e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese....

16
Salvatore Cadeddu e sa furriada de Palabanda Progetu finantziau de sa R.A.S. cun sa Lei Regionali 14/2006 Personàgius stòricus 2013 - Entis localis Regione Autònoma de Sardigna Regione Autonoma della Sardegna Comunu de Sàrdara Comune di Sardara

Transcript of e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese....

Page 1: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

Salvatore Cadeddu

e sa furriadade PalabandaProgetu finantziau de sa R.A.S. cun sa Lei Regionali 14/2006

Personàgius stòricus 2013 - Entis localis

Regione Autònoma de SardignaRegione Autonoma della Sardegna

Comunu de SàrdaraComune di Sardara

Page 2: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

Progetu “Salvatore Cadeddu e sa furriada de Palabanda”finantziau de sa R.A.S. cun sa Lei Regionali 14/2006Personàgius stòricus 2013 - Entis localis

Manifestazioni celebrative di figure di protagonistidella storia e della cultura della Sardegna.Anno 2013.

Imprentau in su mesi de donniasantude sa domu de imprentaArtGraf de Sàrdara

PINTURASDE IS PICIOCHEDDUSDE SA 3^ MÈDIA DE SÀRDARA

DISEGNIDEI RAGAZZIDELLA 3^ MEDIA DI SARDARA

Page 3: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

Salvatore Cadeddu

e sa furriadade Palabanda

Progetu finantziau de sa R.A.S. cun sa Lei Regionali 14/2006 Personàgius stòricus 2013 - Entis localis

- 1 -

Page 4: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

SALVATORE CADEDDU E SA CONGIURA DE PALABANDA

PREMISSA

De totu is elementus chi permitint a una comunidadi de s’arreconnoscicomente pòpulu, sa stòria e sa lìngua funt de seguru is prus fortis, chenecustus no si podit fueddai de pòpulu. Custu progetu ponit impari e cun-cordat custus duus elementus e no est po de badas chi su Comunu deSàrdara at postu aintru de su programa cosa sua s’avaloramentu de salìngua e de sa cultura sarda. Sa congiura de Palabanda ghiada de Salva-tore Cadeddu est unu de is prus pagu acontèssius connotus de sa giaipagu connota stòria nosta, est una furriada faddida e malassortada con-tras a s’abètia de su poderi piemontesu. Cadeddu e sa cambarada de in-telletualis e borghesus boliant incapas arripiti is fatus de su 28 de abrilide su 1794 arregordaus in sa Die de sa Sardigna. S’annu de sa congiurafut stau malu meda po carestia e maladias e at marcau a fogu sa memòriade is sardus: ancora in dii de oi, apustis de duxentus annus est portau adìciu “s’annu doxi”, “s’annu de su fàmini”. Is fatus contaus de PieroMarcialis in su bellu traballu de dramatizatzioni cosa sua(http://www.youtube.com/watch?v=R8PwXFLFGpE) si faint impriut-ziri, is “congiuraus”, ma a mei custu fueddu no mi praxit, ant donau savida po nci furriai unu poderi abetiosu e reatzionàriu pagu interessau asa sorti de is sardus, chi s’annu fiant morrendi de fàmini, po un’idea,sciendi ca chi no nci fessint arrennèscius iant a ai pèrdiu totu: vida esienda, sa insoru e sa de sa famìllia. Fatus chi s’arregordant ca is sardusno ant sèmpiri baliau malesas e prepotèntzias allenas chene si furriai.S’arregordat povintzas ca s’ìsula, a su contras de totu is creèntzias farsas,mancu in su tempus passau est abarrada arrimada a una banda de sa stò-ria manna europea ca candu su bentu nou de sa furriada frantzesa futlòmpiu in Sardigna iat ocasionau is fatus de sa Die e de is tres annus ri-volutzionàrius. Duncas custu progetu finantziau de sa R.A.S, fatu cunsa scola, e avalorau de sa presèntzia de Piero Marcialis, Giampaolo Sa-lice e Alessandro Biolla, creeus chi siat de importu mannu po fai a cum-prendi totu custas chistionis; ma no boleus chi custu abarrit unu fatuisulau e po contu suu. Sa scola est su logu innoi agataus is connoscèn-tzias chi sa sotziedadi cunsiderat de importu, su fatu chi inguni aintru

