SoTa vadaWkoria - WordPress.com · kumentis mixedviT, erTa TviTgamorkvevis principidan gamomdinare,...
Transcript of SoTa vadaWkoria - WordPress.com · kumentis mixedviT, erTa TviTgamorkvevis principidan gamomdinare,...
saqarTvelos Tavdacvis saministro
saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi
J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis de-
partamenti
ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti
SoTa vadaWkoria
damoukidebeli saqarTvelo
da ruseTis agresiuli politika 1918-1921 wlebSi
meomris biblioTeka #7
Tbilisi
2008
Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ meSvide wigni; seria iTvalis-
winebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli saqarT-
velosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi.
seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli aRz-
rda da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia popularuli,
magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es patara, magram
tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa udides mefe daviTs,
Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s, saqarTveloSi warmoebul mTavar da gadam-
wyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel oficrebs, saqarTvelosa da
msoflio samxedro istoriis calkeul sakiTxebsa da a.S.
seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis
instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro.
didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda, saqarTvelos
yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.
seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs, rom
brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.
vaJa kiknaZe
seriis saredaqcio kolegia: istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori vaJa kiknaZe
istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori Tamaz beraZe
mecnierebaTa doqtori,
vice polkovniki Temur dalaqiSvili
recenzenti: istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori avTandil sonRulaSvili
kompiuteruli uzrunvelyofa: Lnino gigani
ydis dizaini: giorgi kiknaZe
redaqtori: nargiz xarabaZe
teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili
damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaer-
Tianebuli Stabis J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo
departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier
saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabis
topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.
q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20
tel.: +995 32 91-19-83
faqsi: +995 32 91-19-83
2
damoukidebeli saqarTvelos sagareo politikis erT-erTi urTulesi
sfero sabWoTa ruseTTan urTierToba iyo. qarTvel politikosebs kar-
gad esmodaT, rusuli orientacia qveynis daRupvas rom moaswavebda, ami-
tom, prioritets dasavlur orientacias aniWebdnen. miuxedavad amisa,
urTierTTanamSromlobisa da Tanasworobis principidan gamomdinare, ax-
algazrda qarTuli respublika ruseTTan TanamSromlobisTvisac mzad
iyo, Tumca sabWoTa ruseTi, imperiaSi Semaval yovel ers kvlav Tavis
Semadgenel nawilad moiazrebda.
amis Sesaxeb gabriel xundaZe∗ saqarTvelos erovnuli sabWos 1918
wlis agvistos sxdomaze xazgasmiT aRniSnavda: `yvela im ers, romelmac
isargebla erTa TviTgamorkvevis principiT da bolSevikuri mTavroba ar
icno, bolSevikebma omi gamoucxades. trockim winadadeba misca admiral
sablins∗ floti sabrZolvelad gaemzadebina da sevastopolidan gae-
laSqra Cxenkelis∗ mTavrobis winaaRmdeg. amas bolSevikebi ar eZaxian
erTa TviTgamorkvevis winaaRmdeg galaSqrebas.~ rogorc vxedavT, damou-
kidebeli saqarTvelos winaaRmdeg saomari moqmedebis dawyeba, sabWoTa
ruseTis xelisufalTa dRis wesrigSi idga. am Canafiqris sisruleSi
moyvana, mxolod `moxaliseTa armiis~∗ SeteviTma operaciebma da ruseTSi
samoqalaqo omis dawyebam CaSala. umZimesi mdgomareobidan gamomdinare,
sabWoTa ruseTma amierkavkasiis saxelmwifoebis mimarT mtruli politi-
kuri kursi garegnulad `keTilmezobluri~ urTierTobis damyarebis
mcdelobiT Secvala. amis damadastureblad sabWoTa ruseTis sagareo
saqmeTa komisaris g.CiCerinis mier azerbaijanis, daRestnis da saqarT-
velos muSebisa da glexebisadmi gagzavnili `mowodeba“ gamodgeba. do-
kumentis mixedviT, erTa TviTgamorkvevis principidan gamomdinare, sab-
WoTa ruseTis mizans TiTqos aRniSnuli respublikebis damoukideblo-
bisadmi mxardaWera warmoadgenda. `Tu Tqven kavkasiis muslimanebi da
qarTvelebi _ vkiTxulobT mowodebaSi _ kmayofilni xarT Tqveni re-
spublikebis saxelmwifoebrivi wesebiT, icxovreT TqvenTvis wynarad,
TviTgamorkveviT da aRadgineT CvenTan keTilmezobluri ganwyobileba.~
dokumentSi gamoTqmuli Semrigebluri toni da `erTa TviTgamorkvevis~
sabWouri aRiarebisadmi mxardaWera, gazeTma `erTobam~ eWvis qveS daayena.
Tavisi poziciis gasamagreblad, bolSevikebis sityvasa da saqmes Soris
urTierTsawinaaRmdego, kerZod, saqarTveloSi maTi antisaxelmwifoebrivi
saqmianobis faqtebi moiSvelia da moskovis `samSvidobo~ kursisadmi
ndoba, SeuZleblad gamoacxada. `Cven ki Cveulni varT – werda gazeTi _
saqmes davujeroT, da sanam bolSevikebis sityvasa da saqmes Sua harmonia
ar iqneba, Cveni dRevandeli politikac bolSevikebisadmi maT moqmedebas-
Tan iqneba Sefardebuli da ara maT `mowodebasTan.~ es imis maCvenebelia,
rom saqarTvelos xelisuflebis mesveurebi, mimdinare procesebs sworad
afasebdnen da amierkavkasiis saxelmwifoebisadmi ruseTis `damTmoblur“
nabijTan mimarTebaSi Sesabamis daskvnebsac akeTebdnen. amis SesaniSnav ni-
3
muSs saqarTvelos mTavrobisadmi g. CiCerinis mier gamogzavnili no-
tisadmi damokidebuleba warmoadgens. es dokumenti ruseTTan mimarTe-
baSi saqarTvelos mTavrobas `meryevi~ politikuri kursis daZlevis au-
cileblobaze miuTiTebda da denikinis winaaRmdeg sabrZolvelad sabWoTa
ruseTTan samxedro xelSekrulebis gaformebas sTavazobda. Tu ramdenad
mizanSewonili iyo Crdiloeli mezoblis mier SemoTavazebuli winadade-
bis miReba da Tanxmobis SemTxvevaSi ras miscemda saqarTvelos am mimar-
TulebiT gadadgmuli nabiji, amasTan dakavSirebiT, Cveni yuradReba gazeT
`erTobaSi~ gamoqveynebulma mowinave werilma `komunistebis winadadeba
saqarTvelos mTavrobisadmi~ miiqcia. igi sazogadoebas Seaxsenebda: 1)
saqarTvelo, ruseTTan `samxedro kavSiris~ Sekvris gareSedac 1919
wlidan denikinTan saomar mdgomareobaSi imyofeboda. am fonze, mezobeli
respublikebis sagareo politikis denikinis safrTxisagan TavdacvisaTvis
daqvemdebarebamde dayvanas igi Secdomad miiCnevda; 2) sabWoTa ruseTis
mier SemoTavazebuli `samxedro kavSiri,~ amierkavkasiis respublikebis
samoqalaqo omSi CaTrevas, saqarTvelosadmi evropis saxelmwifoebis
gadamterebas da blokadas isaxavda miznad. am mimarTulebiT gadadgmuli
nabiji qveyanaSi umZimes ekonomikur kriziss warmoqmnida. `es niSnavs _
werda gazeTi _ SimSilis aTjer gazrdas, es niSnavs Cveni qveynis
mcxovrebTa gadaSenebis gzaze dayenebas. SeiZleba ruseTis asmilionianma
erma am ubedurebas gauZlos, magram Cveni or milioniani eri amas ver
gauZlebs, welSi gatydeba da sabolood aRigveba qveynidan. bolSevikebs
aseTi Sedegi ar aSinebT, radgan isini ers, rogorc aseTs ar ufrTx-
ildebian. eri maTTvis mxolod saSualebaa sxva miznisaTvis. CvenTvis ki
eris Senaxva umaRlesi mizania.~ 3) gasabWoebul ruseTTan `samxedro
kavSiris” Sekvra, saqarTvelos mxridan `daufiqrebeli da Seuwynarebeli
nabiji iqneboda, radgan... darwmunebuli ara varT, werda gazeTi `erToba~
_ rom dRevandeli `mokavSireni~ xval zvarakad ar Segvwiraven komunis-
turi RmerTebis samsxverploze.~
aRniSnul sakiTxebTan dakavSirebiT, imave gazeTma statiaSi _
`ucnauri gaugebroba~ Tavisi pozicia Semdegnairad Camoayaliba: `dRevan-
del pirobebSi, roca ruseTSi anarqia mZvinvarebs da am anarqiis ga-
momwvev or ZalasTan lenin-denikinTan∗ gvaqvs saqme, Cven yovlad
SeuZleblad vTvliT raime saxelmwifoebrivi kavSiris gabmas rogorc
erT ise meore ZalasTan.~ xolo momdevno werilSi `reaqciis winaaRmdeg~
vkiTxulobT; `bolSevizmis ayola denikinis gulisaTvis niSnavs meore
ukiduresobaSi Cavardnas, gzis abnevas da amiT Tavis dasamarcxeblad
ueWveli niadagis momzadebas. Cveni mizani naTelia: demokratiis saSuale-
biT, demokratiuli revoluciuri meTodebiT denikinis damxoba da bol-
Sevikuri anarqiis Tavidan acileba. am ori didi miznis erTad ganxor-
cieleba ixsnis... Cvens mxares mosalodneli ganadgurebisagan.~ rogorc
4
vxedavT, denikinTan da bolSevizmTan mimarTebaSi negatiuri damokide-
buleba aq gamokveTiladaa naCvenebi.
aseTi poziciis oficialurad gamoTqmiT, qarTulma samTavrobo presam,
ruseTisadmi undoblobis demonstrireba moaxdina. amave dros saWiro
iyo sakiTxis samTavrobo doneze gadawyveta. am mxriv, gansakuTrebul
interess g. CiCerinisadmi e. gegeWkoris∗ sapasuxo nota iqcevs. ruseT-
saqarTvelos Soris keTilmezobluri, samSvidobo urTierTobis damyare-
bas es dokumenti gadaudebel amocanad miiCnevda da saTanado gzebis Zie-
bis aucileblobazec miuTiTebda, magram amave dros, aRniSnuli nota,
sabWoTa ruseTTan samxedro kavSiris dadebasa da denikinis winaaRmdeg
sabrZolo operaciebSi monawileobis SesaZleblobas gamoricxavda. Ziri-
Tad argumentebad e. gegeWkori Semdeg garemoebebs asaxelebda: a) saqarT-
velos sagareo politika qveynis neitralitetis dacvas efuZneboda, b)
denikinTan 1919 wlidan saomari mdgomareobis miuxedavad, SeteviTi omis
SeuZleblobidan da qveynis interesebidan gamomdinare, saqarTvelo
mxolod TavdacviTi operaciebis ganxorcielebiT ifargleboda,
g)denikinis winaaRmdeg brZolaSi ruseTis federaciis teritoriaze qar-
Tuli mxedrobis monawileoba, sabWoTa ruseTis Sinaur saqmeebSi Carevas
warmoadgenda.
diplomatiuri normebis dacviT Sedgenilma dasabuTebulma pasuxma,
ruseTis sagareo saqmeTa komisars rogorc Cans, wonasworoba da-
akargvina. Aamis dadasturebas e. gegeWkorisadmi g.CiCerinis mier gamog-
zavnili sapasuxo nota (1919 wlis 31 ianvari) warmoadgens. igi diplo-
matiur CarCos cildeboda da rac mTavaria, saqarTvelos xelisuflebis-
admi winaswargamiznuli braldebebis axal wyebas Seicavda. sapasuxo no-
tiT (7 Tebervali), e. gegeWkorma ruseTis sagareo saqmeTa ministris wa-
moyenebul pretenziebs ara marto damajerebeli pasuxi gasca, aramed
saaSkaraoze gamoitana is ZiriTadi mizezebi, rasac ruseTis mxare zemo-
dasaxelebuli notis gavrcelebiT iTvaliswinebda. `aRniSnuli radio-
depeSis Sinaarsi da xasiaTi, – vkiTxulobT e. gegeWkoris notaSi _
saqarTvelos mTavrobas srul sabuTs aZlevs ifiqros, rom sabWoTa
mTavroba cdilobs saqarTvelos respublikis prestiJi dasces yalb cno-
bebze miTiTebiT, romliT sargeblobasac me srulebiT miuReblad vTvli.~
g. CiCerinis braldebebs e. gegeWkori zneobriv-politikuri kuTxiT
ganixilavda da mis Sefasebasac iZleoda. `Cemi mTavrobis rwmunebiT
vacxadeb, _ vkiTxulobT notaSi _ rom saqarTvelos respublikis mxriv
am damokidebulebaTa dasamyareblad araviTari dabrkoleba ar arsebobs
da imeds gamovTqvam, rom sabWoTa mTavroba Tavis momaval politikaSi
moZebnis qarTveli xalxisaTvis misaReb enas.~ e. gegeWkoris es imedi ar
gamarTlda. piriqiT, sabWoTa ruseTis mesveurebi diplomatiur paeqro-
baSi, saqarTvelosTan mimarTebaSi dagrovili RvarZli da mtruli da-
mokidebuleba srulyofilad gamoamzeures. amis dadasturebas g. Ci-
5
Cerinis mesame, nota #432 warmoadgens, romelic 1920 wlis 19 Te-
bervliTaa daTariRebuli. igi braldebebis axal `serialTan~ erTad,
saqarTvelosadmi sabWoTa ruseTis `risxvis~ ganmapirobebel ZiriTad
mizezsac xsnis. `miuxedavad yvelafrisa, – vkiTxulobT notaSi _
ruseTis muSaTa da glexTa mTavroba imedovnebda, rom gegeWkoris mTav-
roba ver gabedavda uari eTqva erTad brZolaze ruseTisa da saqarT-
velos mSromeli masis saerTo mtris winaaRmdeg.~ aq erTi niuansia
gasaTvaliswinebeli, kerZod, `uaris Tqmis gabedva~ Crdiloeli me-
zoblisagan SemoTavazebul `saomar xelSekrulebaze.~ rogorc Cans,
drois cvalebadobam rusul cnobierebaze zemoqmedeba ver moaxdina.
