edhe e Adrianit, artistit që në vitin 1992, erdhi për

herë të parë në Itali, në sajë të një burse studimi në Art dhe Liturgji në Institutin Beato Angelico të Milanos.Ndodhi pastaj që në vitin 1997, Paci qe i detyruar të kthehej në Itali, tashmë si emigrant me Melisën, shoqen e tij të jetës si dhe me dy vajzat e vogla. Që të dy profesorë pranë Universitetit të Shkodrës, zgjodhën të largoheshin për shkak të një situate kaotike të krijuar në vend, mbas trazirave që ndodhën si pasojë e falimentimit të disa firmave piramidale që e çuan popullin në revoltë dhe vendin në një kaos total.

Këtë radhë në Itali e prisnin paragjykimet e bashkuara me shqetësimin për të afërmit e mbetur në Shqipëri si dhe me nevojën e kujdesjes ndaj familjes. Megjithë vështirësitë, dashuria për artin nuk e braktis, biles në ata momente ai përc-akton bazat e kërkimit të tij artistik. Lindin në këtë mënyrë vepra që në pak kohë e bëjnë pjesë të sistemit të artit ndërk-ombëtar siç janë Albanian Stories e vitit 1997, Real Game e vitit 1999 ose Believe me I’m an Artist e vitit 2000. Në dy punët e para është vajza e tij Jolanda që tregon në mënyrë instiktive dhe të sinqertë, histori ku bashkohen memoriet dhe fantazia, vështrimi i vëmendshëm mbi vështirësitë e së tash-mes dhe dëshira për të luajtur. Ndërsa në veprën e tretë pro-tagonisti është Adriani, i cili regjistron një ngjarje që i ka ndo-dhur me të vërtetë dhe ku i është dashur t’i sqarojë një polici mosbesues që seria e fotografive që paraqiste vajzat e tija të vogla, ishin materiale artistike dhe që në këtë përdorim nuk kishte asgjë të keqe.

Mbas një shëtitjeje në zonën pedonale të Shkodrës, kthehemi në Art House e takojmë Zefin me vështrimin e tij të dashur dhe të sinqertë, profesor në Universitetin e Artit, kurator dhe kushëri i Adrianit, me të cilin ai ndan eksperiencat që marrin jetë në këtë vend. Art House është një hapësirë që karakte-rizohet nga të qenit një vend jo vetëm privat dhe intim, por njëkohësisht i hapur si për mbarë komunitetin, ashtu edhe për personat e botës së artit që Adriani ka njohur në vitet e kaluara kudo nëpër botë, gjate shumë ekspozitave që e kanë parë atë si protagonist në MoMa, Jeu de Paume, Bienalen e Venecias, MAXXI apo në Tate Modern.

E kështu nëse Shqipëria nuk shkon në pjesën tjetër të botës, është bota ajo që shkon në Shqipëri. “Ky është një vend - thotë Adriani - që bën të mundur bashkëndarjen e ideve dhe më jep një arsye për të ardhur më shpesh në Shqipëri, duke më lejuar të jem vazhdimisht në një gjendje tranziti”.

Në pritje për të njohur pjesën tjetër të atyre që në këtë moment popullojnë Art House, përfitoj dhe bëj një xhiro të shtëpisë e në këtë mënyrë e kuptoj që të gjitha hapësirat ndërlidhin mjeshtërisht arkitekturën tradicionale antike me atë më bashkëkohore: në fakt artikulohen përreth një oborri qëndror, me një hapësirë të gjelbër të kuruar me kujdes, si një ftesë natyrale për refleksion dhe për thellimin e mendimeve.

Atë e rrethojnë vetrata të mëdha që kufizojnë hapësirën e përbashkët për të ftuarit dhe bisedat në një zonë më private, duke krijuar në këtë mënyrë një dialog midis pjesës së brend-shme dhe asaj të jashtme dhe duke i dhënë jetë një hapjeje, ku asgjë nuk është e fshehur, por është vënë bujarisht në dispo-zicion të të tjerëve.

Pikërisht në këtë zonë përballem për herë të parë me punët e të atit të Adrianit, Ferdinand Pacit, që vdiq i ri, kur i biri ishte vetëm gjashtë vjeç. Kujtimet e figurës së të atit nuk janë të shumta, por njëkohësisht janë të shumtë librat që ai ka lënë nëpërmjet të cilëve Adriani ka mundur të njohë eksperiencat e artit të së kaluarës. Janë pikërisht librat, të lënë andej-këtej në divanet e hapësirës së ndenjes që më rrëmbejnë, ndërsa ngadalë mblidhen, njëri pas tjetrit, disa artistë të rinj. Janë pjesëmarrësit e projektit Art House School: dhjetë vetë, që Adriani dhe Zefi i kanë zgjedhur dhe që po kalojnë së bashku një periudhë prej katër javësh, duke ndarë eksperiencat e tyre e duke biseduar mbi punën, idetë, dyshimet dhe leximet që i frymëzojnë. Nga kjo bashkëjetesë po lindin edhe projekte të reja, si ai që me Adrianin e kemi menduar gjatë, bashkë me avokatin Iannaccone dhe që titullohet IN PRATICA. Kjo dës-hirë filloi të marrë formë gjatë një vizite të Adrianit në studio, në të cilën vendosëm të bashkëpunonim, pikërisht për faktin që na bashkonte i njëjti shpirt bujar dhe e njëjta mbështetje për artistët e rinj. Larg influencës së modave që shkojnë dhe vijnë ose faktorëve të tjerë të sistemit të artit, është e rënd-ësishme për ne, që talentet të kenë mundësinë e të qenurit në vendin e duhur, në momentin e duhur. Me një fjalë, është e nevojshme të krijosh mundësi, pa kërkuar asgjë në shkëmbim, vetëm me dëshirën për të dhënë diçka. Mori rrugë kështu një dialog reciprok që ka zgjatur pothuajse një vit, me qëllim gjetjen e emrin të artistit që do të ftonim në koleksionin tonë.

Kur kam mbërritur në Art House, nuk e kuptoja mirë se çfarë do të ndodhte apo cilat do të ishin pritshmëritë e mija. Kisha imagjinuar se do të gjendesha me një grup artistësh që duke punuar mbi projektet e tyre, po më prisnin për një studio visit, siç më ndodh shpesh në kësi rastesh. Në realitet gjërat nuk shkuan krejt ashtu: nuk kishte kavalete, as dhoma të errëta ose laptopë ku mund të punoje, por njerëz, ide dhe libra. Përballe kësaj situate të pazakontë, nuk isha e shqetësuar, por përkundrazi isha e rrëmbyer nga ajo heshtje e mrekullue-shme dhe totale me kuriozitetin se çfarë do të ndodhte, edhe pse fizikisht nuk i shihja veprat. Le të provojë -- i thashë vetes - të shoh, ashtu siç mësonte Alighiero Boetti, me mendje dhe jo me sy, të mos gënjehem nga imazhet dhe të arrij të kem një mendim të pavarur për secilën punë.

Mendimet e mija m’i ndërpret Adriani që më shoqëron në hapësirën private të shtëpisë ku ai jeton me familjen e tij, më fton të ulem në divan dhe më thotë: “A e di Rischa, kam menduar që ne nuk mund të zgjedhim vetëm një artist prej të dhjetëve që janë këtu në rezidencë në Art House School,

por duhet t’i marrim që të gjithë në Milano tek ekspozita IN PRATICA. Unë, që e përjetoj influencën e Adrianit ashtu si adoleshentët përjetojnë influencën e nje personazhi të fam-shëm të skenës, u përgjigja menjëherë pozitivisht, edhe pse zemra më rrihte fort. Nuk kisha folur aspak më parë me Iannaccone-n, por thellë në zemren time e dija, duke u bazuar edhe në mësimet e gjithhershme të avokatit, se mund t’i besoja Adrianit. Kështu në netët që vijuan, nuk më zuri gjumi, me shqetësimin se si do të vendoseshin punët e dhjetë artisteve në dukje kaq të ndryshëm nga njëri-tjetri- e pastaj vazhdoja t’i përsërisja vetes- si do t’ia thoja Iannaccone-s ?