- 2 -

Page 5: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

no agataus sa lìngua e sa stòria nosta, bolit nai ca sa sotziedadi no cun-siderat is “cosas nostas” de importu, est a nai ca is sardus in sa scola dedomu insoru contant pagu cosa o no contant su tanti chi serbit, de surestu su programa de scola ddu lassaus detzidi a is àterus. Nosu no po-deus prus baliai totu custu. Una classi polìtiga e dirigenti cumenti si spe-tat depit fai balli is arrexonis de is sardus e s’arrespetu de is leis che sa482. Torraus gràtzias a sa R.A.S., a s’Istitutu cumprensivu de Sàrdara-S.’Èngiu, a sa dirigenti prof. Susanna Onnis, a prof. Giovanni Canargiua totu is docentis e piciocheddus de scola, sa Consulta cultura e lìnguasarda chi ant permìtiu custu progetu sperendi chi custa isperièntzia potzatfai intzeurrai in sa cuscièntzia de is sardus un’àtera idea de scola.

Tra tutti gli elementi che permettono ad una comunità di riconoscersi comepopolo, la storia e la lingua sono sicuramente i più importanti, senza di questinon è possibile parlare di popolo. Obiettivo di questo progetto è coniugarequesti due elementi, non è un caso che il Comune di Sardara abbia posto nelsuo programma la valorizzazione della lingua e della cultura sarda. La con-giura di Palabanda guidata da Salvatore Cadeddu è uno degli episodi menoconosciuti della già poco conosciuta storia sarda, è una sfortunata e fallita ri-volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppodi intellettuali e borghesi era l’estremo tentativo di ripetere le vicende del 28aprile 1794 celebrate con Sa Die de sa Sardigna. L’anno della congiura fu ter-ribile a causa di malattie e carestia e hanno marchiato a fuoco la memoria deisardi: ancora oggi, dopo duecento anni, è proverbiale “l’anno dodici”,“l’anno della fame”. Gli avvenimenti raccontati da Piero Marcialis nel suo bellavoro di drammatizzazione (http://www.youtube.com/watch?v=R8PwXFLFGpE)ci fanno rabbrividire, i “congiurati”, ma a me questa parola non piace, hanno sa-crificato la loro vita per contrastare l’ ottuso potere reazionario poco interessatoalle sorti dei sardi che in quell’anno morivano di fame, per un’idea, consapevoliche in caso di fallimento avrebbero perso ogni cosa: vita e patrimonio, loro e dellaloro famiglia. Episodi che ci ricordano che i sardi non sempre hanno sopportatomalvagità e prepotenze altrui senza reagire. Ci ricordano anche che l’isola, con-trariamente a tutte le false credenze, nemmeno in passato è rimasta ai marginidella grande storia europea, poiché il vento nuovo della rivoluzione franceseera giunto anche in Sardegna e aveva contribuito a generare i fatti de “SaDie” e dei tre successivi anni rivoluzionari. Dunque crediamo che questo pro-getto, finanziato dalla R.A.S., realizzato insieme alla scuola e impreziosito

- 3 -

Page 6: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

dalla presenza di Piero Marcialis, Giampaolo Salice e Alessandro Biolla, siadi grande importanza per far comprendere a tutti le questioni affrontate; manon vogliamo che rimanga un episodio isolato. La scuola è il luogo in cui siconcentrano le conoscenze e le competenze che la società considera impor-tanti, il fatto che ne siano escluse la nostra lingua e la nostra storia significache la società non le considera importanti, significa che i sardi per la loroscuola non sono molto importanti o non lo sono abbastanza, del resto permet-tiamo che siano gli altri a decidere i programmi scolastici. E noi questo nonpossiamo più tollerarlo. Una classe politica e dirigente degna di questo nomedeve far valere le ragioni dei sardi e il rispetto delle leggi come la legge 482.Ringraziamo la R.A.S., l’Istituto Comprensivo di Sardara-San Gavino, la di-rigente prof.ssa Susanna Onnis, il prof. Giovanni Canargiu e tutti i docenti eragazzi della scuola, la Consulta Cultura e Lingua Sarda che hanno permessodi realizzare questo progetto, sperando che questa esperienza possa far ger-mogliare nelle coscienze dei sardi una nuova idea di scuola.

