Bullettino - mgh-bibliothek.de fileLa Iettera del Diavolo al clero, dal secolo XII alIa Riforma 1....

59
/~ "Bullettino __ . DELL'ISTITUTO STORICO ITALIANO PER IL MEDIO EVO E ARCHIVIO MURATORIANO ROMA NELLA SEDE DELL" ISTITUTO PALAZZO BORROMINI

Transcript of Bullettino - mgh-bibliothek.de fileLa Iettera del Diavolo al clero, dal secolo XII alIa Riforma 1....

/~

"Bullettino__ .

DELL'ISTITUTO STORICO ITALIANOPER IL MEDIO EVO

E

ARCHIVIO MURATORIANO

ROMANELLA SEDE DELL" ISTITUTO

PALAZZO BORROMINI

La Iettera del Diavolo al clero,dal secolo XII alIa Riforma

1.

Una singolare fortuna, dal lontano sec. XII sin addentro gli anni.della Riforma protestante, accompagnö costantemente nellaricca einteressante molteplicita delle sue forme redazionali, quella lettera .del Diavolo ai membri della Chiesa militante, che fu certo uno deipiu caratteristici ed efficaci strumenti della pubblicistica satirica infunzion~ anticuriale e anticonventuale. Della satira ci e 'parsoopportuno, esaminare le testimonianze culturalmente piu signifi-cative (alcune delle quali, 'inedite 0 rare pubblichiamo in appendice)nel tentativo di rilevarne gli essenziali aspetti etico-religiosi, rirnastiin, sostanza inesplorati anche dopo le' pagine, filologicamente certoassai importanti, ehe alla questione ha dedicato Paul Lehmarm nelsuo titilissimo lavoro sulla parodia medievale (I). Vogliamo peraltro

(I) P. LEHMANN,Die Parodie im Mittelalter, München 19Z1, p. 8S sgg.Una prima raccolta di notizie sulle epistole infemali la dobbiamo al riformatoree storico croato MATTIA FLACIO, in sede di commento aU'Epis/ola Luciferi dalui pubblicata nel Ca/alogus testium veri/a/is, Magdeburgi [566 (za ed. Genevae1608), ehe l: la piu antica fra quelle sillogi di scriui antiromani, le quali costi-tuirono una delle piu car~tteristiche manifestazioni di storiografia confessionaledell'Europa protestante. A lui va il merito di aver rintracciato le testimonianzedelle fonti cronistiche inglesi e francesi del XII-XIII secolo. Altre notizie, soprat-tutto bibliografiche in I. A -. SCHMIDT, Dissertatio his/orico-theologica de fibriset epis/olis coelo et inftrno de/a/is, Helmstadii 1704, p. 31 sgg., e in CH. G. F.WALCH, Monimenta Medii Aevi, 4 voll., Gottingae 1757-60, Ill, p. XXXXI sgg.Nuovi documenti ci sono invece forniti da O. SCHADE, Satiren und Pasquilleaus der Rejarmationszeil, 3 voll., Hannover 1856-58, v, 11, pp. 80-84; F. No-VATI, La cronaca di Salimbene, Appendice (in Giorn. Star. lett, it., I, [883, " .

126 G. ZIP P EL

sperare ehe dalla nostra ricerca derivi qualehe luce su taluni pro-blemi di attribuzione dei testi, sinora irrisolti.

11motivo ehe e al centro del messaggio infernale - la gratitudineespressa dal demonio verso gli ecclesiastici benerneriti, con la corru-zione dei costurni, di un prodigioso ingrossarsi delle schiere dannate=-traduce sin dalle prime sue manifestazioni letterarie, in termini ama-ramente satirici, un profondo sentimento morale: quelle cuiattinge storica ragion d'essere la societä medievale del sec. XI-XII,

allerehe in essa le forze ehe promuovono piu libere istituzionicivili, impegnano anche alia lotta per una riforma della Chiesa nelIasua struttura disciplinare e nella sua vita interiore.

L'eco vivace di esigenze rinnovatrici possiamo cogliere nei primidecenni del sec. XII, in uno dei piu qualificati rappresentanti dellacontemporanea cultura claustrale inglese, singolarmente sensibilealle sollecitazioni umane e letterarie ehe gli provenivano da unaamorosa consuetudine con i classici, e insieme interessato agli irnpe-gnativi problemi di natura storico-politica: il benedettino WilliamSomerset di Malmesbury (I', il quale assai piu ehe per gli scrittiteologici e filosofici, e noto per quelle cronache che redatte in unaprosa latinamente corretta ed elegante, costiruiscono la fonte piuseria per la conoscenza del regno normanno d'Inghilterra da Gu-glielmo il Conquistatore a Stefano di Blois. Ed e appunto neisuoi Gesta regum anglerum (in cui, come nella successiva Historienovella, vivamente avvertita e la positiva grandezza dell'azione svoltain Inghilterra dalla dinastia normanna), ehe noi troviamo la piuantica testimonianza letteraria - attribuibile al I 120 circa (') - sinora

p. 4i9 sgg.); W. WA'M'ENBACH, Ueber erfundene" Briefe i" Handschriftm duMittelalters, besonders Teufelsbrieft (in Sitzungsber. der 10m. Preuss, Alad. derWiss., VIII, I 89Z, pp. 9 I-I Z3), con buone osservazioni storico-Ietterarie. Perla bibliografia particolare relativa ai singoli documenti, vedi le note successive.

(I) SU di lui v. G. W AITZ, Introduzione ad Excerpta ex WilItelmi scriptlsMalmesburie"sis historicis (in Mon. Ger. tu»: Script., t. X, p. 449sgg.).

(z) WILHELMUS MALMESBURIENSIS, Gesta rerum anglorum (in MIGNE,

Patr.Lat.; v. CLXXIX, 1. Ill, c. Z37). La data approssimativa del I no risultadalla narrazione ehe Guglielmo fa degli eventi, a Iui contemporanei, riguar- .dann il ducato di Bretagna (cf. ibid., c. z 36).

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, I'1.7

nota, riguardante la tradizione letteraria dell'epistola satanica. Varrä ('la pena di soffermard un po' sulla pagina di Guglielmo, per I'inte-resse ehe essa presenta non solo allo scopo di chiarire la natura del-l'epistola in rapporto all'ambiente sociale dal quale essa, probabil-mente, trasse la propria origine, ma anche come documento di spi-ritualitä accentuatamente umanistica in un centre, Malmesbury, ehefu certo tra i piu notevoli del mondo culturale anglo-normannoall'epoca di re Enrico I (r).

Interrompendo, nel terzo libro dei Gesta; la narrazione dellevicende bretoni per gli anni ehe precedettero la conquista inglesedi Guglielmo I, il cronista inserisce una delle sue consuete digres-'sioni a scopo edificante «< pro' utilitate legentiurn I»), alle quali ineffetti, piu ehe alle' qualitä di storico, rimase affidata nel Medioevola sua fama (2). E la paurosa, sovrannaturale avventura vissuta da unprete gaudente di Bretagna, legato da paradigmatica amicizia a unchierico della stessa risma. Giä alle prime, caustiche espressioniappare chiaramente delineato il quadro etico-sociale in cui assu-mono il loro particolare significate personaggi e sentimenti, con 'ladenuncia della corruzione ecclesiastica (qui soprattutto lamentatanella simoniaca concessione di cariche, a chi per l'etä immatura 0

per i cattivi costumi non ne sia degno): denuncia ehe nello storic~Guglielmo sarä anche strettamente connessa, aleuni anni piu tardi,alia esigenza morale da cui prenderanno ispirazione i suoi Gtstapontificum anglorum:

«De duobus derleis sociis. Erant in urbe illa [Nantes] duo cle-« rici, nondum patientibus ann is, presbiteri; id officium magis pre-

(I) Questo sovrano parve considerare il monastero uno dei pilastri deIIasua azione poIitiea nello Wiltshire. Nei primi deeenni del secolo eostrul nel-I'antico borgo di Malmesbury, per eontrastare alle mire dei vescovi, un castello;mentre a ingraziarsi i monaci egli provvide con la ricostruzione della chiesaabbaziale, ehe durante il suo regno assumerä la splendida veste architettonicanormanna, di cui si ammirano tuttora i resti imponenti.

(x) WAITZ, op. cit., P: 449; a un altro miracoloso intervento del demonio .l! ad esempio dedicate, nelle stesse Gesta rerum anglorum, 1. II, c. 204, l'episodiodella ~trega di Berkeley (<< De muliere malefica a daemonibus ab ecclesia ex-tracta &).,

128 G. ZIP P EL

«cario quam bonae vitae merito ab episcopo Iod exegerant: denique«alterius miserandus exitus superstitern instruxit, quam fuerint antea«in inferni lapsum ambo praecipites t.

Segue una sapida caratterizzazione dei due godimondo, ehe vitae studi distolsero dal fine cristiano. Il tono e ora quello garbata-mente mondano di tin umanesimo pre-quattrocentesco: si noti conquanta finezza di britannico humour e inserito il ricordo di Teren-zio (Andria, IV,. I):

« Ceterum,. quod ad scientiam litterarum tendit ita edocti, ut«aut parum aut nihil ipsis deberent artibus: a reptantibus infantiae(I rudimentis adeo iocundis amicitiae officiis aemuli ut, iuxta Comici« dictum,

c Manibus pedibusque conando, periculum etiam• Si necesse esset,' capitis pro invice~ facerent,

«Quare die quadam liberiorem animum a curis forinsecis nacti,«in secreto conclavi huiusmodi sententia, fudere: pluribus se annis, "« nunc litteris, nunc sacculi lucris mentes exercuisse nec satiasse,«magis ad distortum quam ad rectum intentas: inter haec, illum« acerbum diem sensim appropinquare qui societatis suae inextri-« cabile in vita vinculum dirurnperetj unde praeveniendum mature« ut fides, quae conglutinarat viventes, prirno mortuum comitaretur«ad manes t.

Penetrazione psicologica e felicitä d'invenzione satirica (comeIn quel ragliente «in secreto conclavi s] ehe ritroviarno in uno deiprimi rappresentanti del risveglio letterario introdotto in Inghil-terra da Guglielmo I, l'epigrammista latino Goffredo priore di Win-chester, a lungo confuso ncl Medioevo col suo modello Marziale (1)j

e che paiono anticipare i distici satirici dello SptCulum stultorum diNigellus Wireker, nei quali mezzo secolo piu tardi un mondo altret-tanto ribelle alia disciplina ascetica e raffigurato neUe divertentiavventure parigine di Brunello e degli altri derici vaganttS, suoiinseparabili compagni di baldoria: e Dona pluunt populis, et dete-

(I) TH, WUCHT, Euays on subjects connected with the literature, popular, superstitions and histM] of England in the Middle Agu, ~ voll., London 1846,vol. I, p. 178.

LA· LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. u9

« stantur avaros - Fercula multiplicant, et sine lege bibunt - Wessail« et Dringall, nee non persona secunda: - Haec tria sunt vitia quae(I comitantur eos s (I). Con le stesse tonalitä umanistiche· (di unUmanesimo ch'e medievalmente ristretto a fatto di gusto estetico_ letterario: perciö fondamentalmente diverso dalla consapevolezzacritica della filologia rinascimentale), gaie e facete, e descritto il pattofra i due compari per il quale chi di essi sopravviverä all'altro, saräda questi aiutato « infra triginta procul dubio dies s a risolvere ilcruciale problema della sopravvivenza dell'anima. Giacche esso nono-stante la condizione sacerdotale si dibatteva irrisolto, nelle loro eo-scienze, fra gli opposti termini platonici ed epicurei di una filosofiapagana, non piegata « ad rectum» dalla luce inverante della fede:

« Paciscuntur ergo ut quisquis eorum ante obiret, superstiti vel« dormienti vel vigilanti, appareret infra triginta procul dubio dies:« si fiat, edocturus quod, secundum Platonicos, mors spiritum non« extinguat, sed ad principium sui Deum tamquam e carcere emittat;« sin minus, Epicureorum sectae concedendum, qui opinantur animam« corpore solutarn in aerem evanescere, in auras effiuere. Ita data« acceptaque fide, cotidianis colloquiis sacramentum frequentabat.« Nec rnultum in rnedio, et ecce, mors repentine imminens indi-« gnantem halitum uni eorum violenter extraxit •.

Ecco appunto l'evento miracoloso, lä dove il latino elegante diGuglielmo par tradurre il racconto infernale nei modi vivaci e ironicidella satira lucianea. Di una satira, ben s'intende, ehe non ha comeoggetto gli « dei falsi e bugiardi », sebbene il clerieulus peccatore ehel'intervento soprannaturale, con la sua terribile esperienza ammoni-trice, avrä in fine il potere di avviare sull'aspro e dolce sentiero .della ascesi: il cammino lungo il quale soltanto si conquista, nellatriste~za dei tempi, la certezza dell'eterna salute per l'anima:

« Remansit alter, et serio de socii sponsione cogitans, et iam« jamque afIuturum praestolans cassa opinione triginta diebus ventos(I pavit; quibus elapsis, cum desperans aliis negotiis avocasset otium,« astitit subito vigilanti et quiddam operis molienti, vultu, qualis« solet esse morientium anima fugiente, exanguis. Tum tacentem

(I) uu, p. 180.

9 - Bld/ett. Ist. Star. - N. 70.

13° G. Z JP PE L

«vivum prior mortuus cornpellans: ' Agnoseis me?' inquit: 'Agno-s sco' respondit,' et non tantum de insolita tua turbor praesentia,«quantum de diuturna turbor absentia '. At ille, ubi tarditatems adventus excusavir, tandem ait: 'Tandem, expeditis morarume nexibus, venio: sed adventus iste tibi, si voles, erit commodus,«mihi omnino impetuosus; quippe qui, pronuntiata et acclamatae sententia, sempiternis sim deputatus suppliciis '. Cumque vivus«ad ereptionem mortui omnia sua monasteriis et egenis expen-«surum, seque dies et noctes ieiuniis et orationibus continuaturume promitterett 'Fixum est' inquit,' quod dixi, quia sine poenitentia« sunt iudicia Dei, quibus in sulphuream voraginem inferni demer-« sus sum: ibi dum rotat polus, dum pulsat litora pontus, pro cri-«minibus meis volvar; inflexibilis sententiae manet rigor, aeterna et« innumera poenarum genera comminiseens, totus modo mundus·« valitura remedia exquirat. Et ut aliquam experiaris ex meis«( innumerabilibus poenis " protendit manum sanioso ulcere stillan-«( tem et 'en', ait,' unam ex minimis, videtume tibi levis?' Cum.« levem sibi videri referret ille, curvatis in volam digitis, tres guttaS« foventis tabis super eum rnaculatus est: quarum duae tempora, .« una frontem contingentes, eutern et camem sicut ignitio cauterio«penetrarunt, foramen nucis capax efficientes. Illo rnagnitu-s dinem doloris clamore testante: ' Hoc " inquit, 'mortuum erit«in te quantum vixeris, et poenarum mearum grave documenturn« et, nisi neglexeris, salutis tuae singulare monimentum. Qua-« propter dum licet, dum mu tat ira, dum pendula Deus operitur«dementia, muta habitum, muta animum, Redonis monachus«efFectus apud sanctum Melanium ' t.

Qui I'incisiva rappresentazione delle pene infernaIi pare prean-nunciare la drarnmaticitä di certe descrizioni danresche, mentre signi-ficativa di comuni derivazioni e la puntuale corrispondenza coitemi edificanti dell'ascetico D~ contemptu mundi di Innocenzo Ill:cosl il motivo della inutile penitenza dei dannati (1. Ill, c. 3: «Eglie faceva penitenza nelI'inferno, ma poiche conoseeva ehe essa era~inutile per lui, pregava ehe fo~ annunziata ai fratelli, perehe«facessero penitenza fruttuosa in questa vita: poiche all'uomo«giova soltanto queIla penitenza, ch'egli fa mentre pub peccare t),

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 131

o l'erernitä del castigo divino (ib., c. 9) e quell'esemplare orrida penadella tabe infuocata, ehe nella predicazione medievale e motivofrequentemente prescelto ad ammonire :coloro ehe in vita sono,troppo legati ai piaceri del senso: «Duplice vendetta della came«dell'empio faranno i vermi e il fuoco, e di dentro e di fuori: ro-« dendo e bruciando il euere, rodendoe bruciando il corpo • (ib., C.2). ,Attraverso il racconto del miracolo, forse portato a Malmesburyda qualehe monaco bretone 0 normanno (e par di cogliere nel lette-rato cronista un accento di scetticismo quando, a giustificazione diun'analoga digressione egli dice (c non absurdum erit, ut opinor, sie litteris mandemus quae per omnium ora volitant s: Gesta reg. angl.,1. 11, C. 167), Guglielmo ci ha ora introdotti in terra di Francia,nell'antico monastero benedettino di S. Melanio a Nantes: e l'ecodel sermone di un devoto frate, superstiziosamente credulo nei

miracoli, ehe all'amore verso il suo chiostro lega 10 sdegno accoratocontro la corruzione dell'alto clero, dando significato di rinnova-

mento morale alla lotta ,tradizionalmente impegnata dall'abbaziacontro il vescovo, a difesa della propria autonomia giurisdizionale edisciplinare, Allargando a un tratto la denuncia all'intera classe deichierici (<< omni ,ecclesiastico coetui »), accusati di tradire con lamissione educatrice fondata sulIa dispensazione della Parola -« praedicationis incuria s - le' ragioni stesse, divine, della loroesistenza, ecco ehe il monaco fa mostrare dall'anima dannata all'a-mico dolorante, quale decisivo argomento di persuasione, la dia-bolica epistola:

«' Si dubitas' inquit, 'converti, miser, lege litteras istas ', et«simul cum dicto manum expandit tetricis notis inscriptam, in

(c quibus Sathanas et omne inferorum satelliturn rnultitudo gra-

e tias omni ecclesiastico coetui de Tartaro ernittebant, quod cum

« ipsi in nullo suis voluptatibus deessent, turn tantum numerum

«subditarum animarum paterentur ad inferna descendere praedi-e cationis incuriayquantum numquam retroacta vid~rurit saecula. '«His dictis loquentis aspectus disparuit; et audiens, omnibus, suis« per ecclesias et egenos distributis, sanctum Melanium adiit, omnes« audientes et vi dentes de sub ita conversione adrnonens, ut dicerent:

c ' Haec 'est mutatio dextrae Excelsi ' ».

G. Z IPPE L

Con piu culto distacco nella scrittura elegante del grandecronista inglese, con piu ingenua convinzione nella fantasia delpredicatore bretone, la lettera e dunque essenzialmente espres-sione e documento di ideali morali e di ' pratici risentimenti ehefurono propri del monaehesimo cluniacense, sia nell'Inghilterra diEnrico I (ed e lostesso Guglielmo a portarci nel vivo della corn-plessa, appassionante vicenda ehe vide alleati monaci e corona nellalotta da questa ingaggiata contro le aspirazioni politiche della Chiesae della nobiltä feudale (lI) sia, nello stesso torno di tempo, nellavicina Francia. :£ qui, non par dubbio, ehe l'anonimo notaro diSatana dovette vergare la prima volta, secondo i precetti dell'arsdictandi, la celebre epistola. Quando questo sia avvenuto, nonpossiamo fino ad oggi purtroppo documentare: ma e rnolto pro-babile, come appresso mostreremo, ehe non si debba risalire oltreil primo decennio del secolo, circa quell'anno I 1°9 in cui la cro-naca latina del monaco Matthew Paris fa giungere una letterasoprannaturale - questa voltau~i~'-dalle celesti armonie dell'ern-pireo, anziehe dai recessi tenebrosi del tartareo regno - sull'altaredi un prete celebrante la Messa: lettera ehe e tutta un'apocalitticadeprecazione • ad ternperandas romanas enormitates s ('1. Giacche

(I) Nel 1(39 si era avuto il drammatico arresto dei vescovi, ivi compresiil grande ministro di re Stefano, Ruggero arcivescovo di Salisbury, e I'appellodel sovrano inglese alla Santa Sede, per protestare contro la loro politica di potenzaehe si era esplicata con la costruzione di castelli e l'assoldamento di truppe, come-a Malmesbury. Quivi I'anno successivo in seguito a lotte sanguinose in cuisi inserirono anche grossi interessi feudali, il castello fu riconquistato definitiva-mente alla corona e il monastero, liberato dalla tutela dell'arcivescovo, restau-rato nella sua indipendenza disciplinare: «monachi abbatiarum, quas Rogerius• contra fas tenuerat, rege adito, antiqua privilegia et abbates habere meruerunt s .(WILHELMUS MALMESBURIENSIS, Historie nuveIJa, in Rer, Brit. M. E. &ript.;Londini 1887, v. 11, P: 500).