miuxedavad amisa, saqarTvelos xelisuflebas aRniSnul sakiTxTan mimar-
TebaSi Tavisi principuli pozicia ar Seucvlia. GgazeTi `erToba~ mowi-
nave werilSi `CiCerinis mesame nota~ am dokuments `sicruisa da Wori-
kanobis dauSretel zRvas~ uwodebda da dasturad, CiCerinis mier wamo-
yenebuli yoveli braldebis gasabaTilebeli faqtebi moyavda. MmaT Soris
gansakuTrebul yuradRebas saqarTveloze TurqeTis Tavdasxmis momentSi,
soxumis olqSi bolSevikTa mier sagangebod mowyobil ajanyebaze amax-
vilebda. imavdroulad, notis avtors brestis sazavo xelSekrulebasac
Seaxsenebda. `amisTana wamebis gaxsenebiT, _ vkiTxulobT werilSi _ ara
gvgonia bolSevikebma moigon rame. keTilgoniereba moiTxovda, rom CiCer-
ins daviwyebisaTvis ar mieca iseTi saxelovani sazavo xelSekruleba,
romelic sabWoTa ruseTma brest-litovskSi dasdo, xelSekruleba, ro-
melic amierkavkasiis demokratiis gawirvas da gayidvas udris, romli-
Tac leninis mTavrobam osmalTa faSebis fexqveS ganarTxo Cveni demok-
ratia, mTeli Cveni eri, yvela is, rac revoluciis gziT movipoveT.~ rac
Seexeba, ruseTis winaaRmdeg, saqarTvelo-osmaleTis SeTqmulebis bral-
debas, imave statiaSi vkiTxulobT: `politikuri gulubryvilobiT, anda
sazRapro utifrobiT unda avxsnaT, rom batoni CiCerini... ramdenjerme
ixseniebs Cvens viTomda `SeTanxmebas~ osmal-faSasTan, aseTi laparaki
`osmal-faSebis~ Sesaxeb b-ni CiCerinis mxriv, sxva rom ara vTqvaT ra,
uzrdelobaa sabWoTa ruseTis dRevandeli mokavSirisadmi, romlebTanac
bolSevikur mTavrobas namdvili bloki aqvs Sekruli da romlebTanac
erTad awarmoebs mTel Tavis politikas aRmosavleTSi da amierkavkasiaSi.
gabedos CiCerinma am faqtis uaryofa.~ istoriografiaSi dadasturebu-
lia, rom 1920 wlidan mustafa qemalsa∗ da lenins Soris mimowera os-
maleTisadmi daxmarebis Sesaxeb marTlac mimdinareobda. xolo osmaleTis
erovnulma krebam (1920 wlis 12 ivlisi), rsfsr∗ saxalxo ko-
misariatisadmi gagzavnili SetyobinebiT, ruseTis sfs respublikisadmi
osmaleTis mokavSireoba oficialurad aRiara. am faqtTan dakavSirebiT,
sabWoTa ruseTma sapasuxo nabiji gadadga. imave wlis ivnisSi, mustafa
qemal-faSas g. CiCerinma sagangebo nota gaugzavna, romelSic
TurqeTisadmi damokidebuleba gamokveTilad iyo dafiqsirebuli. CvenTvis
6
saintereso sakiTxTan mimarTebaSi, dokumentSi vkiTxulobT: `sabWoTa
mTavrobam miiRo Tqveni werili, romelSiac Tqven survils gamoTqvamT
mudmivi kavSiri daikavoT sabWoTa mTavrobasTan da monawileoba miiRoT
brZolaSi imperializmis winaaRmdeg, romelic erTnairad emuqreba orive
qveyanas... sabWoTa mTavroba iRebs cnobaT didi nacionaluri krebis
gadawyvetilebas imis Sesaxeb, raTa Cveni muSaoba da... samxedro opera-
ciebi imperialisturi mTavrobebis winaaRmdeg SeTanxmebuli iyos... dRes,
rodesac osmaleTi ganicdis did tanjvas, sabWoTa mTavroba gansakuTre-
bulis sixaruliT hkravs megobrul kavSirs, romelmac unda SeakavSiros
ruseTisa da osmaleTis xalxebi.~ aRniSnuli faqtebiT dasturdeba, rom
qarTuli saxelmwifos xelisufalTa guliswyroma sinamdvilidan gamom-
dinareobda. xolo zemoT miTiTebuli werilis mwvave polemikuri xasi-
aTi saqarTvelos winaaRmdeg sabWoTa ruseTis mier Cadenili codvebis
saaSkaraoze gamotanas da sazogadoebis winaSe sruli saxiT warmoCenas
iTvaliswinebda. rac Seexeba ruseT-osmaleTis SeTanxmebas, masSi orive
saxelmwifos interesebi iyo Cadebuli. ruseTis mokavSireobidan gamomdi-
nare, TurqeTis mizans antantisadmi dapirispireba da danawilebisgan os-
maleTis gadarCena warmoadgenda. xolo ruseTs, kavkasiaSi gabatonebiT,
axloaRmosavleTSi winsvlisaTvis mtkice dasayrdenis Seqmna qonda Ca-
fiqrebuli. AamasTan dakavSirebiT m.mandelStammi gazeT `slovo~-Si gamo-
qveynebul werilSi garkveviT miuTiTebda, rom `evropa sadac mrewveloba
ganviTarebulia, zurgs aqcevs bolSevizms. kremli ki Tvalebs aRmosav-
leTisken apyrobs. saqarTvelo gzazea da bolSevizmi Seecdeba mis da-
morCilebas.~ xolo gazeTi `tani~ imave sakiTxTan dakavSirebiT iuwye-
boda;~ mustafa qemals mWidro damokidebuleba aqvs leninTan, romel-
Tanac igi imuSavebs sabWoTa mTavrobis mcire aziis saqmeebSi Carevis geg-
mas.~ es imis damadasturebelia, rom ruseT-osmaleTis aliansi uSualod
damoukidebeli saqarTvelos winaaRmdeg iyo mimarTuli. meore mxriv,
aSkarad gamoikveTa ruseTis axloaRmosavluri politika. aq erTi
mniSvnelovani faqtoricaa gasaTvaliswinebeli, kerZod, bolSevikebis da
mefis ruseTis politikur miswrafebaTa identuroba. Aam sakiTxTan mi-
marTebaSi, qarTul saxelmwifos gamokveTili pozicia gaaCnda. amis
SesaniSnav magaliTs gazeT `erTobaSi~ gamoqveynebuli mowinave werili
`wiTeli armiis kavkasiasTan moaxloebis gamo,~ warmoadgens.
aRniSnul statiaSi, mefis driondeli da sabWoTa ruseTis ideolo-
giur politikuri xazis urTirTdapirispirebis miuxedavad, maTi iden-
turobaa aRiarebuli. amis erT-erT nimuSad gazeTi `inorodcebisadmi~
damokidebulebas asaxelebda. misi TqmiT, orive ruseTi ararusi erebis
survilsa da miswrafebebs ignorirebdnen, xolo dapyrobis politikis
gatarebas misaRebad Tvlidnen. dasaxelebuli statia sazogadoebas Seax-
senebda: `ra sanelebliTac gindaT SeazaveT bolSevikebis politika, Tun-
dac am sanelebels `komunizmi~ ewodebodes, ers igi iseve unda emwaros,
7
rogorc emwareboda Zveli ruseTis politika, radgan erisaTvis mas
moaqvs Zaldataneba, welSi gatexa da kulturuli daqveiTeba.~ meore
ZiriTad argumentad igive gazeTi ruseTis `axloaRmosavleTis politi-
kas~ asaxelebda, mis orbunebianobaze da makiavelizmze miuTiTebda.
imavdroulad, gazeTis yuradReba `socialuri revoluciis gaRrmavebis~
niRbiT, carizmis politikis dafarvis mcdelobaze gadahqonda; `ruseTis
imperiam, _ werda gazeTi _ `didi ruseTis~ lozungiT Semodga fexi
saqarTveloSi. SesaZlebelia sabWoTa ruseTma `komunizmis~ lozungiT
moindomos `wiTeli armiis~ Semoyvana Cvens sazRvrebSi... Cvenma xalxma...
kargad icis, rom misTvis araviTari gansxvaveba ar aris, romeli ucxo
jari Semodis saqarTveloSi Zaldatanebis mizniT, Zveli ruseTisa Tu
sabWoTa ruseTisa.~ rusuli safrTxe, marTlac savsebiT realuri iyo.
ruseTis sainformacio saSualebebSi, saqarTvelosadmi gamoTqmuli pre-
tenziebis Sesaxeb dawvrilebiTaa saubari `amxanagis~ (m. s. lomTaTiZe)
fsevdonimiT gamoqveynebul naSromSi `komunistur ruseTSi.~ misi Ziri-
Tadi debulebebi Semdegnairad SeiZleba Camoyalibdes: a) saqarTvelo
sabWoTa ruseTis yvelaze Zlieri da dauZinebeli mteria, radgan n. Jor-
daniam saqarTveloSi `kedeli aRmarTa~ da sabWoTa ruseTi aRmosavleTs
mowyvita. leninis mTavrobas aRmosavleTSi `revoluciis cecxlis Se-
tanaSi~ xeli SeuSala, b) n. Jordanias mTavrobis damarcxeba, rusul
menSevizms sazrdos gamoaclis da mis srul likvidacias daaCqarebs. g)
n. Jordaniam, i. wereTelma, k. CxeiZem da n. ramiSvilma dasavleT evropis
muSaTa klasi sabWoTa ruseTs daupirispires da maTi meSveobiT `ruseTs
evropaSi ucqerian rogorc velurebis qveyanas.~ ramdenadac, sabWoTa
ruseTis politikuri miswrafebebis `Semaferxebeli barieris~ rolSi
saqarTvelo aRmoCnda, sabWoTa ruseTis xelisuflebis umaRles
eSelonebSi mis winaaRmdeg moqmedebis Sesabamisi gegmac momzadda. 1920
wlis TebervalSi centraluri aRmasrulebeli komitetis erT-erT sxdo-
maze m. kalinini acxadebda, `Tbilisma unda iTamaSos moskovis roli aR-
mosavleTSi, is unda gadaiqces meore moskovad~ da iqve ayenebda sakiTxs.
`aviRoT saqarTvelo Tu xmliT ara, `nebiT~ mainc.~ im SemTxvevaSi Tuki
saqarTvelo damoikideblobaze nebiT uars ar ganacxadebda, sabWoTa
ruseTis genStabis mier gamocemuli ruseTis respublikis sazRvrebis
damadasturebeli rukebis mixedviT, saqarTvelos sazRvari mdinareebze, _
bzifsa da Coloqze gaivleboda. am faqts sabWouri presa Semdegnairad
xsnida: `baqo Cven gvinda, umisod ver gavZlebT, xolo baqo ubaTumod
araferia, amisaTvis klitec Cvens xelSi unda iyves. Tqven ki ar giSliT
cxovrebas iyaviT TqvenTvis damoukidebeli~ sxvaTaSoris, denikinic ase
msjelobda. `gagra Cemia, Tqven bzifidan gekuTvniT, xolo baTumi xom
rasakvirvelia ruseTis aris.~ zemoT aRniSnul rukaze ruseT-
saqarTvelos sazRvari zustad ise iyo gavlebuli, rogorc denikins
hqonda Cafiqrebuli. Ees ki, saqarTvelosTan mimarTebaSi denikinisa da
8
sabWoTa ruseTis xelisufalTa politikuri kursis identurobaze mety-
velebda. im SemTxvevaSi, Tuki saqarTvelos xelisufleba sabWoTa
ruseTis mier SemoTavazebul xelSekrulebaze Tanxmobas ganacxadebda da
ori modave agresoridan upiratesobas erT-erT maTgans miscemda, es
nabiji qarTuli saxelmwifosaTvis TviTmkvlelobis tolfasi iqneboda.