- 4 -

Giampaolo PisuDelegau a sa lìngua sarda Comunu de Sàrdara

Page 7: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

In Sardigna sa carestia de su 1811-12 assimbillàt meda a sa de su 1728e 1780, chi fiant abarradas in sa memòria de sa genti. Apustis de duusannus bastanti pòburus, in su mesi de abrili e de maju de su 1811 no iatpròpiu nudda e iat fatu basca meda. In su sartu mancàt su trigu e nci fiatsèmpiri prus delincuèntzia po mori de sa misèria manna. In is biddas is

pòburus no nci dda faiantprus a bivi e si ndi andànta Casteddu. De “Su fà-mini de s’annu doxi”nd’at contau su stòricuPietro Martini, testimòn-giu de su tempus: “Spa-cendi su lori, is pòburus epovintzas chini innantisin apretu non s’agatàt,iant cumentzau a papaierba de sartu comenti a

bèstias. In Casteddu, de su mesi de friaxu, nieddu pìxidu fut su disisperu.Peri is bias is miserinus andànt sena de bistiris, sena de domu, sena decosa de papai e calincunu si morriat po su fàmini. Deu giovuneddu ddusapu connotus e no nci potzu pensai sena de spreu, a su trumentu decudd’annu, su de doxi de su sèculu, candu non nci fut prus trigu e s’ìsulafut guvernada chi peus non si podiat”. Martini arregordat is pipius mor-tus po s’epidemia de pigota e s’àcua chi mancàt e aciungit chi: “Ncifiant is baronis e is meris mannus chi s’arricànt a is palas de is pòburuse si-ndi iant liau totu is terrenus”. Duncas, a sa ruina de sa messarìtzia ea is maladias, a is abusus de is feudatàrius e, in is biddas acanta a mari,a sa timoria de is morus, s’aciungiat su guvernu piemontesu chi nuddafaiat po agiudai sa populatzioni e antzis, poniat pagamentas noas. Inprus, de su 1799 sa famìlia Reali de is Savòia biviat in Casteddu, ca inTorinu si fiant aposentaus is frantzesus: craru est chi totu is gastus fianta càrrigu de is sùdditus sardus.S’abogau Salvatore Cadeddu nascit in Casteddu in su 1747 e benit ba-tiau in sa Crèsia de Sant’Anna cun is nòminis de Salvador Miguel Joa-chin Joseph Franciscus, fillu de Giorgio e de Maria Ignazia Chicu. Sicojat cun Anna Putzu in su 1773. Bessit primu consilleri tzìvicu in su

- 5 -

Anna Altea

Page 8: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

1795 e su nòmini cosa sua est assentau in sa lista de “giacobinus” de suMarchesu de sa Planàrgia. Segretàriu de s’Universidadi e contadori desa munitzipalidadi, fut meri de unu terrenu cun domixeddas, una funtanae campus de trigu in unu logu connotu comenti a Palabanda, chi oindiiest aìnturu de s’ortu botànicu ma in su 1812 s’agatàt bessendi de su

burgu de Stampaxi conca asu sartu, acanta a unu cun-ventu de paras. Ddoi fiantputzus e matas e is ruinas des’Anfiteatru romanu. Ca-deddu faiat parti de sa bur-ghesia casteddaja chi iatghiau sa “RivolutzioniSarda” de su 1793-96, te-niat is ideas progressistas deGiovanni Maria Angioy e