(z) MATI'HAEUS PARISIENSIS, Cltronica maiora, in Rer, Brit. M. E. Script."Londini 1874> v. 11, P: 135: tAnno 11°9.•. Anno quoque ~em celebris« habebatur epistola, quae dicebatur caelitus fuisse missa in manus eiusdem prae-.lati, dum missam celebraret, ad temperandas Romanorum enormitates, quae• diatim succreverunt: • Excitabitur Roma contra Romanum, et Romanus substi-«tutus Romam Romano imminuet. Alleviabuntur vires pastorum, et solatium

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, 133

ha ovviamente valore di pio espediente volto a dar credito, con lapresunta antichitä, al rniracolo, l'attribuzione nei Gesta rerum angle-rum dell'aneddoto di san Melanio agli anni ehe precedettero laspedizione di re Guglielmo in Inghilterra (1066).

Il confronto dell'epistola di Beelzebub, da W. Wattenbach sco-perta e pubblicata (I) dal codice Monacense latino 22201 (finesec. XII) ci permette anche di stabilire con sufficiente certezzarapporti di comune dipendenza letteraria, forse di testuale identitä,con la lettera satanica riassunta da William di Malmesbury: comemostra l'espressione « omnis inferorum satellltum multitudo s ehe neiGesta riecheggia la frase iniziale della ' salutatio' nell'epistola diMonaco, « Beelzebub princeps daemoniorum cum satellitlbus suis»(la metafora dei «( satelliti» non ha altro riscontro lungo tutta la tra-dizione dell'epistola); e anche l'indirizzo della lettera, « omni eccle-« siastico coetui s nella fonte cronistica, al quale corrisponde nel-l'altra l'elencazione - fatta, si direbbe, con accanita diligenza -di dignitä ecclesiastiche, secolari e conventuali. Ecco, nel suo scarnoma disinvolto latino, la brevissima lettera di Belzebü:

« Beelzebub princeps daemoniorum cum satellitibus suis, om-« ne.sque contrariae potestates, Archiepiscopis, Episcopis, .Abbatis,« Decanis, Praepositis, Presbiteris, ceterisque praelatis ecclesiae suis« amicis, tartareas salutes et inviolatae societatis federa, que dissolvi« non poterunt. Magna nobis fiducia est in amicitiavestra, caris-« simi, multumque de vobis gratulamur, quia sentite optime nobi-«( scum et que nostra sunt quaeritis, ubique tuendo atque fovendo,« quicquid ad nostrum pertinere cognosciris. Sciatis itaque vos« universitati nostrae multum fore acceptos et quod mu Ita gratiarum« actione vestra studia prosequemur, eo quod animarum multitudines« infinitae per ministerium vestrum et per exernplum vestrae con-

«eorurn erit in otio. Turbabuntur seduli et 'orabunt. •• Qui in tenebris«ambulant, ad lueern redibunt; quae erant divisa et dispersa, consolidabun-« tur •••• t. E un accorato grido di protesta eontro gli scisrni e le divisioniinterne ehe laceravano, durante il pontificato di Pasquale 11 (I099-II 18),la Chiesa romana.

(I) W. WATTE'NBACH, in Anzeiger für Kunde der deutsdun Porruit, f.

N. F., XXIX (I8h), p. 336.

G. Z IPPEL

• versationis a via veritatis abductae cotidie nobis captivae adducuntur,• unde et regni nostri potentia magnifice roboratur. Perseverate«ergo tamquam fideles et intimi nobis in amicitia nostra et in«opere quod cepistis, quia profecto congruam retributionem proe hiis omnibus vobis rependere prompti sumus •.

In una societä come quella francese dei primi dccenni del sec. XII,in piena crisi di rinnovamento dei suoi rapporti economici e politici,popolo e monaci sono le forze vive della democrazia evangelicarimaste insoddisfatte dalla riforma gregoriana e ancor piu dallevicende Conclusive della lotta per le investiture: perche, soprattutto,nella centralizzata compagine della Chiesa ehe si era venuta costi-tuendo in organismo politico-disciplinare unitario, essi s'erano vistinegare ogni partecipazione alle elezioni canoniche e all'ammini-strazione dei beni e delle entrate ecclesiastiche. Perciö accantoe contro il vasto tentativo di ricupero disciplinare e morale ehe ilcattolicesimo rornano compie mediante l'attivitä riformatrice diBemardo di Chiaravalle (affermatasi organizzativamente con l'ac-cettazione da pane delle fondazioni cluniacensi della Charta earl-tatis, I I I 8), energie rivoluzionarie trovano espressione sia nel campo:dell'alta cultura - in cui l'opera didattica e dottrinale di Abelardoassume significato storico nella difesa della libertä di ricerca, pergli impegnativi problemi della teologia e della morale s- sia .sulpiano dell'azione pratica, dove Pietro di Bruys, il monaco Enricoe le altre correnti ereticali combattono con le armi evangeliche .della predicazione, in norne di una Chiesa spirituale ehe si vuolsostituire alle istituzioni, viziate dal formalismo e dalla decadenzamorale, della Chiesa di Roma (I). Ed e proprio in questi ambientidi radicale opposizione alia gerarehia, ehe giungono a maturazionele universalistiche speranze di rinnovamento collegate a quellaspeculazione escatologica, la quale gia nella Francia del X secolöaveva trovato espressione nel grande fondatore -del movimento clu-

(I) Cf. R. MANSELLI, Studi sulk "~si~del ucolo XII, Roma 19°3,

P: 39 e sgg. L'influenza di san Bernardo eomincia a farsi sentire con tutto ilsuo vigore sulla organizzazione monastica cluniacense, in Francia, dopoil I uo(G. AMBOISE, Lu mainl!I all M"Jm-Ag~, Paris 1946, P: 83; CH. POULET, Ri-

o stoir« deI'Egliu d~ France, M"Jm-Agt, Paris 1946, p. 138 sg.).

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 13S

niacense, Oddone. Imminente e la venuta dell'Anticristo: giacchela' perversitä dei tempi e ormai tale, ehe iI drago satanico dell'Apo-calisse giovannea« con la superbia e la lussuria pervade il mondo,«contaminando rnonasteri di .santa vita, sacerdoti neIla loro sacro-«santa dignitä s (Il. AlIa condanna cli tutta la classe ecclesiastica,ehe spingerä fra breve san Bernardo a lottare contro il furore diArnaldo «in omnem ecclesiasticum ordinern s (2), ci pare ehe debbaessere sroricamente connessa anche la nascita della lettera di Satana, atestimonianza dell'attualitädella profezia apocalittica; e ehe appuntoa questa, come manifestazione originariamente caratteristica di unatteggiamento religioso rivoluzionario ed ereticale, sia legata la sue-cessiva fortuna letteraria, in Francia e in Europa, dell'epistola.

n.

Protetta da una fascinosa anonimia, la lettera infernale assumeneI corso del '200 la forma tecnicamente piu atta ad operare, con. la carica polernica della sua. satira, sopra la fantasia e la coscienzamorale di vaste masse di fedeli: essa diviene uno degli exe';'pla preferitida quanti, nel secolo ehe. vide prorompere l'ammonimento appas-sionato della predicazione, si servono di questa con. piu generosoardore come strumento di una veritä cristiana, la quale non consentele remore della p,rudenza e dell'um~no rispetto verso i potenti.della terra. Significativamente, da tale intransigenza morale trag-gono allora vitale ispirazione all'interno della stessa Chiesa mili-tante i grandi rnaestri predicatori: cosl quell'Oddone vescovo diCheriton ehe nella prima meta. del secolo in Fra~cia e in Inghilterra« ne fait pas de distinction entre les hommes vicieux, et, qu'ils appar-e tiennent aux ordres monastiques ou au clerge seculier, par~out

(I)ODDONE, Collat. I. II (in Migne, P. L., v, CXXXIII, p. 578);ttad. di R. MANSELLI, in La « Leetara super Apocalipsim. di P; di GiovanniOlioi, Roma 1955, p. 36, n, 1; al primo capitolo di quest'opera si rimandaper tutta la questione ,dell'escatologismo nell'alto Medioevo.

(2.) Cf. A. FRUGONJ, Arnaldo da Brescia; Roma 1953, P: 30.

G. Z IPPE L

«Oll il les rencontre, illes Hagelle • (I), e il contemporaneo cardinalevescovo di Tusculum, Giacomo di Virtry, il quale nella sua Hi-storla orientalis non esita a scrivere: «si aliquis igitur propter haec«predicta mihi irascitur, de seipso, quod huiuscemodi sit, videbitur« confiteri • C'). . 11Welter (3) ha ben mostrato l'importanza fonda-mentale di questi due grandi uomini di Chiesa nella storia della pre-dicazione rnedievalej e fin entro il sec. xv ai loro esempi hanno lar-gamente attinto gli innumerevoli compilatori di sermonari. NeUeparaboie scritte non molto dopo il 1219, Oddone de Ctritona com-mentava amaramente dal puIpito, la domenica 'in Albis " it dettoevangelico «Ego sum pastor bonus. (Giov. 10, 11) narrando il pro-digioso invio della lettera ad opera di Satana e cuidam archiepi-s sccpo • (4); Giacomo di Vitry, nel fervore della lotta combattutadai guelfi italiani contro Federico II, la destinava invece in unodei suoi sermoni ai prelati siciliani IS). Nell'uno ~ nell'altro, ilcontenuto della lettera e condensato nella lapidaria brevitä di unaformula. s Principes tenebrarum principibus ecclesiarum salutern.«Quia quot vobis [sunt] commissi, tot nobis [sunt] missi s: cosl nel-l'txemplum di Oddone; e con quasi identiche parole, Giacomo diVitry: « Principes tenebrarum principibus ecclesiarum. Gratias vobise referimus copiosas, quia quot sunt vobis commissi, tot sunt nobis« transrmssi t. Come si vede, la parodistica «salutatio .(dove,va notato, svanisce in quel s principibus e l'ereticaIe sapore del-l'antico «omni coetui s] e ora segulta dalla sempIice enunciazione

(I) L. H£RVIEUX, Lu fahulisus latins, IV, p. ~9.(~) ]ACOBUSDE VITIlIACO, Historia orientalis, c. 75, citata da G. Col-

vener nel commento al Bmum univtrsak dt apihus di Tommaso di Chantimpre,ed. Duaci 1603, P: 9. SuIla personalirä religiosa e letteraria di Jacques de Vitry·cf. J. TB. WELTER, L'. txtmplum. dans la /itllra/urt rl/igitUStet didactiqut duM. Agt, Paris 1927, p. 113 sgg.; circa i problemi cronologici riguardanti le sueopere: J. GR£V£N, Introduzione a Dir • txtmpla. aus den StrmontSftriaks tlcommuntsdts Jakob <tim Yitry, Heidelberg 1914, p. VII.

(3) Op. eit., p. Il3 e passim.(4) HERVIEUX,op. cit., IV, p. 289sg.: Parabola LXXII (Dominica I

post octabam Pasche secundum Johannem: 'Ego sum pastor bonus '): • De• quodam archiepiscopo et diabolo ••

(5) Extmpla of J. dt Y;lry, ed. T. F. CRAM£, London 1890, p. I.

LA LETTERA DEL DIA VOLO AL CLERO, ecc, 137

dell'icastico tema sannco, la gratitudine di Satana per l'efficacecollaborazione dei principi della Chiesa all'edificazione del suoregno. Nessuna traccia invece troviamo dell'epistola nella rnonu-mentale silloge di sermoni dovuta a Umberto di Romans (I), quintogenerale dei Domenicani (1245-65); 0 ancora nell'anonima Ta-hula exemplorum (del 1277 circa: una delle tante raccolte di para-bole, formatesi per servire alle crescenti necessitä delta predica-zione), dove pure ci si e certo rifatti ai Gesta regum anglerum qualefonte di alcuni esempi ('). Un silenzio,: ehe qui e in altre coeve rac-colte, col suo implicito conformismo pone ancor piu chiaramcntea fuoco, nel contrasto, il significate eticamente rinnovatore di quelletestimonianze. Altre, non meno caratteristiche, ci si presentanonei decenni successivi: come in quel vigoroso trattato di moraleche e il Bonum uniuersale de aplbus del dornenicano Tommaso diChantimprä PI, dove la parabola e la Iettera - la prima mutata nelIuogo e nelle circestanze del miracolo, a conferma della diffusioneraggiunta dalla leggenda (~) - offrono il pretesto a una grave, appas-sionata requisitoria: «Quantum vera sint ista, status procul dubios demonstrat ecclesiae: qui nullam superbiae, avaritiae, luxuriae, in

(I) HUMBERTUSDE ROMANIS,Sermones, Venetiis 16°3.(2.) Tabula exemplorum secundum ordinem alphabeti in Raueil d'. exempla.

compil! en France d la fin du XII- siecle, ed. WELTER, Paris 192,6. Derivano daiGesta di Guglielmo di Malmesbury gli exempla 49 e 170.

(3) THOMAS CANTIPRATANUS,Bonum universale de apibus, Duaci 162,7.L'opera fu scritta dal Chantimpre ehe fu sub-priore dei Predicatori a Lovanio,tra il 1158 e iI 1163, l'anno in cui morl (cf. Reallexikon d. Protest. Theol. u,Kirche, IX, 84)·

(4) Bonum univ., ed. cit., P: 80 (I. I, c. XX « Praelatos aberrantes reducat,«et lassos revel et »): « Clerieus quidam in synoda episcoporum praedieare com-• pulsus, angustiabatur non modicum, quidnam dignum passet coram tot prae-.latis ecclesiae praedicare. At ubi accessurus in oratione iaceret, venit ad eum• diabolus, et dixitei: • Quid angustiaris istis clericis praedicare? Dic~ eis• istud, et non aliud: - Principes infernalium tenebrarum, principes EceIesiae« salutant.: Laeti omnes nos gratias eisdem referimus, quia cum ipsis eorum• nobis afferuntur subditi et per eorum negligentiam, ad nos devolvitur totus• pariter fere mundus. . ••• Haec eadem anno ab incarnatione Domini• MCCXLVIIIfuerunt Parisiis, coram omni eIero et populo solemniter recitata t.

G. Z IPPE L

«elerids et praelatis recrpit comparationem... Si quis elericorume culpabilis de duritia verborum dictorum conqueritur, corrigat se«et contra se prolata non audiet. Si quis vero Iegentium se a«reprehensis mordaciter vitiis invenerit innocentem, non irascatur:«non indignetur rnihi, sed gaudeat vitia, de quibus conscius non. «est, in consciis reprehendi. Si quis vero indigne dicta verba tule-e rit, notabilem se reddet in dictis et veritatis planissimae detra-«ctorem • (I). Un secondo esempio, sconosciuto al Wattenbach eaI Lehmann, e nella Stella clerlcorum, raccolta quattrocentesca dinorme disciplinari per i pastori d'anime, dove la scena e posta nella .Borgogna, e il commento morale, come in tutta I'opera, vieneattinto direttamente a san Bernardo (2). In sede di narrazionecronistica invece, durante iI sec. XIII, troviamo ripetuta la primitivaIeggenda bretone-normanna di William of Malmesbury, nel celebreSptculum historialt del domenicano francese Vincenzo di Beau-vais (3). E certo nella cronaca di quest'ultimo dovette leggere l'an-

(I) Op, cit., wimm.(:) Stella c!ericorum, cuiühtt cleric» summr necessaria, Coloniae 1493 circa

(cf. HAIN, (5063): • Recordor me legisse quod accidit in Burgundia. Cum• sacerdos quidam veniret ad sinodum transiens per medium nemorum, obvium• habuit diabolum in figura hominis transfiguratum; quem cum salutasset, tra-

• didit ei litteram quamdam clausam tradendam episcopo et universis rectoribus• in ilia sinodo congregatis. Quam cum aperuisset, episcopus in praesentia• omnium fecit legi. Tenor autem illius epistolae erat iste: - Recteres tenebra-• rum rectoribus ecclesiarum salutem, Mandamus vobis et multum diligimus«vos, quia quodcumque vobis committitur, ad infernum cum magnis glomeratio-• nibus destinatis ••• t. Bem.i • Timeant clerici ministri ecclesiarum, qui in terris.• res sanctorum quas possident tarn inique gerunt, ut stipendiis quae sufficeree debeant minime contenti, superftua quibus egeni sustentari deberent, impie-« tate sacriIegii sibi detinent et in usus superbiae atque luxuriae victum pauperum• consumere non verentur, dupIici iniquitate peccantes, scilicet et quod aliena• diripiunt et sacris in suis vanitatibus et turpitudinibus abutuntur t. .

(3) VINCENTWSBELLOVACENSIS,Sptculum nillmalt, Duaci 16z4,P. 1033:« • De clerico cui socius damnatus apparuit·. GuilIelmus in Chronicis. Erant« eo tempore t (si tratta degIi avvenimenti connessi col regno di Enrico VI impe-ratore, t (106) .• -. Segue l'episodio dei preti di Nantes, riportato quasi alla let-tera dai Gtlla di Guglielmo. La cronaca universale di Vincenzo di Beauvais,O. P., che estende la lua narrazione da Abele fino all'anno US3, insieme allo

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 139

tieo aneddoto anche Salimbene, il piu geniale e gustoso dei crornsnitaliani del Duecento, che I'evento sovrannaturale e la Iettera (que-sta perö trascritta ad verbum nella redazione di Giaeomo di Vi try)volle riportare (I) per diletto del lettore e a scorno di quei ehiericicontro cui si appuntava sempre, pur nel vanificarsi delle primitiveansie escatologiche, l'intransigente insofferenza dell'antico gioachi-rnita ('): nella cui scrittura tutta filtrata dalle suggestioni della vitacortese e mondana, v'era peraltre anehe iI preannuneio, piu ehealtrove ehiaro, di un'imminente metarnorfosi dell'exemplum edifi-cante nel laieo novellare.

Ma giä nella' seconda meta del secolo, dall'aneddotica della let-teratura didattico-religiosa e delle cronistorie latine la lettera emergea vita autonorna, riassumendo il ruolo di strumento pubblicistico,di libello, ehe le era stato fin dall'origine eonnaturato. Dobbiamo Ial Wattenbach la pubblicazione della Epistola sub nomine daemonls ImISSa ad praelatos eccleslae (3), einsieme delIa falsa bolla pontificia I

Speculum naturale e alIo Speculum doctrinale fa Plirte di una trilogia enciclo-pedica (alIa quale fu aggiunto in seguito uno Speculum morale, apocrifo): cf. R. SEE-BERG, in Reallexikon. d. Prot. T. u. K., XX, 66Ssgg.

(1) Cod. Vat. lat. 7z60, f. 386 i-):« Certe antequam fratres minores et«praedicatores apparuissent in mundo, cum essent congregati clerici' saeculares«et praelati in sinodo quodam, proiectae sunt litterae in medium eorum hane«formam habentes: - Principes tenebrarum praelatis eeclesiarum gratias vobis« referimus copiosas, quia quot sunt vobis eommissi, tot sunt nobis transmissi - t.

