8/16/2019 Kyajlab'Il Qchman

http://slidepdf.com/reader/full/kyajlabil-qchman 1/7

Balancing NewTechnology

NEXT ISSUE:

Ajo u’j lu’ konil tu’n tok tipumal kyaq-

il ttxolil ajlab’il in ajb’en kyoj qkojb’il jatu-

mel nim ojtzqib’il ma kyij kyq’o’n qchman.

A ximjo tu’n tok tipumal te tnejil ajo tumel

in ajb’en kyxol qxjalil, tkab’ tu’n tz’aqtzet

tze’nxix tu’n t-xi toj tumel jikyb’ab’il qyol.

Tu’n qtz’ib’in ti’j ajlalb’il Mam, nchi okin ox

techil: kow ( = ), t’ak ( 1 ) ex sqit mo sky’irin ( 5 ).

Ajo kow atza tzaja ti’j jun q’oq’ o kub’ q’ayj ex

o pon b’aj tchwinqilal, o chi el tẍchilil tu’n tkux

awet juntl maj. Nim t-xilen ajo kow, lu’ junjun

t-xilen lu’:

Ok tok awet kjo’n, npon b’aj tchwinqilal ajtjaw jal in ok te ixi’n, junjun twitz ixi’n jun

mankb’il chwinqilal, atza npon b’aj tchwinqilal

kjo’n, me axjo ijaj lu’ xikyb’il te juntl chwinq-

ilal, ikytzan ok tkux twitz ixi’n toj qtxu tx’otx’,

b’e’x nxi xkye juntl anq’inb’il. Ikyx nb’aj tu’n

kyaqil ijaj, b’ajsab’il ex xikyb’il chwinqilal.

Ajo kow nim maj nkub’ techil tuk’il jun ijaj,

tuk’il jun b’ech, tuk’il jun xliky’, jun wi’b’aj,

tuk’il twtiz qman q’ij mo juntl tixti’ nq’uman

b’ajsab’il ex xikyb’il juntl ak’a’j chwinqilal.

Ajo jun nkub’ yek’it tuk’il jun tal t’ak ( ). Nkub’ yek’

tal ab’j, tuk’il jun witzb’aj, tuk’il jun twitz awal mo

nq’uman qa at jun ti’. Toj ajlab’il nkub’ yek’il tuk’il jun t

Ajo tal sqit mo sky’irin in ajb’en tu’n tyek’it jwe’ tajlal.

ti’j jun q’ob’aj at jwe’ tal, tu’ntlaj lu’, ma tz’ok echit tuk’il

Ajo tumel kyajlab’il qxjalil nim t-xilen. Atza e’la tumel ti’j t

ti’j junjun twi’ tq’ob’ xjal at jwe’ twi’ tq’ob’ tu’n kab’ laj twi’

ikyx at jwe’ twi’ qqan ti’j jujun qanb’aj tu’n kab’ laj, winqin

ilx. Tu’njo lu’, ajo tumel qajlab’il toj tb’i te WINAQ, ax

CHIKY’B’AB’IL

TNEJIL TECHIL:

I YA J:

TKAB’IN TECHIL:

TOXIL TECHIL:

TUMEL AJLAB’IL MAM

1 1 jun

2 2 kab’

3 3 ox

4 4 kyaj

5 5 jwe’

6 6 qaq

7 7 wuq

8 8 wajxaq

9 9 b’elaj

10 0 laj

11 ! junlaj

12 “ kab’laj

13 # oxlaj

1

14 $

15 %

16 &

17 /

18 (

19 )

20 =

1

8/16/2019 Kyajlab'Il Qchman

http://slidepdf.com/reader/full/kyajlabil-qchman 2/7

Junk’al jun Junk’al junlajJunk’al kab’ Junk’al kab’lajJunk’al ox Junk’al oxlajJunk’al kyaj Junk’al kyajlajJunk’al jwe’ Junk’al jwe’lajJunk’al qaq Junk’al qaqlajJunk’al wuq Junk’al wuqlaj

Junk’al wajxaq Junk’al wajxaqlajJunk’al b’elaj Junk’al b’elajlajJunk’al laj Kab’k’al

Tu’n tq’umet 40, kab’k’al ; 60,oxk’al; 80, kyajk’al, 100, jwe’k’al,120, qaqk’al; 140; wuqk’al, 160,wajxaqk’al , 180, b’elk’al ; 200,

lajk’al; … npon ti’j 380, b’elajlajk’al.