de Vincenzo Sulis e comenti a meda sardus non podiat sunfriri s’artivesae sa barrosia de is piemontesus chi, po su stòricu Siotto Pintor, fiant be-nius in s’ìsula spollaus e si-ndi andànt presumius che meris bistius afesta. In su 1812, s’annu de sa congiura, fut un’òmini de prus de ses-sant’annus, arrespetau e stimau de sa genti e cun incàrrigus de primori,procuradori de sa tzidadi de s’Alighera, in prus fut rapresentanti de suStamentu Reali, chi paris a su Stamentu Eclesiàsticu e Militari formàtsu Parlamentu sardu. In Palabanda Salvatore Cadeddu s’atobiàt cun is fillus Gaetano, delegaude giustìzia, Luigi, abogau, e Efisio, su prus giòvunu, chi no at a pigaiparti a sa congiura e in is annus coranta at a bessiri presidenti de su tri-bunali de Casteddu. Ddoi fut su fradi Giovanni Cadeddu puru, tesoreride s’Universidadi, su terrabesu Giuseppe Zedda, professori universitàriuchi iat coberau 2000 scudus sardus po finantziai sa rebellia, is artisanusGiovanni Putzolu, maistu de pannu e Raimondo Sorgia, maistu de peddi,e àterus tzitadinus. Duncas abogaus e artisanus, preidis, piscadoris e pro-fessoris, chi s’atobiànt in Palabanda po arrexonai e pensai a comenti ncifai arrui su guvernu piemontesu, de s’urrei Vittorio Emanuele I a su vi-surrei Carlo Felice, òmini crueli e nemigu de is sardus: forsis s’ùrtimaocasioni po nci ddus torrai a bogai de s’ìsula po sèmpiri, dexeotu annus

- 6 -

Daria Atzori

Page 9: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

a pustis de sa “dii de sa ciapa”. Cadeddu pensàt de intrai de sa genna de Sant’Agostino su 30 de su meside ladàmini 1812, a de noti, cun s’agiudu de duus sergentis disertoris, ede ingunis a sa Marina finsas a su cuarteri de Casteddu, innoi biviant isfuntzionàrius de su guvernu. Is congiuraus punnànt po primu a s’arrestude Giacomo Pes de Villamarina, cumandanti de regimentu e responsàbilide sa seguresa de su palàtziu reali, òmini connotu po sa prepotèntzia esa ferosidadi contras a ònnia forma de opositzioni polìtiga, e de nci ponniin pasa de issu su majori Gabriele Asquer. Est una furriada manna sa chisi previdit ca in Marina e Stampaxi, sa noti, prus de otanta òminis fiantprontus. Ma is cosas no andant beni. Giai calincuna dii innantis Giro-lamo Boi de Stampaxi chistionat de sa congiura cun s’amigu Proto Me-loni, abogau fiscali. Issu narat totu a s’abogau règiu Raimondo Garauchi ndi chistionat cun s’Urrei Vittorio Emanuele I e cun Villamarina. Sucumandanti narat perou chi fiant sceti boxis e chi non fiat berus nudda. Sa noti de su 30 su paneteri Giacomo Floris movit conca a su cuarteride Villanova, innoi funt abetendi-ddu is congiuraus, ma una runda desordaus ddu frimat. Issus non si-ndi acatant de nudda e ddu lassant andaima Floris timit e torrat a furriai, seguru chi is autoridadis ant scobertutotu. Ddu narat a is cum-pàngius chi non scint a calimanu si donai e timint, caconnoscint beni is tribuna-lis spetzialis, is presonis esu trumentu chi tocat achini no arrespetat s’autori-dadi de is Savòia. Medas si-ndi fuint ma àterus abetantfinsas a mangianu, canduapubant a Villamarina. Gio-vanni Putzolu pensat de ddu sparai, nemus est de acòrdiu: cumprendintchi sa furriada est faddida, forsis ca calincunu at scoviau, forsis po ma-lasorti. Is primus a essi arrestaus funt Giovanni e Luigi Cadeddu, tziu enebodi, chi si faint cassai in domu insoru. In pagus diis ponint in presonia Sorgia, Putzolu eFloris. In Casteddu si pùblicat su manifestu chi pro-mitit 300 scudus sardus e s’impunidadi a chini at a cassai a Salvatore