Per Vineenw di Beauvais come fonte di Salimbene, cf. G. BERTONr, 11 Due- .

cento, Milano s, a., p. 154'(z) Sulla evoluzione morale e eulturale di Salimbene, nel maturarsi di

nuove eondizioni storiche neIla seeonda meta dei sec. XIII, cf. A. FRUGONI, inI temi de/la morte nell'affresca della China dei Discipllni a Cluson«, nel Bull.Ist. Star, Ital. M. E., n. 69 (r957), P: 186; 'la polemica antiecclesiastieadella Cronaca, in rapporto con il pensiero ereticale del tempo e studiata d~N. scrvocsr-ro, Fra Salimbene da Parma, Bari 1950, P: u6 sgg.

(3) W. WATTENBACH, Ueber erfundenen Briefe, etc., eit., Appendice,P: IlZ sgg. Alle epistole sopraricordate nel codice Palat. lat. 67z, fr. -411cv-41 S r (sec. xv) della Vaticana, fa seguito una lettera scritta, e significativo,contra l'Ordine dei Predicatori: «Epistola satyrica gallis, germanis, gottis, scottis,t dacianis, ungaris, hi~panis, et ceteris ultra~ontanis causa studiorum in domotpraedicatorum simul adunatist (ib., fr. 4Isr-416cv). Non pare ci possan~

G. ZIP PE L

ehe l'anonimo autore di quella volle darle in risposta (Rmriptumpopoe excusatorium ad d;oholum) anch'essa in chiave parodistica,interessante come primo esempio a noi noto di una corrispondenzaTerra-Inferno, che ,d'ora in poi costituirä uno dei temi predilettidella satira religiosa. Espressione di perfctta padronanza, nel suoautore, dei moduli stilistici cancellereschi oltreche della Bibbia e,indubbiamente, della contemporanea produzione letteraria ispi-rata all'esigenza della riforma religiosa, l'epistola satanica (eil papale·rescritto, ehe sotto le mentite spoglie di una difesa sviluppa, amena- .mente circostanziandoli, gli argomenti di quella) costituisce una vio- .lenta requisitoria dei vizi non solo dei prelati, ma di tutto il mondo deichierici regolari, scritta con l'intenzione di non risparmiarne nessunsettore, anche se con particolare 'Verve attacca l'ordine dei predica-tori domenicani. Essa e ora divenuta, in effetti, il piu compiutopamphlet della letteratura latina medievale. Non e qui il luogo disoffermarci, come peraltro ha giä fatto appropriatamente in sedestorico-Ietteraria il Wattenbach, sui gustosi adattamenti e le spi-ritose deformazioni, in senso parodistico e satirico, delle numerosecitazioni bibliche. Le quali, invece, potranno interessare il nostrodiscorso come storica testimonianza di un atteggiamento morale-quello ehe cl pare di poter considerare strettamente connesso con'l'esperienza religiosa del gioachimismo. L'esegesi scritturale diGioacchino da Fiore, la complessa e raffinata metodologia allego-rica delle dodici e intelligentiae s, era stato il mezzo prescelto dachi, con fede assoluta nell'imminente libertä del Regno dello Spi-rito, dalla rivelazione biblica aveva tratto la profezia di una societäcristiana trasfigurata; e un'altrettanto prodigiosa ricchezza di cita-zioni, usate simbolicamente quali preannunci profetici, troviamonegli scritti pseudo-gioachimiti ehe nati nel corso del sec. XIII dal

essere dubbi sulIa appartenenza dello scritto all'autore della corrispondenza fra ildiavolo e iJ papa; e la allusione alIa casa dove si radunano i domenicani oltremon-tani per il concilio dell'ordine, la quale allora aveva appunto sede a Bologna,sembra confortare la nostra tesi sul centro d'origine di quelle lettere. Sullaattribuzione di esse a un peraltro sconosciuto Peter Dordracensis (Peter van Dor-drecht) fatta nel codice Vindobon. lat. I 1799 (deI sec. XVI), vedi WATTENBACH,

cit., p. 103.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 141

fertile terreno della spiritualitä francescana, proponevano nuoveistanze escatologiche alle coscienze tormentate dalla sfiducia nelleistituzioni tradizionali della universale respuhlica christlana; Chiesa eImpero. E se attraverso siffatto simbolismo la grande correntedella religiosirä gioachirnita intese procedere a quella (c risoluzionernistica della tradizione biblica ed ecclesiastica» (1), ehe era armadi lotta per la preconizzata eversione della cristianitä ufficiale -quella della e lettera s evangelica -, e pur vero che la invettiva anti-monastica e anticuriale contenuta negli scritti dell'abate Gioac-.chino, costitul . il motivo conduttore di tutta una letteratura ehedirettarnente 0 indirettamente a quella s'ispirava, sin dai primi decennidel '200: come ha posto in rilievo I'Holder-Hegger (2), lacorru-zione della curia edel c1ero, accanto ai motivi escatologici dell'irn-minente venuta dell'Anticristo edella successiva Terza eta. del-l'Evangelo Eterno, costituisce un tema obbligato degli scritti pro-fetid dell'epoca. Non mi par dubbio ehe con taIi scritti si deb-bano collegare anche quelle fortunate satire antiecclesiastiche ehevanno sotto ilnorne di «Vangeli aurei I), quale l'Evangelium secundummarcas auri et argenti; la cui piu antica redazione sinora scopertarisale all'incirca a11230, agli anni appunto di maggior diffusionedel profetismo gioachimita (3). Si tratta anche qui della parodi-stica alterazione di citazioni tratte dalla Sacra Scrittura: il declinaredei tempi ehe dovrä precedere la sociale catarsi del T'erzo stato,pareaggiungere alia molteplicitä dei sensi allegorici in cui si esercitala passione . simbolistica dell'ermeneutica gioachimita, una nuovadiabolica contraffattrice (c intelligentia I), a giustificazione della sfre-nata avarizia dei chierici simoniaci, Per iquali, ad esempio, il biblicosaluto «Benedictus qui venit in nomine Domini» si trasforma in« Benedictus qui venit in nomine argent; et our; »(4). Analogamente,

(I) E. BUONAIUTI, Gioacchino da Fiore. I tempi, la vita, if messaggio, Roma1931, p. 202. .

(2) HOLDER-HEGGER, Italienische Prophetien des XIII Jahrhunderten, inNeues Archiv, XV, 1890, P: 143 sgg.

(3) LEHMANN, op. eit., p. 62.

(4) LEHMANN, Parodistische Texte, Monaco 1923, Appendice a op. eit.,p. JI.

G. ZIP PE L

nell' exordium della nostra epistola al fiducioso atto di amore rivoltodall'apostolo Paolo ai Corinzi, con il bellissimo s Superabundo gau-e dio in omni tribulatione nostra t (2 Cor., VII, 4), corrispondeil sogghigno propiziatorio di Satana ai suoi fedeli: t Superabundamust gaudio, carissimi, in operibus vestris t. Cos},ancora, nella letteraritroviamo l'esempio di quelle satiriche alterazioni di termini desi-gnanti le categorie dei chierici, ehe compaiono la prima volta nelt Pseudo-Gioacchino t e sono vivace testirnonianza, nel comico eti-mologicizzare, di presenze linguistiche derivanti da un mondo lette-rario popolare (<< generalis ecclesiae cardinales vel potius, ex avaritiae«ambitu, carpinales t 1'); e nell'epistola infernale del codice bo-dleiano: • Sed quia nomen est absonum quod rei non consonat, non«heremitae sed urbanltae proprie sunt ccnsendi .). D'altronde, l'i-gnoto autore di questa redazione, ehe gli accenni ai frati Gaudentie alia sede viterbese dei papi (2) fanno presumibilmente risalirc all'a-gitato periodo, fra il J261 (Urbano IV) e il 1278 (Nicolö 111),in cui la cattedra di Pietro fu strumento delle brame espansionisticheangioine nel Mediterraneo, da prova di una passione polemica cos1radicale, ehe anche l'ordine dei Minoriti - in quegli anni appunto .avviato, dopo la promulgazione delle bonaventuriane Costituzioninarbonesi (1260), ad espellere dal proprio seno insieme col paupe-risrno evangelico degli Spirituali, anche le istanze rivoluzionarielegate all'escatologismo gioachimitico - e da lui bollato con parole difuoco: t Fratres vero rninores viscera nostra saepe reficiunt, quia cumt adipe agnorum et incenso arieturn offerunt nobis sacrificium me-t dullatum, quorum cuncta opera fermentantur fermento Phari-·41 seorum t. E si legge nel Rescriptum excusatorium papae ad dia-bolum: « ..• ex quibus inferre niteris eos qui carni cogunt servire41 spiritum, spirituales non esse homines t. Partecipe degli idealidi riforma morale del gioachimismo francescano, da queste il

(I) IDEM, Dir Parodie etc., P: 61.(z) Nel cod •. Reims U7 S (1043-743), da cui trascrive il Wattenbach, la

pseudo-bolla pontificia termina come segue: c Datum in ri/~rbinopalacio, vino«malvisino morsoris madidato palate, a. D. millesimo centesimo nono t. Dovela data 11°9, evidentemente falsa, trova tuttavia non casuale riscontro con quelladelIa cronaca compilata da Matteo Paris. ~ .

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 143

nostro personaggio si distacca per un vivace. atteggiamento anti-.istituzionale: piu mordente ancora della satira .anri-rninorita e quellacontro l'ordine domenicano, politicamente centrato nelle sue am-bizioni di monopolio culturale e insieme di dominio sociale: ehuncpopulum profundi sermonis et. prudentem, eloquii rnistici supe-«re~inentem habere scientiam scriptitas [Beelzebub], Dominie turrim David mille munire clipeis et cunctas illustrare ecclesias.« Sed idrum prodis aculeo, dum velut inflatum et avidurn honorise primas in synagogis amare cathedras et nido in arduis posito, supra« se in mirabilibus ambulare sugillas..... »; mentre il papavieneassimilato, neUe sue pretese di primato temporale, all'islamico califfo_J(<< Magnus mundi monarcha, christicularum Calipha »), Il Wat-tenbach collega erroneamente la corrispondenza con gli ambientidomenicani, dando la preferenza - per ragioni linguistiche, di pre-senze lessicali influenzate dal volgare, .- a quelli di Francia e diItalia, e piu a questi ehe ai primi (lI. Ma l'asserita propensionedeidegeneri seguaci di Francesco per i piaceri della mensa, nonconsente incertezze in materia di geografia gastronomica ! « De come-« dendis etiam lacticiniis et lasangiis, tortis et tartis, artocleis et« raviolis, ovis quoque lixis et frixis, arsis et farsis et perditis, duris«et tremulis, atque cum oleo porcino conditis potagiis, istud novi-« tiorum privilegium ad professos qui annum etatis sue necdum. « complevere tricesimum, paterna compassione protendimus, neeeobstare eis omnino volumus, quicquid contra hoc saneire prae-« sumpserit custos vel primipilarius, gardinarius vel discretus, quorumCl statuta contraria ex nunc iniquaproferimus et velut temeraria« reprobamus »: l'amena difesa dei professi minoriti, ehe fino ai tren-t'anni vengono ammessi dalla paterna sollecitudine del pontefice adusufruire dei loro naturali diritti giovanili, ci introduce - e si trattalinguisticamente, per la sua antichitä, di testimonianza interessante -. in un mondo gastronomico e dialettale prevalentemente erniliano

(<< artoclei I), « tartis et tortis », «ravioli '), « lixis et frixis e) (2). E ci

(I) WATTENBACH, Ueber trfundenen Briefe, etc., cit., p•. 103·(z) Cf. in proposito P. SELLA, Glossario latina-emiliano, Citta del Vati-

cano 1937.

G. ZIP P EL

sembra difficile di ammettere, nonehe una sua paternitä domenicana(la lode diabolica al primato culturale dei predicatori non ha nel-I'evidente ironia, meno sostanza di satira delle accuse di lussuria eavarizia lanciate contro il clero secolare, 0 di intcmperante golo-sitä all'ordine francescano), la provenienza dell'epistolario da am-bienti ecclesiastici, sia regolari sia secolari. Perehe non la visione .escatologica di una societä ascetico-rnonastica costituisce il sottin-teso ideale dell'invettiva, qual'e vagheggiata dal (C pauperismo s degliSpirituali, perseguitati dalla Curia in questi anni ehe vedono la con-danna del concilio lionese (1274), 0 anche dal domenicano PietroMartire; ma piuttosto la concezione di una ccrenovatio s cristiananello spirito del laicismo comunale borghese, ehe pare anticiparenelIa rivendicazione della positivitä etico-sociale del matrirnonio,l'Umanesimo quattrocentesco del circolo fiorentino e di LorenzoValla. e Porro in ordine Gaudentium ne extendas manum, eo(I quod timeas Dominum: qui animis corporibusque curandis salu-(C briter institutus, per horam orationibus, per moram vacat ample-(I xibus, suam visitans sine peccato speciern, dum reddit uxoribus(C debitum, et augens in cultu latriam, dum solvit Deo quod est Dei(C tributum •. II riconoscimento giuridico (avvenuto, ad opera diUrbano IV, nel 1261) di quell'ordine dei Mi/ittl GaudmttS, ehevollero portare la pace di Dio fra le opposte fazioni guelfe e ghi-belline in Bologna e ehe accanto ai conventuali e ai chierici seco-Iari ammise nelle sue file i cavalieri coniugati, e I'unico atto di magi-stero disciplinare papale ehe significativamente suonava approva-zione da parte del nostro autore. Esso e l'eco di passioni recenti, eheinsieme alia invettiva contro l'aviditä del clero secolare (1), ci porta

(I) «In templo Veneris, deae vestrae, cultui venereo incumbentes, super• eius aras offertis ferventissime vota vestra. Mammonam autem iniquitatis, vel• etiam aequitatis undecumque potestis a dextris et a sinistris, per fas et nefas,• per infamiam et bonam famam extorquentes, in nostrum convertitis holocaustum.• lam quoque per vos omnis religio obtemperat s (Epistula sub nomln« darmonismilia ad praelato« ecclesiae, ed, WA'M'ENBACH, cit., P: 10f) e di rinforzo, concomica icasticitä, iI klenplum papar excusatorium : e Primum quidem saecu-e laribus clericis, quibus lubricum carnis imponis cum freno pudoris, camum adi-• mis honestatis, ut sese videlicet nee caste in clamculo, nec caute contineant in

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. IfS

a vivo contatto col risentimento popoIare contro le «( libertä » eccle-siastiche della « exosa ecclesia romana », contro decime e privilegigiurisdizionali: risentimento dal quale scaturisce nelle cittä italianela trasforrnazione dei conflitti politico-sociali in religiosi. Nonci meraviglieremmo perciö se questa volta l'epistola infernale fossestata stilata suIlo scrittoio di uno di quei notai, ehe nella inquietasocietä cornunale bolognese del secondo Duecento, sono fra i piu. ripici rappresentanti' della nuova cultura non soltanto scientifica-mente impegnata, col diritro, a soddisfare le complesse esigenzetecnico-economiche della collettivitä, ma permeata anche nelleespressioni - quali quella dello stilnovismo - di una rinnovata civiltäletteraria, di universalistiche speranze di catarsi etico-sociale. In chesi esprimeva la consapevolezza della classe intellettuale ehe miravaormai a sostituirsi a quella tradizionale ecclesiastica, in spirito diautonomia, nei compiti di direzione sociale,

Ill.

«( Et venit unus de septem angelis, qui habebant septem phialas,((et locutus est mecurn, dicens: Veni, ostendam tibi damnationem«( meretricis magnae, quae sedet super aquas multas,

«( Cum qua fornicati sunt reges terrae, et inebriati sunt qui inha-«( bitant terram de vino prostitutionis eius.••

«( Et in fronte eius nomen scriptum: Mysterium: Babylori ma-«( gna, mater fornicationum, et abominationum terrae» (Apocal. 17,1-2,5)·

L'apocalittica invettiva risuona nella parola appassionata di Fra-ticelli e Poveri Evangelid ehe 1'«( uso povero », la povertä apostolicada essi praticata con santo zelo hanno trasformato in manifesto pro-grammatico per la lotta ehe nella prima meta del '300 li impegna

«aperto, sed filias hominum puleras et teneras, haetenus velut peregrinas et« advenas in atrium interius solurn tempore temptationis admissas, nunc sibi palam«panifieas faciunt et focarias, cum quibus luxuriose vivendo rerum substantias«distrahunt, etc .• (ibid., p. 106)

10 - Bullett, 1st. Stor, - N. 70.

G ZIPPEL

contro la curia avignonese, fornendo anni ideologiche ai monarchiehe combattono sul piano giuridico e politico per strappare privilegiad abati, vescovi e pontefici nello sforzo di dar vita ad autonomiee~c1esiastiche nazionali. Ma la cattivitä babilonese della Chiesaalimenta ovunque la reazione anticuriale, Cosicche la Leetarasuper Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi, con la denuncia dellapersecuzione ad opera della «Chiesa carnale ., mtretri,x et Babylon,della regola francescana ehe e (I unum et idem cum Evangclio Ch ri-(I sti ., puö fornire taluni motivi di persuasione profonda alia stessaCaterina da Siena, guidandone il fenno proposito di lotta per il rin-novamento della Chiesa, cosl grandemente amata. 0 ancora possiamoindividuarla come sostanza polemica negli scritti di uno fra i mag-

I' giori e~nenti dell'intellettualitä cister~ense alia m:~ del sec. XIV,

i quel P;erre de Ceffons, monaco a Clau'vaux,. ehe msieme al con-. temporaneo Giovanni di Mirecourt appartiene di diritto alia cul-

tura europea del tempo; ed e l'autore, fra l'altro, anche della famo-sissima Epistola Lucifer; (l).-t~erito recente di D. Trapp l'aver proposto all'attenzionedegIi studiosi la personalitä finora sconosciuta di questo monacoIetterato, sottolineando I'interesse ehe le sue opere (rimaste dimen-ticate nel fondo manoscritti della biblioteca di Troyes, erede dellacospicua ereditä claravallense) presentano per la penetrazione degliideali umanistici nell'ambiente francese C'). Ma senza dubbio nonmerita minore attenzione la profonda sensibilitä con cui il Ceffonssi e accostato alle idee religiose e filosofiche del' 300: ce 10confennala lettura di opere come il Ctnt;logium, dove il Dialogus inter Pt-trum et JtSum Christum propone una concezione della (I renovatio ,.

(I) Testo nella redazione originaria del Ceffons, da! cod. Troyes 930, ripro-dotto in Appendice (I); per notizie bibliograliche cf. p. us. n, I. Qui si ricor- .dano l'attribuzione dell'epistola a Nicola di Oresme, a lungo prevalsa sull'autoritädel Flacio (ma contro di essa gill E. AMANN, articolo Oresm« in Diet. de Thiol.Calk., t. XI, col. 1410) e l'altra piu recente a Heinrich von Langenstein, pro.posta da O. HAIlTWIG (H. von L., Marburg 1857, pp. 8-13 deU'Appendice) eaccolta anche da! Wattenbach oltreche, con riserva, dal Lehmann.

(1) D. TRAPP, Peler Cefftms of Cla;r<fXlUX,in RerknThes de Thiol. anr1. et mid., t. XXIV (1957), p. 101 sgg. . _JJ.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 147

perenne da attuarsi mediante il connubio fra ciceroniana retorica eVangelo (I), in cui la problematica dell'Umanesimo cristiano (e conessa la dottrina deIl'accordo Cicerone-Agostino) ehe il Petrarca del Desui ipsius et multorum ignorantia Porta a contatto con la Franeia di,Avignone, e condotta a conclusioni ehe anticipano nell'affermazione diuna universale e progressiva rivelazione divina, le note tesi del Cusanoe deIl'Aecademia pIatonica fiorentina (<< A nobis oeeulte scaturiunt«omnium scientiarum, cunctarurnque veterurn manaverunt verita~«turn fluenta .• ; et quae prospicitur veritas, veIut iam senii respersa(t canirie, fidelium nostrorum disserti~s iuvenescat in menribus s:cod. Troyes 930, f. 46 r). Cosl anehe il 'Confessionale Petri del1348 ehe fu colpito ,da eondanna canonica, affronta con grandespregiudicatezza il tema delIa confessione - su esso si appuntavanoin quegli anni da parte spirituale gli attacehi al magistero sacerdo-tale deIla Chiesa, come mostrano le frequenti deliberazioni conciliar]avutesi durante il pontificato di Clemente VI (') -, rivelando la pro- 'pensione del suo autore verso la soluzione anti-istituzionale, per laquale efficaee e solo il rapporto diretto, realizzantesi nell'inrimitädella coscienza per la liberatriee contritio cordis, fra l'uomo e Dio (3).