Gjithsesi nuk kisha shumë kohë që të përhumbesha në kësi mendimesh, sepse Adriani dhe Tea, bashkëpunëtorja e tij e besuar, kishin menduar për gjithçka duke u nisur fillimisht nga takimet me artistët që do të më impenjonin në ditët e qëndrimit tim në Art House.

Pasdreke erdhi Stefano Romano që shënon edhe kapitullin e parë të ditarit tim. Me origjinë italiane, por i emigruar në Shqipëri në vitin 2004, ishte më i madhi i gjithë grupit, 42 vjeç. Së bashku u ulem në katin përdhes të hapësirës së përb-ashkët: radhë karrigesh, ndonje puf në të cilin humbisje, një projektor, një ekran, një laptop i mbështetur mbi një tavo-line pune të vogël, një rreze drite që hynte nga spiralet dhe një arkiv ku ruheshin me kujdes punet e të jatit të Adrianit. Me Stefanon ishte e lehtë të thyesh akullin: “llafollog” me nje italishte perfekte dhe të zgjedhur. Zbulova menjëherë se për të gjëja më e rëndësishme ishte marrëdhënia me të tjerët: punët e tij nuk janë individuale, por korale, ku artisti shërben si nyje lidhëse.

Kështu ka ndodhur me performancën e realizuar në vitin 2003 që titullohet Bandiere, në të cilën i ka kërkuar banorëve të një pallati të Milanos, të realizonin një flamur që t’i përf-aqësonte dhe pastaj ta varnin atë jashtë dritares së tyre, po kështu ka ndodhur me performancën Study for a Monument të vitit 2014. Duke u nisur nga idea që një monument shërben për t’i komunikuar dhe për t’i kujtuar diçka të rëndësishme atij që e veshtron, artisti ka vendosur të vërë në pozë disa njerëz të zakonshëm, në një shkallë, për të fokusuar aty vëm-endjen e të tjerëve dhe për t’i bërë pjesë e ideve të tija. Mbas mbarimit të performancës, njerëzit janë ulur nga shkalla, duke vazhduar jetën në mes të tjerëve. Ky kthim në normali-tet, me frikën e të qenurit ndryshe dhe i panjohur, është edhe zanafilla e punës Quarto Movimento e vitit 2016, një perfor-mancë ku vizitori i vetëm duhet të përballet me një muzikant që i bie një partiture të pjesshme të himnit të Europës duke përdorur vetëm instrumentin e tij. Duke i shkaktuar vizitorit një ndjenjë ankthi dhe pasigurie për faktin se si ai do të sil-let karshi muzikantit, performanca është një ftesë për reflek-sion mbi shkallën e të qenurit i padukshëm, të cilën pa dyshim e provojmë kur gjendemi në një vend të huaj, të cilit nuk i njohim as gjuhën dhe as zakonet.

1 Autoritratto nello studio, nottetempo, Roma 2017, fq. 14.

50 51

Biseda me Romanon zgjat përtej kohës së parashikuar dhe në një pikë, Adriani vjen dhe na nderpret, i shoqëruar nga Alketa Ramaj. E lindur në vitin 1983, artistja jeton e punon midis Tiranës dhe Venecias. Ndër punët e para që më tregon janë disa skulptura delikate në allçi me forma të holla, të thje-shta, me ngjyrë të pastër, pothuajse një jehonë, i them vetes e skulpturave delikate xhakometiane. Të zhveshura nga çdo rrëfim, duket sikur veprat po na shoqërojnë në një tregim intim të ndërtuar nga trupa të hajthshëm që bashkohen, ngërt-hehen, bëjnë për nga lart ose ndahen. Nëse në këto skulp-tura ka vetëm një sugjerim të figurës njerëzore, në videon që më tregon më vonë, një burrë dhe një grua janë të shtrirë në një shtrat, njëri përkrah tjetrit. Gjatë gjithë kohës që vazhdon projektimi, me gjithë disa lëvizje te vogla sensuale, midis dy trupave nuk ka asnjë kontakt dhe kjo më bën të reflektoj mbi mënyrën me të cilën e zotërojmë hapësirën fizike dhe men-dore, në raport me veten dhe me të tjerët. Një video kjo me frymëzim surrealist, që çliron një ngarkesë të madhe emocio-nale, në një kapërthyerje të vetme sentimentalo-intelektuale. Pengesa e një relacioni, frika e tjetrit, në heshtjen e vendit ku mbretëron vetëm zhurma e tij, më bën që të më përshkojë dëshira për t’u ndalur për disa çaste.

Dal nga dhoma, vrapoj për në katin e sipërm, nuk takoj askënd, jam vetëm. Marr frymë thellë, pi një gotë ujë dhe kthehem përsëri në zonën e ndenjes ku takoj Remijon Pronjën i lindur në vitin 1984. Ndër punët e para që më tre-gon është fotografia e një salloni, të thjeshtë, por elegant dhe njëkohësisht të këndshëm. Tre divane prej kadifeje jeshile në një qoshe, një tapet, një tavolinë me vazo lulesh artificiale të vendosura në qendër të saj. Mobilje që mund të gjenden në çdo shtëpi të provincës, ku lehtësisht mund të ndeshesh me piktura pejzazhesh ose stampa franceze të fundit të Tetëqindës, të varura nëpër mure. Mrekullia e sferës familjare ndërpritet nga një neon i kuq i vendosur në murin përballë nesh ku fjala home mbaron me dy palma si për të evokuar atmosferën e zhurmshme të panaireve të qytezave ose atyre të luna park-ut. Refleksioni i artistit kalon kështu në sferën shtëpiake, drejt fenomenit shoqëror dhe kolektiv të një historie ku nga njëri moment në tjetrin, mund të nxjerrë krye një fill marrëzie. E njëjta gjë ndoshta ka përshkuar men-djen e Remijonit kur ka menduar për realizimin në një të ardhme të mundshme, të një videoje që të tregonte historinë e një grupi burrash dhe grash që në vitet Shtatëdhjetë dhe Tetëdhjetë, në periudhën e diktatorit Hoxha, kishin zbuluar si rrugë ikjeje nga vendi i tyre nën diktaturë, lumin që do t’i çonte drejt lirisë në Greqi. Kalimi me not, me ndonjë objekt të vogël dhe ndonjë kujtim, rrezikonte të transformohej në tragjedi: nëse do të zbuloheshin, ushtarët do të vrisnin ata dhe familjet e tyre të mbetura në Shqipëri. Një vizion ky i artistit që më silllte ndër mend refleksionet e disa punëve të Adrian Pacit, si Home to go e 2001 ose Centro di Permanenza Temporanea e 2007, ku tregohen realitete dramatike që provokojnë tek spektatori një ndjenje sikleti dhe meditimi jo të qetë.

E para nga tre ditët e mbushura me ngjarje në shtëpinë e Pacëve mbyllet me një darkë mishi të pjekur, pilaf dhe birrë. Ky është rasti për të njohur edhe artistët e tjerë, të cilët janë ulur të gjithë përreth një tavolinë, në një kopësht të bukur. Midis tyre Jetmir Idrizi që e fsheh fytyrën mbas makinës foto-grafike, e cila i është kthyer në një zgjatim të përhershëm të syrit dhe që sheh atë çka të tjerët nuk arrijnë të lexojnë në shpirtin e njerëzve.