- 7 -

Michela Cocco

Page 10: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

Cadeddu, a su fillu Gaetano e a is abogaus Zedda e Garau. Candu arre-stant a s’abogau Garau, sperendi in s’impunidadi, issu scòviat su nòminide Salvatore Cadeddu comente a capu de sa congiura. Su fillu Gaetanonci dda fait a lompi in Còrsica e a si sarvai, connoscit a Napoleone e siguadàngiat sa Legioni de Onori in sa batalla de Waterloo. At a bivi indisterru e no at a torrai a biri prus su babbu, is fradis e is cumpàngius de

Palabanda. Su bisu de au-todeterminatzioni e de li-bertadi po su pòpulu sistudat luegus allupau in susànguni. In Casteddu sa re-pressioni est cumentzada. Su tribunali de su regentiCasazza, cun cuàturu giu-gis de s’ Udièntzia Reali,cundennat a morti seti con-giuraus, àterus funt cun-

dennaus a su presoni a vida. Sorgia e Putzolu andant a sa furca su 13 demaju de su 1813. A Salvatore Cadeddu ddu cassant in su Sulcis, s’abo-gau cosa sua est donnu Diego Pes. S’acusa narat chi est issu unu de is“capus mannus de sa furriada”. Òmini de profetu, stimau de sa genti pos’incuru in su traballu, ddu impicant su 2 de cabudanni e agoa ddu de-gòlliant e ddu abruxant.Fut de tempus meda chi megàt de s’afortiai s’onori de sa natzioni sardae sa gana de truncai is cadenas de is dominatzionis stràngias, chi noncumprendiant e non podiant o forsis non boliant cumprendi sa stòria esa sotziedadi, su sistema econòmicu, sa cultura, sa lìngua e is abisòngiusde s’ìsula. De sa bogada de is piemontesus de su 28 de abrili de su 1794a sa furriada de Giovanni Maria Angioy finsas a sa rebellia de SalvatoreCadeddu de su 1812, su disìgiu fut sèmpiri su pròpiu: essi meris in domunosta, torrai a artziai sa conca, cun s’identidadi e sa cuscièntzia de unupòpulu. In una tella de màrmaru in s’ortu botànicu de Casteddu s’arre-gordant is òminis de Palabanda, chi fiant andaus contras a su poderipiemontesu, donendi sa vida po is deretus antigus, po una mellus giu-stìtzia e po defèndiri sa dinnidadi de is sardus: candu is sardus morriantpo sa libertadi.

- 8 -

Diego Atzori

Page 11: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

La carestia che si abbatté sulla Sardegna nel 1811-1812 fu paragonata aquelle, memorabili, del 1728 e del 1780. Dopo due annate abbastanza povere,nei mesi di aprile e maggio 1811 scarseggiarono le piogge e fece un caldo ec-cessivo. Nelle campagne mancava il grano e aumentava la delinquenza a causadella miseria diffusa. I poveri nei paesi non riuscivano a sopravvivere ed emi-gravano a Cagliari. Cosa sia stato il dramma de su fàmini de s’annu doxi èben descritto dallo storico Pietro Martini, testimone di quegli eventi: “Con-sunte le biade, i poveri e anche gente in prima non bisognosa, presero a pa-scersi, a modo di bruti, d’erbesilvestri. In Cagliari soprattuttonel febbraio cominciarono a ren-dersi frequenti scene cotanto do-lorose. Vi piombavano gli infeliciper le contrade, senza vesti, senzatetto, senza nutrimento e talunimorti per fame. Giovinetto io lividi, né posso raffigurarmelisenza raccapriccio, pensando alladesolazione di quell’anno, il dodi-cesimo del secolo in cui mancatial tutto i frumenti, l’isola fu a talecondotta che peggio non poteva”.Martini ricorda le morti dei bam-bini, causate da un’epidemia divaiolo e la mancanza d’acqua eaggiunge che “C’erano i baroni ei proprietari i quali s’erano delsangue de’ poveri ingrassati egrande parte della ricchezza ter-ritoriale avevano in sé concen-trato”. Dunque, all’agricoltura inrovina alle malattie, agli abusi baronali e, lungo le coste, alla paura per i bar-bareschi, si aggiungeva il governo piemontese, che non faceva nulla per aiu-tare la popolazione e anzi, imponeva nuove tasse. Inoltre dal 1799 la famigliaReale dei Savoia si era trasferita a Cagliari, poiché Torino era occupata daifrancesi: è chiaro che tutte le spese gravavano sui sudditi sardi. L’avvocato Salvatore Cadeddu nasce a Cagliari nel 1747 e viene battezzatonella Chiesa di Sant’Anna con i nomi di Salvador Miguel Joachin Joseph Fran-ciscus, figlio di Giorgio e di Maria Ignazia Chicu. Si sposa con Anna Putzu