Non sorprende perciö l'affermazione del Ceffons ehe « non est fides« corrigenda per 'paparn.'.. quod non potest earn corrigere, iuste.« asserendo seu determinando oppositum fidei catholicae 'esse ve-« rum(4) I). Chiaramente avvertibile, invece, e l'influenza di quella ri-vendicazione della libertä cristiana contro la papale plenitudo potestatis,

(I) «Hie noseas, Petre, quod a Nobis [J. Christo] veracis originaliter docu-«menta prodiere rhetoricae s (cod. Troyes 930, f-.45v). ,

(2) Cf. C. J. HEFELE, Hlstoire des Condles, trad. H. Leclerq, Paris 19 I 5,t. VI, par .. 11, p. 907 (Costituzioni di Ernesto di Pardubitz, metropolita di"Boemia, art. 59) e p. 9 I J (Costituzioni di Guido, eardinale di S. Sabina, del 1350,

art. 4).

Cl) PETRUS OE CEFFONIA, Soliloquia JeU medltationes, de quadam defini-tione ad /zonoremDei gloriosi (Confessionale Petri), in cod. Troyes 930, f. 79v sgg.Si vedano i primi capitoli dell'opera, dove gli argomenti degli avversari dellaconfessione auricolare sono esposti con larghezza di testimonianze scritturalie lasciano trasparire la evidente partecipazione morale dell'autore.

(4) ID., De potestate pontificis parvum decretso», dal cod. Troyes 930,f. 90v.

G. Z I PPE L

ehe costituiva l'ereditä spirituale del francescano Guglielmo d'O-ckam della vigorosa protesta culturale da lui formulata in occa-sione del drammatico scontro con papa Giovanni XXII, vent'anniprima. Alla luce di questi atteggiamenti, 10 studio dell'opera diPierre de Ceffons poträ aprire interessanti prospettive all'indaginedei rapporti fra Umanesimo e religiositä francescana, cos} comeessi dovettero concretamente delincarsi alla loro origine nellasituazione determinata dall'esilio avignoncse dei papi, il qualeriproponeva alle coscienze il problema degli istituti tradizionali.

Non dunque abile esercitazione letteraria, pretesto a una sortadi apologetica cattolica e la Epistola Laiifer! del certosino francese,come vuole il Trapp: «'Vith Lucifers Letter, I352, the stage is«set for the Centilogium, 1353, where under the penname of Jesus-«Christ, Ceffons addresses to all the prelates cautioning them aga-e inst the Epistola Luciferi, which ht rtfuttS word hy word. (I),

Al contrario, il Centilogio vuol ben essere la precisa conferma - sullabase di una vasta argomentazione scritturale, canonistica 0 umani-sticamente desunta dagli autori classici - per bocca dello stesso Cristoe tramite il notaio-profeta Ceffons, delle accuse formulate da Satanacontro la Chiesa d'Avignone; e lussuria, simonia, ipocrisia, vi sonoevidentemente considerati come gli aspetti attuali di una corru-zione ecclesiastica contro la quale, a rinforzare la virtu didattico-pedagogica della minaccia infernale, viene fatto intervenire il piugrave ammonimento della divina Parola (2). Perfettamente cali-brata nelle sue parti, sapientemente stilata secondo le norme dellaretorica epistolare, e la lettera di Lucifero. Solenne nell'ampio ritmodella «salutatio. (<< Lucifer, princeps tenebrarum, tristitia regens pro-«fundi Acherontis imperia, dux Herebi, rex Inferni, rectorquee Gehennae, universis sociis regni nostri, filiis superbiae, praecipuee modernae ecclesiae principibus, de qua noster adversarius Jesus

(I) D. TRAPP, op. cit., p. II7.(z) Cosl infatti Cristo si esprime, ad esempio, sulla simonia: c Quantum

c autem ad simoniam ••• quoniam vobis etiam ascribere molitur Sathan, notetisc quod hoc peccatum a mago Simone debent tanquam haeresim detestabilem«sanctiones abhorrere canonicae, unde extant testimonia.... (Centilogium,c. XXIII cD~ Simonia., f. _26 r).

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 149

« Christus per prophetam predixit 'Odivi ecclesiam malignantium "« salutem »), suasiva' nell'« exordium », chiara e brillante nella espo-sizi~ne dei fatti con la « narratio», incisiva nelle sue richieste nella« petitio» ed efficace ne! prospettare i vantaggi ehe dall'adempimentodi quelle deriveranno al destinatario, nella «conclusio &: come vuole,ad esempio, l'Ars dictandi di Tommaso da Capua (1). Essa perciöapparve ai contemporanei e alle generazioni successive, nella finis-sima e coerente tessitura dell'invenzione parodistica, il modelloinsuperabile di satira anticuriale: testimoni ne sono una vasta tradi-zione scritta e a stampa, le numerose imitazioni, I contemporaneivi trovarono per parte loro esemplarmente raffigurata quell'Avi-gnone papale, ehe costituiva il termine di confronto obbligato delloro corrucciato amore per la Chiesa: ~osl in quella ehe pare la vivadescrizione della raffinata e gaudente societä ehe viveva secondole norme non certo evangeliche del « viver cortese » nella « seconda«Roma », di recente acquistata agli Angib da papa Clernente VI(80.000 fiorini d'oro tolti ai poveri di Cristo!) e da lui dotata displendide dimore preIatizie e col palazzo N uovo, di una sontuosareggia: «Bona autem quae aut violenter rapitis, vel per abusionem«dolose surripitis, seu fallaciter extorquetis aut falso titulo possidetis,«quae pro sustentatione pauperum (quos odimus) fuerunt antiquitus«irrogata, in usus vobis placitos expenditis: unde meretricum ete lenonum turbas nutritis, cum quibus pompatice equitantes veluti«magni principes inceditis, aliter. quam illi pauperes sacerdotes« ecclesiae primitivae; vobis aedificatis palatia, omni amoenitate et« pulchritudine spectabilia; comeditis cibaria et bibitis vina, omnis curiositate et laecacitate exquisita, thesauros coacervatis infini-«tos, non sicut ilIe qui dicebat ' Aurum et argentum non est me-«cum " vos aurea saecula reposcitis. 0 societas gratissima, nobiseolim per prophetam promissa, et ab illis priscis temporibus anti-e quirus reprobata, dum te Johannes vocavit sinagogam Sathanae«et te designavit per rneretricern magnam ... &. E sulIa porta de!

(I) .Cf. Die «Ars die/andi. des Thomas von Capua, 00. crit. di E. HELLER,Heidelberg 19Z9, in Sitzunglber. der Heidelberg, Akadem. der Will.,_ Plzi/. u.Hilt. Klasse, J. 19z8-z9, p. 16 sgg.

G. Z I PPE L

-palazzo di un cardinale ad Avignone, narra Matteo di Neuenburg (I',venne affissa l'Epistola Lucifer; ch'era aneora vivo papa Clemente,destando enorme scalpore; l'eco ne giunse fino in Italia, a Firenze,dove il cronlsta Matteo Villani riportö con partecipe compiacimentoanche iI contenuto dell'invettiva (", ehe e sempre anonima, Pietrodi Ceffons, era riuscito, molto probabilmente, a farla franca.

(I) MATHIA$ VOM NEUENBURC, Chron;con, in Atl'Uig" für Kunde desdell/sdml Yoruil,XVI (1869), pp. 9-11•

(z) TI racconto di Mattco Villani s'inserisce nella vicenda diplomatica ehe,dopo l'irruente dilagare delle armi viscontee in Lombardia ed Emilia, si era apertaalia fine dei I 3S I al1a corte avignonese dei papi fra i rappresentanti delle guelfecittä toscane e quelli del grande arcivescovo Giovanni (divenuto • regulus superc Lombardis .), per concludersi l'anno seguente con la sostanziale vittoria di que-st'ultimo: giacchC in cambio di Bologna sacrificata agli interessi ternporali delPapate, il VISCOntiotteneva da Clemente VI un prezioso riconoscimento defactoalia costituzione del principato, La lettera di Lucifero al papa (una delle. moltec copie t, cl fa sapere Mattco, diffusesi nell'Europa cristiana subito dopo la suacomparsa in Avignone), si colora qui di passione comunale assumendo inaspetta-tamente il ruolo, nella prosa arguta e penetrante del cronista fiorentino, di unatrovata pubblicistica della cancelleria arcivescovile, per service da pedina nelserrate giuoco politico ehe ai primi del I l SI si andava svolgendo nella curia diAvignone: c Di una lettera ehe fu trovata in concistoro di papa. Essendo perc 10papa e per i cardinali molto innanzi il processo contro aII'arcivescovo di Mi-.lano, una lettera fu trovata in concistoro, la quale non si pote sapere chi la vi• recasse, ma uno dei cardinali la Iasciö cadere avvisatamente in occulto: la let-• tera venne alle mani del papa, e la fece leggere in .concistoro. La lettera erac d'alto dittato, simulata da parte del prencipe delle tenebre al suo vicano papac elemente e ai suoi cardinali, ricordando i privati e comuni peccati di catuno,• ne' quali li commendava a1tamente nel suo cospetto, e confortavali in quelle.operazioni, acciocche pienamente meritassono la grazia del suo Regno: avvi-.lendo e vituperando la vita povera e la dottrina apostolica, la quale come lu~i• vicari eglino aveano in odio e ripugnavano, ma non ferventemente ne' loroc ammaestramenti come nell'opere, per la qual cosa li riprendeva ed ammonivac ehe se ne correggessono, acciocche li ponesse per loro merito in maggiare stato• nel suo regno. La lettera toCto molto ebene i vizi de' nostri paston di santa• Chiesa,e per questo molte copie se ne sparsono tra' cristiani. Per molti fu• tenuto fosse operazione dell'arcivescovo di Milano, aIlora nbello di santa Chiesa,• potentissimo tiranno, acciocche manifestati i vizi dei paston si. dovessono piu. c tollerare i luoi difetti, manifesti a tutti i cristiani. Ma il papa e i cardinali• poco se ne curarono, come per l'innanzi l'operazioni si dimostreranno t. (MAT-

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, 1St

.Nei decenni successivi, e soprattutto du~nte il Grande Scisma,. Lucifero - ehe una sicura irnrnunitä protegge dalle minacee inqui-sitoriali - assolve il compito di diffondere le accuse piu roventi con-tro il clero, eistanze radicali di riforma disciplinare. Interessante,in questo senso, il Serma de quoli!J__~t.statu ho"!!,!z:m (nel codice Vati-cano latino 804, contenent~ una silloge di scdtti' appartenenti al-I'epoca dello Seisma), che il Novati (I) confuse con la epistola delCeffons. Di questa il Sermo e invece una spiritosa parafrasi, in cui,l'anonimo autore (francese,come mostra I'uso non infrequente diquel volgare) introdusse ';~~h~--vaste digressioni riferentisi alla eon-dizione dei chierici seeolari e regolari, dove e avvertibile l'eco disentimenti e di preoccupazioni morali ehe furono largamente con-divisi dalla societä cristiana nel periodo dello'Scisma. Nella dene-gazione ai monad del magistero confessionale (<< Vos enim non« estis pastores, sed fures et latrones. Nam non per ostium sed« aliunde aseenditis in ovile ovium, vobis usurpantes quod ad vos mi-« nime spectat, maxime quemlibet quoeumque vinculo ligatum absol-« vere »: Serma, in cod. Vat. lat. 804, f. 271 r), nella eonsiderazionedel sacramento come di un dono carismatico istituito da Dio pergli eletti, dalla cui amministrazione debbono essere allontanati ipreti indegni di amministrarli e quanti, in stato di peccato mortale, .appartengono alla «Chiesa carnale s (<<. Vos namque immerite« et. negligenter sacrarnentorum usum quemadmodum -in abusum«,convertitis: sacramenta namque per Christum sunt data et

TEO VILLANI, Cronica,OO. I. MOUTIER, Firenze Ih5, t. 1,1. 11 c. 48, P: 2,52,)•. L'atteggiamento della curia, dimentica dell'aiuto avuto ,dalla Lega guelfa nellalotta contro l'arcivescovo, dovette suscitare quel forte risentimento anticurialenell'animo dei fiorentini, ehe piu tardi esploderä nella guerra degIi Otto Santi, 00ora cogIiamo nella sua genesi, per effetto dell'umiIiazione sofferta ad Avignone:« Il papa non ostante ciö [le offese fatte a lui e alIa Lega guelfa dall'arcivescovo«di Milano] favoreggiava oltre al modo onesto la causa del tiranno,onde per«alcuno cardinale ne fu cortesemente ripresoj a costui e agli altri cardinali ehe«mostravano in concistoro di essere zelanti dell'onore di santa Chiesa, proce-«dendo il tempo, coll'ingegno e con rarte e co' doni furono racchiuse le bocche,«e aperte le lingue in suo favore, sieche ultimamente pervenne alla sua inten-« zione. (ibid., c. 66, p. 2,81).

(I) Op. cit., p. 419 n. I.

G. Z IPPE L

• pro fidelibus instiruta; vos autern indifferenter usurariis publi-• cis (I', maleficis scismaticis etiam quibuscumque advenientibus,• datis t: ib., f. 271 v), e evidente l'inAusso di quella concezioneecclesiastica ehe trovö espressione nelle dottrine -ereticali di Wicliffe di Hus, e contro la quale, dalle condanne del Sinodo di Oxforddel 1382 a quelle del Concilio generale di Costanza, la Chiesa diRoma si trovö impegnata in un'aspra lotta a difesa delle posizioniistituzionali tradizionali. Professione di ussitismo edel resto oraanehe la identificazione, nella Epistola Luciftri e nel Sermo, dellaChiesa rornana con la meretrix magna dell'Apocalissi, e l'appellativoehe le viene dato di • Sinagoga Satanae t: Giovanni di Torrecre-mata ehe nelle sue Rtprobat;(J1ItJXX?lII articulorum quos tenenthatrttiei husiti li annovera fra le proposizioni diffuse fra gli ereticidi Moldavia, ne sottoIinea anche la provenienza dalle dottrine wi-clevite condannate a Costanza (.,. Cosl, documento vivo delleaspirazioni di rinnovamento ab imis della Chiesa ehe furono alloralegate alle teorie del conciliarismo, appare la nota Epistola diaboli .

';-Ltviathonche l'audace teologo occamista e riformatore Pietro~d'AiIly scrisse, probabiImente, l'anno (3) del suo dottorato pariginoI~(1381). In essa la invettiva contro quanti per viltä e per opportu-nismo si adattano alia corruzione dei costumi, con do rendendosiresponsabili del perpetuarsi dello scisma, assume toni di autentica

(I) San zioni canoniche contra •l'usura vengono comminate con particolarefrequenza nei sinodi ehe si succcdono nella seconda metä del sec. XIV; quellepresieduto it ~4 agosto 1378 da Ugo 11, arcivescovo di Benevento, dedicö al pec-cato colpito di scomunica quattro speciali capitoli (cf. HEFELE, op. cit., vol. VI,t. 2, p. 1393 ag.).

(2) «XXII articulus: Ecdesiam romanam vocant sinagogam Sathanae.«Iste error fuit hereticorum valdensium et Constantie inter errores Johannis« Widef per venerabilem ecclesiam condemnatus tamquam erroneus et here-«ticus, multiplici ex capite. Est enim contra illud Math. VI. - Tu es' Petrus«et super hanc petram edificabo ecdesiam meam -. XXIII articulus: Dicunt«quod Romanus pontifex est meretrix magna et omnes viri eccIesiastici una·«cum summo pontifice sunt meretrices. (cod. Vat. lat. 916, f. 89 r).

(3) L. SALEMBIER,L~ cardinal P. d'A., Turcoing '932, p. 58. Contratale datazione aveva soUevato obbiezioni A. KNEER, Di~ Entst~1zungdn' hImti-liarm Tlzrorir, Roma 1893, p. 28.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, 153

convinzione morale: «Quid vobis et generali concilio? Quia, in-quiunt, isti scribae et pharisaei et ipocritae pleni omni spurcitia«et iniquitate diviserunt ecclesiam Christi et tunicam eius incon-«( sutilern, quam nullo modo crucifixores eius scindere praesumpse-«( runt, vel timore viIi subversi, vel foeda cupiditate corrupti earns crudelissime laniarunt s (I). E conferrna, nei prirni anni del '400,del carattere di carnpione della crociata antiscismatica assunto dalDiavolo e anche la non meno nota lettera inviata da Satanaal celebreGiovanni Dominici, quand'era deus ex machlna della diplomaziadi papa Gregorio XII e come tale oggetto di vivo sdegno da partedei conciliaristi, ed anche di odio partigianamente interessato neiseguaci di Benedetto XIII, l'antipapa. A uno di questi ultimi e 1forse dovuta la Epistola Sathanae ('), anch'essa modellata sulla Epi-stola Lucifer; del, 1351, ma concepita soltanto nei termini di un IIibello diffamatorio, aI quale iI suo autore (per esso iI norne del notaio \Pegaletti, fatto da Sauerland Ill, appare il piu attendibile) non seppe

(I) PETRUSDEALLIACO,Epis/ola diaboli Leviathan, pubbl. in P. TSCH::=--JCKERT, P. 'Von A., Gotha 18n, Append. V, p. 18. l

(~) Anche questa Iettera fu piu volte stampata, talora in unione con quella ,del Ceffons (cosl 10" ScHMID, in Dlssert. eit., P: 46 sgg.) nella Germania prote-stante; fra i molti codici del sec. xv ehe la contengono, ricordiamo il cod. Borgianolat. 114 (fl'. 10-13) della Vaticana, sinora sconosciuto, dove leggesi il seguentegustoso commento: s Presens epistola fuit scripta per Sathanam prefato Johanni«Dominici Archiepiscopo ragusino, de ordine praedicatorum anno 1408 die« 10 Aprilis, quo die de mane reperta fuit, scripta in carta caprina quae ha-t bebat pilos ex una parte, et in altera erat scripta et habebat cornua et sigillum«pendens de pice nigra, cum sculptura unius diaboli emittentis ignem per septern

« foramina .••••• (ib., f. 13).(3) H. V. SAUERLAND,Kardinal Johannes Dominici und sein I'erhalten

zu den kirchlichen Unionsbestrebungen, in Briegerische Zeitschrift, IX (1884),P: 141 sgg. SuI problema deU'attribuzione deIla lettera e sulle circostanze politicheehe dovettero determinarne la nascita e la diffusione, cf. anche A. RÖSSLER,Card. J. D., Freiburg i. B. 1893, P: ISS n. 1. La preminenza del cardinaledi S. Sisto neUe lotte politiche ehe contrassegnarono il pontificato di Gregorio eanche testimoniata daIla vasta produzione controversistica avutasi durante i con-cili di Pisa e di Costanza: interessanti al riguardo le raccolte contenute in varicodici della Vaticana (i Vaticani Iat. 976, 1017,4°0°,4191, e iIPalatino lat, 597contengono opere dello stesso Dominici).

G. Z IPPE L

dare il significato, quale aveva avuto la lettera dell'Ailly, di un mes-saggio universale. Uomo di oncsta e sincera convinzione religiosa,oltreche di ehiara intelligenza fu certo invece il cardinale Dominici,ehe per le sue ideologie coerentemente conservatrici combatte :fino all'estrema legazione eontro gli ussiti di Boemia, sia nel-l'agone politico sia in quello della eultura: dove per quella sua Lu-cula noetis, ehe va considerata il testamento della morente esteticarnedievale, suscitö altri risentimenti negli araldi, quali il Poggio,della umanistica visione della poesia edella vita (I).

IV.