Ka një fytyrë të ëmbël, që të krijon siguri. Eshtë nga Kosova dhe si shumica e personave që vijnë nga ky vend, është me ori-gjinë shqiptare. Në qendër të kërkimit të tij janë tabutë sho-qërore, ato më të dobëtit, të mënjanuarit: është një vëzhg-ues i madh dhe i matur, futet tek grupi dhe regjistron atë çka ndodh, duke realizuar një portret krejtësisht bardh e zi, në një shkrepje të çastit që mbart një koncentrat identiteti.

I nisur për në Brazil si i dërguar për Olimpiadën e Rios në vitin 2016, mbetet i prekur nga kërkesa që qeveria serbe i bën atletëve te saj, për braktisjen e ceremonive të dhënies së çmim-eve në rast se në podium do të hipnin sportistë nga Kosova, sepse nuk lejohej, sipas bindjes së tyre, të dëgjonin himnin kosovar.

Kështu Jetmiri vendos të merret me një punë që të nxjerrë në pah atë çka qeveritë kërkojnë ta mbajnë të fshehtë. Në vend që të paraqesë imazhet e atletëve krenarë dhe të fortë në fitoret e arritura, në vend që të paraqesë bukurinë kalimtare të Rio de Zhaneiros, zgjedh si protagonistë të shkrepjeve, ata të cilëve Brazili nuk i njeh një status juridik: transgjederit që janë të detyruar të rriten aty ku rriten trëndafilat e egër, ashtu siç reciton tatuazhi mbi gjoksin e njërit prej personave të foto-grafuar prej tij. Jeton me to duke i vjedhur momentet më kup-timplotë: engjëj që fluturojnë, profile në hijen e burrave me taka me majë, të tjerë të përqafuar në kolovarse ose të zhve-shur lakuriq që marrin fluturimin nga çatitë e një shtëpie. Një kërkim i sofistikuar i shpirtit njerëzor që tregon rrugëtimet emotive të një brezi, qëllimisht të lënë në harresë nga Shteti, që del në sipërfaqe me gjithë forcën e tij. Një kërkim i bërë jo me kritere shkencore, por me ato emocionale dhe prej të cilit dalin në pah jetë normale të ndërtuara mbi vetminë, emo-cionet, konfliktet, gëzimin dhe dashurinë për vetveten, ashtu si jetët e çdo qënieje njerëzore. Qëllimi është ai i talljes me tabutë shoqërore që na bllokojnë ditë për ditë.

Eshtë bërë vonë, përshëndetemi dhe me Adrianin drejtohemi në heshtje drejt shtëpisë, duke kaluar nëpër rrugicat pedonale të Shkodrës, të ndjekur nga një qen i braktisur që leh pa pushim.

Më zë gjumi duke menduar për punët e Jetmirit. Kush është i ndryshmi dhe pse është i tillë? Ku është ndryshimi në lidhje me një stereotip që na e kanë imponuar të tjerët dhe që është i vendosur a priori? Dita e dytë fillon me Fatlum Doçin, piktorin njëzeteshtatë vjeçar. Qysh prej imazheve të para që më tregon, më duket

një ëndërrimtar i pashërueshëm. Ato të tijat janë përmbled-hje udhëtimesh magjike, ecjesh nëpër kujtime, gjurmë të ënd-ërrave të jetuara në të cilat spektatori, ashtu si për Lizën në Botën e Çudirave, mund ta vendosë vetë nëse do të hyjë apo jo. Ato që takon gjatë udhëtimit të tij janë sfera, labirinte, ske-nare onirike, atmosfera përrallash që rrijnë pezull në univers, që janë edhe nyja lidhëse me videot e tija; ëndrra si simbol i një bote, ku gjithçka mund të ndodhë, por pastaj nuk ndodh.Silva Agostini e datëlindjes 1979 na afrohet; e kuptoj që është radha e saj. Fillojmë e flasim për punën e saj, zbuloj se jeton në Berlin që në moshën nëntëmbëdhjetë vjeçare , ndërkohë që fil-lon e më tregon shkrepjet fotografike dhe videot e realizuara në vitet e fundit. Poetika e saj zhvillohet rreth idesë sublime të vetmisë që na shtyn të bëjmë llogaritë me vetveten. Mutual Red, e realizuar në vitin 2013 është një koncentrat emocionesh në të cilat subjekti, që janë dy burra të bashkuar me njëri-tjet-rin për nga koka, si reflekse të një pasqyre, sugjeron tensione dhe forca ekstreme jo vetëm fizike, por edhe mendore. Ankthi që mbështjell vëzhguesin, në një tregim personal që i besohet ndjeshmërisë së secilit, më kujton një punë të Philip Guston të titulluar Source të 1976-s, ku në një lojë rikthimesh, syri i spekta-torit duke ndjekur vështrimin e fytyrës së pikturuar që po sheh lart, reflektohet mbi sipërfaqen e detit të mbuluar nga lotët.

Eshtë ora e drekës dhe Adriani bashkë me të ëmën dhe kushëririn e tij Zefin, me ftojnë për një shëtitje të vogël në Liqenin e Shkodrës. Koha që kemi në dispozicion, në sajë të shoqërisë së këndshme, mbaron sa hap e mbyll sytë dhe vjen momenti i kthimit. Më pret Alket Frashëri, 37 vjeç, piktor dhe filozof. Ndryshe nga artistët e tjerë të grupit, ai jeton me tra-ditën. Më thotë se nuk e ndjen veten mirë me artin konceptual dhe ndjek nëpërmjet pikturës ide dhe sensacione të reja, duke nxitur një vazhdimësi midis të shkuarës dhe të tashmes dhe duke sintetizuar në pikturat e tija, një lloj kërkimi shpirtëror. Frashëri ka një perceptim tjetër të fantazisë së zakonshme, aq pak zyrtar dhe aq pak në linjë me modat e momentit. Punët e tija, edhe pse të krijojnë përshtypjen e pikturave të thje-shta që paraqesin Jezu Krishtin në kryq ose hyjni si Apoloni, në realitet gërmojnë në temat ekzistenciale aq të dashura për Kunderën: në jetë e gjitha ajo të cilën e zgjedhim dhe e vlere-sojmë si diçka të lehtë, nuk vonon dhe na tregon peshën e saj të pamatshme. Probleme që mund të na duken pak të tejka-luara, por jo për këtë më pak reale dhe më pak aktuale, ashtu siç mund të jenë hapësirat e të qenit tonë të përditshëm, ashtu siç është ai shtrat i vogël me pantofolat ngjyrë vjollcë të vëna me kujdes mbi tapet, metaforë kjo e qartë e vetmisë që më kujton një punë të viteve tetëdhjetë të Gulliermo Kuitca Nadie olvida nada.

Me Alketin ndahemi me premtimin që përpara se të nisem, do të më shoqërojë për të vizituar një vend të shenjtë në të cilin Adriani ka xhiruar një ndër videot e tij të fundit, pra varrezat katolike të Shkodrës.Vjen dhe më takon tashmë në pasditen e vonë Bora Baboçi

nga Tirana, e cila ka studiuar arkitekturë në Buenos Aires dhe në Barcelonë dhe tani jeton në Berlin. Puna e saj është e përq-endruar mbi kulturën popullore, mbi konceptin e vendit dhe të marrëdhënieve që zhvillohen në ambiente të vogla, por të mbushura me individë. Ka pak punë me vehte për të më tre-guar, por e ndiej që ka në kokë ide të reja të lidhura me hapës-irën, me eksplorimin e faktit se si vendet transformohen e se si personat reagojnë karshi këtyre ndryshimeve.