Junk’al jun Junk’al junlajJunk’al kab’ Junk’al kab’lajJunk’al ox Junk’al oxlajJunk’al kyaj Junk’al kyajlaj

Junk’al jwe’ Junk’al jwe’lajJunk’al qaq Junk’al qaqlajJunk’al wuq Junk’al wuqlajJunk’al wajxaq Junk’al wajxaqlajJunk’al b’elaj Junk’al b’elajlaj

Junk’al laj Kab’k’al

Qa in oxk chmet tajlal toj junjun winaq, ikytza’nlu’:

TTXOLIL AJLAB’IL KYU’N QXJALIL MO QWINAQIL:

TNEJIL TUMEL: WINAQIN

Aj qpon ti’j winqin (20), nxi lajet iky t za’n lu’: Winqin jun Winqin junlajWinqin kab’ Winqin kab’lajWinqin ox Winqin oxlajWinqin kyaj Winqin kyajlajWinqin jwe’ Winqin jwe’lajWinqin qaq Winqin qaqlajWinqin wuq Winqin wuqlajWinqin wajxaq Winqin wajxaqlajWinqin b’elaj Winqin b’elajlajWinqin laj kab’winaq

Jun tumel ma tz’el ti’j tajlal twi’ tq’ab’ ex tqan xu’j/qya ex te jun ichan/xinaq. Nxi qe ti’j jun ex npon b’aj ti’jkab’winaq. O’kx npon b’aj ti’j kab’winaq tu’ntlaj nyek’in ti’j t-xilen jun muj xjal: xu’j ex xinaq.

Jun toj kab’winaq Junlaj toj kab’winaqKab’ toj kab’winaq Kab’laj toj kab’winaqOx toj kab’winaq Oxlaj toj kab’winaqKyaj toj kab’winaq Kyajlaj toj kab’winaqJwe’ toj kab’winaq Jwe’laj toj kab’winaqQaq toj kab’winaq Qaqlaj toj kab’winaqWuq toj kab’winaq Wuqlaj toj kab’winaqWajxaq toj kab’winaq Wajxaqlaj toj kab’winaq

B’elaj toj kab’winaq B’elajlaj toj kab’winaqLaj toj kab’winaq kab’winaq

TKAB’IN TUMEL: K’ALIN

Jun tumel tu’n tajlet kyaqil ti’chaq at twitz tx’otx’ ex nimxix npona. Tzajqe ti’j tajlal twitz q’in in okin toj chemaj, ikytzan aj kychmon xjal jun xb’alin, nkub’ ajlet lajtwitz q’in toj nayaj ex laj toj b’anq’aj tu’n tchmet junk’al (20), junx t-xilen iky tza’n jun winaq.

Qa in ok nojset junjun k’al,ikytza’n lu’:

TTXOLIL TU’N TNUK’ET AJLAB’I

Tnejil Ttxolil: Ajlab’il kyja’ (xi) njaw:

2 2 3

8/16/2019 Kyajlab'Il Qchman

http://slidepdf.com/reader/full/kyajlabil-qchman 3/7

Tnejil TjunlajinTkab’in Tkab’lajinToxin ToxlajinTkyajin TkyajlajinTjwe’yin Tjwe’lajinTqaqin TqaqlajinTwuqin TwuqlajinTwajxaqin TwajxaqlajinTb’elajin Tb’elajlajinTlajin Tjunk’alin, tqwinqin

Ajo ajlab’il kyu’n qxjalil, nimx ttxo-lil tu’n tb’et ex tu’n kyajlet nim ajlab’il.Ikytzan qa toj junjun nxi qeya, nxi ajlet

junjunku: junk’al jun, junk’al kab’, junk’alox, junk’al kyaj, junk’al, jwe’ ex txqantl.