Due codiei della biblioteca Mareianameritano la nostra arten-zione per quel ehe essi rivelano di un parteeipe interesse dell'Umane-'simo quattroeentesco ai problemi etico-istituzionali della religione;quell'interesse ehe una metodologia non sempr~ affrancata da an-tiche antitesi di categorie storico-culturali, stenta aneora a ritrovare.Si tratta dei manoscritti Mareiani latini 3057 e 4675, I'uno e l'altrodi mano umanistica (il secondo probabilmente anteriore al prime,':per il quale il termine post quem e il 1475) e ben degno di figurarefra i monumenti della contemporanea cultura veneta. A questa il4675 - finora inesplorato - appartiene con un posto di rilievo perla tradizione manoscritta dei classici latini con il Breviarium rerum .gestarum popufi romani di Festo Rufio e iI De oiris illustrihus delloPseudo-Plinio il Giovane, rare testimonianze quattrocentesche, le .. quali ci riconducono sotto la guida del Sabbadini (2) direttamente allebibliotechedei grandi scopritori veronesi del seeolo precedentei il

(I) POGGWS, Contra IzypocriIim, in Fasciculus rn-um Ixptttndarum Itfugim-darum, Londini 1690, 1I, P: 570 sgg. SuI significato storico delle Lucula Noctiscf. E. GAllIN, M,di«Vo t Rinascimento, Barl 1954, p. 65'

(~) R. SABBADINI, Le ICopn-1t dei cadic; latini I gr«; nI' "coli XII" I XY,vol. II, Nuove ricerehe, Firenze 1914> p. 89 per il De oiris illuJtrWru (all'ambienteveronese di Giovanni de Ma«x:üs ci riporta direttamente l'intitolazione • Pliniic Secundi Yn-ontnm t nel Marc. lat. 4675); IU Feste Rufio, noto a Guglielmoda Pastrengo, cf. ibid., vol. I, p. u. Al Sabbadini era ignoto il nostro codice.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, ISS

3057, per una preziosa.silloge di lettere e orazioni dovute ai piu in-signi rappresentanti, nella' cittä di san Marco, dell'U manesimo. Lapresenza in entrambe le miscellanee dell'epistola di Pierre de Ceffons,ci appare. non solo conferma della sua. eccezionale fortuna durantetutto il sec. xv, ma anche di quell'interesse per la riforma dellaChiesa. ehe ncl patriziato veneziano, singolarmente disposto permaturitä politica a legare le questioni pratiche a quelle della cul-tura, e vivamente avvertito all'epoca del concilio di Basilea da uo-mini come il letterato-umanista Gregorio Correr (I), e si rivelaancora in una vena di intensa. religiosita paolinistica che attraversoFrancesco Barbaro, Pietro Tommasi e il beato Paolo Giustinian,si trasmetterä al Cinquecento (0). _

L'attribuzione dell'epistola al Valla da parte del compilatore delMarc. Iat, 4675 (3), e documento indubbiamente interessante dellapresenza culturale dell'urnanista romano neIl'ambiente veneto. Lafama di pubblicista anticuriale, formatasi intorno alla sua personain relazione a u!1a parte importante dell'attivitä letteraria che eglisvolse alIa corte di Alfonso il Magnanimo, penetrö in Venezia inseguito alle.accuse dieresia Ianciategli contro dal Poggio nelle lnue-ctiuae del 1452-53, accuse ehe suscitarono allora corn'e noto, il

(I) Cf. del CORRER la Oratio ad Sigismundum Romanorum imperatorempro concilio Basileiensi, in cod. Marc. lat, 19 5J, tf. 64-73 r, ehe cosl conclude:«Auctoritatem ecclesiae sustineas atque ecclesiam sacrosanctam ab. impiorum« sce1ere defendas, qui eousque temeritatis processerunt, ut iam audeat' (heu sacri-«legum nefas) hanc sanctam sinodum quae catholicae ecclesiae imago est, here-t ticam dicere: quo male dicto nil dici potest sceleratius aut excogitari s (ibid.,

f. 7lr).(z) Vedi sull'argomento le recenti ricerche di R. CESSI, Paolinismo prelu-

terano, in Rendieanti Accad. Naz~ Lincei, Cl. Se. Mor. stor. , fil., vol. XII(Ser. sa), 1957, ff, I-Z, P: l-30; per i politici e umanisti del '400 Tom-masi e Barbaro, qualehe nota nel mio articolo su Lorenza Va/la e le origin; del/asloriografia umanistlca a Penezia, in Rinascimento, VII (1916) n. I, pp. 119-Ill. 11 tema dei rapporti fra cultura e religione nella Venezia del sec. xv Cmeritevole di una ricerca su fonti letterarie e archivistiche, allo scopo ancorainesplorate. '

(3) Cosl l'explicit dell'epistola nel codice sopracitato: «sub nostro terribili«signo et caractere in robore premissorum. L. VALLA. Finis, (c. SZ v).

G. Z IPPE L

tentative pacificatore del Barbaro; ma I'opera del Valla piu genial-mente rivoluzionaria sui piano filologico-giuridico e delle dottrinepolitiehe, la D~ falso credita et ementita Costantini d()nation~,sicu-rarnente nota al Filelfo nel 14.P (I), poteva ben esser letta sin daallora nella repubblica veneta, laddove come nel ducato visconteointensi erano stati i rapporti diplomatici, in quegli anni, con il con-cilio basileese. E piu ehe non le generiehe accuse del Bracciolinipossono aver incoraggiato quella sorprendente attribuzione, senzadubbio stilisticarnente ingiustificabile, i confronti intemi ehe sipossono istituire fra l'una e l'altra opera. Perehe quello ehenella Dedamatia valliana, soprattutto nella perorazione finale, eraappassionata requisitoria contro il potere temporale della Chiesa,trovava in effetti non pochi punti di contatto con l'Epistola: comein motivi polemici quali le accuse rivolte alIa curia e al papato romanodi corruzione, avarizia, violenza sopraffattrice e falsificatrice deldiritto e fornentatrice di guerre C'). Convergenze certamente nonsoltanto polemiche, ma anche sostenute da una positiva afferma-zione di sentimento etico-re1igioso: il cornune convincimento che lalegge evangelica elegge di libertä e di veritä conquistata nel rap-

(I) G. MANCINI, Yita di L. rsu« Firenze 1891, p. 164.(z) Ed ecco, nel paragone fra l'una e l'altra invettiva, le nefaste con-

seguen ze del potere temporale sui costume ecclesiastico: Pietro di Ceffons:• •.• bona etiamquae aut violenter capitis aut per abusiones dolose subripitis et falla-• eiter extorquetis et falso titulo possidetis, que pro sustentatione pauperum Christi,

.• quos odimus, fuerunt antiquitus erogata, in usus nobis placitos expenditls sj e il.Valla: • Ut igitur [pontifex] recuperet cetera membra donationis, male ereptas• a bonis viris pecunias peius effundit .•• cum Christus in tot milibus pauperum• fame ac nuditate moriatur s (D~ fals» credita et ementita Constantini dona-tione declamatio, 00. W. ScHWAHN, Lipsia 1918, p. 80 sg.). E ancora, le inevi-tabili ripercussioni derivanti da quel cattivo magistero sui laieato cristiano: nellaEpistola • lam enim laici de tide hesitant, etsi que sibi predicatis quandoque• (lieet negligenter et ram), tamen non crOOunt, quoniam manifeste videant quod• quisque vestrum contrarium operatur., e nella Dedamatio: • Nomen Dei per• vos blasphematur inter gentes. Qui alios docetis, vos ipsos non docetis, qui prae-• dicatis non furandum, latrocinamini, qui abominamini idola, sacrilegium facitis,• qui in lege et in pontificatu gloriamini, per prevaricationem legis Deum verum«pontificem inhonoratis. (ibid.).

, LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 157

porto interiore, senza mediazioni, dell'uomo con Dio, convinci-mento ehe altrove si espresse anche sul piano dogmatico-istituzionalenella svalutazione della confessione (1). Somiglianze letterarie, anche:rilevabili queste nelIa fitta documentazione scritturale, ehe pure nelValla si piega talora, nei modi della parodia, ai fini satirici. Basta,nelIa impossibilita di dimostrare direni influssi, a spiegare tali signi- .ficative coincidenze, il legame dei due scritti con la vasta tradi-zione pubblicistica, sulla quale si fecero valere l'ispirazione moralespiritualistica e Ia derivazione dottrinale ockamistica e gersoniana:legame essenziale per il Valla anche, senza pregiudizio per la pro-spettiva 'storica ehe impone di riconoscere i diversi sviluppi con-cettuali, cui il ValIa seppe avviare nella Donazione la (I libertas« christiana s mediante il riconoscimento alla personalitä umana, sui,fondamento di una intuizione giä contrattualistica dello stato, diuna sua autonoma sfera di diritti politici e civili (2).

L'ignoto scrittore del Marc. lat. 3057, il bel codice membra-lnaceo proveniente dalla antica raccolta patrizia Nanniana, pre-sentö invece ai raffinati lettori veneziani un testo dell'Epistola Lu-dferi, ehe nella sua confezione e essa stessa testimonianza direttadell'incontro di interessi culturali umanistici e di attese riforma-trici, rivestita come appare di nuove vesti quattrocentesche, neIfluide periodare Iatino ehe con appropriati ritocchi scioglie le re-sidue spezzature e rigidezze medievali della tessitura ceffoniana:

« Quia omma vestra sunt, (I Quam quidem non impute-« nihil potestis vendere, quia de « tis pecern, quoniam vestra sunt

(I) Per la critiea mossa dal Valla alia tradizionale concezione ecclcsiastiea diquesto sacramento, cf. le sue Annotazioni al Vangelo (L. VALLA,De col/ationeNoui Testament; libri duo, Amstelodami [620, nota a Paul. ad Corinth., 11,f. 10). Ma non l: qui illuogo per una disamina - ehe spero di poter fare in altrasede - dei rapporti fra religiosita franeeseana e umanesimo critico nel ValIa:problema, cui 10 studio delle opere del Ceffons potrebbe fornire spunti di notevoleinteresse, specie per it significate del nesso culturale, ehe pare di intravvedere,tra la concezione ceffoniana della Scrittura come retorica, e quella valliana dell ateologia intesa quale studio del Sermo divino.

(2) F. GAETA, Lorenz» Falla, Napoli 1955, p. J61 sgg.

G. ZIP P EL

t propno solvuntur,: Nee vostestis superbi, quia talem requi-t vit magnificentiam status vester.t Nee avari, quia pro sancto Pe-t tro est quicquid congregatist et de thesauris ecclesiae seut patrimonii crucifixi. Promo-t vetis vestros, sicut Christust ad apostolatum vocavit cogna-t tos et notos; et sicut ipsi voca-t bantur ad statum pauperem ett humilem, sic et vos vocatis adt statum divitiarum et superbiae.«Ipsi reliquerunt omnia, vos«autem non, quia pro defendendo .s ecclesiam vestra bona tenetis,t et sic de aliis, sicut melius« nostis perpetrare vitia sub vir-t tuturn specie palliata s (Cod.«Troyes 630, f. 68'l1)

e ancora:

«Omnes abusus, omnes ex-«torsiones in stilo vestro mille-t sies plus practicantur quam«apud saeculares tirannos, legest statuistis et eas non tenetis, et«omnia vestra dispensatione ad«libitum dissipatis '(ibid., f. 68 r)

(1) Codice: tsuperbi improperemus s.

t omnia huius mundi.«quicquid venditis

Ita quodde vestro

«proprio, recipitis proprium ab.t amente. Praeterea (nee) super-t bi improbaremini (I), ex eo quodt talem requirit magnificentiamt status "ester; nee avari, quo-t niam omnia cumulatis pro am-t plificatione ecclesiae ac patrimo-t nii erucifixi. Promovetis autemt vestros filios ae propinquos; adt exernplum Jhesu Christi vestrie autem attribuitis infinita, sic":'«que de aliis sicut melius vitia .t seitis, perpetratis sub specie«virtu tis, fictione speculi pal-t liati • (Marc.lat. 3057, f. 51v)..

«Omnis abusus, omnis extorsiot in foro vestro plus centies exer- .t cetur quam in curia saecula-«rum tirannorum.Quid plus?« Veluti ipsi magnates et saecula-«res et tiranni, leges statuitis«quas nullatenus observatis, to-«tamque vestram dispositionemt ad effeetum pessimum dedi-t natis s (ihid., f. 5Ir).

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. IS9

•• •Quando Lucifero, per meglio realizzare i suoi scopi di demo-

lizione e di diffamazione della Chiesa romana, decise di servirsi diquell'efficace strurnento di penetrazione ch'era adesso la stampa,scelse dapprima per la prediletta epistola ceffoniana i torchi dellaseducibilissima Parigi: laddove gia nel primo decennio del secoIo- se vogliamo accogliere la datazione fornitaci dall'intransigenteteologo Iuterano Mattia Flacio, ehe della stessa epistola vorrä farsi

. a due riprese anch'egli editore {lI - pote raccogliere vas~i consensinella 'lite sociale e cuIturaIe: «( Parisiis primum impressa, ubi est« fons optimorum et doctissimorum hominum multitudo I) si leg-geva sui frontespizio di quella prima edizione {21. E fintantoche,prima del 1521, quando fu affidata alla facoltä di teologia pariginala censura preventiva della stampa, la corona francese pote assolvereanche nei confronti di quest'ultima la sua tradizionale funzioneprotettiva delle Iibertä privilegiare, l'Epistola Luciferi venne piü volreripubblicata, diffondendosi nella Francia di Francesco I sulla scia degliscritti evangelici del Lefevre d'Etaples, del Lambert e poi dei pam-phlets anticcclesiastici usciti dalla penna di Hutten e di Lutero (3).

Nella Germania luterana, neU'anno del drammatico distacco daRoma (1521), la lettera rrecenresca trovö chi la volse nella lingua.del popolo, come pochi mesi prima era avvenuto dell'altra invettivacontro il potere temporale dei papi, la vaUiana Declamatia, insignetestimonianza spirituale anch'essa della « Pre-riforma» (4'. - Ma fu

(I) Magdeburgo 'H9 e 1566.(z) FLACWS ILLYRICUS, Calalogus tettium <tJmtatü, ed. cit., col.' 1886.

(3) P. IMBART DE LA TOUR, Les origines de la Riforme en France,vol. In, Paris 1914i cf. i capitoli I e 11 del secondo libro. Alle ristampe francesidei primi decenni del sec. XVI, ricordate dal FLACIO, op. cit., loco cit., aggiun- .giamo I'edizione comparsa giä nel 15°7 a Vienna e ricordata da I. G. T. GRAESSE,in Tresor de livres rares et prldeux, Dresde 1863, t. IV, P: 285'

(4) In Germania ne! ISH la, Epistola L~ciferi ebbe anche una edizionelatina; la traduzione tedesca ben tre edizioni (cf. O. SCHADE, op. cit., 11, pp. 85-92, dove sono anche riprodotti i testi, latino e tedesco, di quella stampa) .. La

160 G. Z I PPE L

all'alta scuola del cultismo giuridico - nella quale sulle orme del Vallae del Poliziano si venivano affinando gli strumenti della ricerca eheI'Iralia aveva consegnati alia Francia, per l'opera di grande civiltäpromossa dai seguaci dei e mos gallicus • - ehe dobbiamo tornare perl'estremo contribute offerto dall'Umanesimo all'epistolografia infer-nale. Il Novati, scoprendo un rarissimo esemplare di questa nuovaredazione, vi riconosceva la mano umanistica e la giudicava italiana,dei primi anni del '500 (11; l'inquadratura e il disegno del fronte-spizio della stampa permettono invece di attribuirla, con sufficientecertezza, a un'officina libraria parigina ('1. La rnancanza, oltre ehedell'anno e del luogo di pubblicazione, anche dei contrassegni edi-toriali, e d'altronde la prova evidente dell'esistenza di un regimecoercitivo nei confronti della stampa, qual'eraappunto dal-1521 inatto nel regno di Francia; e quella data va quindi considerata ilterminus post qutm per I'uscita della nostra edizione. A Parigiinoltre giä da vari anni l'umanista Budeo aveva introdotto neglistudi giuridici i problemi e i metodi in auge nell'ambiente univer-sitario bolognese: laddove uomini quali Andrea Alciato e ClaudioTolomei nei primi due decenni del secolo attaccavano spavalda-mente, sulle orme del Valla, i contemporanei seguaci della glossamedievale (31. E I'anonimo estensore della lettera infernale contro

Declamatis del Valla, pubblicata in latino dallo Hutten gill nel 1517, fu stampatain tedesco nel 1510 (W. ScHWAHN, prefazione all'edizione critica sopra citata,p. XII sg.). Ricordiamo fra le imitazioni piu interessanti della Epislola Lucifmdi questi anni, la corrispondenza fra il diavolo e Franz von Sickingen, comparsadurante la guerra dei cavalieri, nel 1513, in lingua tedesca (pubbi. da K. ScHOT-TENLOHER, Flugschriften zur Rittersc"aftsbt<W~"g du Jahres 1523, in Rr-format;omgescIJ. Stuatm und Texte, Bd. 53, Münster in W. 1919, pp. 67-69,

(I) NOVATI cit., P: 423 nota. Una seconda copia trovavasi nella rac-colta La Vallib-e (c;f. GRAESSE,op. eit., ibidem).

(z) Quella di Philippe Le Noir. La elegante inquadratura dd frontespiziofu riprodotta dall'editore parigino da quella di una stampa basileese dd 1517,uscita per i tipi di GiroIamo Froeben; il legno originale, con la scena delladecollazione dd Battista, era opera del celebre Hans Holbein (cf. A. F. ]OHNSON,TM jtrSI century of pri"ting at Bask, London 1926, p. 16 e tav. as)·

(3) D. MAFFEI, Gli inizi dell'Uma"esimo giuridico, Milano 1956,pp. H sgg.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 161·

la Curia e i prelati, vide in essa una splendida occasione per colpirei disprezzati glossatori: fatti cittadini dell'Averno, soldati del Diavoloper una crociata che dovrä preparare il terreno all'avvento dell'Anti-cristo, grazie alla indispensabile collaborazione ehe quelli prestano, .con il loro sottile e vacuo «glossare et distinguere I), al potere tem-porale deIla Chiesa: .

«Unum hoc tantum dicarn, si quid sit in istis sacris litteris,« quod vns torqueat, glossa vel distinctione ad rem vestram indirecte« adducatis, ne sitis muti. Nam illae litterae nobis per diametrum«adversantur" Multa enim poteritis mutuo accipere a iurispru-«dentibus illis, nobis amicissimis, qui omnia tam subtiliter noverunt« glossare et distinguere. Hi enim non secus legibus utuntur,s atque aucupes visco ad aves capiendas: hac enirn sua, immo nostra« iuris scientia, caute ad aucupium pecunie utuntur.. Sed ad eos(l alias nuncium delegabimus •. (vedi App., Ill, p. 175).

Come giä nel Valla, anchequi l'ermeneutica giuridica e stret-tamente legata all'esegesi scritturale e la lotta contro le decretali,alia grande battaglia per il rinnovamento del diritto civile,· corn-battuto in nome della filologia: perehe anche nell'Epistola comen~lla Donazione la satira anticuriale (dove, nella prima, compaionomotivi nuovi di polemica contro il pontefice che possono diretta-mente ispirarsi a quelli, ben noti, dell'altra) affonda le sue radicinel terreno scottante della lotta istituzionale-religiosa. Chi debbaidentificarsi con l'anonimo autore dell'epistola, non e sicuramenteaccertabile; ma se un nome pul'>con qualehe ragionevolezza proporsi,questo mi sembra essere quello di GuilIaume Bude, il grande giuristafrancese. 11quale nel De Asu (15 I5), insigne monurnento di filo-logia giuridica, aveva denunciato con violenza luterana la.vita corrottadell'alto clero e non aveva esitato ad attaccare esplicitamente, per lasua politica di guerra profanatrice della « pax christiana I), la stessopontefice Giulio 11 (lI; . e VI SI espnmeva con accenti di satirica

(I) Cf. GuILLELMUS BUDAEUS, De (Use et eius partibus, I. IV, in Opera,Basileae 1557, v. I, p. 438; le invettive contro i vescovi e i cardinali allepp. 702 sgg. E caratteristico nel Budeo anche iI procedimento, di significa-tiva origine gioachimita, per il quale vengono proposte con intenti polemici .

n - Bullett. 1st. Star. - N. 70.