Vetëm kur kthehem në Itali, do të zbuloj, përveç vizatimeve të saj elegante, një shkrepje të çmuar fotografike, linfa e së cilës e ka prejardhjen në peizazhin që ajo ka gjetur në Shqiperi. Një seri blloqesh prej çementoje nga të cilët dalin, ashtu si degët e një peme, tela prej çeliku që duket sikur po prekin qiellin. Nuk arrij ta vështroj këtë fotografi pa menduar se si artistja e ka kthyer këtë në një vend magjik, aq sa ta bëjë që të duket si kolonat e Berninit në Romë. Bora më shtyn të reflektoj, nëpërmjet punëve te saja, mbi idenë e së bukurës, mbi atë që estetikisht të kënaq. E imagjinoj Borën duke ecur përgjatë rrugëve gjysëm bosh të Shqipërisë ku lartësohen fantazmat arkitektonike dhe duke gjetur në hapësirat e këtij ndërtimi abuziv të dukshëm, magjinë e një çasti, të cilin e transfor-mon në ëndrra për vëzhguesin. Eshtë e njejta ndjesi që kam provuar në shoqërinë e Alketit dhe të Adrianit kur kam hyrë në varrezat katolike të Shkodrës, ku në vitin 2015 ky i fundit realizoi videon The Guardians. Kur e pashë për herë të parë këtë punë u dashurova mbas saj. Idea që mund të ekzistonte një varrezë, në vetvete diçka e trishtuar, ku përkundrazi jeta i kundërvihej vdekjes, ku kujdesi dhe memoria fitojnë mbi bra-ktisjen dhe harrimin, kishte ushtruar gjithmonë mbi mua një ndikim të madh e mezi ç’prisja ta vizitoja. Edhe në këtë rast, si për shkrepjen e Bora Baboçit, më është dashur t’i nëns-htrohem idesë që vetëm vështrimi dhe sensibiliteti i një arti-sti mund të gjejnë poezinë ku ne, vdekatarëve, nuk na jepet mundësia që ta shohim.

Tashmë është vonë, kam kohë sa për një dush, më pas konfe-renca në të cilën flas për koleksionin dhe në fund bashkë me artistët dhe Adrianin dalim për darkë, në të cilën na bashkohet edhe familja e Silvës. Me këtë rast zbuloj që babai i saj është Edi Hila, artisti që në Documenta 14 në Athinë, ka bërë që të flitet për të, për pikturat e tija të jashtëzakonshme, në të cilat mbretëron një qetësi vetëm në dukje, do të thoja gati e frik-shme dhe ku subjektet duken si të mbështjellë me një shtrese ëndrrash të bashkuara me finksion. Ish profesor i Adrianit, Edi është një burrë me të cilin mund të flasësh me orë të tëra, i sjellshëm, bujar dhe i thjeshtë. Punët e tija e tregojnë më së miri, trashëgiminë e rëndë të një të kaluare komuniste që duket se ka shtrirë mbi gjithçka një vello të hirtë, së cilës asnjë nga këta artistë nuk i është nëns-htruar. Falë aftësisë së tyre për të imagjinuar botë të reja, në fakt, çdo ditë e rifillojnë jetën me bindjen se e rëndësishme është të shohësh nga e ardhmja.Zgjimi im i fundit në shtëpinë Paci, ashtu si mëngjeset e

52 53

mëparshme, shoqërohet nga një fill drite që në heshtje hyn nga spiralet. Adriani ka përgatitur mëngjesin dhe ndërsa ulemi vjen Lek M. Gjeloshi. I lindur në vitin 1987 ka studiuar në Firence, flet një italishte të mirë dhe jeton në Shkodër. Përmes një serie bardh e zi dhe pa shkëputje me videon e tij Untitled#2, Leka tregon histori pritjesh, nëpërmjet të cilave na zbulon të padukshmen, të fshehur nëpër harkimet e heshtura të një dallge deti, nëpër hapësirat e një kokrrize rërë, në mendjen e një njeriu që ecën në heshtje dhe që kërkon të afirmojë ndividualitetin e tij. Një vështim i ri, i cili nëpërmjet inkuadraturës që ndjek planin e pjerrët të dunës dhe jo më atë të natyrshmin e detit, përmbys krejtësisht linjën e hori-zontit duke nxjerrë në pah realitete, ndoshta, deri atëherë të lëna pas dore, të çmueshme nëse i sheh nga një këndvështrim tjetër, nga i cili arrin të kuptosh kushtet e atij tjetrit. Edhe pse zgjasin vetëm pak çaste, krijojnë një atmosferë të papritur, do të thoja kurioziteti, për atë që mund të ndodhë ose jo. Ironik, herë-herë melankolik, kërkimi i tij lind nga pak shenja të hedhura mbi ekranin e një celulari, në të cilin, duke kalibruar tonalitetet e ndryshme të ngjyrës gri, janë vënë në skenë anët më pak të eksploruara, të lëna mënjanë të realitetit.

Gjatë qëndrimit tim në Art House, më ka rastisur, gjatë momenteve të pushimit, të spostohem në zonën më të vjetër të shtëpisë, ajo që të çon në pjesën ku banon Zefi dhe të gjej, të mbështetura aty-këtu, piktura të vogla të një artisteje të re që ishte edhe ajo pjesë e grupit: Iva Lulashi. Me origjinë shqip-tare, e emigruar me familjen kur ishte vetëm dhjetë vjeçe, ajo sot është tridhjetë vjeçe dhe jeton e punon në Pordenone. Ka një fytyrë shumë të ëmbël, por me të vërtetë flet shumë pak e për këtë arsye e le vehten që të më flasin veprat e saja; në fakt është e vetmja që i ka sjellë me vehte. Për të është një nevojë t’i ketë përreth, nuk arrin të rrijë pa to, ashtu si mbu-lesa për Snoopy-n. E ndikuar nga fotografitë ose nga ngja-rjet, që kanë lënë shenjë në vendin e saj te lindjes, edhe pse nuk i ka jetuar personalisht, kanë ndikuar që ajo të realizojë portrete kurajoze, elegante, herë-herë të frikshme, por kurrë agresive. Vepra që duken si seanca psikoanalitike, sikur të ishin në një teatër ndodhish të një bote të populluar nga qenie të reja njerëzore, ku atmosfera melankolike ka raste që krijon kontrast me ngjyrat e vrazhda dhe të ndezura që Iva përdor. Embëlsia e hidhur e personazheve dhe mungesa e trupave që jetojnë megjithatë mbi telajo si fantazma, i japin punëve të saja një ndjesi emotive dhe prekëse.

Në fund të këtij udhëtimi, ku për katër ditë e kam gjetur vehten të zhytur në një botë të ndërtuar me mendime me ide e me diskutime, e kuptoj që edhe pse këta artistë nuk njiheshin më përpara, më duket sikur kanë qenë gjithnjë miq. Veprat e tyre, njëra pas tjetrës më mundësojnë një udhëtim që edhe pse për motive të ndryshme, vendos në qendër të çdo rrëfimi Shqipërinë e tyre.

EX GRATIA është titulli i ekspozitës.Art House është emri i një shtëpie në qytetin e Shkodrës, në veri të Shqipërisë, që më ka pritur verën e kaluar.