Cvens mier motanili faqtebi imis udao dadasturebaa, rom amier-
kavkasiis regioni da maT Soris saqarTvelo, garduvali safrTxis winaSe
imyofeboda. aseT rTul situaciaSi somxeT-azerbaijans Soris dawyebuli
saomari moqmedeba, (1920 wlis marti) regionis garSemo mimdinare
procesebis gauTvaliswineblobis Sedegi iyo. misi Semdgomi gaRrmaveba,
amierkavkasiaSi sabWoTa ruseTis gaaqtiurebas uwyobda xels da saqarT-
velosac garkveuli safrTxis winaSe ayenebda.
bunebrivia, qarTvelma politikosebma, somxeT-azerbaijanis konfliqti
saqarTvelos damfuZnebeli krebis meaTe sagangebo sxdomis (1920 wlis 8
aprili) msjelobis sagani gaxades. MmiRebuli rezolucia, aRniSnul
oms, amierkavkasiis saxelmwifoebis damoukideblobisaTvis momakvdineblad
acxadebda. regionSi stabilurobis SenarCunebis mizniT, saerTo
kavkasiur konferenciaze sadao sakiTxebis gatanas moiTxovda da orTave
mxares arsebuli problemebis mSvidobiani gziT gadawyvetisaken mou-
wodebda. es angariSgasawevi winadadeba, somxeTisa da azerbaijanis mxri-
dan yuradRebis miRma darCa. Mmtaceblurma da urTierT dasustebis
politikam orive qveynisaTvis uaryofiTi Sedegebi gamoiRo. igi azerbai-
jansa da somxeTSi sabWoTa xelisuflebis damyarebiT damTavrda. rac Se-
exeba azerbaijanze ruseTis jaris Tavdasxmas, am faqtTan dakavSirebiT
saqarTvelos xelisuflebam reagireba maSinve moazdina da Sesabamisi
gadawyvetilebac miiRo (1920 w. 27 aprili). qarTuli mxare saqarT-
velo-azerbaijanis samxedro xelSekrulebis (1919 wlis 16 ivnisi)
pirveli muxliT gaTvaliswinebul moTxovnas, _ urTierTdaxmarebis Ses-
axeb, mxolod im SemTxvevaSi Seasrulebda, Tuki azerbaijanis mosaxleoba
mters winaaRmdegobas gauwevda, xolo mTavroba, saqarTvelos xelisu-
flebas daxmarebisaTvis oficialurad mimarTavda. qarTul mxares,
zemoaRniSnuli xelSekrulebis Sesruleba ar dasWirvebia, radgan movle-
nebi sxvagvarad ganviTarda. amis Sesaxeb damfuZnebeli krebis 1920 wlis
30 aprilis sxdomaze n.Jordania ambobda: `bolSevikebi mividnen swrafi
matareblebiT... sruliad umniSvnelo ZalebiT, _ ori javSniani
matarebliT. maTi ukan garekva da matareblebis dakaveba SeeZlo mcire
Zalas, magram vinaidan amis survili ar iyo, bolSevikebis Sesvla
ubralo gaseirnebad gadaiqca.~ xolo gazeTi `erToba~ mowinave werilSi
`bolSevikuri gadatrialeba baqoSi~ momxdar faqts Semdegnairad aR-
werda: `aq ar iyo araviTari omi, araviTari Tavdacva; bolSevikebi movid-
nen CrdiloeTidan ise, rogorc Cveulebrivi mgzavrebi modian saswrafo
matarebliT. maT win ar daxvedriaT araviTari winaaRmdegoba, araviTar
9
jars ar SeuSlia maTTvis xeli.~ yovelive es imaze metyvelebs, rom
azerbaijanis mosaxleobam da mTavrobam qveynis gasabWoebas (1920 wlis
28 aprili) mxari dauWira. am aqtiT, sabWoTa ruseTi aRmosavleTidanac
gaumezoblda saqarTvelos, riTac misi damoukidebloba realuri sa-
frTxis winaSe daayena.
am fonze uTuod yuradRebas iqcevs damfuZnebeli krebis 1920 wlis
30 aprilis sxdomaze n. Jordanias mier warmoTqmuli sityva: `bolSeviz-
mis CvenSi SemoSveba, aq misi gamefeba, _ acxadebda igi _ niSnavs Cvens
azerbaijanad gaxdomas, bolSevikur-osmaluri imperializmis saqarT-
veloSi gabatonebas. Aazerbaijanis gzaze Cveni Sedgoma, misi politikuri
mrwamsis miReba, es Tavisufali da demokratiuli saqarTvelos samudamo
dasamarebaa. evropisagan samudamod mowyvetaa da aziis fanatikosebis
brWyalebSi Cavardnaa.~ qveynis pirveli piris mier poziciis aseTi
formiT oficialurad dafiqsirebam, sakanonmdeblo organosgan Sesatyvisi
rezoluciis miReba moiTxova. miRebulDdokumentSi imedi iyo ga-
moTqmuli, rom gansacdelis Jams, respublikis mosaxleoba da misi
SeiaraRebuli Zalebi xelisuflebis garSemo Semoikribebodnen da saqarT-
velos damoukideblobis interesebs daicavdnen.
ramdenadac mdgomareoba uaRresad seriozuli iyo, qarTuli saxelmwi-
fos liderebma saeTaSoriso organizaciebis saqmis kursSi Cayeneba, au-
cileblobad miiCnies. ssdm∗ partiis centraluri komitetis prezidiumis
1920 wlis 27 aprilis sxdomis dadgenilebis Tanaxmad, specialuri
Setyobineba daegzavna meore internacionals, saerTaSoriso
profkavSirul biurosa da yvela qveynis socialistur partiebs. amas
arsebiTi mniSvneloba hqonda im TvalsazrisiT, rom maTi meSveobiT,
dasavleT evropis sazogadoebriv-politikuri azri, bolSevikuri
ruseTis sawinaaRmdego poziciasa da saqarTvelosadmi Tanadgomas ofi-
cialurad erTxel kidev daadasturebda. miTumetes, saqarTvelos `de
iure~ aRiarebis sakiTxi dRis wesrigSi idga. miuxedavad amisa, ruseTis-
gan Zalad Tavsmoxveul problemebTan mimarTebaSi, arsebiTi mniSvneloba
qveynis mosaxleobis damokidebulebas eniWeboda. misi gaTvaliswineba
mmarTvel politikur partias praqtikuli saqmianobis erT-erT ucilobo
pirobad miaCnda. amitom, aRniSnuli sakiTxi regionaluri partiuli or-
ganizaciebis msjelobis sagnad aqcia. amis erT-erT nimuSs, goris
samazro partiuli organizaciis mesame konferencia (1920 wlis 18
aprili) warmoadgens. rogorc stenografiuli angariSidan irkveva, misma
monawileebma erTsulovnad dauWires mxari mTavrobis mier ruseTTan mi-
marTebaSi aRebul kurss, rac Sesabamisi rezoluciiTac daadastures.
`konferencia mouwodebs goris mazris mSromel xalxs, – vkiTxulobT
dokumentSi _ erTsulovnad Semokrbes demokratiis nebasurvilTa ga-
momxatveli damfuZnebeli krebis da mis winaSe pasuxismgebeli mTavrobis
10
garSemo da maTTan erTad saWiroebisas daicvan Tavisufali saqarTvelos
sazRvrebi momxdurTa Zalebisagan.~ D
dasaxul mizans emsaxurboda ssdm partiis centraluri komitetis,
social demokratiuli partiis koleqtivebis da yvela social-
demokratiul fraqciaTa gaerTianebuli kreba (1920 wlis 30 aprili). n.
Jordanias mier politikuri momentis Sesaxeb gakeTebul moxsenebaSi,
azerbaijanSi momxdari gadatrialebis ZiriTad mizezebTan erTad, gansa-
kuTrebuli yuradReba, saqarTvelosTan mimarTebaSi sabWoTa ruseTis
miznebze da amocanebze iyo gadatanili. gamoTqmuli iyo rwmena, rom
qveyana mters Sesaferis pasuxs gascemda da gansacdelisagan uvneblad
gamovidoda. MmiRebuli rezolucia, mTavrobisadmi oficialur mxardaW-
eras gamoTqvamda. `TaTbiri savsebiT iwonebs damfuZnebeli krebisa da
mTavrobis mier gadadgmul nabijebs, romelic mimarTulia respublikis
sazRvrebis dacvisken da mouwodebs partiis yvela wevrs, energiulad
awarmoon farTo Tavdacva gaerTianebul bolSevilur-osmaluri imperi-
alizmis safrTxesTan.~
amave dros rokis gadasasvlelidan saqarTvelos sazRvrebis darRvevis
faqtebi dafiqsirda. e. gegeWkori AamasTan dakavSirebiT, g. CiCerinisadmi
gagzavnil notaSi (1920 wlis 29 aprili) sagangebod amaxvilebda
yuradRebas. imavdroulad, igi saqarTvelo-ruseTis sazavo molaparakebis
sakiTxsac ayenebda. `saqarTvelos momavali nabiji sabWoTa ruseTis mi-
marT, _ vkiTxulobT dokumentSi _ sruliad gansazRvruli iqneba sab-
WoTa ruseTis saqarTvelosadmi damokidebulebiT, ruseTis mier sur-
vilis gancxadebiT, rom igi saqarTvelos damoukideblobas aRiarebs.
kidev vimeoreb... rom sityva sabWoTa ruseTs ekuTvnis.~
marTalia, pasuxad e. gegeWkorma 3 maisiT daTariRebuli brZanebis is
asli miiRo, romelic kavkasiis frontis jaris nawilebs saqarTvelos
sazRvrebis darRvevas ukrZalavda, magram igi faratina qaRaldad darCa.
XI armias, romelmac saqarTvelos sazRvrebi 2 maiss daarRvia da gezi
Tbilisisaken aiRo, sabrZolo operaciebi ar Seuwyvetia. piriqiT, misi
sardloba Tbilisis aRebis winaswar prognozirebasac ki axdenda. amis
damadastureblad s. orjonikiZis mier 3 maiss moskovSi gagzavnili
depeSa gamodgeba. igi Tbilisis aRebis drod, _ 15 maiss, xolo meore
dRes gagzavnil depeSaSi, _ 12 maiss asaxelebda.
maSin rodesac XI armiis sardloba Tbilisis aRebas gegmavda, moskovSi
ruseT-saqarTvelos samSvidobo xelSekrulebis mosamzadebeli samuSaoebi
mimdinareobda. Cven ar SevudgebiT am dokumentis Seqmnis proceduris
ganxilvas, radgan amis Sesaxeb qarTul istoriografiaSi sakmaod bevri
iTqva. aRvniSnavT mxolod erTs: saqrTvelos warmomadgenels gr.
urataZes konkretuli davaleba hqonda n.Jordaniasagan, rom moskovs
pirvel rigSi ecno `saqarTvelos damoukidebloba da sazRvrebi~ xolo
danarCeni pirobebi iqneboda meorexarisxovani.~ im SemTxvevaSi, Tuki das-
11
axuli amocana warmatebiT gadawydeboda, saqarTvelos SesaZleblebloba
miecemoda `am TamasuqiT evropis areopagis winaSe warmdgariyo” da maT-
gan qveynis damoukideblobis aRiareba ufro gabedulad moeTxova.
es faqti udaod angariSgasawevia, radgan im etapze, antantis saxelm-
wifoebi saqarTvelos aRiarebas aWianurebdnen. ramdenadac qveyana gardu-
vali safrTxis winaSe idga, xolo evropa elodeboda precedents, aseT
fonze ruseTTan molaparakeba SesaZloa gamarTlebuli yofiliyo. Mmi-
Tumetes, `Soreuli evropa~ gansakuTrebiT inglisi, kavkasiis problemeb-
Tan SesaWideblad riskze wasvlas ar apirebda. ir. wereTelTan saubri-
sas, inglisis sagareo saqmeTa ministrma l. kerzonma amis Sesaxeb sa-
gangebod gaamaxvila yuradReba. `ruseTTan mtruli damokidebuleba Tu
gaqvT, _ ambobda igi _ inglisi ara Tu Tqvens daxmarebas ver ikisrebs,
aramed cnobasac ver mogcemT, vinaidan CvenTvis komprometacia iqneba
iseT pirobebSi cnoba axali saxelmwifosi, Tu mas momavlis piri ar
eqneba.~
rogorc vxedavT, inglisis xelisuflebis erT-erTi liderTagani,
saqarTvelos momavals ruseTTan keTilmezoblur urTierTobaSi xedavda.
aqedan gamomdinare, qarTvel kolegebs saqarTvelos sagareo politikuri
kursis ruseTTan da kavkasiis xalxebTan SeTanxmebaze agebis `recepts~
sTavazobda. `evropis politikuri ZarRvis saukeTeso mcodne, _ werda
ir. wereTeli _ gvafrTxilebda, gadaWarbebuli imedebisagan evropis dax-
marebaze, radgan icoda ramdenad gulgrilad uyurebda Soreuli
kavkasiis xalxebis beds mTeli evropis da kerZod inglisis burJuazia;
ramdenad swori iyo es gafrTxileba, male es inglisis mTavrobis nabi-
jebma dagvanaxa.~ inglisma 1920 wels bolSevikebTan komerciuli SeTanx-
meba dado. loid jorjis mTavrobam ruseTs advilad dauTmo kavkasiis
sakiTxSi, es ki niSnavda bolSevikebisaTvis xelis gaxsnas Cvens dasapy-
robad. rogorc cnobilia, am mimarTulebiT 28 aprils dawyebuli
samuSao, 7 maiss ruseT-saqarTvelos samSvidobo xelSekrulebis ofi-
cialurad gaformebiT dasrulda. ruseTis mxridan, v.leninisa da g. Ci-
Cerinis rwmunebulebiT am dokuments xeli l. karaxanma moawera, xolo
saqarTvelos mxridan, damfuZnebeli krebis wevrma gr. urataZem.
