Paolo Alvazzi del Frate Storia del diritto medievale … – gli appunti e i materiali forniti a...

Post on 21-Feb-2019

215 views 0 download

Transcript of Paolo Alvazzi del Frate Storia del diritto medievale … – gli appunti e i materiali forniti a...

PaoloAlvazzidelFrate

Storiadeldirittomedievaleemoderno(p-z)

2018/19

Testid’esame–10cfu

1)  M.Caravale,Dirittosenzalegge,Giappichelli20132)  Tempideldiritto.Etàmedievale,moderna,

contemporanea,2ed.,Giappichelli20183)  P.AlvazzidelFrate,L’interpretazioneautentica,

Giappichelli2000

Frequentanti

•  Glistudentichefrequenterannoregolarmentelelezionipotrannoportareall’esame–oltreailibriditesto–gliappuntieimaterialifornitialezione

•  Preappelloriservatoaisolifrequentanti19dicembre2018(sarànecessarioverbalizzaresuccessivamentel’esameduranteunappelloordinario)

•  PropedeuticitàdiStoriadeldirittoprivatoromano•  Lepresenzealezionesarannocontrollate

Infosito

www.corsistoriadiritto.weebly.com

GruppoFacebookRomaTreStoriadeldirittomedievaleemodernoP-Zhttps://www.facebook.com/groups/309480513168115/

mailpaolo.alvazzi@uniroma3.it

Acosaservelastoriadeldiritto?

•  Materiadicarattereculturale(comeades.lafilosofiadeldiritto)

•  Nonhaovviamenteunasuautilitàpraticaimmediata

•  Contribuiscecertamenteallacostruzionediunaformamentisdelgiurista

Ilpuntoelalinea

•  Esempiodel“puntoedellalinea”(PaoloGrossi)

•  Dirittopositivoquale“punto”inseritoinuna“linea”.Continuitàdeldirittotraieri,oggiedomani

•  “Coglierestoricamenteildirittopositivo”qualecondizioneindispensabilepercomprenderneeffettivamenteilsenso

PaoloGrossi

Lostoricodeldirittoha“lafunzioneprimariadifungeredacoscienzacriticadelgiuristadidirittopositivo.Costuihadifrontequelpuntofissodellalinea,cheèildirittovigente,espessoisolandoloeimmobilizzandolo,ètroppoprotesoadassolutizzarlo.Lostoricodeldirittodeverichiamarloallaelementaremasalvanteveritàchequelpuntononèqualcosadidistaccatoedidistaccabilemaanzibeninseritoinunalineachenasceprima,proseguefinoall’oggieaddiritturacontinuafinoalfuturo”(Società,diritto,stato,p.111-112)

Dirittoesocietà

•  Dirittoèdunqueprodottodellastoria•  Derivadaunasocietàedaunacultura•  Ciòrelativizzaestoricizzaildirittostesso•  Esisteundirittoeternoimmutabile?•  Siparladi“dirittonaturale”(giusnaturalismoèladottrinacheloafferma)

•  Altrineganolasuaesistenzaeritengonocheesistasoltantoildirittopositivo(positivismogiuridicoètaledottrina)

Argomentodelcorso

Evoluzionedeldirittonell’Europaoccidentaleda:•  CadutaImperoromanod’occidente(476d.c.)•  AlXXsecolo•  AttenzioneparticolareaØ FontieordinamentipositiviØ DottrinaØ CodificazionedeldirittoØ Costituzionalismo

Alcuniconcettieantinomie–1/2

•  Progresso/Conservazione•  Legge/Consuetudine•  Monismo/Pluralismo•  Individuo/Comunità•  Religione/Laicità

Alcuniconcettieantinomie-2/2

•  Tradizione/Ragione•  Giusnaturalismo/positivismogiuridico•  Dirittocomune/dirittoparticolare•  Esegesi/filologia•  Pubblico/privato

Periodizzazionecronologica

•  Medioevo(sec.VI–XV)Ø AltoMedioevo(sec.VI–X)Ø BassoMedioevo(sec.XI–XV)

•  Etàmoderna(sec.XVI–XVIII)•  Etàcontemporanea(sec.XIX–XX)

Periodizzazionitematiche

•  Etàdeldirittocomune(iuscommune)sec.XI-XVIII

•  Dirittocodificato(sec.XIX–XX)•  Assolutismo(sec.XVI–XVIII)•  Statodidiritto(XIXsec.)•  Statocostituzionale(XXsec.)