SILVA AGOSTINIBORA BABOÇIFATLUM DOÇIALKET FRASHËRILEK M. GJELOSHIJETMIR IDRIZIIVA LULASHIREMIJON PRONJAALKETA RAMAJSTEFANO ROMANO

54 55

BIOGRAFIE

SILVA AGOSTINI Silva Agostini (Tirana, Albania, 1979) vive e lavora a Berlino. Ha frequentato la UART – Universiteti i Arteve a Tirana (1998-99) e la Berlin University of the Arts, dove si è laureata a pieni voti presso la cattedra del Professor Christiane Möbus nel 2005. Nella sua pratica artistica, Agostini indaga forme passate e recenti di comunicazione, conservazione, produzione e cono-scenza delle attività umane. Nel processo, segue le tracce del tempo così come si presentano nella diversità delle informa-zioni, ed esamina come le caratteristiche fisiche degli eventi si inscrivono nei luoghi e nei corpi. Il suo lavoro è stato espo-sto in numerose mostre personali e collettive, che includono: Nassauischer Kunstverein Wiesbaden; Basis, Francoforte; Grieder Contemporary, Küsnacht; Macedonian Museum of Contemporary Art, Thessaloniki; MNAC – Muzeul Naţional de Artă Contemporană, Bucarest; Galerie Isabella Czar-nowska, Berlino; Kunstsammlung Gera; National Gallery of Arts, Tirana; Tirana Biennale. Ha ricevuto il premio Onufri nel 2014, e ha frequentato il pro-gramma di residenza TICA nel 2016. È inoltre membro fonda-tore del project space TÄT a Berlino.

BORA BABOÇIBora Baboçi (Tirana, Albania, 1988) ha studiato design e cri-tica dell’architettura presso la University of Toronto, l’Uni-versidad Torcuato Di Tella in Buenos Aires e ha conseguito un master nello stesso indirizzo alla Universitat Politècnica de Catalunya.Ispirata dalla cultura popolare e il folklore urbani, paral-lelamente ai suoi studi si è dedicata alle arti visive e per-formative. A partire dal 2015 ha lavorato come ricerca-trice e assistente accademica alla Technische Universität di Berlino, concentrandosi su alloggi sperimentali e tipolo-gie pubbliche nel contesto della migrazione globale. Nel 2017 ha preso parte a una residenza di tre mesi presso il Zentrum für Kunst und Urbanistik a Berlino, che le ha permesso di espandere la sua ricerca in un contesto artistico e indipen-dente. Dal 2017 sviluppa la propria pratica artistica tra disci-pline visive e spaziali.

FATLUM DOÇIFatlum Doçi (Scutari, Albania, 1991) si è laureato nel 2015 presso la UART – Universiteti i Arteve, a Tirana. Attraverso il medium pittorico, il video e l’installazione, Doçi concepisce il proprio processo creativo come una rottura dall’ordinario, come un viaggio interiore per sperimentare cosa sia usuale e cosa no. Il suo lavoro è strettamente connesso all’origine che l’artista rintraccia nell’arte stessa. Nelle parole di Doçi: “L’arte è una risorsa inesauribile […] e questa risorsa è ciò che rimane vitale per la società”.Ha partecipato a diverse mostre, tra cui: Biennial of Humor

and Satire in Art, Gabrovo (2017); Mediterranea 18 - Young Artists Biennial, Tirana (2017); Inside-Out, Tirana Art Lab (2016); Idromeno Prize (2015); ArTVision: A Live Art Chan-nel, M’ARS Center for Contemporary Art, Moscow (2015). Vive e lavora a Scutari.

ALKET FRASHËRIAlket Frashëri (Tirana, Albania, 1980) si è laureato presso la Academy of Arts di Tirana (2002) e ha completato la specia-lizzazione presso la ENSBA – École nationale supérieure des beaux-arts of Paris (2005-07). Tra il 2009 e il 2010 ha svi-luppato la sua attività e ricerca artistica presso La Cité Inter-nationale des Arts in Paris, sperimentando un linguaggio di sintesi che coniuga astrazione e figurazione narrativa, stori-cismo e allegoria. Una ricerca artistica intimista che solleva quesiti e incertezze legate ai fenomeni di rassegnazione pas-siva tipiche di quelle società sull’orlo della transizione.Autore del saggio “The Heritage of the Permanent Revolu-tion and the Era of Technical Reproduction in the Metamor-phosis of the Status of the Work of Art and Artist...” (2011) e curatore della mostra grafica internazionale ICONS – Image of Chaos and Order in New Societies (2012), nel maggio del 2017 ha inaugurato la sua prima personale dal titolo Sentimentality of... Small Anecdotes presso Zeta Gallery a Tirana.

LEK M. GJELOSHILek M. Gjeloshi (Scutari, Albania, 1987) ha studiato Arti Visive presso l’Accademia di Belle Arti di Firenze (2010). La sua pratica artistica si concentra principalmente sull’ela-borazione di una particolare intensità emanata dall’assenza di un predeterminato oggetto di investigazione. Passando dal video al lavoro site-specific e azioni concettuali, il suo lavoro si sviluppa tramite una relazione intima stabilita tra lo spazio modellato e trovato. Ha partecipato a molte mostre collettive a partire dal 2007. Nel 2015 è il vincitore della quarta edizione del pre-mio Idromeno. Le sue personali includono: All my colours turn to clouds, Villa Romana, Firenze; e Off-cells, Galeria e Arteve, Scutari. Sempre nel 2015 è stato vincitore del pre-mio ARDHJE Award for young artists organizzato da TICA –Tirana Institute of Contemporary Art, Albania. Nel 2018 è stato invitato a partecipare a una residenza presso Residency Unlimited, New York. Vive e lavora tra Scutari e Firenze.

JETMIR IDRIZIJetmir Idrizi (Pristina, Kosovo, 1984), attualmente vive tra il Kosovo e l’Argentina. È un fotografo freelance che ha studiato giornalismo a Pristina. Vincitore del primo premio nella cate-goria “Campaign” dei Sony World Photography Awards nel 2016, il suo lavoro si concentra sulle questioni sociali e gli sviluppi che il Kosovo affronta sin dalla fine della guerra del 1999. Nel 2012 ha ricevuto l’International Photography Prize Gjon Mili organizzato dalla National Art Gallery of Kosovo. Durante il 2013 è stato coordinatore di DokuPhoto, per cui

ha organizzato la mostra del fotografo spagnolo Pep Bonet, oltre che un workshop di fotografia con undici fotografi bal-canici che hanno documentato la nuova realtà che il Kosovo affronta sin dalla fine del conflitto. Negli ultimi tre anni Idrizi ha diviso il suo tempo tra il Kosovo e il Brasile, dove ha lavo-rato a un libro di fotografia sull’identità di genere.Idrizi ha partecipato a numerosi workshop e mostre interna-zionali: Do You Want Something Sweet, Mesna Galleria, Piran; Face to Face, Imago Mundi – Luciano Benetton Collection, Kulturni Centar, Sarajevo; See New Perspectives organizzata da World Press Photo, Berlino, ecc. Il suo lavoro realizzato in Brasile è stato inserito in Small is Beautiful. Contemporary Artists from Kosovo, pubblicato da Antiga Edizioni (2017) per Imago Mundi – Luciano Benetton Collection, e GR-09022017, Skreid publishing (2017).