rac Seexeba uSualod xelSekrulebas, igi preambulis, 16 muxlisa da
ori damatebiTi nawilisagan Sedgeba; 1) `calke saidumlo damateba xel-
Sekrulebisa ruseTsa da saqarTvelos Soris” (ori muxli) da 2)
`ruseTsa da saqarTvelos Soris 1920 wlis 7 maiss dadebuli xelSek-
rulebis damatebiTi SeTanxmeba.~
aRniSnul dokumentTan mimarTebaSi, SevecdebiT wina planze mxolod
is ZiriTadi sakiTxebi wamovwioT da muxlobrivi TanmimdevrobiT
CamovayaliboT, romlebmac faqtobrivad, samarTlebrivi saxe SeiZina. 1)
sabWoTa ruseTma saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukidebloba aRiara.
uari ganacxada im suverenul uflebebze, rac `ruseTs ekuTvnoda qarT-
12
veli xalxisa da misi miwa-wylis mimarT,` 2) ruseTi uars acxadebda
saqarTvelos Sinaur saqmeebSi Carevaze, 3) ruseTi cnobda saqarTvelos
istoriuli teritoriis sazRvrebSi da rac mTavaria, zaqaTalas olqs
saqarTvelos Semadgenel nawilad miiCnevda. es iyo saqarTvelos `de
faqto~ da `de iure~ ruseTisagan aRiareba. `yofili metropolia
iuridiulad scnobda yofil kolonias, axlad Camoyalibebul saxelmwi-
fos damoukideblobasa da teritoriul mTlianobas, rac TavisTavad di-
dad amaRlebda saqarTvelos respublikis saerTaSoriso prestiJs.~ xel-
Sekrulebis zogierTi muxlis saqarTvelos sinamdvilisaTvis miuReblo-
bis miuxedavad, im periodis qarTuli politikuri elita, aRniSnul do-
kuments dadebiT Sefasebas aZlevda. isic gasaTvaliswinebelia, rom
momxdar faqts evropis saxelmwifoebi garkveul angariSs uwevdnen. Tuki
am konteqstSi ganvixilavT ruseT-saqarTvelos samSvidobo xelSekrule-
bas, davrwmundebiT, rom uaryofiTs, dadebiTi aSkarad sWarbobda. Ees
garemoeba hqondaT mxedvelobaSi qarTuli politikuri azris mesveurebs;
e. gegeWkors, ak. Cxenkels, S. nucubiZes, g. gvazavas da iv.gobeCias, dam-
fuZnebeli krebis meTeqvsmete sxdomaze (1920 wlis 11 maisi) aRniSnul
dokuments dadebiTi Sefaseba rom misces. Mmetic g.gvazavam xelSekrule-
bas erovnuli gamarjvebac ki uwoda. damfuZnebeli krebis fraqciaTa
warmomadgenlebi ZiriTad sakiTxSi ramdenadac erTi azrisani iyvnen, re-
zoluciac Sesabamisi miiRes. `moismina ra gareSe (e. i. sagareo, S. v.)
saqmeTa ministris gancxadeba sabWoTa ruseTis da saqarTvelos respub-
likas Soris sazavo xelSekrulebis dadebis Sesaxeb, – vkiTxulobT do-
kumentSi _ damfuZnebeli kreba iwonebs mTavrobis politikas, kmayo-
filebas gamoTqvams ruseT-saqarTvelos Soris keTilmezobluri da-
mokidebulebis damyarebis gamo da darwmunebulia, rom mTavroba ga-
nagrZobs saTanado zomebis miRebas respublikis damoukideblobisa da
misi sazRvrebis dasacavad.~
qarTuli politikuri azris warmomadgenlebi, S. nucubiZis sityvebiT
rom vTqvaT, `erovnuli arsebobis aucilebel pirobad~ mTel rig kompo-
nentebTan erTad, saqarTvelos teritoriis farglebis gansazRvrasa da
mis dadasturebas miiCnevdnen. ramdenadac am xelSekrulebis meoTxe mux-
lis pirveli paragrafis mixedviT ruseTi baTumis olqsa da zaqaTalas
okrugs saqarTvelos udao teritoriad acxadebda, xolo meore para-
grafi, samxreT kavkasiis sanamestnikos ama Tu im nawilis SemoerTebis
SesaZleblobas aZlevda saqarTvelos, Tuki amis Sesaxeb Sesabamis sax-
elmwifo erTeulTan saTanado xelSekrulebiT iqneboda igi dadasture-
buli. es faqti qarTuli politikuri azris mesveurTa Soris did kmay-
ofilebas iwvevda. amis dadasturebas gazeT `erTobaSi~ dabeWdili mowi-
nave statia `ruseTi da azerbaijani~ warmoadgens. `xelSekrulebiT, _
vkiTxulobT werilSi _ sakmaod naTlad da mkafiod aris gansazRvruli
Cveni teritoriis farglebi, rogorc CrdiloeTis ise aRmosavleTis
13
mxriv. Cvensa da azerbaijans Soris gavlebulia erTgvari xazi.~ rac Se-
exeba baTumis olqis sakiTxs, Tavis gamosvlebSi e. gegeWkorma da ak.
Cxenkelma erTxel kidev daadastures baTumis olqis saqarTvelos
kuTvnilebad aRiarebis saerTaSoriso mniSvneloba. `baTumis dabruneba, _
ambobda ak. Cxenkeli _ ubralo samarTlianobis da saerTaSoriso Ta-
vazianobis saqmea. es miT ufro unda iyos gasagebi yvelasaTvis exla,
roca TviT ruseTi baTumsa da mis olqs saqarTvelos teritoriis
nawilad Tvlis da ase Seaqvs xelSekrulebaSi.~
ak. Cxenkelis gamosvlis aseTi forma SemTxveviTi ar iyo. mas gark-
veuli adresati hyavda. kerZod, inglisis xelisufleba, romelic ba-
Tumis olqis saqarTvelosadmi gadacemas Segnebulad aWianurebda. ruseT-
Tan dadebuli xelSekrulebis IV muxlis moSveliebiT, ak. Cxenkeli mo-
kavSireebs `samarTlianobisa da saerTaSoriso Tavazianobisken~ mou-
wodebda. imavdroulad, baTumis olqis kanonieri mflobelisadmi gadace-
mis aucileblobasac Seaxsenebda. es imas niSnavs, rom aRniSnul xelSek-
rulebas, saqarTvelos xelisufleba saerTaSoriso TvalsazrisiT dip-
lomatiuri da propagandistuli xasiaTis datvirTvasac aniWebda.
ruseT-saqarTvelos xelSekrulebiT aRiarebul saqarTvelos saz-
Rvrebs, maSindeli qarTuli politikur moRvaweTa nawili, ucxo sax-
elmwifoTa mxridan saqarTvelos kuTvnili teritoriebis mitacebisagan
dazRvevis erT-erT garantad miiCnevdnen. amis realur safuZvels sabWoTa
ruseTis mier TurqeTis didi erovnuli krebisadmi gagzavnili nota
(1920 wlis 19 dekemberi) warmoadgens. am dokumentis mixedviT, `sab-
WoTa ruseTis mTavroba mizanSewonilad Tvlida, TurqeT-saqarTvelos
xelSekruleba SemuSavebuliyo ruseT-saqarTvelos xelSekrulebis sa-
fuZvelze.~ es imas niSnavs, rom garkveuli mosazrebebidan gamomdinare,
sabWoTa ruseTi, TurqeTis xelisuflebas baTumis olqis saqarTvelos
kuTvnilebad aRiarebis aucileblobaze mianiSnebda. meore mxriv, am do-
kumentze dayrdnobiT, dasavleT evropis saxelmwifoTa winaSe, saqarT-
velosaTvis saerTasoriso samarTlebrivi uflebebis aRdgenis sakiTxis
dasmas apirebdnen. Tu ramdenad ganxorcielebadi aRmoCndeboda es imedebi,
igi politikuri procesebis ganviTarebaze iyo damokidebuli. erTi ram
cxadia, saqarTvelos xelisuflebis liderebi, qveynis iuridiulad
aRiarebis daCqarebis TvalsazrisiT, ruseT-saqarTvelos xelSekrulebas
gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebdnen. maTive mtkicebiT, aRniSnuli do-
kumentis safuZvelze 1) CrdiloeTis frontis Tundac droebiTi `gauqme-
biT,~ azerbaijanisa da osmaleTis frontis xazze warmatebis misaRwevad
saqarTvelos meti SesaZleblobebi eZleoda; 2) xelSekrulebis VI mux-
lis mixedviT, ruseTi valdebulebas iRebda, saqarTvelos mTavrobis wi-
naaRmdeg (mis dasamxobad) an misi saxeliT momqmedi jgufebi da organi-
zaciebi ar daeSva Tavis teritoriaze. zegavlenas moaxdenda mis mo-
kavSire saxelmwifoebze, raTa analogiuri saxis jgufebisa da organi-
14
zaciebis saqmianoba droulad yofiliyo maT mier aRkveTili. 3) imave
xelSekrulebis XII, XIII da XV muxlebi, saqarTvelosa da ruseTs So-
ris savaWro, ekonomikuri da kulturuli urTierTobebis aRdgenis Ses-
axeb, Sesabamisi dokumentebis momzadebas iTvaliswinebda. am mimarTule-
biT gadadgmul praqtikul nabijs da or qveyanas Soris normaluri
urTierTobis damyarebas, qarTveli politikosebi qveynis ekonomikis ga-
jansaRebis aucileblobis WrilSi ganixilavdnen.
Cvens mier motanili masalebi iseT STabeWdilebas tovebs, TiTqos
zemoaRniSnuli xelSekruleba unaklo yofiliyos da kiTxvis niSnebi ar
hqonodes. qarTveli politikosebi ratomRac am konkretul muxlebTan
mimarTebaSi dumdnen. arada, xelSekrulebis garkveuli nawilebi saqarT-
velos xelisuflebis winaSe mZime moTxovnebis Sesrulebis aucileblo-
bas iTxovda. mxedvelobaSi gvaqvs: 1) xelSekrulebis III muxlis meore
nawili, romlis mixedviTac ruseT- saqarTvelos Soris saxelmwifo
sazRvris damdgeni ormxrivi Sereuli komisiis daskvnamde, 1922 wlis
pirvel ianvramde sazRvris uReltexilebi (sazRvridan 5 versis man-
Zilze) neitralurad cxaddeboda. drois am monakveTSi, uReltexilebis
dakavebis, an misi gamagrebis ufleba orive mxares ekrZaleboda; 2) meaTe
muxlis V da VI paragrafebis moTxovnebidan gamomdinare, saqarTvelos
xelisuflebas misi teritoriidan yvela is samxedro SenaerTi unda
ganedevna, romlebic qarTuli jaris SemadgenlobaSi ar Sediodnen, da
rac mTavaria, ucxo qveynis jaris nawilebi saqarTvelos teritoriaze
momavalSiac ar unda yofiliyo daSvebuli. aRniSnuli faqtebidan gamom-
dinare; a) saqarTvelos CrdiloeTis sazRvris strategiuli uReltex-
ilebi, weliwadi da 7 Tvis ganmavlobaSi (xelSekrulebis dadebidan
1922 wlis ianvramde) daucveli rCeboda; b) meaTe muxlis V da VI
paragrafebi, saqarTvelos teritoriaze myofi ucxo qveynis jaris
nawilebSi, inglisis samxedro SenaerTebs gulisxmobda, romelic im pe-
riodSi baTumis olqSi iyo dislocirebuli. saqarTvelos teritoriidan
swored maT gandevnas iTvaliswinebda zemoaRniSnuli paragrafebi.
imavdroulad, saqarTvelos xelisuflebas ucxo saxelmwifos samxedro
nawilebis Semoyvana qveynis usafrTxoebis mizniTac ekrZaleboda. es imas
niSnavs, rom saqarTvelo, sabWoTa ruseTis pirispir martod-marto unda
darCeniliyo da qveynis usafrTxoebis bedi erovnul sajariso Senaer-
Tebze daemyarebina.
saqarTvelos damoukideblobis SenarCunebis realur garantias, ak.