Fontinelperiodoromanopost-classico(III-VIsec.)daDioclezianoaGiustiniano

1)Legesoconstitutiones(rescritti,editti,mandati,decreti)2)Iura(dottrinadeimaggiorigiuristiromanidotatidiiusrespondendisecondola«leggedellecitazioni»diValentinianoIII–Imp.d’Occ.-426Papiniano,Gaio,Ulpiano,ModestinoePaolo.)3)consuetudini

Regniromano-barbarici

§  Cadutadell’Imperoromanod’Occidente(476d.c.)-deposizionediRomoloAugustolodapartediOdoacre

§  nascitadeic.d.Regniromano-barbariciRegnodeiVandali(Africa),Visigoti(Spagna),Burgundi(Franciaovest),Franchi(Francia),RegnodiOdoacre(Italia)

Personalitàdeldiritto

•  Convivenzadeldirittoromanoconquellobarbarico(assaidiversodalpuntodivistadellefonti-soloconsuetudinarie-edegliistituti).

•  Contaminatiodeiduediritti•  Principiodellapersonalitàdeldiritto(sicontrapponeallaterritorialità).Fenomenodelleprofessionesiuris

Giustiziabarbarica•  Dirittobarbarico=insiemedinormeconsuetud.•  Lagiustiziaavevacarattere“privato”,ederabasatasu:

-  faida(vendettaneiconfrontidelreoe/odellasuafamiglia)

-  guidrigildo(risarcimentoallavittima,evitavalafaida,notacomecompositio)

-  duello(mezzodiprova:ilvincitore,vincevalacausa)

-  ordalia(“giudiziodiDio”)

Ordaliadelfuoco

Ordaliadell’acqua

20

Funzionedichiarativadelgiudice

•  Lafunzionedelgiudiceavevacaratteresolo“dichiarativo”enon“costitutivo”,inquantoladecisionegiudiziariaeradivina

•  Conilprocessoromano-canonicotrasformazionedelruolodelgiudice(diviene“costitutivo”)

Popoligermanici

•  Popoliprevalentementenomadi.Societàbasatasulpaterfamiliasesulre-condottiero.

•  RaccoltelegislativedelVIsec.:LexRomanaBurgundiorum(soloromani);LexRomanaVisigothorum;EdictumTheodorici(reostrogotoinItalia)romaniebarbari;LexSalica(Franchi)

Dirittoromanovolgare

•  AccantoalleLegeseagliIurafonteessenzialedidirittoneltardoimperola“consuetudine”.

•  Fenomenodelc.d.dirittovolgareossialatrasformazionedeldirittoromano

•  Consideratadapprimaunadegenerazioneèoraritenutounaformaconcretadiapplicazionedegliistitutiromanistici.

CorpusIurisCivilis

•  Giustinianodal527Imperatored’Oriente.Progettalaraccoltadeldirittoromanoclassico.

•  IlCorpusiuriscivilisrappresentalaprincipalefontedeldirittoromano

•  Triboniano,ministrodiGiustinianoearteficedellacompilazione

StrutturadelCorpusIurisCivilis

1)Codex(529)in12libri,raccoltadellecostituzioniimperialidaAdrianoinpoi.Noncièpervenuto

2)DigestaseuPandectae(533)raccoltain50libridiiuradeigiuristiclassici

3)Institutiones(533)inquattrolibri,elementifondamentalideldiritto,ascopodidattico.

4)Codexrepetitaepraelectionis(534),in12libri5)NovellaeConstitutiones-costituzioniemanatedopoil534(Authenticum134costituzioniin9collationes)

Institutiones,1,1,Deiustitiaetiure(ediz.astampaXVIs.accompagnatadallaglossaaccursiana)

Italiabizantina

•  InvasionebizantinainItalia(cacciatadeiGoti)GiustinianoemanalaPragmaticaSanctiopropetitioneVegiliinel554(surichiestadiPapaVigilio)conlaqualevieneestesaall’Italialavigenzadellacompilazionegiustinianea.