Qa tu’n qajlan k’lojin tten, nimx ttxolil njyettu’n tlajet nim tajlal, ikytzan qa toj tjunjunalin,tu’n t-xi qq’uma’n 80, nxi qq’uma’n kyajk’al,me qa qaj tu’n tlipan toj k’lojin, kxel q’umetmutx’, jun tajlal nq’uman qa at kyajk’al toj.

Toj juntl yol, ajo ajlab’il qxolqwinaqilqib’, nimx t-xilen, ntzaj qe ti’j junt-xikyb’il ex nch’iy, iky tza’n yek’b’il at:

TXOLIL EX TAJLAL:

Nuk’ul tajlal: nq’uman alkye tten jun xjalmo jun tixti’ toj jun nuk’b’il.

Tkab’in t txolil:

Ajlab’il in okx chmet . Okqpon ti’j junk’al, b’e’x nnoj

jun tnej ajlab’il , tu’n t-xilajet ajlab’il, ktzajil tzyet

juntl tnej te junk’al ex kokixnojset junjun tal k’al, iky

tza’n yek’b’il at okni: kab’ti’j tkab’in k’al, in ok tb’ite kab’ toj kab’k’al.

CHITPUB’ENE TIB’ AJLAB’IL

Txolil ajlab’il: nq’uman kyaqil tajlal.

Jun, kab’, ox, kyaj, jwe’, qaq, wuq, wajxaq, b’elaj, laj, junlaj, kab’laj, oxlaj, kyajlaj, jwe’laj, qaqlaj,wuqlaj, wajxaqlaj, b’elajlaj, junk’al.

Tjunk’alin tnejil Tjunk’alinTjunk’alin tkab’in Tjunk’alinTjunk’alin toxin Tjunk’alinTjunk’alin tkyajin Tjunk’alinTjunk’alin tjwe’yin Tjunk’alinTjunk’alin tqaqin Tjunk’alin Tjunk’alin twuqin Tjunk’alinTjunk’alin twajxaqin Tjunk’alinTjunk’alin tb’elajin Tjunk’alinTjunk’alin tlajin Tkab’k’ali

MALB’IL TALIL:

mal libratalmal onzakab’mal kilo

jun iqin quintal junk’al iqin tonelada

almut almudakalmut arroba

EC H B’IL :xk’achub’ cuartaxky’aqi pulgadaqanb’aj un piet-xol qanb’aj un paso

jaj una brazaky’jaj ech una cuerd

ojlab ’ un kilómmilímetro mitz’centímetro yaqmilmetro tal ech

4 4 5

8/16/2019 Kyajlab'Il Qchman

http://slidepdf.com/reader/full/kyajlabil-qchman 4/7

MALB’IL TTEN:

tolin cilindroswej cuadradose’w circunferencia

juch’ puntiagudooxtzi / oxplaj triángulokyajlotz cuadrado

jwe’lotz pentágonoqaqtzi exágonooxpal sexágonokyajpal octágono

jwe’pal nonágono.

MALB’IL A’ :

lemet botellamalmet litrouk’b’il vasoch’at jarritoxar jarrapump galón

PIXB’IL TI’CHAQ:JUNSIL: Unir KAB’SIL: Dividir en dos partesOXSIL: Dividir en tres partes KYAJSIL: Dividir en cuatro partesJWE’SIL: Dividir en cinco partes

QAQSIL: Dividir en seis partesWUQSIL: Dividir en siete partesWAQXAQSIL: Dividir en ocho partesB’ELAJSIL: Dividir en nueve partesLAJSIL: Dividir en diez partesJUNK’ALSIL: Dividir en once partesKAB’K’ALSIL: Dividir en doce partesOXK’ALSIL: Dividir en trece partesKYAJK’ALSIL: Dividir en catorce partes

JWE’K’ALSIL: Dividir en quince partes ......JUNQ’OSIL: Dividir en 400 partes iguales.