Cxenkeli ara xelSekrulebaSi, aramed Zlier erovnul sajariso Senaer-
TebSi xedavda. aqedan gamomdinare, igi principulad ayenebda sakiTxs:
`mTeli Cveni gonebrivi,... zneobrivi da nivTieri Zala unda movikriboT
imisTvis, rom Cveni respublikis damoukidebloba, misi Tavdacvis saqme...
saR niadagze davayenoT. es aris Cveni uwmindesi movaleoba demokratiisa,
15
mTeli erisa da saqarTvelos xalxis winaSe. uamisoT Cven ar SegviZlian
vsTqvaT, rom Cveni momavali uzrunvelyofili aris.~
aRniSnuli faqtebi imaze migvaniSnebs, rom xelSekrulebaSi Cadebuli
araxelsayreli muxlebidan gamomdinare safrTxe, saqarTvelos xelisu-
flebis liderebs SesaniSnavad hqondaT gacnobierebuli. amitom iyo, rom
Crdiloeli mezoblis mxridan SemoTavazebuli nebismieri `siurprizis-
admi~ Rirseulad daxvedris sakiTxs rom ayenebdnen dRis wesrigSi. `did
ruseTs, _ werda gazeTi `erToba~ _ arasodes ar eqneba SiSi patara
saqarTvelos Tavdasxmis, magram patara saqarTvelos ki unda hqondes
geografiulad da strategiulad gamagrebuli sanapiroebi, rom pirvelma
avantiuristma da monapire razmma... iolaT ar gadmolaxos Cveni saz-
Rvrebi da SuagulSi ar Semogvesios. TavdacvisaTvis... aris saWiro aqac
mtkice da sasurveli sazRvris dadeba.~
rac Seexeba ucxo sajariso SenaerTebis (igulisxmeba inglisi) mxri-
dan saqarTvelos datovebas, igi mxolod xelSekrulebiT ar iyo ganpi-
robebuli. es sakiTxi l. kerzonis kavkasiuri politikis marcxTan er-
Tad inglisSive gadawyda. amasTan dakavSirebiT z. avaliSvili wers:
`lord kerzonis politika kavkasiis Sesaxeb damarcxda,... baTumis olqSi
inglisis jarebis dayovneba zedmeti gaxda... baTumis datovebas...
moiTxovda londonSi ekonomiis yvela momxre, romelTac uxarodaT kidev
erTi okupaciis moxsna. am zomas iwonebda amierkavkasiaSi inglisis aqti-
uri politikis yvela mowinaaRmdege (e. i. kerzonis mowinaaRmdege).~ es
imas niSnavs, rom Seqmnili politikuri situaciidan gamomdinare, saqarT-
velos datoveba inglisis xelisuflebis interesebSi Sedioda. wi-
naaRmdeg SemTxvevaSi, xelSekrulebis V muxlis V paragrafis asamo-
qmedeblad da inglisze zewolis gansaxorcieleblad, saqarTvelos
xelisuflebas saerTaSoriso an Zalismieri berketebis amoqmedebis
aranairi SesaZlebolba ar gaaCnda. xelSekrulebam, rogorc z. avaliS-
vili wers, ingliselebs `Zlier gauadvila... saxelovnad gasuliyvnen ba-
Tumidan.~
aRniSnuli faqti Tuki sinamdviles Seesabameba, gamoricxuli araa, rom
xelSekrulebaSi zogadi saxiT Cadebuli formulireba, saqarTvelos sax-
elisuflebo jaris SemadgenlobaSi arSemavali (e. i. ucxo) sajariso
nawilebis saqarTvelos teritoriidan gayvanis Sesaxeb, sabWoTa xelisu-
flebis mxridan, inglisis diplomatiur wreebTan yofiliyo SeTanxme-
buli. miTumetes: a) im etapze ruseTsa da ingliss Soris ekonomikur da
politikur sakiTxebTan mimarTebaSi safuZvliani molaparakeba mimdi-
nareobda; b) saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis teqstis Sedgenisas,
`mokarnaxis~ rols ruseTis warmomadgenloba asrulebda; g) inglisis
jaris saqarTvelodan gayvana, ara marto sabWoTa ruseTis, aramed,
rogorc zemoTac gvqonda aRniSnuli, l. jorjis mTavrobis intereseb-
Siac Sedioda. am SemTxvevaSi, xelSekruleba l. jorjis mTavrobas,
16
kavkasiis datovebasTan mimarTebaSi oponentebTan mxolod `Tavis
marTlebis~ sababad sWirdeboda.
marTalia, xelSekrulebis II muxliT ruseTi, saqarTvelos Sinaur
saqmeebSi Caurevlobis garantias iZleoda, magram, imave dokumentis meaTe
da specialuri damatebis pirveli muxli saqarTvelos avaldebulebda: a)
yvela im pirovnebis ganTavisuflebas, romlebic sabWoTa ruseTis an ko-
munisturi partiis sasargeblod iyvnen dasjilni; b) saqarTvelos teri-
toriaze komunisturi organizaciebis legaluri arsebobisa da saagi-
tacio-propagandistuli saqmianobis srul Tavisuflebas.
ramdenadac aRniSnuli muxlebi qveynis Sidasaxelmwifoebriv kompen-
tenciaSi Carevas gulisxmobda, xelSekrulebis meore muxlTan wi-
naaRmdegobaSi modioda. samwuxarod, qarTvelma politikosebma es sakiTxi
yuradrebis miRma datoves. msjelobis sagnad, wina planze, mxolod
qarTveli bolSevikebis sandooba da miT mimarT damokidebuleba wa-
moswies. arada, arsebuli politikuri situacia orive sakiTxis erTo-
bliobaSi ganxilvasa da Sesabamisi daskvnis gakeTebas saWiroebda. rac
Seexeba qarTveli bolSevikebisadmi damokidebulebas, qarTuli saxelmwi-
foebrivi politikuri azri am sakiTxSi erTiani iyo. qarTvel politi-
kur moRvaweebs kargad hqondaT gacnobierebuli, rom saqarTvelos mo-
qalaqe bolSevikebi qveynis damoukideblobas ver Seurigdebodnen, Tundac
im elementaruli mizezis gamo, rom maTi ideuri mrwamsi, ak.Cxenkelis
sityvebiT rom vTqvaT, eris damoukideblobis uaryofaze iyo da-
fuZnebuli. `kulturuli eris niadagze, _ ambobda ak. Cxenkeli _ ar
unda arsebobdes aseTi ukulturo movlena Tavisi Tavis,... individualo-
bis uarmyofeli... Tu bolSevikebma awi mainc... ar Sewyvites brZola Cveni
eris damoukideblobis winaarmdeg, es iqneba namdvili Ralati, da vinc
Ralats Caidens, mas unda moeqcnen ise, rogorc eqcevian dawinaurebul
qveynebSi.~ es imas niSnavs, rom qarTveli bolSevikebis antisaxelmwifoe-
briv qmedebas, saqarTvelos xelisufleba qveynis winaSe Cadenili Rala-
tis rangSi ganixilavda da evropis dawinaurebuli saxelmwifoebis
msgavsad Sesabamisi kanonmdeblobiT dasjida. aseTive Tvalsazrisia ga-
tarebuli gazeT `erTobaSi~ dabeWdil mowinave werilSi, _ `axali ga-
marjveba~. masSi garkveviT iyo miTiTebuli, rom bolSevikebis legali-
zacia `srulebiTac ar niSnavs... dauyovnebliv... kari gavuRoT bolSeviz-
mis eqsperimentebs, an am eqsperimentebis motrfiale elementebs mivceT...
ufleba im boroti muSaobis warmoebisa, romelic jarze TavdasxmaSi,
ajanyebaSi, Ralatis qadagebaSi da sxva aseT moqmedebaSi gamoixateba.~
Cvens mier motanili faqtebi imis damadasturebelia, rom saqarTvelos
xelisuflebis mesveurebs, bolSevikebis `gakeTilSobilebisa~ da maTi
mxridan erovnuli saxelmwifos samsaxurSi Cadgomis ar sjerodaT. erTi
ram cxadia, bolSevikebze sadamsjelo zemoqmedeba, romlis Sesaxebac
qarTveli politikosebi miuTiTebdnen, sabWoTa ruseTs, xelSekrulebis
17
darRvevad SeeZlo gamoecxadebina da politikuri ambiciebis dakmayo-
filebisaTvis gamoeyenebina. miTumetes, xelSekrulebis arc erT muxlSi
Cadebuli ar iyo ama Tu im politikuri organizaciis mxridan gaweuli
antisaxelmwifoebrivi saqmianobis aRsakveTi sadamsjelo meqanizmi. qar-
Tuli politikuri elitis aseTi riski, dasavleT evropis saxelmwifoTa
Sepirebul daxmarebaze, `de iure~ aRiarebaze da erTa ligaSi saqarT-
velos gawevrianebis imedze iyo damyarebuli. Tu ramdenad Sesrulebadi
aRmoCndeboda qarTvel politikosTa es Canafiqri, mimdinare politikur
procesebs unda ganesazRvra. yovel SemTxvevaSi, rogorc samecniero
literaturaSia dadasturebuli am mimarTulebiT saqarTvelos diploma-
tiuri korpusi farTomasStabian samuSaos eweoda.
rac Seexeba xelSekrulebisadmi bolSevikTa damokidebulebas, maTi
umetesobis ganwyoba agresiuli namdvilad ar iyo. gazeT `komunistSi~
gamoqveynebuli publikaciebidan dasturdeba, rom isini ruseT-
saqarTvelos urTierTobis normalizaciasa da bolSevikuri organizacie-
bis legalizacias dadebiTad afasebdnen. gamonakliss mxolod s. or-
jonikiZe da misi garemocva warmoadgenda. es arc iyo gasakviri, radgan
es ganmorCeuli ambiciebis mqone pirovneba, faqtiurad ruseTis maRali
saxelisuflebo Tanamdebobis miRma aRmoCnda. Selaxuli `Tavmoyvareobis~
reabilitaciis erT-erT saSualebad, mas amierkavkasiis sruli gasabWoeba
esaxeboda. amis dadasturebas, 1920 wlis 2 maiss saqarTveloze mis
mier organizebuli Tavdasxma warmoadgens. moskovis mxridan mkacri
gafrTxileba rom ara, xelSekrulebis dadebisa da wiTeli armiis
nawilebis damarcxebis miuxedavad, igi brZolis Sewyvetas ar apirebda.
xelSekrulebisadmi negaturi damokidebuleba mxolod somxeTisa da
azerbaijanis xelisuflebis warmomadgenlebma gamoavlines. mxedvelobaSi
gvaqvs am ori saxelmwifos sagareo saqmeTa ministrebis mxridan,
ruseTis sagareo saqmeTa komisaris g. CiCerinisadmi gagzavnili radio-
telegrama. am dokumentebis mixedviT; 1) somxeTi, Tbilisis guberniis
Semadgeneli, _ borCalosa da axalqalaqis mazrebis saqarTvelosadmi
gadacemis winaaRmdegi gamodioda. imavdroulad baTumis olqSi Woroxis
raioniT dakmayofilebas moiTxovda; 2) rac Seexeba azerbaijans, igi
zaqaTalas okrugis saqarTvelos sazRvrebSi Setanas aprotestebda. am
SemTxvevaSi, ruseTis xelisuflebam mxolod gasabWoebuli azerbaijanis
pretenziebis ganxilva miiCnia mizanSewonilad. swored am faqts
ukavSirdeba 1920 wlis 12 maiss xelmowerili dokumenti, romelic
ruseT-saqarTvelos 7 maisis xelSekrulebis damatebiTi SeTanxmebiT aris
cnobili. ZiriTadi xelSekrulebis IV muxlsa da damatebis pirvel para-
grafs Soris gansxvaveba SemdegSi mdgomareobs: 1) xelSekrulebis IV
muxli zaqaTalas okrugs, sazRvrebis yovelgvari Sesworebis gareSe
acxadebda saqarTvelos Semadgenel nawilad; 2) xelSekrulebis damate-
biTi SeTanxmebis mixedviT, saqarTvelosa da azerbaijanis sazRvarze da
18
zaqaTalas okrugSi mdebare sadao adgilebis kuTvnilebis gadawyvetis
sakiTxi ormxrivi Sereuli komisiis kompentenciad iyo miCneuli. amasTan
dakavSirebiT, dokumentSi vkiTxulobT: `dava adgilebis Sesaxeb, romelic
mdebareobs saqarTvelos da azerbaijanis sazRvarze da zaqaTalas ok-
rugSi, gadasawyvetad gadaecema Sereul komisias, romlis Tavmjdomare
iqneba ruseTis federaciis sabWoTa socialisturi respublikis warmo-
madgeneli.~ am dokumentSi garkveviTaa miTiTebuli, rom sakiTxi exeba
saqarTvelo-azerbaijanis sazRvarze da zaqaTalas okrugSi arsebuli
zogierTi sadao adgilis e. i. punqtis (Tuki aseTi iqneboda) komisiis-
admi gansaxilvelad gadacemas. es imas niSnavs, rom xelSekrulebis
damatebiTi nawili, ZiriTadi xelSekrulebis IV muxls ar arRvevda,
radgan zaqaTalas okrugis kuTvnilebas kiTxvis niSnis qveS ar ayenebda.
am SemTxvevaSi, saqme exeba zaqaTalas okrugSi sadao adgilis, _ punqtis
sazRvris mosalodnel `kosmetikur~ cvlilebas da ara azerbaijanisadmi
uSualod okrugis gadacemas, rogorc es zogierT istorikoss hgonia.
rac Seexeba sabWoTa ruseTis warmomadgenels, ra donis tendenciurobi-
Tac ar unda yofiliyo igi gamorCeuli, damatebiTi xelSekrulebis aR-
niSnuli paragrafidan gamomdinare, mas azerbaijanisadmi ara zaqaTalas
okrugis, aramed, saqarTvelo-azerbaijanis sazRvarze da TviT zaqaTalas
okrugSi mdebare mxolod sadaod qceuli zogierTi adgilis gadacema
SeeZlo.