- 9 -

Page 12: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

nel 1773. Diventa primo consigliere civico nel 1795 il suo nome si trova nellalista dei “giacobini” del Marchese della Planàrgia. Segretario dell’Universitàe tesoriere della municipalità, possedeva un terreno con piccole case, una fon-tana e campi di grano in un posto chiamato Palabanda, che oggi si trova al-l’interno dell’orto botanico ma nel 1812 era situato appena fuori dal quartiereStampace verso la campagna, vicino a un convento di frati. Vi si trovavanopozzi, alberi e le rovine dell’Anfiteatro romano. Cadeddu faceva parte dellaborghesia cagliaritana che aveva guidato “Sa Rivolutzioni Sarda” del 1793-96, di idee progressiste simili a quelle di Giovanni Maria Angioy e di VincenzoSulis, come tanti sardi mal sopportava l’alterigia e l’arroganza dei piemontesiche, secondo lo storico Siotto Pintor, “erano venuti ignudi e vestiti a festa sidipartivano”. Nel 1812, l’anno della congiura, era un uomo di oltre sessan-t’anni, rispettato dalla gente, rivestiva importanti cariche, procuratore dellacittà di Alghero e inoltre eraun rappresentante dello Sta-mento Reale, che con lo Sta-mento Ecclesiastico e loStamento Militare formavanoil Parlamento sardo. A Pala-banda Salvatore Cadeddu siriuniva con i figli Gaetano,delegato di giustizia, Luigi,avvocato, ed Efisio, il più gio-vane, che non parteciperà allacongiura e negli anni qua-ranta diventerà presidente del tribunale di Cagliari. C’era anche il fratelloGiovanni Cadeddu, tesoriere dell’Università, il terralbese Giuseppe Zedda,professore universitario che procurò 2000 scudi sardi per finanziare la rivolta,gli artigiani Giovanni Putzolu, sarto, e Raimondo Sorgia, conciatore, aderi-rono molti altri cittadini. Dunque avvocati e artigiani, preti, pescatori e pro-fessori, che si riunivano a Palabanda per discutere e pensare a come far cadereil governo piemontese, dal re Vittorio Emanuele I al viceré Carlo Felice, uomocrudele e nemico dei sardi: forse l’ultimo tentativo per espellerli definitiva-mente dall’isola, diciotto anni dopo de “sa dii de sa ciapa”.Cadeddu pensava di varcare la porta di Sant’Agostino nella notte del 30 otto-bre 1812, con la complicità di due sergenti disertori, e da lì alla Marina finoal quartiere di Castello, dove si erano stabiliti i funzionari del governo. I con-giurati avevano come primo scopo quello di arrestare Giacomo Pes di Villa-marina, comandante di reggimento e responsabile della sicurezza del palazzo