PIXILB’IL TAJLAL :

Jun niky’sin, un medio,

Jun niky’aj, una mitad.Jun oxsin, un tercioKyaj kyajsin, cuatro cuartos

Ox jwe’sin, tres quintosQaq wajxaqsin, seis octavos.

6 6 7

8/16/2019 Kyajlab'Il Qchman

http://slidepdf.com/reader/full/kyajlabil-qchman 5/7

MAJB’IL / FRECUENCIA:

jun maj mo jun el

kab’ maj mo kab’ el

ox maj

kyaj maj

jwe’ maj

qa maj

CHQ’ALB’IL / PERIOCIDAD :

nchi’jtl / cada día

kab’jchaq / a cada dos días

oxjchaq / a cada tres días

kyajijchaq / a cada cuatro días

jwe’jchaq / a cada cinco días

WITZ B’IL:

OXWEJ, TRÍGONO,

KYAWEJ,

JOWEJ,

QAWEJ,

WUWEJ,

WAJXAWEJ,B’ELAWEJ,

LAWEJ, DECAEDRO

SIPB’AB’IL / DISTRIBUTIVOS :

junjunchaqkab’kab’chaq

oxoxchaq

kyajkyajchaq

jwe’chaq

qaqchaq

wuqchaq

wajxaqchaq

b’elajchaqlajchaq

junk’alchaq

junmutx’chaq

junq’ochaq

junch’uychaq

junq’inb’il chaq

junlawchaq

8 8 9

8/16/2019 Kyajlab'Il Qchman

http://slidepdf.com/reader/full/kyajlabil-qchman 6/7

AJLAB’IL EX AMB’IL:

ja’lo, hoynchi’j, mañanakab’ij, dentro de dos días.oxjkyajij

jwe’jqaqiqub’j

B’AJLEN :

ewi

kab’ijeoxijekyajije

jwe’jijeqaqijewuqub’ijewaqxaqijeb’elajijelajije

JUNJUN TUMEL MALB’IL QXOLX :

laq platopiẍ pedazosil pedacito frino de fruta o verduraxk’achub’ una cuarta

jaj brazadayub’ puñitochel manojo (en un brazo)buyuj montoncito (de abono, tierra u otro)

jot porción de masa para una tortillalot’ porción de lodotx’anaj pedazo o porción de carnepotzoj medida de frijol, miches y otro en un pañuelob’ochoj racimo de floreslatz’ resmak’alaj una carga de leña de veinte unidadestxab ’ un puñito (de sal, azucar y otro) con los dedostal pak’ una cucharaditapak’ un cucharón (de caldo, sopa, arroz u otro)q’ob’ una mano, medida de cinco unidades

jun iqatz un quintal

0 10 11

8/16/2019 Kyajlab'Il Qchman

http://slidepdf.com/reader/full/kyajlabil-qchman 7/7

JUNJUN TUMEL MALB’IL QXOLX :

palaj un trozo o unidad de madera, leña u otro.k’loj grupoch’uq conjuntotnej unidad, sección

tz’it pizca de sal u otro (unos granitos)um tragónb’iliq’ un sorbo (pastilla gel)

jokin un azadonazotxat una gotaxjak’ una mordida (a frutas)xtan un bulto

kyitxij una medida de zacatetxayaj una media de doblador, algodón, paja

tqiky’ capítulototx’ numeral, artículo. pok’oj rollo (varias unidades agrupadas en sí).

2 0 12 13