sayuradReboa is faqti, rom zemoaRniSnuli samSvidobo xelSek-
rulebis dadebis miuxedavad, sabWoTa ruseTi, azerbaijanis mimarTule-
bidan saqarTvelos winaaRmdeg 2 maiss dawyebul samxedro operaciebs
kvlavac agrZelebda. im periodis presa am konfliqts, saqarTvelo-
azerbaijans Soris saomari urTierTobis saxeliT ganixilavda. Tu riT
iyo ganpirobebuli namdvili agresoris SeniRbva, amis Sesaxeb amomwurav
pasuxs n. Jordanias mogonebebi iZleva. `TbilisSi, _ wers igi _ didi
panika iyo. ambobdnen rusi modis da vin gauZlebso! ramdenadac mTavari
meomari elementi iyo gvardia, rogorc gadaWriT antibolSevikuri,
gadavwyviteT morali misi gagvemagrebia xmis gavrcelebiT, modis ara
rusis aramed azerbaijanelTa jari... xerxma gasWra, gvardielebi yalyze
dadgnen, rogor gvibedaven es `CaCnebi~ omso.~ rogorc cnobilia, mowi-
naaRmdegis damarcxebisa da pirvandeli sasazRvro poziciebis aRdgeni-
sTanave, qarTuli jaris nawilebma saqarTvelos xelisuflebis miTiTebiT
16 maiss SeteviTi operaciebi Sewyvites.Aam faqts gazeTi `erToba~ Sem-
degnairad xsnida: `saqarTvelos mTavrobam amiT acnoba mTel qveyanas,
rom saqarTvelo ar awarmoebs dapyrobiT oms, aramed icavs Tavis saz-
Rvrebs.~ damarcxebuli mowinaaRmdegis gaunadgureblobis aRniSnuli mo-
tivi, miRebuli gdawyvetilebis gamarTlebis mxolod erT arguments
warmoadgenda. faqtobrivad ki, igi dausabuTebeli rCeboda. Aam garemoe-
bam, bevr politikur da samxedro moRvawes, saqarTvelos SeiaraRebuli
19
ZalebiT im etapze bolSevikebisagan amierkavkaiis `ganTavisuflebis~
misiis SesaZleblobis mtkicebis saSualeba misca. `es iyo erTaderTi
uaRresad xelsayreli SemTxveva, _ werda g. kvinitaZe _ azerbaijanisa
da somxeTis gasanTavisufleblad bolSeviki dampyroblebisagan. Cven Seg-
veZlo bolSevikebisagan mTeli kavksiis gawmenda da iqneb daRestnisac. es
iyo 1920 weli, rodesac poloneTi oms awarmoebda ruseTTan da gener-
ali vrangeli daZruli iyo yirimidan.~ erTi SexedviT es gegma realuri
Cans, magram Tuki yvela aspeqtis gaTvaliswinebiT ganvixilavT, misi
ganxorcieleba saqarTvelos katastrofas daaCqarebda. roca g. kvinitaZe
somxeTis ganTavisuflebaze laparakobs, igi jer kidev damoukidebel
saxelmwifos warmoadgenda. misi gasabWoeba mxolod 1920 wlis 29 noem-
bers ganxorcielda. 1) im SemTxvevaSi Tu general g. kvinitaZis mier Se-
moTavazebuli gegmiT imoqmedebdnen, saqrTvelos xelisuflebas azerbai-
janelTa da somexTa mxridan qarTuli jaris usafrTxoebis garantia
unda hqonoda. azerbaijanelebisgan amis miRweva SeuZlebeli iyo im
ubralo mizezis gamo, rom bolSevikebs qveyana TiTqmisYubrZolvelad
Caabares. rac Seexeba somxeTs, igi xelsayreli situaciis SeqmnisTanave
mis mier `sadaod~ qceuli qarTuli miwebis mitacebas Seecdeboda. aR-
niSnulidan gamomdinare, qarTuli mxedrobisadmi azerbaijanelTa da
somexTa Tanadgoma saTaveSive iyo gamoricxuli. es imas niSnavda, rom
Tuki saqarTvelo amierkavkasiis `ganmaTavisufleblis~ funqcias ikis-
rebda, igi did riskze midioda. damfuZnebeli krebis 1920 wlis 25 iv-
nisis sxdomaze oponentTa misamarTiT v.Tevzaia acxadebda: `azerbaijanis
xalxi gagveTavisuflebia ucxo Zalisagan... aseT miznebs saqarTvelos re-
spublika ver gaiziarebs... is vinc fiqrobs, rom unda Caerios sxvis
saqmeebSi... Sesuliyo maT dedaqalaqSi, gaeyara yvela misi mokavSire ele-
mentebi... aseTi politika respublikas ar qonia da arc eqneboda.~ imave
sakiTxTan dakavSirebiT akaki Cxenkeli acxadebda: `Cveni mdgomareoba
rTulia, Cven irgvliv rkalSemortymuli varT,... Cveni mTavrobac ar
awarmoebda riskis politikas da yvela is rasac aq b-ni veSapeli
brZanebda, aris riskis politika. Cven risks ver vawarmoebT sanam
vgrZnobT pasuxismgeblobas Cveni eris, Cveni demokratiis winaSe.~ 2)
`omis gagrZelebis momxreni~ yuradRebis miRma tovebdnen yvelaze
mniSvnelovan kiTxvas; SeZlebda Tu ara saqarTvelos ekonomika xan-
grZlivi omis xarjebis gadafarvas da ra mdgomareobaSi aRmoCndeboda
qveynis finansebi. miTumetes, 14 dRiani omi saqarTvelos biujets mil-
iard naxevari qarTuli boni daujda. 3) gasaTvaliswinebelia qveynis `de
iure~ aRiarebis misaRwevad saerTaSoriso arenaze neitraluri da mSvi-
dobisaTvis mebrZoli saxelmwifos imijis SenarCunebis mcdeloba,
saqarTvelos winaaRmdeg ruseT-TurqeTis aliansi, bolSevikebis mier iv-
nisis dasawyisSi cxinvalSi mowyobili ajanyebisa da xulos garnizonze
Tavdasxmis faqtebi. 4) mxedvelobaSia misaRebi 1918 wels somxeTisa da
20
azerbaijanis interesebis dacvidan gamomdinare miRebuli mware ga-
mocdileba. AaRniSnuli politikuri kursi erovnuli sabWos 1918 wlis
16 seqtembris sxdomaze erovnul-demokratma i. maWavarianma `ocoboco~
politikad Seafasa da mmarTvel politikur partias mkacri toniT mi-
uTiTa: `daanebeT Tavi ocobocodias, daadeqiT realuri politikis gzas,
daanebeT Tavi msoflioze zrunvas... ai Cveni pasuxi sagareo politikaze.~
warumateblobis SemTxvevaSi, qveynis mmarTveli politikuri partia
analogiur mdgomareobaSi aRmoCndeboda. erTi ram udaod SeiZleba
iTqvas, opoziciuri partiebisa da samxedro uwyebis arcerT maRalCino-
sans, aRniSnuli gegmis SesaZlo warmatebis dasabuTeba an mosalodneli
Sedegebis pasuxismgeblobis Sesaxeb raime dokumenti mTavrobisaTvis ar
warudgenia. amM SemTxvevaSi saqarTvelos xelisuflebam imoqmeda ise,
rogorc amas saxelmwifos interesebi karnaxobda, magram imaves ver vity-
viT saqarTvelo-azerbaijans Soris 1920 wlis 12 ivniss aqstafaSi dade-
bul xelSekrulebaze. am dokumentis avkargianobis srulad gacnobiere-
bisaTvis pirvel rigSi gasaTvaliswinebelia, rom zemoaRniSnuli omi,
azerbaijanis saxels amofarebuli sabWoTa ruseTis SeiaraRebuli
Tavdasxma iyo saqarTveloze. es imas niSnavda, rom faqtobrivad, saqme
ruseT-saqarTvelos konfliqtTan gvqonda da bunebrivia, sazavo xelSek-
rulebac ruseT-saqarTvelos xelSekrulebis elfers atarebda. mi-
Tumetes, mis ZiriTad amosaval safuZvels 7 maisis xelSekruleba war-
moadgenda. amis Sesaxeb al. asaTiani xelisuflebas savsebiT samar-
Tlianad sayvedurobda: `es xelSekruleba gamomdinareobs ruseTTan
dadebuli xelSekrulebidan. me vfiqrob, rom es sruliad Seuwynare-
beli movlena aris.~ am SemTxvevaSi Cvens mizans dasaxelebuli dokumen-
tis srulad ganxilva ar warmoadgens, yuradRebas mxolod or ZiriTad
sakiTxze gavamaxvilebT: 1) SesaZlebeli gaxda Tu ara sasazRvro davis
mowesrigeba da 2) omiT miyenebuli zaralis Tundac nawilobriv
anazRaureba. rac Seexeba pirvel sakiTxs, igi meore, mesame, meoTxe,
mexuTe da meeqvse muxlebSi iqna Camoyalibebuli. saqarTvelo-
azerbaijanis sasazRvro zoli Tbilisisa da ganjis guberniebs Soris ga-
mavali Zveli saadministracio xaziT ganisazRvra. samwuxaroa magram
faqtia, rom gamarjvebulma saqarTvelom, zaqaTalas okrugis dasabrune-
blad realuri Sansi ver gamoiyena. aRniSnuli xelSekrulebis mixedviT,
igi faqtiurad damarcxebuli saxelmwifos rolSi mogvevlina. ramde-
nadac azerbaijanis delegaciis saxiT faqtobrivad ruseTi laparakobda,
saingilos sakiTxis Sereuli komisiisaTvis gadacemis Sesaxeb misi
moTxovnisadmi daTanxmeba da am komisiis Tavmjdomaris funqciebis mosk-
ovis mTavrobis warmomadgenlisadmi gadabareba politikur Secdomas war-
moadgenda. savsebiT marTali iyo g.veSapeli roca xelSekrulebis VI
muxls miuReblad Tvlida. `rac Seexeba me-6 muxls, _ ambobda igi _ aq
aris erTi garemoeba yovlad miuRebeli,... es muxli eyrdnoba ruseTTan
21
dadebul xelSekrulebas... meores mxriv, miuRebelia isic, rom arbitri
zavis sakiTxSi ruseTis xelSia, rodesac azerbaijani warmoadgens
ruseTis oficialur mokavSires da faqtiurad mis provincias, _ miuRe-
belia, rom ruseTi iyos arbitri Tavis sakuTar saqmeSi.~ opoziciis
aseTi guliswyroma imiT iyo ganpirobebuli, rom gamarjvebuli saxelm-
wifos interesebSi, faqtobrivad ignorirebuli iqna, xolo sasazRvro
xazze, saqarTvelos sasargeblod, mxolod umniSvnelo `kosmetikuri”
cvlilebebi moaxdines. aq erTi metad mniSvnelovani niuansia gasaTvalis-
winebeli. kerZod, g. veSapeli Secdomas uSvebs, roca aRniSnuli xelSek-
rulebis VI muxlis ZiriTad debulebas, ruseTTan 1920 wlis 7 maiss
dadebuli xelSekrulebis damatebiTi nawilidan gamomdinared acxadebs.
sinamdvileSi es muxlebi erTmaneTs ewinaaRmdegeba. mxedvelobaSi gvaqvs
is faqti, rom Tuki ruseTTan dadebuli xelSekrulebis damatebiTi
nawilis II muxli zaqaTalas okrugs, rogorc zemoTac gvqonda miTiTe-
buli saqarTvelos Semadgenel nawilad acxadebda, xolo Sereul ko-
misias gansaxilvelad am okrugSi mdebare sadaod qceuli mxolod
zogierTi punqtis kuTvnilebis sakiTxis gadawyveta hqonda mindobili,
misgan gansxvavebiT, saqarTvelo-azerbaijanis xelSekrulebis VI muxli
sawinaaRmdego formulirebas Seicavda. amis damadastureblad imave xel-
Sekrulebis VI muxlidan Sesabamis amonawers movitanT; `sakiTxi zaqaTa-
las okrugisa unda gadaeces gadasaWrelad saarbitraJo komisias; es ko-
misia gaTvaliswinebulia damatebiTi SeTanxmebiT, romelic daido ruseTs
socialistur federaciul sabWoTa respublikasa da saqarTvelos de-
mokratiul respublikas Soris 1920 wlis maisis 12-is TariRiT.~ aq
garkveviTaa miTiTebuli, rom ruseTTan dadebuli xelSekrulebiT gaT-
valiswinebul saarbitraJo komisias zaqaTalas okrugSi mdebare ara
zogierTi punqtis, aramed mTlianad zaqaTalas okrugis kuTvnilebis
gadawyvetis sakiTxi unda gadacemoda. am samarcxvino xelSekrulebas
xels saqarTvelos respublikis samxedro ministri g. lorTqifaniZe,
saqarTvelos damfuZnebeli krebis Tavmjdomaris moadgile s. mdivani da
s.andronikaSvili awerdnen. rac Seexeba omiT miyenebul zarals, mis
anazRaurebas, xelSekruleba ar iTvaliswinebda. mtrisadmi aseT Semwy-
nareblur damokidebulebas damfuZnebeli krebis imave sxdomaze war-
moTqmul sityvaSi ak. Cxenkeli Semdegnairad xsnida: `imedi gvaqvs, rom...
mezobeli... daafasebs im garemoebas rom Cven bolomdis ar visargebleT
am omis SedegebiT, ar visargebleT mezoblis, SeiZleba iTqvas kritikuli
mdgomareobiT; Cven gavixseneT xvalindeli dRec, is rom Cven mezoblebi
varT da gvinda Tu ar gvinda erTi meoris gverdiT unda vicxovroT. Cven
imedi gvaqvs, rom azerbaijanis xalxi adre Tu gvian amaRldeba Cveni
xalxis am Segnebis donemde.~
qarTuli saxelmwifos liderebma SesaniSnavad icodnen, rom azerbai-
janis saxiT maT ruseTi `elaparakeboda.~ amitom, aRniSnuli nabiji
22
faqtobrivad ruseTisadmi daTmobas niSnavda. saerTaSoriso normebiT
gaTvaliswinebuli moTxovnebidan gamomdinare, omiT miyenebuli zaralis
Tundac nawilobrivi kompensaciis argamoyeneba, politikur Secdomas
warmoadgenda. aseTi nabiji, karsmomdgar dauZinebel mterTan kompromisze
wasvlasa da agresorisadmi `loialur~ damokidebulebas moaswavebda.
qarTuli mxaris es Secdoma, mowinaaRmdegem SesaniSnavad gamoiyena da
`keTilis msurvel~ mezobels, misi saxelmwifoebriobis sazianod bumer-
angiviT ukan daubruna.