•  c.d.“Italiabizantina”.PraefectuspraetorioItaliaeaRavenna,aRomaunPraefectusurbi.

Fonti

•  Laconsuetudinerestadominante•  DelCorpusiuriscivilisfuronoconosciuteeutilizzatesoprattuttoleIstitutuzionimentredelCodicecircolaronodelleEpitomi

•  Digestopraticamentesconosciuto

ItaliaLongobarda

•  Nel568invasionedeiLongobardi(provenivanodallaPannonia-Ungheria)inItalia.ReAlboino.AiBizantinirestanol’Italiameridionale,zonaadriatica(Ravenna),Roma

•  Invasionedistruttiva.ILongobardinonrispettaronolaciviltàromana

•  PaesedivisoinDucati.Mancavaassolutamentel’ideadi“Stato”.Prosegueilsistemadella“giustiziaprivata”edellecompositiones

Longobardi

•  ConversionealcristianesimodeiLongobardi(fineVI-iniziVIIsec.).

•  EdittodelreRotari(643).Scopodiredigerelenormeconsuetudinariedelpopololongobardo.Ispiratooltrechealdirittoconsuetudinarioanchealdir.giustinianeo.Ideadelrafforzamentodell’autoritàmonarchica.Destinatariodell’Edittofuilpopololongobardo.

IFranchi

•  Progressivoindebolimentodelprincipiodellapersonalitàdeldirittoinfavoredellaterritorialità.

•  Nel774finedominazionelongobardainItalia.InvasionedeiFranchiconCarloMagno.

•  ConlacadutadelRegnolongobardosorgeformalmenteundominiopontificio(Romaeterritoriesarcatoepentapoli,ossiaEmiliaRomagnaeMarche),ilducatodiBeneventorimanelongobardo,Bisanzioconserval’Italiameridionale,Veneziadivieneindipendente.

RenovatioImperii•  RenovatioImperiiideadelripristinodell’autoritàimperiale.Unitàeuniversalitàdelpoteretemporaleefusioneconl’elementospirituale(rappr.dallaincoronazionedapartedelPapa).Ideadellareductioadunumpercontrastareilparticolarismo.Esaltazionedellaromanità.

•  Conlarinascitadell’Impero:1) siaffermal’autoritàdellaChiesacomefontedinorme;

2) ildirittoromanoèrivalutatocomedirittouniversaledell’impero.

CarloMagnoimperatore

•  LeoneIIIincoronailgiornodiNataledell’800CarloMagnoimperatore.

•  Nell’Imperol’autoritàèaffidataaiConti.Controllosuipoterilocalierasvoltodaimissidominici.Ilplacitumgeneraleeral’assembleadegliuominiliberi.

•  Commistionetrapubblicoeprivato.•  L’Imperatoreemanaicapitularia,raccoltedinorme.

Sistemafeudale•  Inizidelsistemafeudaleinetàcarolingia•  RapportotraSignore(Dominus)eVassallo(Vassus)

•  Beneficium•  Fidelitas•  immunitas•  Homagium•  Rapportoditiposinallagmatico(ossiaoneriedirittireciproci)traDominuseVassus

Investitura

37

Investitura

38

Auxiliumetconsilium

•  Obblighifeudali:•  Auxilium(aiutomilitareefinanziario).Casisticafeduale(1.rapimentodelDominus,2.cavalieratodelfigliomaggiore,3.matrimoniodellafigliamaggiore).Auxiliumsostituibileconloscutagium

•  Consilium(partecipazioneallaCorte(Curiaregis)consiglioesostegnomoralealDominus

Caratteridelfeudalesimo•  Problemadellaereditarietàdeifeudi•  Siaffermadefinitivamentenell’XIsec.•  Prassidellasubinfeudazione(ossialacreazionediunaseriedinuovirapportifeudalitalilaformarelac.d.piramidefeudale)