G. ZIP PE L

icasticitä ehe talvolta sernbrano riccheggiare quelli dell'Epistola:«Ecq~id autem esse abhorrentius et magis dissentiens ab innocen- -«tia et simplicitate discipulorurn Christi potest, quam sacerdotem«ad altare sacra facere, et interim cornitatum eius sericaturn, comptu-e lum, ealamistratum, versicoloribus insignem, machaera succinc-·e turn, altera manu capulo fern subnixum, altera accipitrern gestan-«tern, sanctuarium dominicum stipare et oberare mensae sacrae«summoto clerico ministerio, gesticulatione gaudentem proterva et«profana? • Cl'.

Con la 'Epistola Lucif"; umanistica del primo Cinquecento hafine, in c1ima di incombente Riforma, la tradizione viva del mes-saggio infernale. Ristampato piu volte nella Germania prote-stante durante i secoli successivi 1'1, ma sempre nella cristallizzataredazione di Pietro de Ceffons, esso rimarrä solo una storicarestimonianza, in quanti vi potevano cercare la giustificazione moraledell'irreversibile distacco da Roma, di lotte esperanze di urnversa-listico spirituale rinnovamento, ormai spente.

GIANNI ZIPPEL.

le etimologie; cosl imonad sono da lui chiamati Itirrodouki, nel significato di• homines sacrae servituti mancipati s (ibid. P: 70S)' E assai frequente ~ inquesto seguace dell'erasrniana teologia concepita come tilologia scritturale, anchel'uso satirico dei motti evangelici, alIa rnaniera dell' Epistola di Lucifero.Elementi di cultura, I'uno e I'altro, ehe oltre a confortare la plausibilitä di unaattribuzione, ei sembrano poter aprire interessanti prospcttive per la definizionedella personalitä del Budeo presa nel suo complesso.

(1) IDEM, Dr Am, 1. V, P: 28%.(2) Per la bibliografia relativa cf. specialmente O. ScHADE, op. eit.,

p. 84'

10.-'

Clemms (extus Epifcopus Romanuscirca an-niiChrifti.Mil. Trecentdi .QuadcagefimumQ.uintum regnawt.

Er& L YClr~l /4) ec-r:.~ v,-:

Starnpa corsiniana, con frontespizio di Hans Holbein.

ISTITUTO STORICO ITALIANO.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ccc. 163

APPENDICE

1.

EprsToLA LucrFERI, DI PIERRE DE CEFFONS(1351).

[cod. Troyes 630, cc. 67 r-6& r]

Lucifer, princeps tenebrarum, tristicia profundi regens Acherontis imperia,dux Herebi, rex Inferni rectorque Gehenne, universis sociis regni nostri, filiis su-perbie, precipue moderne ecclesie principibus, de qua noster adversarius JhesusChristus per prophetam predixit « Odivi ecclesiam malignantium .(1) salutem quamvobis optamus, et nostris obedire mandatis ac prout incepistis legibus parere Sa-thane ac nostri iuris precepta iugiter observare. ~ quidem Christi vicariisequentes eius vestigia sign is et virtutibus coruscantes, degentes sub quadampaupere vita per ipsorum predicationes et opera quasi totum mundum a nostretirannidis iugo ad suam converterunt doctrinam, et vitam in nostri tartarei regniillusionem maximam et contemptum, nee non in nostre iurisdictionis non modicumperiudicium et gravamen, non verentes nostram ledere potestatem et terrificarnnostri principatus offendere maiestatern. IlIo namque tempore nulla recipiebamus amundo tributa, nec concursu solito catervatim ruebat ad nostri baratri limina ani-marum ßebilevulgus. Sed via declivis et lata que ducit ad mortem sine ullostrepitu manebat, nullis miserorum gressibus conculcata et tota nostra vacante curiauIuIabat infernus gemens, anxius, spoliatus. Et nostri ferrei pectoris impatiensferitas ferre non valuit, neque dira Ditis inclementia potuit amplius telerare. Sedprecaventes in posterum, obviando periculis de remedio providimus opportuno etloco istorum nobis adversantium apostolorum et ceterorum Christum sequen-tium .moribus et doctrina, per nostram scientiam atque potentiam succederefecimus vos, qui modernis temporibus ecclesie presidetis. Sic ille de vobis predi-xit: « Regnaverunt et non ex me .(2). Sernel sibi promisimus omnia regna mundisi cadens nos adoraret (3): ipse vero noluit, quia dixit « Regnum meum non est de«hoc rnundo s (4) et fugit quando turbe voluerunt ipsum in regern eligere tempo-ralem. In vobis autern qui de statu gratie cecidistis, et nobis rninistratis, interris impleta est promissio et iam per nos a nobis tenetis terrena quae vobis con-tulimus imperia, Ille enirn de nobis dicit, ut scitis: « Venit enim princeps mundi

(I) PSALM. 25,5.(2) OSEA 8,4.(3) Cf. MATT., 4,9:« ei omnia regna mundi dabo, si cadens non adoraveris t.

(4) lOAN. 1&,36.

G. Z I PPE L

huius et super omnes filios superbie voluit vos regnare t (I). Subiiciebanturitaque principibus huius seculi in temporalibus nostri adversarii antedicti et hocdocebant, dicentes: • Subiecti estote omni creature propter Deum sive regi tam-t quam perexcellenti e (2) et cetera. Et rursum: t Obedite prepositis vestris • (3).Sic enim magister eorum fecerat atque preceperat dicens t Reges gentium domi-t nantur eorum qui potestatem habent benefici vocantur .(4)j vos autem non sic etsicut prediximus despectabilem et inopem vitam gerebant in continuisIaboribus eterumnis et nos vobis dicimus: vos autem non sic. Venenum diu effudimus, iamestis inftati. Nam ipsis primis parentibus non solum dispares sed penitus contrarümonous et vita super omnes elati et omnia possidentes, nee redditis quae suntCesaris Cesari, nee que sunt Dei Deo (5), imo secundum nostra decreta utriusquegladii iurisdictionem exercetis vos mundanis immiscentes, vos militantes secu-laribus negotiis implicati ac de paupertatis miseria gradatim ascenditis et ad culmenhonoris et ad summa fastigia dignitatum per astutas practicas et fallaces 'fabricasper ipocrisim, adulationes, mendacia, periuria, proditiones, fraudes, simonias,cetera! nequitias ampliores quam excogitare possent sorores nostre, furie infer-nales, Cum autem illic reptastis ~on sufficit, sed estis famelici, plusquam anteapauperes opprimitis, omnia rapitis, totum pervertitis inftati superbia, luxurioseviventes in delitüs et fruitionibus corporalibus ducitis dies vestros. Vocatis vobisnomina in terris, vos deos sanctos et sanctissimos appellando, bona etiam que autviolenter capitis aut per abusiones dolose subripitis et fallaciter extorquetis etfalso titulo possidetis, que pro substentatione pauperum Christi, quos odimus, fue-runt antiquitus erogata, in usus nobis placitos expenditis. Unde meretrices etlenonum at latronum turbas nutritis, cum quibus equitantes pompatice velutimagni p'rincipes inceditis, aliter quam illi pauperes sacerdotes ecclesie primi-tive. Vobis edificastis palatia omni amenitate 'et pulchritudine spectabilia,comedetis cihana et bibitis vina omni curiosa lecacitate exquisita, thesauros coa-'cervatis infinitos, non sicut is qui dicebat: t Argentum et aurum non est me-t cum. (6), vos aurea secula reparastis. 0 societas gratissima demonibus, nobisolim per prophew promissa et ab ipsis priscis temporibus antiquitus reprobata,dum te Johannes vacatur sinagogam Sathane et te designavit per meretricemmagnam, que fomicata est cum regibus terrae, facta de matre noverca, de sponsaChristi adultera, de casta meretrix (7): confracte sunt mamme pubertatis tue (8), .

(I) JOAN. 16,1I.(2) I PETllr 2,IJ.(J) PAUL. Bb., 13,17.(4) Luc. 11,1S·

(5) MAIlc. 11,17·(6) Acr. -J,6.-(7) .APoc. 17,1 sgg.(8) EZECH. 1J,J •.

LA LETTERA DEL DIAVOLO -AL CLERO, ecc, 165

earitatem tuam primam reliquisti, nobis adhesisti. 0 dileeta nostra Babilon,et 0 cives nostri qui hue de Ierusalem transmigrastis, vos merito diIigimus, vobisapplaudimus, qui leges Simonis Petri negligitis, et legibus Simonis Magi amicinostri penitus adherentes, ipsis tenetis ad unguem et pubIice exereetis in temploDei vendentes et ementes spiritualia (I) et contra Christi preeepta distribuitis bene-ficia et honores, aut prece vel pretio aut pro turpi servicio seu favore; et ad eccle-siastieas dignitates reprobando dignos, indignos promovetis indigne, utpote ganeo-nes, lenones, aut megaros vestros nepotes aut tilios proprios, ut hereditarie pos-sideatis sanctuarium Dei; et uni puero multas confertis prebendas, quarum mini-mam probo pauperi denegatis, personas accipitis et munera, curam habetis pecu-niarum non animarum, domum Christi fecistis speluneam latronum ('), omnisabusus, omnis unquam extorsio in foro vestro plusquam centies exereetur, tenetiset totum vestra dispensatione ad libitum dissipatis: «Iustificat1s impium pro mu-e neribus et iustitiam iusti a~fertis ab eo. (3). Et breviter, omnia genera scelerorumprout volumus perpetratis et .multum vestri gratia in, nostro s~rvitio insudatis,potissime ad destruetionem fidei christiane, lam enim laici de fide hesitant,et si predicatis quandoque, lieet non nisi tantum negligenter et raro, non tarnencredunt, quoniam manifeste vident quod quisque vestrum contrarium operatur;et sic ostenditis voscredere aIiud quam dicatis, unde et ipsi vos sequentes, quisibi estis in exemplo, iam ut plurimum nostris utuntur regulis, irruentes in pelagusvitiorum, et ad funereas edes baratri assidue contluit ipsorum maxima lDul-titudo. ,Et enim ex omni hominum genere nobis cotidie transmittitis, quod

. capere non possemus, nisi quia nostrum chaos insatiabiIe mille faucibus avidisinnumerabiles animas deglutiret: 'et sic per vos nostri imperii principatus extititrefornitus, et damnum nobis importabile restitutum," Unde vos habemus mul-tipliciter commendatos atque grates magnas referimus, nihiIominus exhortantesquatenus perseveretissicut facitis semper ulterius procedendo, quia per vos inten-dimus et speramus totum mundum sub nostra iurisdicione iterum revocare. lamenim pro multitudine quam nobis destinatis, his obscuris recessibus muItipIi-eiter occupati, vobis in terris 'superius cornmittimus vices nostras, et volumusvos esse nostros, vicarios, et ministros etiam esse de missione propinqua Anti-:ehristi cogitamus, cui viam optime preparatis. In vestrum tarnen consiliumatque auxiIium de stigiis eminentibus et satrapis Inferni aliquos deputamus, quo-rum suggestionibus .acquiescere et dolosis inventionibus etiam addere vestra cal-liditas consuevit et novit. Insuper vobis, qui summum tenetis apicem, consu-limus ad cautelam ut inter principes seculi pacem ficte procuretis, sed occultecausas discordie nutriatis, et sicut astute Romanum Imperium, ita ne permittatisaliud regnum nimium ampliari, ne forte muItum fortificati et pacem habentesvellent. deprimere statum vestrurn et a nobis auferre thesauros, quos apud vos

(I) MATT. 1.I,12.(z) MATT. u,Il'

(l) ISA. s' Z l' .

G. Z I PPE L

in deposito Antieluisti diximus reservari. Commendatas habete nestras caris-simas filias Superbiam, A varitiam, Fraudem, Luxuriam et alias: precipue dominamSimoniam, que vos fecit ac propriis lactavit uberibus et nutrivit. Ipsamque nonvocetis simoniam seu peecatum, quia omnia vestra sunt, vel ergo potestis ren-dere, quia de vestro proprio solvontun nee vos estis superbi, quia talern nqui-rit magnificentiam status vester; nee avari, quia pro sancto Petro est quicquidcongregatis et thesaurus eeclesie seu patrimonium crucifixi. PromoveatisvestrOS sicut Christus ad apostolatum vocavit cognatos et notos (.); taceatis quodipsi vocabantur ad statum pauperem et vestri ad divitias, quod reliquerunt omniaet vestris tribuitis infinita et sic de aliis, sicut melius nostis, propt«=:, viua subvirtutis specie palliata. Et allegetis pro vobis et glosetis pro scripturis distorteet advocatis ad propositum indireete; er si quis contra vos predicet aut doceat,ipsum excommunicantesviolenter opprimite et a vobis tamquam hereticus con-demnetur. Tantum inde faciatis, quod locum valeatis habere, quem vobisparavimus sub nostri habitaculi secretissimo fundamento et quem vobis singu-lariter reservamus, ubi nondum quisquam novit accedere, exceptis maioribus sa-trap is regni nostri. Vas enim nee speratis ut beati futurum premium nee etemumsupplicium formidatis~ ideoque nee vitam quam non creditis habebitis, sed nobi-scum post mortem obtinebitis quam dum vivitis non timetis, Valete ilia feli-citate quam vobis desideramus et intendimus finaliter premiare. Datum apudcentrum terre in nostro palatio tenebroso, presentibus catervis demonum propterhoc specialiter. vocatorum ad nostrum concistorium dolorosum, sub terribili .signeti caractere in rebore premissorum.

H.SUMO DE QUOUBET STATU HOMINUM.

[cod. Vaticano lat. 804, cc. 268-73]

Lucifer, princeps tenebrarum dictus, tristia regens, Acherontis imperator, .rex Inferni, dux Herebi rectorque Gehenne, universis sociis regni nostri, filiissuperbie qui gloriantur cum male fecerint et exultant in rebus pessimis, preser-tim moderni temporis ecclesie principibus et seniorib~s, a quibus egressa est ini':quitas, de quibus propheta dicit • Odivi ecclesiam malignantium t salutem, qua'Yoah salutavit Abner ('), quam vobis optamus in visceribus nostri"~quia ex patre .diabolo estis et opera patris vestri facitis et prout incepistis legibus parere Sathaneomnia in malum interpretantes et nostri iuris preeepta que sunt mechari, forni-can et dissimilia iugiter observare. Contradictiones per vestram tirannidem et .

(I) Luc. 2,H.(2) Cf. lOB. 5,4: • Longe lient filii eius a salute t.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 167

potentia appellationi priusposita compescendum, dudum siquidem Christi vi-carii, ut vobis placet, dixerunt: « Recedite a nobis, scientiam viarum vestrarum no-«lumus , (,). Hi sequentes Christi vestigia, signis et virtutibus constantes et egentessub paupertatis vita a vobis, inquam, despecta; per suas operationes et predica-tiones: fecerunt enim quod docuerunt, quemadmodum ex vita et doctrina magi-stri sui, adversarii nostri, habuerunt. Vos vero legern nostram sequentes, idquod verbo dicitis, operibus adimplere minime curatis, eo teste qui dicit: «Di-e cunt enim et non faciunt , (·l. Ducti namque vicarii Christi, scilicet prophete,apostoli, martires, confessores, quasi totum mundurn aureo tirannidis iugo ad suamconverterunt doctrinam et vitam in nostri tartarii regni lesionem magnam, neenon in vestre iurisdictionis non modicum preiudicium, damnum interesse et gra- 'vamen, nostram non verentes ledere personam ac terrificam nostristatus maie-statem: fundati enim erunt super firm am petram, idest adversarium nostrumChristum. Illo namque tempore a mundo nulla recepimus tributa, nee amoresolito catervatim ad nostri baratri limina ruebant populi; sed declivis et lata, via que ducit ad mortem sine strepitu manebat, nullis misererum gressibus concul-cata, totaque nostra curia vacans extiterat et' ferrata, ulubalat noster Infernusanxius et spoliatus. Unde nostri pectoris impatiens feritas sentiens se multi-pliciter per predictos Christi vicarios gravatam, timens quod plus posset gra-vari in futurum, ipsa etiam gravamina ultra ferre non valuit neque amplius potuittolerari; sed precavens futurum, obviando periculis, habito super hoc versutieperitorum ac consortium consilio nostrorum generali, qui utique in omni astutiaultra dietos Christi vicarios et sequaces eorum merito te extolli affirmant, de. remedio providimus opportuno, attendentes quod dicitur: «Quod a pluribuse queritur, facilius invenitur t. Vos familiares et amicos nostros, quos pre-sens tangit negotium, qui modernis temporibus ecclesie presidetis, provocamusappellando; vos itaque amici iniquitatis, principes et fideles et socii, futurum'pro nunc ecclesie dominantes, accipiendo munera pervertitis iudicia. Sed adver-sarius noster Christus dixit de vobis: « Regnaverunt, sed non ex me t.