IVA LULASHIIva Lulashi (Tirana, Albania, 1988) vive e lavora tra Pordenone e Venezia. Si è laureata nel 2016 presso l’Accademia di Belle Arti di Venezia.Il suo lavoro si sviluppa a partire da materiali trovati, foto-grafie di scena o fotogrammi che riflettono il linguaggio di una storia albanese che non sembra essere mai stata conscia-mente vissuta e che nasce nel lavoro di Iva incorporando film erotici, confondendo i confini tra frame di propaganda comu-nista, scene di sesso e salutari attività all’aperto.L'artista fa parte del collettivo Fondazione Malutta, con il quale ha preso parte a vari progetti, tra cui Collezione Malutta + Black market, Monitor Gallery, Roma; il workshop “Fon-dazione Malutta Meets the Albanian Pavilion”, Venezia; e il mercatino delle pulci di Rob Pruitt, AplusA Gallery, Venezia. Ha partecipato a diversi workshop a Forte Marghera, Venezia; Het Entrepot, Bruges; NATA Wien, Salisburgo e Art House, Scutari. Iva ha esposto le sue opere in diversi spazi, come: Galeria Kombetare e Arteve, Tirana; Villa Brandolini, Tre-viso; Museo Civico Giovanni Fattori, Livorno; Sincresis Arte, Empoli; Villa Rondinelli – Porcinai Archive, Fiesole; Miza Galeri, Tirana; Ca’ dei Carraresi, Treviso.

REMIJON PRONJARemijon Pronja (Tirana, Albania, 1984), vive a Tirana. Il lavoro di Pronja riguarda la condizione umana. L’artista è sempre stato attratto dal modo in cui differenti culture fati-cano a descrivere i tentativi degli esseri umani di avere con-trollo sulle proprie esistenze. La sua laurea magistrale in Belle Arti presso l’Università di Milano lo ha portato a indagare il tema dell’appropriazione culturale adottando un metodo interdisciplinare. Le sue installazioni, i suoi quadri e i suoi disegni analizzano temi ricorrenti tratti dall’esistenza umana e dalle fobie. La nostalgia di casa, la migrazione e un senso di perdita sono tra i temi che Pronja porta alla luce per indagare questioni sociali.L’artista è co-fondatore di Miza Galeri, un artist-run space fondato nel 2012 a Tirana dedicato alla promozione e al

supporto di artisti emergenti provenienti dall’Albania e da altri paesi. Pronja ha partecipato a numerose mostre inter-nazionali collettive nel suo paese d’origine (Scutari e Tirana) e in Europa (Pavia, Milano, Bari, Stoccolma, Sarajevo, Berlino e Budapest), nonché a Toronto.

ALKETA RAMAJAlketa Ramaj (Përmet, Albania, 1983) vive e lavora a Tirana. Si è laureata nel 2006 presso la UART – Universiteti i Arteve di Tirana. Il suo lavoro è caratterizzato dall’incessante curio-sità per lo studio di nuove forme di espressione, che rivela una straordinaria indipendenza di metodi di lavoro personali e critici. La relazione emozionale che l’artista costruisce con l’ambiente in cui vive in termini di connessioni sociali, stori-che e il contesto politico si riflettono in una pratica che si svi-luppa attraverso diversi mezzi. Nel 2012 ha ricevuto il pre-mio Onufri, e nel 2013 il premio ARDHJE. Il suo lavoro è stato esposto in Albania e all’estero, in mostre e sedi che includono: Bienal de Curitiba ‘17, Curitiba; Galerie Heike Strelow, Fran-coforte; Viennacontemporary, Vienna; 3rd edition of Bien-nial of Contemporary Art – Project D-0 ARK Underground, “Atomic Shelter”, Konjic; Bienal del Fin del Mundo, Mar Del Plata, Valparaíso; Fondazione Museo Pino Pascali, Polignano a Mare; ISCP – International Studio & Curatorial Program, New York; Stacion, Center for Contemporary Art, Pristina; La Fenice Gallery, Venezia.

STEFANO ROMANO Stefano Romano (Napoli, Italia, 1975) vive e lavora in Albania. Romano indaga la dimensione processuale dell'arte attraverso performance, installazioni, video e lavori fotografici. Rea-lizza azioni effimere di un atto estetico che intende esplo-rare i paradossi della realtà sociale. Il suo lavoro si concentra sulla ricerca dell’identità e le contraddizioni che questa con-tinua ricerca genera.Il suo lavoro è stato esposto in mostre nazionali e interna-zionali, tra cui: Stamp Gallery – University of Maryland, Col-lege Park (MD); BACO arte contemporanea, Bergamo; Arto-pia Gallery, Milano; Careof, Milano; Placentia Arte, Pia-cenza; GAMeC area Palestra, Bergamo; Galleria Alice&altri lavori in corso, Roma; Macro Future, Roma; GC.AC – Galleria Comunale d’Arte Contemporanea, Monfalcone; Neon campo base, Bologna; La Triennale, Milano; Chelsea Art Museum, New York; Tirana Bienale3, Tirana; The Yugoslav Biennial of Young Artist, Centre for Contemporary Arts, Vrsac.

56 57

BIOGRAPHIES

SILVA AGOSTINISilva Agostini (Tirana, Albania, 1979) lives and works in Ber-lin. She attended UART – Universiteti i Arteve in Tirana (1998–99) and Berlin University of the Arts, where she graduated as an MA student of Professor Christiane Möbus in 2005. In her artistic practice, Agostini investigates past and pres-ent forms of communication, preservation, production and knowledge within the sphere of human activity. She follows traces of time as they appear through the different types of information and examines how the physical characteris-tics of events become embedded in bodies and places. Her works have been shown in numerous solo and group exhibi-tions, including: Nassauischer Kunstverein Wiesbaden; Basis, Frankfurt; Grieder Contemporary, Küsnacht; Macedonian Museum of Contemporary Art, Thessaloniki; MNAC – Muzeul National de Artă Contemporană, Bucharest; Galerie Isabella Czarnowska, Berlin; Kunstsammlung Gera; National Gallery of Arts, Tirana; as well as at the Tirana Biennale. She received the Onufri Award in 2014 and attended the TICA Residency programme in 2016. She is a founding member of the project space TÄT in Berlin.

BORA BABOÇIBora Baboçi (Tirana, Albania, 1988) studied architectural design and criticism at the University of Toronto and at Uni-versidad Torcuato Di Tella in Buenos Aires and has a mas-ter’s degree in the same field from the Universitat Politèc-nica de Catalunya. Inspired by popular culture, urban infor-mality and folklore, in parallel to her studies she practiced the visual and performing arts. Starting in 2015 she worked as researcher and academic assistant at the Technische Uni-versität Berlin, focusing on experimental housing and public typologies within the context of global migration. In 2017 she attended a three months residency at the Zentrum für Kunst und Urbanistik in Berlin, which allowed her to expand on her research in an artistic and independent setting. Since 2017 she has been working on her own practice in between visual and spatial disciplines.

FATLUM DOÇIFatlum Doçi (Shkodër, Albania, 1991) graduated from UART – Universiteti i Arteve in Tirana in 2015. Through the media of painting, video and installation, Doçi envisions his creative process as a departure from the ordinary, as an inward journey to experience what appears as obvious and what does not. His work is strongly connected with the origin which translates for the artist as art itself. As Doçi states: “Art is like an inexhaust-ible source [...] and this source is what remains vital to society.” He has participated in several exhibitions such as: the Biennial of Humor and Satire in Art (Gabrovo, 2017); Mediterranea 18 – Young Artists Biennial (Tirana, 2017); Inside-Out, Tirana Art

Lab (2016); Idromeno Prize (2015); ArTVision: A Live Art Channel, M’ARS Centre for Contemporary Art (Moscow, 2015). He lives and works in Shkodër.

ALKET FRASHËRIAlket Frashëri (Tirana, Albania, 1980) graduated from the Academy of Arts in Tirana (2002) and completed further studies at the École nationale supérieure des beaux-arts of Paris (2005–07). In the years 2009–10 he developed his artis-tic activity and research at La Cité Internationale des Arts in Paris, experimenting with a language of synthesis which intertwines abstraction and figurative narratives, historicism and allegory. An intimate artistic research that raises ques-tions about dilemmas and uncertainties related to the passive resignation of societies on the verge of transition.Author of the essay “The Heritage of the Permanent Revolu-tion and the Era of Technical Reproduction in the Metamor-phosis of the Status of the Work of Art and Artist...” (2011) and curator of the international graphic design exhibition ICONS – Image of Chaos and Order in New Societies (2012), in May 2017 he opened, at the Zeta Gallery in Tirana, his first solo exhibition titled Sentimentality of... Small Anecdotes.