X X X
damoukidebel saqarTvelosTan mimarTebaSi, sabWoTa ruseTis agresia,
saqarTveloSi antisaxelmwifoebrivi bolSevikuri ajanyebebis (1918-
1920 wlebi) mowyobasa da mis dafinansebaSi gamovlinda. aRniSnuli
procesebi qarTul sabWoTa istoriografiaSi tendenciuradaa Sefase-
buli da misi warmoSobis mizezebi mxolod saqarTvelos xelisuflebis-
admia gadabralebuli. sabWoTa ideologiuri moTxovnebidan gamomdinare,
upasuxodaa datovebuli: 1) gamarTlebuli iyo Tu ara sabWoTa ruseTis
mier glexTa bolSevikuri ajanyebebis gamoyenebiT, saqarTvelos mTav-
robis damxoba. 2) glexTa ajanyebebs socialuri afeTqeba edo sa-
fuZvlad Tu bolSevikTa mier xelovnurad mowyobil provokaciebs war-
moadgendnen. 3) bolSevikebisadmi saqarTvelos erovnuli mTavrobis nega-
tiuri damokidebulebis obieqturi mizezebi. Cvens amocanas, aRniSnul
kiTxvebze dasabuTebuli pasuxis gacema da momxdari faqtebis swori Se-
faseba warmoadgens. rac Seexeba saqarTvelos teritoriaze mowyobil
glexTa ajanyebebsa da saqarTvelos mTavrobis damxobis mcdelobis
samarTlebriv aspeqts, misi Sefasebisa da saTanado daskvnis gakeTebisaT-
vis yvela im masalebis safuZvliani Seswavlaa aucilebeli, romlebic
pirdapir Tu arapirdapir aRniSnul process ukavSirdeba. saarqivo ma-
salebiT dasturdeba, rom ruseTis xelisufleba, saqarTveloSi momqmed
bolSevikur organizaciebs sakmaod didi TanxiT uzrunvelyofda. amasTan
dakavSirebiT, kavkasiis samxareo komitetisadmi `rafaelis~ fsevdonimiT
gagzavnil werilSi (1919 wlis 27 oqtomberi), rom oqros kursiT 500
000 maneTi gaegzavnaT, dadasturebulia. aRniSnuli Tanxidan aT-aTi
aTasi maneTi abaSis, senakis da zugdidis bolSevikur organizaciebs
gadaeca. imave pirovnebis xelmoweriT, meore werilSi samegrelos bol-
Sevikuri organizaciebisadmi damatebiT 50 000 maneTis, xolo guriis
bolSevikuri organizaciebisadmi 12 milioni rusuli maneTis gagzavnis
Sesaxebaa miTiTebuli, TelavSi ajanyebis mosamzadeblad 1919 wlis 5
seqtembridan 20 oqtombramde oqros kursiT 96 360 maneTi iqna daxar-
juli. am da sxva mniSvnelovan sakiTxebze rkinigzelTa meore yrilobaze
23
(1919 wlis 23 oqtomberi) gakeTebul moxsenebaSi n. ramiSvili∗ sagange-
bod amaxvilebda yuradRebas. igi saTanado faqtebze dayrdnobiT bol-
SevikTa im gegmis Sesaxeb miuTiTebda, romelic qveynis sasazRvro zonaSi
ajanyebis dawyebas iTvaliswinebda. am sakiTxTan dakavSirebiT gaz. `er-
Toba~ presis mimoxilvis rubrikaSi, Tavis pozicias bolSevikTa
saqmianobis mimarT Semdegnairad ayalibebda: `komunistebi Cvens demokra-
tias sZuls, ezizReba, magram ruseTis xazinidan micemuli fuliT maTi
partia mainc... cocxlobs... es aris partia ucxo saxelmwifos pension-
erebisa, partia ucxoTa agentebisa, samSoblos moRalateTa da misi de-
mokratiis gamyidvelTa. demokratia am samarcxvino daRs aSkarad kiTxu-
lobs Cveneburi komunistebis Sublze.~ aseTi mkacri ganaCeni saqarT-
veloSi bolSevikebis praqtikuli saqmianobidan gamomdinareobda. maTi
konkretuli miznebis Sesaxeb Sinagan saqmeTa saministros gancxadebaSi
erTxel kidev xazgasmiT iyo miTiTebuli, rom `saqarTvelos komunis-
turi partiis centraluri komiteti emorCileboda aralegaluri cen-
tris direqtivebs da amzadebda SeiaraRebul gamosvlas... Tanxas ucxo
saxelmwifoebidan iRebdnen. igi xmardeboda, rogorc legaluri ise
aralegaluri miznebis ganxorcielebas. komunistebi ruseTis aRdgenas
Zvel sazRvrebSi cdiloben.~ rogorc vxedavT, saqme qveynis dangrevas
exeboda. isini moskovis Sorsgamiznuli politikis monuri Semsrule-
blebi iyvnen. Tavisi qmedebiT, saqarTvelos saxelmwifos dasustebas da
samomavlod mis gasabWoebas isaxavdnen miznad. yovelive aRniSnulis
srulad gacnobiereba, bunebrivia maSindel glexkacobas ar SeeZlo. am
SemTxvevaSi gadamwyvet rols agitacia da fuli asrulebda. Tu ra or-
ganizebulad eweodnen bolSevikebi antisaxelmwifoebriv saqmianobas, amis
Sesaxeb saintereso masalas gaz. `erTobaSi~ gamoqveynebuli mTavrobis
gancxadeba _ `komunistebis kontrrevolucionuri gamosvlebi~ _ iZleva.
masSi yuradReba sam ZiriTad sakiTxzea gamaxvilebuli: 1) saqarTvelos
xelisuflebis winaaRmdeg bolSevikebis mier araqarTuli elementis ga-
moyenebis faqtebze, romlebic `etrfodnen ruseTis batonobis aRdgenas~;
2) ajanyebis mowyobisa da misi organizaciis mizniT, Tbilisisa da qu-
Taisis bolSevikTa sagubernio konferenciis (1919 wlis agvisto-
seqtemberi) mier arCeul samxedro teqnikur komisiebze; 3) Sinagan
saqmeTa saministros mier ganxorcielebuli operaciis Sedegad ajanyebis
momwyobi xelmZRvaneli birTvis, 21 oqtombers sastumro `avroraSi~
(oTaxi #15) dapatimrebaze. ajanyebis gegmis aRmoCenaze, romelic re-
spublikaSi bolSevikTa farTomasStabian gamosvlebs iTvaliswinebda. es
faqti sayuradReboa imdenad, ramdenadac aRniSnuli gegmis ganxor-
cieleba, denikinis samxedro nawilebis saqarTveloSi SemoWras unda
damTxveoda da ruseTSi mimdinare samoqalaqo omSi saqarTvelos CaTrevas
iTvaliswinebda. amis dadasturebas, damfuZnebeli krebis (1919 wlis 29
seqtemberi) sxdomaze n.ramiSvilis mier gakeTebuli gancxadeba war-
24
moadgens. igi saqarTvelos damoukideblobis winaaRmdeg dawyebuli far-
TomasStabiani moqmedebis Sesaxeb sakanonmdeblo organos wevrTa
yuradRebas sagangebod miapyrobda da misi ZiriTadi mizandasaxulobis
axsnas cdilobda. `umTavresi mizani, – ambobda n. ramiSvili _ mdgo-
mareobs imaSi, rom Cven CagviTrion ruseTis samoqalaqo omSi... Cveni mow-
inaaRmdegeni cdiloben amiT Tavisi saqme gaakeTon... Tu isini mizans mi-
aRweven... niadagi moespoba Cvens aRmSeneblobiT muSaobas da Seiryeva
Cveni politikuri organizmi... Zalauneburad monawileni gavxdebiT im
areulobis, romelsac adgili aqvs ruseTSi da romelic ruseTis erebs
urTierT gaJletas uqadis.~ moskovidan miRebuli miTiTebebisa da dasax-
uli miznis warmatebiT gansaxorcieleblad, moqmedebis erT-erT aucile-
bel saSualebad, bolSevikebi saqarTvelos sazRvrebze ajanyebis mowyo-
bas, ukidures SemTxvevaSi, teroristuli aqtebis ganxorcielebas is-
axavdnen miznad. amis SesaniSnav dadasturebas moxaliseTa armiis general
n. baraTovze∗ TbilisSi ganxorcielebuli Tavdasxma warmoadgens.
aRniSnul faqtebs, n.ramiSvili ucxo saxelmwifoTa Zalebis mier
saqarTvelos sawinaaRmdego RonisZiebad Tvlida da damfuZnebeli krebis
31 oqtombris sxdomis monawileebs Seaxsenebda: `aq gareSe saxelmwifoTa
xeli trialebs. Cvens damoukideblobas ebrZvis erTi mxriv Savi reaqciis
warmomadgenlebi da meore mxriv wiTel xiStebze dayrdnobili avantiur-
istebi. am or gareSe Zalas surs gaanadguros Cveni damoukidebeli sax-
elmwifo.~ aq garkveviTaa naTqvami im Zalebis Sesaxeb, romlebic qveyanas
ara marto destabilizaciiT, aramed ngreviTac emuqrebodnen. Tuki
saqarTvelo realur safrTxes gadaurCa, arsebuli xelisuflebis, gansa-
kuTrebiT Sinagan saqmeTa saministros gonivrul da windaxedul
saqmianobas unda mivaweroT. rac Seexeba bolSevikebis antisaxelmwifoe-
brivi saqmianobisadmi damokidebulebas da mis Sefasebas, centrisa da re-
gionaluri social-demokratiuli organizaciebis pozicia identuri iyo.
amis nimuSad guriis komitetis 1920 wlis 3 ivlisis sxdomis masalebi
gamodgeba. miRebuli dadgenilebis Sesabamisad, bolSevikebi moRalateebad
iyvnen gamocxadebulni.
es sakiTxi gazeTma `erTobam~ sagangebo ganxilvis da msjelobis sagnad
aqcia. am mxriv gansakuTrebul interess mowinave statia `saqarTvelos
komunisturi partia“ iqcevs. igi bolSevikebisadmi Semdeg ZiriTad
moTxovnebs ayenebda: 1) xeli aeRoT saqarTvelos Sinagan saqmeebSi, ker-
ZoT sabWoTa ruseTis Zalebis pirdapiri Carevis xelSewyobaze. am
SemTxvevaSi gazeTs mxedvelobaSi qonda ucxo saxelmwifos mier saqarT-
velosadmi iZulebiTi, ZaldatanebiTi saSinao da sagareo politikis Tavs
moxvevis mcdeloba. kerZod, qarTveli bolSevikebis xelSewyobiT sabWoTa
ruseTis mier Crdilo kavkasiidan da azerbaijanidan saqarTvelos wi-
naaRmdeg wiTeli jaris nawilebis SeteviTi operaciebis ganxorcieleba
(1920 wlis 4 maisi). `amaSi mdgomareobda mTavari mizezi, _ werda ga-
25
zeTi _ Seurigeblobisa, Cvensa da bolSevikebs Soris;~ 2) SeewyvitaT
ruseTidan Semotanili fuliT iaraRis SeZena, mosaxleobaSi gavrceleba
da arsebuli xelisuflebis winaaRmdeg ajanyebis mowyoba. ideuri
muSaoba, damoukidebeli saqarTvelos saxelmwifosaTvis misaRebi CarCoTi
SemoefarglaT, rac imas niSnavda, rom qarTvel komunistebs saqarTvelos
xelisuflebis winaaRmdeg brZolaSi gareSe Zalebisadmi zurgi eqciaT da
adgilobrivi politikuri partiebis msgavsad emoqmedaT. `saqarTvelos
komunistebisagan, _ vkiTxulobT gazeTSi _ Cven moviTxovT, rom maT am-
ieridan imoqmedon, rogorc saqarTvelos moqalaqeebma da xeli aiRon im
politikur saSualebebze, romlebsac moqalaqeobriobis TvalsazrisiT
saxelmwifos Ralatis suni udis. Tu Cveneburi komunistebi am pirobebs
gadauxveven, saqarTvelos demokratia CaTvlis, rom maT undaT ucxo
Zalis Careva... saxelmwifos Sinaur saqmeebSi. am SemTxvevaSi Cveni demok-
ratia moepyroba adgilobriv bolSevikebs ise, rogorc aqamdis epyroboda
yovelnair moZaladeebs.~ marTalia, aq civilizebuli qveynebisaTvis
damaxasiaTebeli ideuri brZolis formebis gamoyenebis aucileblobis sa-
kiTxia dasmuli, magram qarTveli bolSevikebisaTvis igi miuRebeli iyo.