•  Feudalitàimperialeepontificia•  Fenomenodellafeudalitàligia(professionediHomoligius)

Istituzionemillenaria(IX-XIXs.)•  Feudoistituzionemillenaria(l’abolizionedellafeudalitàverràrealizzatasoltantoconlaRivoluzionefrancese)

•  Ordinamentotipicamenteconsuetudinario•  Indebolimentodell’autoritàunitaria,sviluppodelpluralismodeicentridipotere

•  Nellepotestàdelvassusevidentecommistioneprivato/pubbliconeipoteribannali

Organizzazionefeudale

•  baronato•  contea•  marchesato(omarca)•  ducato•  granducato–arciducato•  principato

Inst.Giustiniano-LibroITIT.1-DEIUSTITIAETIURE

•  Iustitia est constans et perpetuavoluntasiussuumcuiquetribuens.

•  Giustizia è la costante e perpetua

volontà di attribuire a ciascuno il suo[ciòcheglispetta].

[Iurisprudentia]

•  1.Iurisprudentiaestdivinarumatquehumanarumrerumnotitia,iustiatqueiniustiscientia.

[…] •  1.Giurisprudenzaèlaconoscenzadellecose

divineedumane,delgiustoedell’ingiusto.

[Iurispraecepta]

•  3.Iurispraeceptasunthaec:honestevivere,alterumnonlaedere,suumcuiquetribuere.

•  3.Iprecettideldirittosonoquesti:vivereonestamente;nonnuocereaglialtri,attribuireaciascunoilsuo.

[Iuspublicum–Iusprivatum]

•  4.Huiusstudiiduaesuntpositiones,publicumetprivatum.publicumiusestquodadstatumreiRomanaespectat,privatumquodadsingulorumutilitatempertinet.

•  4.Duesonoleprincipalidivisionidiquestostudio:il[diritto]pubblicoeil[diritto]privato.IldirittopubblicoèquellocheriguardalostatodelgovernodiRoma;ilprivatoèquellocheattieneagliinteressideisingoli.

[Deiureprivato]

•  Dicendumestigiturdeiureprivato,quodtripertitumest;collectumestenimexnaturalibuspraeceptisautgentiumautcivilibus.

•  Deldirittoprivatoc’èdadirecheètripartito:ècompostoinfattidaprecettideldirittodinatura,deldirittodellegenti,deldirittocivile.

TIT.2-DEIURENATURALI,GENTIUMETCIVILI.

•  Iusnaturaleestquodnaturaomniaanimaliadocuit.namiusistudnonhumanigenerispropriumest,sedomniumanimalium,quaeincaelo,quaeinterra,quaeinmarinascuntur.hincdescenditmarisatquefeminaeconiugatio,quamnosmatrimoniumappellamus,hincliberorumprocreatioeteducatio:videmusetenimceteraquoqueanimaliaistiusiurisperitiacenseri.

•  Ildirittonaturaleèciòchelanaturahainsegnatoatutti

glianimali.Infattitaledirittononèesclusivodelgenereumano,maappartieneatuttiglianimalichenasconoincielo,interraeinmare.Nederival’unionedelmaschioedellafemmina,chenoichiamiamomatrimonio,elaprocreazioneel’allevamentodeifigli:vediamoinfattichepureglialtrianimalisonovalutatiinrapportoallaloroperiziainquestodiritto.

[Ius]•  1.Iusautemcivilevelgentiumitadividitur:omnespopuliqui

legibusetmoribusregunturpartimsuoproprio,partimcommuniomniumhominumiureutuntur:namquodquisquepopulusipsesibiiusconstituit,idipsiuspropriumcivitatisestvocaturqueiuscivile,quasiiuspropriumipsiuscivitatis:quodveronaturalisratiointeromneshominesconstituit,idapudomnespopulosperaequecustoditurvocaturqueiusgentium,quasiquoiureomnesgentesutuntur.