LEK M. GJELOSHILek M. Gjeloshi (Shkodër, Albania, 1987) studied Visual Arts at the Accademia di Belle Arti of Florence (2010). His practice mainly focuses on the elaboration of a particular intensity emanated by the absence of a predetermined object of inves-tigation. Passing through the video to site-specific and other conceptual actions, his work is realised in the intimate rela-tion established with the modelled and found space. He has participated in many group exhibitions from 2007. He was the winner of the 4th edition of the Idromeno Prize in 2015. His solo exhibitions include: All my colours turn to clouds at Villa Romana, Florence; and Off-cells at Galeria e Arteve, Shkodër. Also in 2015 he won the ARDHJE Award for young artists organized by TICA – Tirana Institute of Contemporary Art, in Albania. In 2018 he will be artist-in-residence at Res-idency Unlimited in New York. He lives and works between Shkodër and Florence.

JETMIR IDRIZIJetmir Idrizi (Pristina, Kosovo, 1984) currently lives between Kosovo and Argentina. He is a freelance photographer who studied journalism in Pristina. Winner of the first prize of the Campaign Category in the 2016 Sony World Photogra-phy Awards, his work focuses on social issues and the devel-opments that Kosovo faces since the end of the 1999 war. In 2012 he was awarded the Gjon Mili International Photogra-phy Prize organized by the National Art Gallery of Kosovo. In 2013 he coordinated DokuPhoto, for which he organized the exhibition of Spanish photographer Pep Bonet as well as a photography workshop with eleven photographers from the Balkans who documented the new reality that Kosovo faces

since the war. Over the last three years Idrizi lived between Kosovo and Brazil, where he worked on a photography book project on gender identity.Idrizi has participated in several workshops and exhibitions worldwide: Do You Want Something Sweet, Mestna Galerija (Piran); Face to Face, Imago Mundi – Luciano Benetton Collec-tion, Kulturni Centar (Sarajevo); See New Perspectives orga-nized by World Press Photo (Berlin), and others.His work from Brazil was featured in Small is Beautiful. Con-temporary Artists from Kosovo published by Antiga Edizioni (2017) for Imago Mundi – Luciano Benetton Collection and in GR-09022017, Skreid publishing (2017).

IVA LULASHIIva Lulashi (Tirana, Albania, 1988) lives and works between Pordenone and Venice. In 2016 she graduated from the Acca-demia di Belle Arti in Venice. Her work starts from found traces, set photographs or stills that reflect the visual lan-guage of an Albanian story, never consciously lived, born by incorporating erotic film, blurring the border between the communist propaganda film stills, scenes of sex, and healthy outdoor activities.Iva is part of the Fondazione Malutta collective, with which she has taken part in various projects such as Collezione Malutta + Black Market, Monitor Gallery in Rome; the work-shop “Fondazione Malutta Meets the Albanian Pavilion”, Venice and Rob Pruitt’s flea market, AplusA Gallery in Venice.She has participated in workshops at Forte Marghera (Ven-ice), Het Entrepot (Bruges), NATA Wien (Salzburg) and Art House (Shkodër).Iva has exhibited in various spaces such as: Galeria Kom-betare e Arteve, Tirana; Villa Brandolini, Treviso; Museo Civ-ico Giovanni Fattori, Livorno; Sincresis Arte, Empoli; Villa Rondinelli – Porcinai Archive, Fiesole; Miza Galeri, Tirana; Ca’ dei Carraresi, Treviso.

REMIJON PRONJARemijon Pronja (Tirana, Albania, 1984) lives in Tirana.Pronja’s work explores the human condition. He has always been drawn to the way different cultures struggle to describe the attempts made by human beings to become the owners of their existences. In the course of his MA in Fine Art at the University of Milan he investigated cultural appropriation adopting an interdisciplinary method. His installations, paintings, and drawings encompass recur-ring themes of human existence and phobias. Homesickness, migration and the sense of loss are among the topics Pronja explores to shed light on social issues. He is also a co-founder of Miza Galeri, an artist-run space in Tirana devoted (since 2012) to the promotion and support of emerging artists from Albania and abroad. Pronja has taken part in numerous inter-national group exhibitions in his home country (Shkodër and Tirana) and across Europe (Pavia, Milan, Bari, Stockholm, Sarajevo, Berlin, and Budapest) as well as in Toronto.

ALKETA RAMAJAlketa Ramaj (Përmet, Albania, 1983) lives and works in Tirana. She graduated from UART – Universiteti i Arteve in Tirana in 2006. Her work is typified by an incessant curiosity and permanent study of new forms of expression, which reveals a striking independence in terms of applying her own criti-cal and personal working methods. The emotional relation-ship the artist builds with the environment she experiences in terms of social connection, historical and political context are reflected in her practice that develops through different media. She was the recipient of the 2012 Onufri Award and 2013 ARDHJE Award. Her work has been exhibited in Albania and abroad in exhibitions and venues including: Bienal de Curi-tiba ‘17, Curitiba; Galerie Heike Strelow, Frankfurt; Vienna-contemporary, Vienna; 3rd Biennial of Contemporary Art – Project D-0 ARK Underground, “Atomic Shelter,” Konjic; Bienal del Fin del Mundo, Mar Del Plata, Valparaíso; Fondazi-one Museo Pino Pascali, Polignano a Mare; ISCP – Interna-tional Studio & Curatorial Program, New York; Stacion, Cen-ter for Contemporary Art, Pristina; La Fenice Gallery, Venice.

STEFANO ROMANOStefano Romano (Naples, Italy, 1975) lives and works in Albania. Romano’s research focuses on process through per-formances, installations, video and photographic works. He stages ephemeral, diasporic expressions of an aesthetic act that explores the conflicting demands of society. His work focuses on the search for identity and the contradictions that this continual search generates. He has exhibited national and international shows such as: Stamp Gallery, Univer-sity of Maryland, College Park (MD); BACO arte contempo-ranea, Bergamo; Artopia Gallery, Milan; Careof, Milan; Pla-centia Arte, Piacenza; GAMeC area Palestra, Bergamo; Gal-leria Alice&altri lavori in corso, Rome; Macro Future, Rome; GC.AC, Monfalcone; Neon campo base, Bologna; La Trien-nale di Milano, Milan; Chelsea Art Museum, New York; Tirana Bienale3, Tirana; The Yugoslav Biennial of Young Artist, Cen-tre for Contemporary Arts, Vrsac.