Vos per vestram inexplicabilem astutiam et potentiam qua dominaminia rnari usque ad mare, pro tribunali et loco iudiciali vice nostra presides fecimusut evellent omnem palmitern, non fruticern fructum secundum nostra decreta.At in partis nostre favorem bene appellatum et male proeessum per vieariosante dietos pronuntiastis: super que vobis gratias dicimus, 0 dilecti ambasia-tores nostri et amici carissirni, qui pro viribus adimpletis omnia que in nostrisoculis bene placita sunt et accepta. Idcirco vos vestro exigente merito dietisvestris adversariis et eorum sequacibus volumus anteferri. Quia vos deside-ratis preesse, non prodesse et quorum saltem non zelatis eorum subiectionem,satis ambitiose vindicatis: collata enim vobis dignitas non effecit vos dignos, sedpotius vos fures,' latrones et indignos ostendit. Adversario enim nostro Chri-

(I) JOB. 21,14,(1) MATT. 23>3'

163 G. Z IPPE L

sto semel promisimus omnia regna mundi si cadens nos adoraret, Ipse Ve1'O

noluit, dieens «Regnum meum non est de hoc mundo .: non enim vellet mini-'strari, sed ministrare. Et fugit quando turbe eum in regem temporalem di-gere voluerunt. Vos autem coneives nostri primi, in conviviis queritis saluta-tionem hominum, in plateis et in foro nomine rabi ab omnibus appellari deside-ratis. Vos enim estis qui de gratia eecidistis in merorem, de vita in mortem etnobis in terris ministratis pro vestro libitu atque posse vestro. Impleta est invobis prophetia, diecns: « Ibunt in progenies patria suorum et usque in eternum« non videbunt lumen. (.). lam enim per vos imperia terre habentur que vobis no-scitis, nostrls fidelibus contulimus aIiisque negotiis impediti vobis in terris promi-simus et presentibus committimus vices nostras, donee eas et nos una nobiscumduxerimus revocandas. Ipse namque adversarius noster de vobis dixit: c Venit• enim princeps mundi buius et super omnes filios superbie nos voluit regnare,• euius regni non est finis •. Subiiciebantur itaque principibus huius seculi intemporahbus viri adversarii nostri antedicti, scilicet prophete, apostoli, martires

. et confessores, periculis mortis se pro iusticia exponentes. .Vos vero commes-sationibus et ebrietaubus dediti, colla vestra incessanter vino profunditis, dicentes• 0 quanto patimur pro ecclesia sj devorate igitur et inebriamini et ad placitumnostrum venite. Repentinus enim super vos veniet interitus: dicebant, enim'viri supradicti non solum ore, imrno etiam opere dicentes • Subiecti estote omnic creature propter Deum, sive regi tamquam precellenti s, et rursum c' Obedite• prepositis vestris s; sie enim magister eorum fecit, atque precepit eis dicens:• Reges gentium dominantur eorum et qui potestatem habent super eos, benefici• vocantur, vos autem non sic.. Non enim expavescitis in altum collum ve-strum extollere et contra Deum et sanctos eius garrulare. Et sicut prediximus,adversarius nosler detestabilern et inopem vitam gerebat in continuis laboribuset erumnis. lam enim vos prelati estis avari, luxuriosi. lam ipsis primispatnbus in moribus et vita non dispares, sed penitus contrarii, ip80sque in deri-lum et similitudinem improperii habentes, super omnes elati et omnia possi-dentes nngentes vos pauperes et mendicos, effecti autem estis inopes non censuset peeunie, sed gratie et vite eterne. Nee redditis que sunt Cesaris Cesari, neeque sunt Dei Deo, sed totum vobis imbursatis, immo secundum vestra decretaiurisdictionem utriusque gladü exercentes, vos mundanis immiscentes etsecU:~laribus negotiis implicati, nobis militantes et dissimulata paupertatis miseria,grad~tim ascenditis ad culmen bonorum, demum ligatis manibus et pedibusprecipitandi in )acum horrorum: potentes enim per nos effecti, nobiscum patieminitormenta eterna. Vos itaque ad summa dignitatum vestigia promoti, per inex-eogitatas practicas. et fallaces adulationes, mendacia, proditiones, fraudes simo-niacas et eeteras nequitias quos oculul non vidit, nee auris audivit, nee in corhominis ascendit, nee non per vestras baratarias profundiores et ampliores quam

(I) PS. 43,10. La citazione esatta l!: « Introibit usque in progenies pa-c trum IUOrum, eee. t.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, I69

excogitari posset nostra curia infernalis. Cum autem sic erecti et sublimati estis,vobis non sufficit sed magis famelici quam ante, de malo in peius festinanter pau-peres opprimitis, ipsosque audire eontemnitis, immo contra veritatem violenteropprimite dicentes: «Recede, scriptum est non apparebis vacuus in conspectums principis t. Sed cum pauper pro iustitia et iure suo vobis supplicet, subauditis,si autem pro se et iure suo canones adducir, dicitis: «Tace. ribalde, nescis quod«dicis; contra stiium enim et modum palatii allegas .j si autem secundum stilumet modum palatii allegat, dicitis e 0 beane, numquam contra canones et legess instare non formides? Et quemcumque modum vel viam pauper eligit,vos semper contrarium fovere eonsuevistis. Omnia rapitis, totum pervertisinflati superbia, similes pamparum baiulis luxuriose vivendo in deliciis et forni-cationibus corporalibus ducitis vitam vestrarnj nomina vestra in terris celebra-tis, dominos ac patres vos appellando. Nomina vero vestra deleta sunt de Iibroviventium et cum iustis non scribuntur. Bona etiam qui aut violenter rapitisaut per abusiones fruitis, aut fallaciter extorquetis et frivole possidetis contraDeum et iusticiam, que quidem bona pro sustentationibus pauperum Christi,quibus fuerunt congregataj-in usus vobis placitos et vobis obnoxios dilapidatis.Ex hiis garciones, meretrices et lenones pascitis et nutritis; pascitis canes, ursoset accipitres quibus pascere debetis pauperes. Cum e~im velut terrarum prin-cipes inceditis, ·vestibus etiam mirificis et molIibus deambulatis, non sicut illequi fecit zonam pelliceam et induebatur camelorum pills, sed sicut dives ille qui. induebatur purpura et bisso. Etiam vobis palatia more Babiloniorum specta-cula edificatis, omni amenitate et pulchritudine plena, comedetis pinguia et bibitisvina, miro modo et eurioso lascivitatis exquisita, ut prodeat quasi ex adipe ini-quitas vestra. Non sicut saeerdotes veteris legis qui vinum et sieeram non biberunt,nee sicut ille qui Iocustas et mel silvestre edebat, sed dives ille qui cotidie epule-batur splendide, qui sepultus est in inferno, cuius contubernio volumus vos esseparticipes indubitanter. Thesauros ex usuris turpe lucratos, simoniis et iniqui-rate et faIsitate turpissime acquisitas adamatis,' Non sicut ille qui dixit «Ar-• gentum et aurum non est mihi s, vos miseriam vestram in stratam pubIicamet viam regiam reformastis. 0 societas gratissima, nobis per prophetam pro-missa, qui te vocavit sinagogam Sathane et designavit per meretricem magnam,

que fornicata est cum regibus terre, facta de matre noverca, de sponsa Christiadultera, .de casta meretrix: 0 malorum adinventrix, bonorum desolatrix, vani- .tatum imperatrix, confracte mamme pubertatis tue, quia non erubescis, sed exar-descit sicut ignis in spinis iniquitas tua. Caritatem tuam primam reliquisti,nobis adhesisti: te enim non cognoscet dominus nee intelliget Deus Jacob. Aliisquoque viam mortis et Iaqueum interitus aperuisti, ipsosque ut adorarent. deosalienos et servirent eos informasti. 0 diIecta nostra BabiIonia, 0 cives et consortesnostri amici et fautores nostri, qui hue de Hierusalem trasmigrastis, vos meritodiligimus, vobis applaudimus vosque nobiscum perpetue potabitis caIicem Ba-bilonis. Leges Simonis Petri aure surda ad similitudinem· aspidis obturantisaurem suam, ad vocem incantantis preteritis et Iegibus Simonis Magi ·amici no-.

G. Z IPPE L.

stri puta simoniacis maleficiis et prenosticationibus iugiter adheretis, ipsasquecunctas ad unguem servatis et publice servatis et exercetis, in temple Dei venden-tes et ementes spiritualia non excluditis, et contra Christi precepta distnbuitisbeneficia et bonores aut prece vel pretio. Qui enim plus dederit satius accipit, autpro turpi servitio vobis impenso aut ad impendendum ex favore. Divites accipitis,pauperes refutatis licet dignos, indignos minus digne promovetis, utpote lenones,gareiones, nepotes, et filios vestros proprios ex illicito coitu procreatos ad here-ditatem et patrimonium crucifixi et ad sanctuarium Dei evocatis, et uni· pueromultas confertis dignitates, quarum licet et minimam probo et diserto pauperidenegatis, simulantes vos ignorare quod scriptum est: • Quoniam in pastura divi-«norum eloquiorum conducet gregem domini turn pastoris t. Ideoque personamaccipitis, non attendentes quod scriptum est: « Non est acceptor personarum domi-• nus t CI). Curarn habetis pecuniarum, non animarum, domum Christi speluncamfecistis latronum. Circuit enim latenter vestra sevicia ut vapulet pauperem, etinsidietur, quasi leo in spdunca sua. Omnis abusus, omnis extorsio apud WS

plus centies exercetur quam apud seculares tirannos, legem statuitis, quammet .non servatis; sed hoc solum facitis, ut pauperes excoriare valeatis. 0 filii per-ditionis, numquam parcat vobis in domini in die tribulationis.

Insuper ves parochialium ecclesiarum rectores quos cura contingit ani-marum, hoc nostrum decretum processum nolumus sub silentio preterire.Per vos namque multa scelerum genera perpetramus (.): vos enim estis qui per-mansistis nobiscum in tnbulationibus nostris et nos disposuimus habitationemvestram vobis ab eterno preordinatam; vos namque ceci ductores cecorum, quidevote tractatis incestuosam filiam veneris et de mane in altare osculamini filiumvirgicis, qui de mane aurgitis ad potandum, ad crapulandum et ebrietatem corn-miscetis, adhuc etiam cepas et alia victuantes semicruda, ad celebrandum acce-ditis. Cum enim ad altare curntis, illud osculantes dicit vobis Christus: • 0 Iuda,«osculo filium hominis tradis? t (3); cum vero dicitis .Orate pro me t, respondetvobis adversanus noster Christus: « Orati~ tua fiat in peccatum t (4); cum autemverba in canone veritatis in faciem Christi spuitis, cum corpus sanctificatumelevatis ipso pugno percutitis, cum manibus immundis corpus Christi tractatis,dicit vobis Christus: «Manus tradentis mecum est. (5); in mensa cum. dividitis,crugifigitis, cum indigne fruitis dicit vobis Christus: « Que utilitas in sanguine meo

. «dum descendo in corruptionem, idest in tuam damnationem? t. Vos namquenon rectores, sed revectores a conspectu altissimi estis animarum: multum enimet potissime nostro servitio insudastis quantum ad destructionem fidei altissimi.o prevaricatores et sem nequam, 0 genetiva viperarum, 0 diversores animarum,

(1) ACT. 10,34.(:) Codice: perpetrando •.(3) Luc. :u,48•(4) Ps. 108,7.(5) Luc. U,:I.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, 171

quis dabit vobis iram Dei effugere que super vos ventura est? Quam rationemreddetis de villicatione vestra in die furoris domini, cum incipietis dicere montibus« Cadite super nos. et collibus « Operite vos? Quis nam tunc locus erit refugiiet quis stabit ad excusandum vas? Aceusatores multos habetis, non excusa-tores, Tunc tempus tribulationis et vindicte veniet, 0 miseri miseris misera-biliores! Sed quid ad placitum veniet dum tempus habetis? Nos ~nim stabimuspro vobis et sub umbra alarum nostrarum colligimini: non peribit capillus decapite vestro. lam enim laici maxime hesitant in fide et ipsis licet quandoquepredicatis, ipsi tarnen vobis fidem minime adhibent creditivam, cum manifestequemlibet vestrum conspiciunt contraria operantern. Vas namque ipsis laiciselemosinas, missas, offertoria imponitis pro emenda, ut satietur et impleatur ne-quitia vestra; vas autem raro, immo rarissime elemosinas et ieiunia et similiafacitis, et si vos contingat ~issas celebrare non ex devotione, sed ex consuetudinehoc facitis. Ex hoc namque peiores estis quam luda, qui Christum pro trigintadenarios vendidit: vos vero in plateis, in foro vel alias quocumque constituti Chri-stum venalem pro uno denario exhibetis dicentes: « Quod vultis mihi date, et«ego vobis missam cantabo ». Et illi constituunt unum denarium. Ecce quo-modo Christum vilipenditis, 'quem pro uno denario offertis. Unde scriptumest: «Ne offeratis ultra sacrificium frustra, abomin~tio est mihi ». Quam obrem laici quibus preestis in animarum suarum non modicum periculum, vestrasequentes exempla iam ut plurimum vestris utuntur reticulis, irruentes in plagasvitiorum et dicentes: « Nos in morte ipsius conmanebimus, quibus in vita congau-s debamus t. Non enim soli erimus si deglutiverit vos Infernus. Et hee despe-ratio forte per vos venit, quibus commissa est cura animarum. iam enim adfirmatas edes baratri ipsorum assidue maxime eonßuit multitudo. Yos namqueimmerito et negligenter sacramentorum usum quemadmodum in abusum con-vertitis. Sacramenta namque per Christum sunt data et pro fidelibus instituta ,vos autem indifferenter usurariis publicis, maleficis scismaticis etiam quibus-cumque advenientibus datis, si vobis saltem partem turpis lucri impartiti fuerint, utimpleatur quod dictum est per vos: «Date nobis et orabimus pro vobis s. 0generatio perversa et exasperans, iam aurum tuum versum est in scoriam, vinumtuum mixturn est aqua, et hoc ipsum vos non solum facitis qui curam animarumgeritis, verum etiam fideles nostri nobis sinceri et fratres nostri reverendis-simi, qui sub paupertatis pretextu et pietatis habitu transeunt, quorum ab extra

. bona apparent opera, intus secus autem sunt lupi rapaces .. Ex fructibus eorum cognoscetis eos, et hii stint qui fimbrias suas dilatant et

populis patientiam predicant. Hos semplices vocant fratres mendicantes: fratresquidem nomine, pauci vero re. Nominant enim se fratres, sed scutelle et cappeeorum non sunt sorores: nam ipsi laboribus propter commodum, non rnun-danis deliciis propter Christum renu~ciant. Mendaces, inquam, non mendici:mendicantes enim sunt, quia omnia postulant et petuntj modo enim sunt men-dici, quia nullis carent. Dicunt autem se nihil habentes, sed omnia possidentes: .propria enim se habere non posse dicunt, sed communia. . Siquis forte census

G. Z IPPE L

pecuniarum seu redditus, quos se pater prior, pater guardianus, pater custos,pro communitate habere dicunt et communem usum fructum sacciferorum distri-buere et dividere vellent, ipsum peccato desistere dicerent, quia bee pars nos,qui coram gerimus regulam observantium, eonträivit, Non advertunt quodscriptum est: • Monachus habens nummum non valet obulum t. Sed quid cumpro Christi nomine se quis ad religionem petit assumi, ipsi dicunt: • Quantum«dare potestis! et certarn conventionem cum illo faciunt, ac si quis vaceamvel asinum in foro emere vellet? Sed hoc palliare volentes: «Ecce pauperes«sumus, refectorium nostrum et habitationes domum minantur; hanc igitur«pecuniam pro refeetione et fabrica ecclesie nostre et in pretium fabrice nostre• deputamus. Dabitur enim marca sutori, marca braxatori, marca sartori, marcae vasori et ceteris, prout vos noscitis t. 0 fratres, primes in palatio nostro haberevolumus vos, et nostro aspectui semper assistere vos; enim, secundum quod dicam,nostra maiestas et nostre tirannidis feritas assidue in nostris beneplacitis placabilesvos reddit et acceptos. Quos namque perpetratis, aliquando proprii plebani absol-vere pertimescunt: hos vos indifferenter et quoscumque undecumque venientesrecipitis, non ferentes saltem mittere in missam alienam, sed semper intraredicitis fures, prcdones, latrones, vispiliones, usurarios et maleficos scismaticos,adulteros et fornicatores, aut fomicarios condissimiles, quos tempus non patiturenumerare. Vos enim non estis pastores, sed fures et latrones. Nam nonper ostium sed aliunde ascenditis in ovile ovium, vobis usurpantes id quod advos minime spectat; maxime quemhbet quocumque vinculo ligatum absolveredicitis et merito, quia si non a vitiis, saltern a pecunia, et si non absolvitis a cri-mine, saltem ipsius iniquitatis ab ere. Nos vero verbis multipliciter regra-,tiantes, de stipendio suo tempore intendimus sine fallo providere: in excelsisquippe non habitabitis, quia manus vestras a muneribus non excutitis et quia inmanibus vestris iniquitates sunt et dextera vestra repleta est muneribus. Vos'enim fratres (ut sie Ioquamini), vestris susurrauonibus et faIsis suggestionibus ,populum de suis propriis plebanis et sacerootibus abstrahitis. Quid hoc factotorpius? Vos continuas simulatis orationes: sed scriptum est. Populus hie meclabiis honorat; cor autem eorum longe est a me'. (,) de vobis, ipocrite. Ad voSnamque solum vestra deßere peccata et non immiscere curam animarum speCtat. "Quomodo namque etema distribuere poteritis, qui id quod ad vos spectat minimeservatis? Prudenter autem, quemadmodutn incepistis et hactenus consuevistis,procedite: tot enim vias in omni genere et natione que sub celo est cotidie tran-smittitis, quod ipsas capere non possemus, nisi nostrum chaos insatiabile millemiliens faucibus deglutiret. In maxima etenim parte nostri imperii princi-patus per vas est reformatus, pro quo vobis ipais damnum importabile restituetur;Vos enim Tartara nostra adimplere laboratis, dicentes ad nostrum Infemum:«Dilata os tuum et implebo illud t. Unde habemus vos multiplicite.: recom-mendatos, nichilominus exhortantes vos quatenus, perseveretis quemadmodum

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 173

incepistis, quia per vos intendimus totum mundum sub nostra iurisdictione etservitute reservare. lam enim pro multitudine quam nobis cotidie destinatisadeo occupati, quod vobis principaliter loqui non possumus, sed hiis obscurisprocessibus, committimus vice nostra esse vicarios et ministros insuper universiset singulis quibus presens noster processus dirigitur, et quos negotium tangitinfrascriptum: et presertim" vobis, qui surnmam tenetis apicem co~sulimus ad eau-telam, scilicet pape, cardinalibus, patriarch is, archiepiscopis, episcopis et prelatis,ut inter principes terre pacem fictitie procuretur, sed" tarnen occulte causas di-scordie nutriendo. Vos enim tamquam versuti et astuti dolosis adinventionibuset falsis suggestionibus adherere consuevistis. Et sicut astute bonum" destru-xistis imperium, ita non permittatis aliquem nirnium ampliari, ne multum forti-ficati et pacem habentes velint deprimere statu m vestrum et a vobis auferre the-saures, quos apud vos pro Antichristo fecimus reservari, de cui us etiam Anti-"christi adventu propinquo summe cogitamus. Cui et viam optime preparatis:filias etenim nostras carissimas quas progenuimus de uxore nostra Iniquitate,scilicet Simoniam, Ipocrisim, Rapinam, Usuram, Dolum, Sacrilegium, Fal-sum sermonern, Superbiam, Luxuriam habete vobis recommendatas et presertimdominam Simoniam. Ipsa enim est 'que fecitvos et propriis lactavit uberibuset nutrivit: ipsam non vocatis simoniam seu peccatum, quia omnia que vestrasunt potestis vendere. Etiam vos amici nostri supradicti et potentes, non estissuperbi quia talern magnificentiam requirit status vester, nee avari, quia prosancto Petro est quidquid congregatis pro ecclesia et patrimonio Christi. Vospromovetis vestros, sed Christus ad apostolatum vocavit magnates et notosj tamenipsi vocabantur ad statum pauperem er.humilem s vos autem, sicut voluimus, ve-stros vocatis ad statu m divitiarum, et superbie. Ipsi quoque reliquerunt omnia:et vos capitis infinita. Nec estis invidi, quia aliis bonum non vultis, ne sue-cessibus eleventur; nee accidiosi, quia ad hoc labori parcitis, ne in discretioneargui vas contingat; nec gulosi, quia ad hoc corpus nutritis, ut forti us Christoservire possitis; nec luxuriosi, quia ad tempus, ad placitum vivitis et post eafideliter penitere vultis: et sic de aliis. Et sic meIius potestis et scitis per-petrare vitia et sub virtutum specie palliare. Allegatis pro vobis et glosatisdistorte, et nitemini ad propositum inducere. Et si quis predicet contra

vas aut doceat, ipsum excommunicando violenter opprimite et a vobistamquam hereticus condemnetur tantumque inde faciatis quod locum ipsum, habere valeatis, quem vobis preparavimus sub nostri habitaculi secretissimo fun-damento, quem nondum quis novit accedere exceptis maioribus satrapis regninostri, quem vobis etiam singularher reservamus supra omnia. Etiam habemusvos precipue recommendantes quod ludis taxillorum et alearum potissime vosingeratis, quibus etiam adeo intenti, ut ilIa que ad vestrum spectant officiumomittere non formidatis. Sed scriptum est «Clericus alee et taxillis deserviens".aut, desinat aut deponatur t. Qui enim ipsis ludis intersunt, vel taxillis sim-pliciter iactant aut participes et .inspectores seu lusoribus computantes, peneinfernali omnes deputati sunt,

G. Z I PPE L

In ipsis namque ludis taxiUorum et alearum decem peccata committuntur.Primum est desiderium lucrandi: eece cupiditas, sive avaritia que est idolo-rum servitus. Secundum est voluntas spoliandi proximum: ecce rapina, que. non dimittitur nisi ablatum restituatur, Tertium est usura maxima, quia unodenario lucrantur miller non enim defecitde plateis eius usura et dolus. Quar-tum est et sunt verba otiosa, de quibus redditur ratio in novissimo die. Quin-tum est falsum testimonium, periurium et mendacium: os autem quod mentituroccidit animam. Sexturn est proximorum corruptio, qui ad inspiciendum ludumconveniunt: unde qui alten malum exemplum prestitit, duplici peccato punietur.Septimum est oblivio in Deum, quia Deum qui te genuit dereliquisti et oblituses Dei creatoris tui. Octavum est contemptus statutorum ecclesie, que si quiscontempserit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus: maior est enim obediensquam vicuma. Nonum est amissio temporis: omne enim tempus in vobis adeorequiritur, quomodo sit impensum. Decimum est fraus et rixa: qui autemdolose agit non habitabit in tabemaculo domini, sed peribit de populo- domini.Vos autem amici nostri supradicti non speratis futurum premium, nee formi-datis eternum supplicium, ideoque vitam quam speratis non habebitis sed nobi-scum mortem obtinebitis, ne timeatis, Filiam autem nostram secundam, scilicetIpocrisim, religiosis quibuscumque committimus, qui religionem in habitumet tonsuram tantum ostendunt, in corde autem minus habent. Tertiam filiamnostram, scilicet Rapinam, nobilibus et militibus adiungimus qui pauperes spo- .liant et se et suas uxores ex hoc nutriunt delicati. Quartam filiam nostram,scilicet Usuram, damus burgensibus qui tantum accommodant ad tempus utparticipes sint lucri, non damni. Quintam filiam nostram Dolum vobis dilectisnostris negotiatoribus adiungimus cum suis pedissequis, scilicet mendacio et pe-riurio. Vos namque duplicem mensuram et libram facitis unam minorem quamexpenditis, et aliam maiorem quam accipitis; loca etiam obscura et fenestrasparvas facitis, ut lateat defectus rei venaIis emptoribus vestris. Sextam filiamnostram, scilicet Sacrilegium volumus habere pro agricolis, qui" ad vestram felici-tatem scilicet servitü pro ministris et ancillis dam us, qui bona dominorum suo-rum negligunt et ea occulte subtrahunt et disperdunt (1). Octavam filiam nostram,scilicet Superbiam iniungimus uxoribus nobilium et divitum que varias vanitatesinveniunt et volunt rara et pretiosa deferre vestimenta. Cum enim vicinaset cognatas suas aliqua vana viderunt deferre, tunc ipse suis maritibus non dantrequiem die ac nocte, donee similia vel meliora procurent; dicunt enim: «Eia«si me diligeretis sicut ille vel iste luam diligit uxorem, tunc simili modo me« vestiretis t. Nonam filiam nostram, scilicet Luxuriam, omnibus advenientibusvolumus esse convenientem. Quidquid dictis filiabus nostris impenditis, nobisipsis impensum reputabimus. Valeatis itaque felicitate ipsa, qua vos intendimuset volumus sine fine premiare. Datum die tribulationis, et cetera •

. (I) Lacuna probabile nel codice: manca qui tra la figliolanza di Luciferoe Iniquiu, il settimo rampollo, «Falsus sermo t.