- 10 -

Dalila Atzori

Page 13: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

reale, uomo noto per la prepotenza e la ferocia contro ogni forma di opposi-zione politica, e di sostituirlo col maggiore Gabriele Asquer. Si trattava di unagrande insurrezione, poiché quella notte, nei quartieri di Marina e Stampace,più di ottanta persone erano pronte all’azione. Ma le cose non vanno comedevono andare. Poco prima della fine d’ottobre uno dei rappresentanti delquartiere di Stampace, Girolamo Boi, confida all’amico Proto Meloni, avvo-cato fiscale, che stava per scoppiare un’insurrezione popolare. Egli ne parlacon l’avvocato regio Raimondo Garau e questi al re Vittorio Emanuele I e alVillamarina. Il comandante però afferma che si tratta solo di notizie infondatee che di vero non vi era nulla.La notte del 30 il fornaio Giacomo Floris si dirige verso il quartiere di Villa-nova, dove lo aspettano i congiurati, ma viene fermato da una ronda di soldati.La ronda non si accorse di nulla e lo lasciano andare ma Floris preso dal pa-nico torna indietro, sicuro che le autorità hanno ormai scoperto tutto. Ne parlaai compagni che non sanno che fare e hanno paura, poiché conoscono bene itribunali speciali, le prigioni e la tortura che spetta a coloro che non rispettanol’autorità. Parte del gruppo fugge, parte attende il mattino sino a quando vieneavvistato il Villamarina. Giovanni Putzolu è deciso a sparargli ma gli altricongiurati si oppongono: capiscono che l’insurrezione è fallita, forse a causadi delatori, forse solo per sfortuna. I primi arrestati sono Giovanni e Luigi Ca-deddu, zio e nipote, che si lasciano sorprendere in casa. In pochi giorni ven-gono arrestati Sorgia,Putzolu e Floris. A Cagliariviene pubblicato un manife-sto in cui si promettono 300scudi sardi e l’impunità a chiriuscirà a catturare Salva-tore Cadeddu, suo figlioGaetano e gli avvocatiZedda e Garau. Quandol’avvocato Garau vienemesso agli arresti, sperandonell’impunità, fa il nome diSalvatore Cadeddu comecapo della congiura. Gaetano riesce a raggiungere la Corsica e a salvarsi,conoscerà Napoleone e si guadagnerà la Legione d’Onore nella battaglia diWaterloo. Vivrà da esiliato e non rivedrà mai più suo padre, i fratelli e i com-pagni di Palabanda.Il sogno d’autodeterminazione e di libertà per il popolo si spegne presto, af-

- 11 -

Page 14: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti

fogato nel sangue. A Cagliarila repressione è iniziata. Il tri-bunale del reggente Casazza,con quattro giudici dellaReale Udienza, condanna amorte sette congiurati mentrealcuni sono condannati al-l’ergastolo. Sorgia e Putzoluvengono giustiziati il 13 mag-gio 1813. Salvatore Cadedduviene catturato nel Sulcis, ilsuo avvocato è don Diego Pes. L’accusa afferma che egli è uno dei “capi eautori principali della congiura”. Uomo valoroso, stimato dalla popolazioneper l’impegno nel lavoro, viene impiccato il 2 di settembre, la testa spiccatadal busto, il corpo bruciato.Era da tempo che si rafforzava il senso d’onore della nazione sarda e la vogliadi spezzare le catene delle dominazioni straniere, che non comprendevano enon potevano o forse non volevano comprendere la storia e la società, il si-stema economico, la cultura, la lingua e le necessità dell’isola. Dalla cacciatadei piemontesi del 28 aprile 1794 all’insurrezione di Giovanni Maria Angioyfino alla ribellione di Salvatore Cadeddu del 1812, il desiderio era sempre ilmedesimo: essere padroni in casa propria, risollevare la testa, l’identità e la

coscienza di un popolo. Inuna lapide di marmo che sitrova nell’orto botanico diCagliari si ricordano gli uo-mini di Palabanda, che anda-rono contro il poterepiemontese, sacrificando lavita per riguadagnare dirittiperduti, per una migliore giu-stizia e per difendere la di-gnità dei sardi: quando isardi morivano per la libertà.

- 12 -

Alessandro BiollaSa Bèrtula Antiga

Simone Tuveri

Aurora Cera

Page 15: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti
Page 16: e sa furriada dePalabanda - comune.sardara.su.it · volta contro l’ostinato potere piemontese. Forse per Cadeddu e il suo gruppo ... e campus de trigu in unu logu connotu comenti