58 59

SILVA AGOSTINI

60 61

ALKET FRASHËRI

62 63

ALKETA RAMAJ

64 65

BORA BABOÇI

66 67

FATLUM DOÇI

68 69

IVA LULASHI

70 71

JETMIR IDRIZI

72 73

LEK M. GJELOSHI

74 75

REMIJON PRONJA

76 77

STEFANO ROMANO

78 79

CHECKLIST

SILVA AGOSTINI

Mutual Red, 2013, HD Video Projection, 3’45’’

BORA BABOÇI

Areals series, 2017, Pencil drawings and gouaches, 34,5 × 25,5 cm

Idle, 2017, Photography print on white etalbond,

85 × 5 cm

FATLUM DOÇI

Seeds, 2017, Watercolour on paper, 27,6 × 21 cm

The gate, 2017, Watercolour on paper, 29,8 × 21 cm

Shadows, 2017, Watercolour on paper, 29,8 × 21 cm

Untitled, 2016, Watercolour on paper, 70 × 50 cm ALKET FRASHËRI

Dopo la morte del padre: Chiaro di luna miserere…, 2014–15, Mixed media, 23,6 × 18,7 cm / 14,8 × 29,5 cm, 60 × 35 cm framed

Trilogia n.1: Il sentimentalismo dei giorni di maggio-Apollo, 2003–13, Oil and emulsions on canvas, 100 × 80 cm

LEK M. GJELOSHI

Untitled #2, 2016, b/w Video full HD, sound, 1/10, 7’25’’, loop

Nottetempo, 2016, 2 channels Video animations with drawings from Smartphone, 16’’, loop

JETMIR IDRIZI

TransBrasil series, 2016, Photographs, various dimensions

IVA LULASHI

WIEDBI, 2016, Oil on canvas, 30 × 40 cm

Senza titolo, 2016, Oil on canvas, 20 × 20 cm

Prepenem, 2016, Oil on canvas, 28 × 28 cm

Tea Time, 2016, Oil on canvas, 25 × 30 cm Gli amanti, 2016, Oil on canvas, 25 × 30 cm

È invisibile e non si sente l’odore, 2016, Oil on canvas, 25 × 30 cm

Loro, 2016, Oil on canvas, Ø 10,5 cm

REMIJON PRONJA

Home, 2013, Installation, neon light, wire, 120 × 280 cm

ALKETA RAMAJ

No title, 2013, Video colour sound, 3’43’’

Rritesja 1, 2012, Installation, plaster sculpture, 143 × 40 × 10 cm

Rritesja 2, 2014, Installation, plaster sculpture, 134 × 65 × 65 cm

STEFANO ROMANO

Quarto Movimento, (chamber edition), 2017, Performance for one person

Study For a Monument, Prek – Passé, 2017, Photography, 20 × 30 cm

Study For a Monument, Dena&Luan – Perkrahja e femrës për mashkullin, 2017, Photography, 20 × 30 cm

Study For a Monument, Adelina – Fight for solidarity, 2017, Photography, 20 × 30 cm

Study For a Monument, Jenny – Untitled – The power of bitter melon, 2017, Photography, 20 × 30 cm

Study For a Monument, Marius&Ayla – Winners, 2017, Photography, 20 × 30 cm

Study For a Monument, Ergin – Human is an object – Object is a human, 2017, Photography, 20 × 30 cm

Study For a Monument, Shabi – Pensioner, 2017, Photography, 20 × 30 cm

Study For a Monument, Voltan – Regeneration, 2017, Photography, 20 × 30 cm

Study For a Monument, Beqir – Unë, 2017, Photography, 20 × 30 cm

ABOUT ARTHOUSE

Art House è un progetto di Adrian e Melisa Paci che mira a portare nella loro città natale in Albania, Scutari, la pre-senza, le idee e i contributi di figure internazionali dell’arte contemporanea, attraverso una serie di mostre, workshop e conversazioni.L’iniziativa prende vita e si sviluppa nella casa natale di Adrian, situata nel quartiere storico della città, conce-pita come un luogo non convenzionale di incontri e dibat-titi tra artisti, studiosi, scrittori e amanti dell’arte, dove temi e problematiche dell’arte contemporanea possano essere affrontati in una dimensione intima, informale, che aiuta la comunicazione. Attraverso questa iniziativa Art House intende promuovere l’accessibilità dell’esperienza artistica, offrendo un’alternativa alle logiche dilaganti del mercato e alla retorica istituzionale.Il progetto mira anche a contribuire al decentramento della vita culturale albanese, che per molti anni ha visto la capi-tale Tirana come unico luogo designato ad attività artistiche.

Art House is a project by Adrian and Melisa Paci which aims to bring in their Albanian hometown, Shkodër, presence, ideas, and contributions by international guests working in the field of contemporary art and culture, through a circle of exhibitions, workshops, and conversations.The initiative starts and develops in the birthplace of Adrian, a house located in the old district of the city of Shkodër, and it is conceived as an unconventional place for meeting and debate between artists, scholars, writers, and art lovers, where themes and issues concerning contemporary art are examined in an intimate and friendly dimension that helps communication. Through this initiative Art House tries to emphasize the proximity of the art experience, offering an alternative to both the rampant logic of the market and the institutional rhetorics.The project also aims to contribute to the decentralization of the Albanian cultural life, which for many years saw the cap-ital Tirana as the only designated place for artistic activities.

Art House është një projekt i Adrian e Melisa Pacit i cili synon të sjellë në qytetin e tyre të lindjes, Shkodër, prezencën, idetë dhe kontributin ndërkombëtar të njerëzve që punojnë në fushën e artit bashkëkohor dhe kulturës, nëpërmjet një cikli me ekspozita, punëtori e biseda.Iniciativa nis dhe zhvillohet në vendlindjen e Adrianit, një shtëpi e vendosur në lagjen e vjetër të qytetit të Shkodrës, e cila është konceptuar si një vend jo konvencional taki- mesh dhe debatesh mes artistësh, studiuesish, shkrimtarësh dhe artdashësish, ku temat dhe çështjet që lidhen me artin bashkëkohor trajtohen në kuadrin e dimensionit intim të

shtëpise i cili ndihmon komunikimin dhe e bën atë miqësor.Përmes kësaj iniciative Art House përpiqet të theksojë afërs- inë e eksperiencës së artit, duke e ofruar si alternativë si ndaj logjikes së tregut ashtu edhe retorikës institucionale. Projekti gjithashtu kërkon të kontribuojë në decentralizimin e jetës kulturore shqiptare, e cila për shumë vite sheh kryeqytetin e saj Tiranën si hapësirën e vetme të mundshme për aktivi-tete kulturore.

81

DA UN’IDEA DI / A PROJECT BY:GIUSEPPE IANNACCONE

Mostra a cura di / Exhibition curated by:Adrian Paci, Rischa Paterlini

Con la collaborazione di / With the support of:Zef Paci

Courtesy:Gli artisti / The Artists

Stagiaire:Elena CasarottoElena Gervasoni

Comunicazione e ufficio stampa / Communication & Press Office:Lara Facco

Editing:Isabella Zamboni

Traduzioni e Copy Editor / Translation and Copy Editors:Melisa Ballata, Teresa O’Connell

Cornici / Frames:Romanò Cornici di Massimo Romanò

Trasporti / Transport:Sky Net Worldwide Express & Logistics

Accrochage:Open Care – Servizi per l’Arte

Allestimento Audio e Video / Audio and Video Display:M2F s.r.l.

Assicurazione / Insurance:Axa Art

Design:Studio Mousse

Con il patrocinio di / Under the Patronage of

Un particolare ringraziamento a Kooness per il contributo ai materiali audio e video / Special thanks to Kooness for the contribution to audio and video materials

Un particolare ringraziamento a Open Care – Servizi per l’Arte, FARE e ARKA per l’ospitalità agli artisti / Special thanks to Open Care – Servizi per l’Arte, FARE and ARKA for the the hospitality

Ringraziamenti / Thanks to:Tea CuniStefano GroszyArianna BorroniDaniela DepalmaAlessandro GuerriniRossella FarinottiJola LlogoriCarlotta Poli

Stampa / Print:Tipografia Altedo srl, Bologna

© 2018 Studio Legale Avv. Giuseppe Iannaccone e Associati, the Authors, the Artists

IN PRATICA #5 · 2018-05-30 · Ciò che mi ha spinto senza indugio a voler condividere con te...

Documents

Transcript of IN PRATICA #5 · 2018-05-30 · Ciò che mi ha spinto senza indugio a voler condividere con te...