•  1.Ildirittocivileeildirittodellegentisidistinguonocosì:tutti

ipopolirettidaleggiecostumiimpiegano,inparteunlorodirittoproprio,inparteundirittocomuneatuttigliuomini;infattiqueldirittocheognipopolostabiliscepersé,èpropriodelsuoStato,esichiamadirittocivilequasidirittopropriodellasuacittadinanza,mentrequellocheunimpulsonaturalehastabilitofratuttigliuominièosservatougualmentedatuttiipopoliesichiamadirittodellegenti,comeadirechediqueldirittotuttelegentisiservono.

[Iusgentium]•  Ius autem gentium omni humano generi commune est. nam

usu exigente et humanis necessitatibus gentes humanae quaedam sibi constituerunt: bella etenim orta sunt et captivitates secutae et servitutes, quae sunt iuri naturali contrariae (iure enim naturali ab initio omnes homines liberi nascebantur); ex hoc iure gentium et omnes paene contractus introducti sunt, ut emptio venditio, locatio conductio, societas, depositum, mutuum, et alii innumerabiles.

•  Il diritto delle genti è invece comune a tutto il genere umano.

Infatti, richiedendolo la pratica e le necessità umane, i popoli crearono alcune cose: sorsero così le guerre, col loro seguito di prigionie e servitù, che sono in contrasto col diritto naturale. Per diritto naturale invece tutti gli uomini nascevano liberi. Dal diritto delle genti sono stati introdotti anche quasi tutti i contratti, come la compravendita, la locazione condu-zione, la società, il deposito, il mutuo e innumerevoli altri.

[Iusscriptumautnonscriptum]•  3.Constatautemiusnostrumautexscriptoautexnon scripto, ut apud Graecos: τον νομον οι μενεγγραφοι, οι δε αγραφοι [id est: legum aliaescriptae aliae non scriptae]. Scriptum ius est lex,plebiscita, senatus consulta, principum placita,magistratuumedicta,responsaprudentium.

•  3. Il nostro diritto risulta da [fonti] scritte o nonscritte, come presso i Greci: τον νομον οι μενεγγραφοι,οιδεαγραφοι[ossia,delleleggi,alcunesono scritte, altre non scritte]. Diritto scritto è lalegge, sono i plebisciti, i senatoconsulti, gli ordinidei principi, gli editti deimagistrati, i responsi deigiuristi.

[Quodprincipiplacuitlegishabetvigorem]

•  6.Sedetquodprincipiplacuit,legishabetvigorem,cumlegeregia,quaedeimperioeiuslataest,populuseietineumomnesuumimperiumetpotestatemconcessit.quodcumqueigiturimperatorperepistulamconstituitvelcognoscensdecrevitveledictopraecepit,legemesseconstat:haesuntquaeconstitutionesappellantur.

•  Quelchealprincipepiacquehavigoredilegge:ciòperchéconlaleggeregia,chevieneemanataperattribuirglil'imperio,ilpopoloconferisceinluiealuiognisuoimperioepotere.Tuttociò,quindi,chel'imperatoredisponeconunaletteraoincalce(alquesito),odecretainsedegiurisdizionale,oaffermainsedeextragiudiziaria,oprescriveconuneditto,risultaesserelegge.Questesonoquellechecomunementechiamiamocostituzioniimperiali.

[Consuetudo]

•  9.Exnonscriptoiusvenit,quodususcomprobavit.namdiuturnimoresconsensuutentiumcomprobatilegemimitantur.[...]

•  Daunafontenonscrittaprovieneildirittoconfermatodall’uso.Infattiicostumidurevoli,convalidatidalconsensodegliutenti,imitanolalegge.

[Iuranaturalia]•  11.Sednaturaliaquidemiura,quaeapudomnesgentes

peraequeservantur,divinaquadamprovidentiaconstituta,semperfirmaatqueimmutabiliapermanent:eaveroquaeipsasibiquaequecivitasconstituit,saepemutarisolentveltacitoconsensupopulivelaliapostealegelata.[...]

•  Ildirittonaturale,chesiosservaugualmentepressotuttiipopoli,stabilitodaunaprovvidenzadivina,restasemprefermoeimmutabile;invecel’ordinamentocheciascunostatosidàsuolecambiarespesso,opertacitoconsensodelpopolo,operlasuccessivaemanazionediun’altralegge.