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc. 175

Ill.

EPISTOLA MISSA CLEMENTI PAPAE SEXTO.

(Stampa B. Corsiniana).

Isthec epistola fuit a paucis diebus casu reperta in libro quodam tabularumAlphonsi regis vetustissimo, quam cum viderem moribus nostri seculi, plusquamillius quo missa fuit, congruere, hanc ad verbum fideliter describi curavi, nihilomittens dictorum Luciferi. Porro in fronte erat scriptum:

Clemens sextus Episcopus Romanus circa annum Christi MillesimumTrecentesim~m quadragesimum quintum regnavit.

Lucifer princeps tenebrarum, rex Acherontis imperii, dux Herebi, domi-nus Inferni rectorque Gehennae, omnibus sociis regni nostri, filiis superbiae,praecipue modernae ecclesiae principibus (de qua quidem ecclesia, noster adver-sarius Jesus Christus perprophetam suum dixit: 4 Odi ecclesiam malignantium s)salutem. ~ nobis excedere Infernum nostrum uti vos coram alloqueremur,non datum sit, cautum fuit in conventu nostro amplissimo ut ad vos, nobis ami-cissimos, nuncium nostrum cum literis delegaremus, quoniam quidem totis viri-bus nostris obedire mandatis coeperitis, legibus parere et nostri iuris praeceptaiugiter observare. lam pridem Christi vicarii illi, magistri sui vestigia inse-quentes, signis et virtutibus. monstrabiles, atque quandam pauperum vitam degentes, praedicationibus et operis totum pene mundum a nostrae tirannidis iugo,ad suam libertatem christianam traxerant: doctrinarn sanam, et vitam eum docen-tes, quod erat in nostri tartarei regni illusion em maximam et contemptum, necnon in nostrae iuredictionis non modi cam ruinam et enervationem, non verentesnostram Iaedere potentiam et terrificarn nostri status otfendere maiestätem.Illo namque tempore nulla recipiebamus ~ mundo vectigalia, nullos census, neeconcursu solito catervatim veniebat ad nostri barathri limina flebile vulgus,ac via lubrica et lata quae ducit ad rnortem sine ullo strepitu infrequens manebat,nullis miserorum gressibus conculcata: atque tota nostra vacante curia ululabat

Infernus, anxius, gernens, depopulates. At tarn grande vulnus infernae tiran-nidis, nostri pectoris impatiens feritas ultra ferre non valuit, neque tantorumpastorum vigilantiam voluit amplius tolerare: sed docti experientia, futurisobviando periculis, antidoto nobis cavimus opportuno. Nam in locum istorumnobis adversantium apostolorum et omnium aliorum sequentium duodecim illo-rum ducum vestigia, eos moribus et vita repraesentantium, vos fecimus dorni-nari, illos de gradu deiiciendo. Nostro enim astu et potentia dolo circumfulta,vos omnes qui his temporibus sic ecc1esiae praesidetis sublimes fecimus, praeterpaucos intimos et pulverulentos, adhuc nobis infestos. De vobis autem ilie ,quondam dixerat inquiens: «Regnarunt impii, et non ex me.. Voluimusenirn aliq~ando illi Christo omnia regna mundi tradere, si cad ens nos adoraret.

G. Z I pp EL

Sed ipse suis sequacibus exemplum demonstrans, petita renuit facere: quasi inhoc mundo non constaret regnum suum, Neque unquam (nobis semper reni-tens) magnifecit nostra caduca et ßuxa, que vos tantopere admiramini; itidemlatenter aufugit, dum ipsum turbae voluerunt in regem eligere temporalem,Sed vos et reguli estis, et maioribus adulamini regibus. In vobis aut em qui destatu gratiae cecidistis et nobis ministratis in terns, id quod impense cupiebamusimpletum est. Terrena enim imperia quae vobis contulimus bene curastis,nobisque quam plurima acquisistis, Iatius imperii traditi tines propagando. Dieenim dixit (ut vos non latet): • Venit princeps mundi huius et in me non habetquicquam t. Veni equidem et princeps mundi huius, qui etiam si in illo et suisnihil mihi sit, in vobis omnibus amicis habeo plurima. Qua de re rursus con-stituimus vos super omnes filios superbiae, et regna mundi. E diverso iste nosterimpetitor voluit suos principibus buius saeculi misere subiici, dicens per suumapostolum: • Subiecti estote omni creaturae, propterdominum, sive regi, tamquamexcellenti t; et rursus: I Obedite praepositis vestris t. Sed id optime interpretatiestis, quod vobis praepositis (a nobis, non ab ilIo evocatis) debeant subiici homun-culi, quamquam, dixerit: e Reges gentium dominantur eorum: et qui pote-t statem habent, benefici vocantur: vos autem non sie t, suos et apostolos eteorundem sequaees volens despeetabiles, inopes, pulverulentos, perpetuis deniquelaboribus et erumnis affiictos etdeturbatos. Verum dicemus vobis: • Vos autem• non sic t, postea quam mollitia quadam nitidi et compositi estis, non modo illisquos debetis referre dispares, verum penitus adversantes comitatu, vestitu,vietu. lam fecimus vos omnibus hominibus sublimiores, regibus et impera-'toribus invictissimis dominantes, tanquam nihil habentes et omnia possidentes;:neque reddentes quae aunt Caesaris, Caesari, et Dei, Deo: quin potius secun-.dum decreta nostra, utriusque iuredictionem usurpantes, terrenis negotiis immi-'scentes atque secularibus rebus implicitos, et nobis militantes. Num quid tarnende paupertatis pulvere ascendere vos fecimus ad culmen bonorum, de mendicatareligione ad pinguissimum episcopatum 1 Et id, quia vobis suggessimus lites,bipocrisim, fallaces practicas, adulationes, mendacia, periuria, proditiones, simo-

. nias et caetera vitia execrabiliora, quam excogitare potuissent' no~trae Furiaeinfernales? En meos cives et domesticosl Cum enim illic estis evecti ad summaet pinguia sacerdotia, non ,ufficiimt ea adepta; sed magis egentes et pecuniarumvacui (et id nostro fato) quam eratis, pauperes et benefieiis carentes, tumopprimitis insontes, depopulatis subditos, omnia rapitis; nil est quod a vobis non,pervertatur ut inflanti superbiae atque libidini vestrae satisfaciatis, luxuriosevivitis; in conviviis et deliciis . ducitis dies veStrOs, imposuistis vobis nomina interns deos sanctos, sanctissimos vos appellantes. Bona quae per technas et falsotitulo possidetis, quae quondam in enutritionem pauperum (quos semper odi-mus) fuerant erogata, in Iibidinem vestram expenditis, nempe in accipitres, equos,canes venaticos, palpones, leones, meretrices, cumquibus noctu diuque estis,vobiscum quoquo versum progredimini, deducitis: ut non pauper sacerdos Christi,quoties unus vestrum urbem suam excedit, videatur abire, sed potius satrapes

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, 177

persieus aliquis, aut tirannus, qui in via ob parricidia sua timet ineaute circum-eidi. Sed haec decent statum vestrum, quamquam per diametrum ab institutoillius Christi et apostolorum dissident. Edifieatis vobis palatia, omni amoeni-tate spectabilia, devoratis eibaria et vos ingurgitatis vino, omni delieatiori gustuexqUlslto. Thesauros eonservatis innumeros, non sie ille qui olim inquit,«Aurum et argentum non est mihi $; sed vos aurea saecula reparastis, 0societas gratissima daemonibus, iamdiu per prophetas estis praevisa, atque repro-batal Vos Christus iste appellitavit sinagogam sathanae (ut estis), designavitper meretrieem magnam, quae fornicata est cum regibus terrae, facta de matrenoverca, de sponsa Christi adversarii nostri, adultera; de casta meretrix et nostra.lam iam explosa est omnis paupertas, eharitas ilia prima per vos refriguit, nobis

. adhaeretis. 0 dileeta nostra Babilon, 0 cives nostri, qui huc de Hierusalerntransmigrastisl. Merito vos diligimus, qui leges Simonis Petri illius piseatorisnegligentes, legibus nostri Simonis Magi praepotentis horninis et Caesaris amiciadhaerescitis, eas ad unguem ampleetimini in templo ementes et vendentes spiri-tualia, impartitis beneficia (nam saeerdotia dici debent, verum post inversamappellationem, id quod virtuti debebatur, libertati vestrae adscripsistis), prece,praetio, lenocinio, sanguine, seorto; favore dignos connivendo omittitis, indi-gnos vero pro vestra libidine promovetis, utpote scurras, lenones, ignavos vestrosnepotes, ne dieam Iilios; atque uni puero multa confertis omnis generis sacer-dotia, quorum minimum probo nee non 'et erudito pauperi denegatis, personasprosperas tando, contra impetitoris nostri istius Pauli doeumentum. . Cumbeneficia confertis, rationem habetis peeuniarum, non animarum: nam quoscensus annuatim pendat, non quot animas habeat, diligenter exquiritis, Do-mum Dei fecistis speluneam latronum, in qua nundinatio quaedam saerorumfraude atque dolo fucata, pro summa vigilantia et conservatione bonorum eccle-siastieorum in praesenti habetue. Atque hanc totam artem vestram, tarn probe.inferiores sacerdotes vestros docuistis, ut ab instituto latum unguem non disce-dant, neque est aliquod scelus, quod ipsi iam iarn non pervaserint. Multo etiamvobis omnibus deceptio carior, quam saecularibus tirannis. Leges statuitis,quas non obervatis, vestra enim dispensatione, aut potius dissipatione, vosipsos omni iugo liberos facientes; iustitia vestra et .leges favore et muneribus

iustos et insontes opprimunt, improbos vero damnant praemio, Quam digniatque diligenter sitis in terris rerum nostrarum procuratores, tabulae ia~dudumrefertissimae attestantur, cum pene nemo homo sit, qui in fide christiana nonhaesitet. Nam etsi quando praedieetis (lieet negligenter, et raro, et pauci intervos haec faeiant) attamen vulgus vobis non credit, eo quod ante oeulos videat operavestra dietis adversantia: hinc vos insequens perinde ac sibi praepositos in exem-plum, ut plurimum vestris utitur moribus, irruens in omne pelagus vitiorum.Unde tot homines ad nostri barathri aedes quotidie confiuunt, quos transmit-titis, ut nisi nostrum chaos insatiabile esset, eos certe non caperet. Et sic pervos amieissimos nostros imperium nostrum instauratius fit, ac damnum nobisineluctabile restitutum est: quamobrem vobis innumeras gratias infernales

Jo - B"II,tt. 1st. Slor. - N. 70.

G. Z I PPE L

tandem referemus. Nihilominus vos semper exhortamur, uti perseveritis, quiaper vos brevi intendimus totum mundum in nostram ditionem irerum revocatumm. Runus igitur vices nestras in term vobis delegamus his literis, et volumusvicarios nostros esse et ministros perpetuos ad haec, quoniam de missioneproxima Antichristi cogitamus, cui viam (praecamur) praeparate, ut facitis. In-terim autem in vestrum auxilium et consilium furias nostras atque satrapas aIi-quos Inferni eommittemus, qui vafris suis suggestio nibus atque dolosis adin-ventionibus quicquam astutiae vestrae addent, et technas vestras augebunt.Insuper vobis qui summum tenetis apicem in rebus, consulimus non ab re, interprincipes saeculi pacem procuretis, sed occulte causas discordiae nutriatis, et

veluti vestra semper laudanda arte Romanum evertistis imperium, ita ne permit-tatis regnum aliquod nimium fines propagare, ne plus potens factus eo rex inpace et otio degens, vestros dolos percipiat et fraudes. Hinc forsan statum ve-strum imminuet, rem ecclesiasticam instaurans, thesaurosque vestros auferreenitetur, quos amicissimo nostro Antichristo in acervo conservatis. Praetereanon mediocriter vobis commendo carissimas filias nostras (quamquam vobissatis carae): Superbiam dico, Ambitionem, Avaritiam, Gastrimargiam, Lu-xuriam, una cum tota vitiorum nostrorum centuria; in primis dominam Si-moniam, que vos genuit, ac propriis lactavit uberibus. Ipsam autem non vocetissimoniam, sed permutationern, aut resignationern: insimulant vos simoniaenonnulli obscuri et nullius nominis viri, sed inciviles et ineruditi legum. " Quis-nam prohibebit venundare quod emistis sacerdotium, aut pecunia numerata;aut adulatione, aut lenocinio, aut aliquo officio praestito? Nam quotum quod-que beneficium hoc tempore secus habetur? «Gratis (inquiunt) accepistis: gratis• date t. Neque vos accepistis gratis neque debitis, neque ii quibus illud venun-dads, sacra plebeculae suggerent gratis. Consuetudo laudanda (ut dicitis) in.his robustior est, quam ut possit ab aliquo infringi. An vel gratis accipiunt ii,quos vocant gradatos, qui sexagies renuendum onus, imponendum querunt perinnumeras lites, favores, sudores et studii sui interruptiones? Deberent preceaccersiri potius a plebecula in sacerdotium: hi autem interna charitate accedere,et non VI trrumpere. Sed eia agite, nullu. est iam in ecclesia ordo, intimus,medius, supremos, sanctus, sanctior, sanctissimus, in quo non multos habeamuscommilitones. Proinde an ambitionern, an potius avaritiam vocemus vestram,qui sexcentis beneficiis humeris vestris impositis, adhuc ambitis? Et si unumillorum effiuat, in eiusdem loco duo succedunt, aut deperdito, longe pinguiusdamnum factum resarcit. Estis enim instar hydrae personati: quibus abscissauno capite,. duo renascuntur. Quid tandem de statu vestro dicemus 1 Noncerte superl>i, aut plura quam oporteat, de vobis sumitis. Talem enim pompamet apparatum expetit honestas ecclesiastica, quae pessum dto iret, nisi tanta ma-iestate illam tutaremini. Num is (etiam inter· principes) semideus habetur,qui iamdudum miser pedes obambulabat emendicans, nunc autem quatuor etviginti equiubus circumductus, magnifice incedit: tarn belle satrapem persicumagens, et in suos tam"morosus ut nemo intimarum amicorum sit (quamquam etiam

LA LETTERA DEL DIAVOLO AL CLERO, ecc, 179

ii nostri sint) qui non det locum tarn morosae magnificentiae. Ceterum, quivos unquam avaros ~udebit vel submurmurare, etsi omnia bona mundana adipi-scaminl, cum non vobis, sed Petro et eius patrimonio ea acquiratis vos: quoclipeo adamantino se belle protegit sanctissimus ille. Hunc iampridem ad nosevocassemus, nisi una cum sua curia in dies plures nobis acquireret animas, quamtota daemonum turba. Vestra sacerdotia nonnunquam revisa bubulo elocatissacerdoti, sed ferocienti, et qui sciat iura vestra ecclesiastica adversum impiosdefensitare,' aut qui summum precium vobis persolvit; ita ut non Oyes vestrasretundat, sed deglubat potius, si illud persolvere velit. Tandem quam vos evo-camus ad nostra inferna palatia, in locum vestrum supponite nepotes vestros,etsi improbissimos. Sunt 'enirn digni talibus maioribus, et eos quandoque interprimates nostros habebimus, modo non degenerent a suis patribus. Nee sinatisquoties pingue aliquod sacerdotium familiam vestram ingressum fuerit, earnexcedere: sed per vices alter in alterum illud refundite. Iste Christus suos eo-gnatos ad apostolaturn quandoque evocavit: pauper divites, ut, Matthaeum, adpaupertatem. Vos e diverso, pauperes ad divitias accersitis, Quid ultra opusest verbis? vos certe probe iura nostra calletis, et secundum ea facitis. Unum·hoc tantum dicam, si quid sit' in istis sacris literis, quod vos torqueat, glossa veldistinctione ad rem vestram indirecte adducatis, ne sitis muti. Nam illae litteraenobis per diametrum "adversantur, Multa etiam poteritis mutuo accipere aiurisprudentibus illis, nobis amicissimis, qui omnia tam subtiliter noverunt glos-sare et distinguere: hi enim non secus legibus utuntur, atque aucupes viscoad ayes caplendasj hac enim sua, immo nostra iuris scientia, caute ad aucupiumpecuniae utuntur. Sed ad eos alias nuncium delegabimus. Demum, si quiscontra vos concionetur, aut quicquam doceat (eo quod sitis longe improbioresiis quibus in exemplum praepositi estis), ipsum excommunicantes violenter oppri-mite, et a vobis tanquam haereticus ex templo proscribatur, ne altius caput ele-vans, in longinquum suam eruditionem spargat. Turn de nobis nostraque do-ctrina bene meriti, locum habebitis quem vobis paravimus sub nostri habitaculiinfernalis imo fundamento. Hunc enim locum unice earls conservamus, 'adquem adhuc nemo novit accedere, exceptis summis iIIis principibus regni nostri.Noluimus omnia quibus de nobis bene meriti estis, litteris mandare : nam et nobis

non vaeabat et ,scimus quod in finem usque perseverabitis, cum nee futurumsperetis praemium, nee aeternum formidetis supplicium. Ideoque nee vitam,quam non creditis, habebitis: sed nobiscum mortem obtinebitis, quam viventes 'non timetis. Valete amantissimi nostri, quibus ,acceptum referimus, quicquidautinfimorurn sacerdotum (etsi multum sit) aut rudis vulgi accipimus.

Datum in centro terrae, ae in palatio nostro tenebricoso, praesentibus no-stris daemonibus, propter hoc spetialiter evocatis ad nostrum ~onsistorium dolo-rosum, sub nostri terribilis signi charactere, in robur praemissorum.