maT kargad esmodaT, rom am saxiT gaweuli saqmianobidan farTo masis
mxardaWeras ver moipovebdnen, amitom, xelisuflebasTan dapirispirebis
mxolod Zalismieri meTodebis gamoyenebisaken iswrafvodnen. ramdenadac
es yovelgvari SeniRbvis gareSe mimdinareobda, saqarTvelos mmarTveli
politikuri partiis mesveurebi erTxel kidev Seaxsenebdnen bolSevikebs
`Tqven gsurT ideuri brZola? xeli aiReT ucxo xiStebze, gamoeTiSeT
avantiuristebs, romelnic kvantalianebis da lominaZeebis saxiT ebrZvian
azerbaijanidan saqarTvelos muSaTa klass... xeli aiReT ucxoeTidan Se-
motanil milionebze da patiosani iaraRiT mibrZandiT muSaTa razmebSi...
yvela krebaze Tqven mogagoneben im moRalatur saqciels romelic ga-
moxatulia ucxoelTa xiStebze dayrdnobaSi.~ es imas niSnavs, rom qar-
Tuli mosaxleoba bolSevikebs faqtobrivad boikots ucxadebda, ara
imitom, rom bolSevikebi iyvnen, aramed rogorc araerovnul mimdinareo-
bas. es arc iyo gasakviri, radgan erovnuli saxelmwifos mSeneblobis
winaaRmdeg, qarTveli kacis iaraRiT brZola, did umecrebasTan, an
qveynis RalatTan iyo dakavSirebuli. swored am fonze ganixilavxda ak.
Cxenkeli qarTveli bolSevikebis saqmianobas da paralels dasavleT ev-
ropis saxelmwifoebSi moqmed komunistur partiebTan avlebda. misi
mtkicebiT, evropel komunistebSi urTierTdapirispirebuli mimdinareobe-
bis miuxedavad, arc erT maTgans erovnuli saxelmwifos winaaRmdeg
iaraRi ar aRumarTavs. `bolSevizmi, _ ambobda ak. Cxenkeli _ evropaSi...
yofs muSaTa klassac, magram bolSevizmi uarmyofeli eris damoukide-
blobisa ar arsebobs da arc SeiZleba arsebobdes iq da Tu mainc arse-
boben CvenSi aseTebi,.. igi bRalavs ers, romelic Cvenis warmodgeniT
kulturuli eria. kulturuli eris niadagze ki ar unda arsebobdes
26
aseTi ukulturo movlena Tavisi Tavis, Tavisi individualobis uaryo-
fisa.~ roca sakiTxi ase dgas, pirvel rigSi pasuxi unda gaeces kiTxvas,
_ ratom ar gamoxatavdnen qarTveli bolSevikebi eris interesebs. am
SemTxvevaSi gasarkvevia saqarTvelos komunisturi partiis erovnuli Se-
madgenloba da is Zala, romelsac igi eyrdnoboda. CvenTvis saintereso
sakiTxTan dakavSirebiT `axali komunisti~-sadmi sapasuxod gazeT `erTo-
baSi~ gamoqveynebul mowinave werilSi `risTvis gvdevnian~ aRniSnuli
partiis wevrTa umravlesoba ucxo saxelmwifoTa moqalaqeni, kerZod,
saxelmwifo dawesebulebaTa nacionalizaciis Sedegad uadgilod darCe-
nili rusi Cinovnikebi da oficrebi, anu araqarTuli mosaxleobaa miC-
neuli. Tu ramdenad sworia gazeTis es informacia, amis sailustra-
ciod Sinagan saqmeTa saministros sagangebo razmis mier 1920 wlis 8
dekembers Tbilisis bolSevikuri komitetis meore raionis krebis
monawileTa Semowmebis masalebi gamodgeba. sxdomis 37 monawilidan,
saqarTvelos moqalaqe mxolod 4 kaci, danarCeni 33 ucxo qveynis mo-
qalaqeni iyvnen. imave monacemebiT, Tbilisis pirveli raionis bolSevi-
kuri organizaciis 250 wevridan, _ 173 ucxo saxelmwifos, xolo 77
saqarTvelos moqalaqeni iyvnen. aseTive mdgomareoba iyo komunisturi
partiis sxva organizaciebSic. es imas niSnavs, rom ucxoelebis bazaze
Seqmnili, qarTul saxelwodebas amofarebuli `saqarTvelos kompartia~,
erovnuli ideologiis matarebeli ar SeiZleboda yofiliyo. es partia
samomavlo imeds, sruliad aSkarad, ucxo saxelmwifos _ ruseTis
SeiaraRebul Zalebze amyarebda. amdenad mis mier adgilobrivi xelisu-
flebis winaaRmdeg gaweuli yovelgvari brZola gaumarTleblad, saqarT-
velos Sinaur saqmeebSi ucxo Zalebis Carevad unda miviCnioT. 2) rac
Seexeba glexTa ajanyebis gamomwvev ZiriTad mizezebs, misi axsna arse-
buli masalebis safuZvlian Seswavlasa da saqarTveloSi mimdinare
procesebis yovelmxriv gaTvaliswinebas unda daemyaros. samwuxarod,
qarTul sabWour istoriografiaSi sakiTxi mxolod calmxrivadaa war-
modgenili. bolSevikTa antisaxelmwifoebrivi ajanyebebi TiTqmis erov-
nul moZraobad, maTdami saqarTvelos mTavrobis maT sawinaaRmdego Ron-
isZiebebi, qarTveli xalxis mimarT Cadenil danaSaulebriv qmedebadaa ga-
mocxadebuli. roca sakiTxi glexTa regionalur gamosvlebs exeba,
pasuxi unda gaeces kiTxvas, igi bolSevikTa xelovnurad mowyobil pro-
vocirebas, Tu socialur afeTqebas warmoadgenda. Cvens xelT arsebuli
masalebis mixedviT, 1918 wlis glexTa ajanyebebs agraruli sakiTxis
gadauWreloba, mxolod garkveulwilad edo safuZvlad. misi warmoSobis
saTave amierkavkasiis saxelmwifoTa federaciuli gaerTianebis, xolo
Semdeg, saqarTvelos damoukideblobis sawinaaRmdegod bolSevikTa mier
gaweul agitaciaSi da ruseTis mier gaRebul zemoaRniSnul dafinanse-
baSi unda veZioT. es rom ara, qveynis Znelbedobis Jams, samSoblos
dacvaze uaris Tqma da misi damoukideblobis dasamxobad iaraRis aR-
27
marTva, SeuZleblad migvaCnia. imasTan dakavSirebiT, Tu ra formiT mim-
dinareobda bolSevikebis antisaxelmwifoebrivi saqmianoba, respublikis
parlamentis social-demokratiuli fraqciis Tavmjdomarisadmi
wardgenil moxsenebaSi sayuradRebo faqtebia motanili. rogorc do-
kumentidan irkveva, bolSevikebis mier gavrcelebuli proklamaciebi
soflis mosaxleobas mouwodebda gaewyvita gvardia, Camoegdo `ruseTis
moRalate, saqarTvelos mTavroba~ da `muSur-glexuri revluciuri
mTavroba~ Seeqmna. saqarTvelos ruseTTan SeerTebis SemTxvevaSi, miwebis
kerZo sakuTrebaSi usasyidlod gadacemas, gaiafebul fasebSi puris,
xorcis da sxva pirveladi moxmarebis produqtebis micemas pirdebodnen.
aseTi saxis agitacias im etapze gasavali qonda, radgan agraruli sa-
kiTxi damuSavebis stadiaSi imyofeboda (saubaria 1918 welze) da re-
forma am sferoSi safuZvlianad mzaddeboda.
rac Seexeba pirveladi moxmarebis produqtebs, saqarTvelo garkveul
deficits ganicdida. es ori faqtori sakmarisi gaxda imisaTvis, rom
glexTa garkveuli nawili, arsebuli xelisuflebis winaaRmdeg aemxedre-
binaT. am mxriv, leCxumis mazris glexTa ajanyeba gamoirCeva (1918 wlis
22 Tebervali). sagubernio komisaris iv. kaCuxaSvilis mier, garkveuli
mosazrebebis gamo, mazris kanongareSe gamocxadebam, qarTuli sabWouri
istoriografiis gansakuTrebuli interesi gamoiwvia. maT, saqarTvelos
xelisuflebis mesveurebi arahumanurobaSi daadanaSaules. roca aR-
niSnul sakiTxs vexebiT da misi Sefaseba gvaqvs dasaxuli, pirvel rigSi
garkveuli unda iqnes: a) ajanyebis damwyebi socialuri fena; b) mazris
kanongareSe gamocxadebis mizezi; g) ajanyebis dawyebisas saqarTveloSi
arsebuli politikuri viTareba. saarqivo masalebidan irkveva, rom
leCxumis ajanyeba sabWoTa ruseTidan Semosulma da frontidan
dabrunebulma zogirTma gabolSevikebulma jariskacebma daiwyes. `cixidan
gaanTavisufles `uriadnikebi~, `straJnikebi~ da yaCaRebi, romlebic maT
SeuerTdnen da moZraobas saTaveSi Caudgnen.~
es imis damadasturebelia, rom ajanyebis damwyebi leCxumis glexoba
ki ar iyo, aramed mezobeli saxelmwifodan Semosuli da adgilobrivi
bolSeviki jariskacebi, romlebmac mosaxleoba mxolod aiyolia. ramde-
nadac ajanyebulebTan molaparakebis yovelgvari gza amoiwura da
gvardiis meTauris levan dadeSqelianis sicocxlec ki Seiwira, sagangebo
zomebis miReba garduvali gaxda. am faqtTan dakavSirebiT quTaisis gu-
berniis komisari iv.kaCuxaSvili quTaisis muSaTa deputatebis sabWos
sxdomaze gakeTebul moxsenebaSi garkveviT miuTiTebda: `yvelaze ufro
misaReb zomaT davinaxe leCxumis mazris kanongareSe gamocxadeba. es imas
ar niSnavs, leCxumSi yvelas SeuZlia erTimeoris mokvla da... kanonis
winaSe pasuxs ar agebs... me darwmunebuli viyavi, rom Cems mier gadadg-
muli nabiji xalxs gamoafxizlebda, brbos Camoacilebda... kanongareSe
gamocxadebas leCxumSi aravis mokvla ar gamouwvevia, xolo ruseTSi
28
bolSevikebis mier kanongareSe gamocxadebam kokoSkini∗ da Singariovi∗
imsxverpla.~ Tuki am monacemebs daveyrdnobiT, aRniSnuli RonisZieba maz-
raSi stabilurobis aRdgenis mcdelobas warmoadgenda da igi moqalaqis
uflebebis darRvevas, an udanaSauloTa represirebas srulebiTac ar iT-
valiswinebda. mazris kanongareSed gamocxadeba iZulebiTi nabiji iyo da
ajanyebulTa winaaRmdeg gasatarebel RonisZiebaTa Soris, ukidures for-
mas warmoadgenda. miuxedavad amisa, TviT sityva usiamovno SegrZnebas iw-
vevs. amitom, am nabijis mizanSewonilobis Sesaxeb, garkveuli azris
Camoyalibebisas, pirvel rigSi unda iqnes gaTvaliswinebuli mimdinare
politikuri situacia. mxedvelobaSi gvaqvs saqarTvelo-TurqeTs Soris
saomari moqmedebis dawyeba. am metad mniSvnelovan sakiTxTan mimarTe-
baSi, gazeTma `erTobam~, mowinave werilSi _ `wesierebisaken~, momxdar
faqts obieqturi Sefaseba misca. igi farTo sazogadoebriobis yuradRe-
bas, Turqul agresiaze miapyrobda da dasZenda: `garedan osmaleTis jari
mogvdgomia da Cvens Semusvras cdilobs. Tu man gaimarjva, yvelaferi
oxraT dagvrCeba; Tavisuflebac, miwac da revoluciac. kidev meti, TviT
sicocxlesac gamovesalmebiT, _ yovelgvar ajanyebas, ra mizeziTac unda
iyos gamowveuli, Sedegi erTi da igive moyveba. igi mxolod mters gaax-
arebs da qveyanas daRupavs.~ aseTi preambulis Semdeg, igive statia
xelisuflebis mier gatarebul RonisZiebas gamarTlebulad miiCnevda da
mkiTxvel sazogadoebas kidev erTxel mianiSnebda im garduvali safrTxis
Sesaxeb, romelic saqarTvelos damoukideblobas emuqreboda. `udidesi
gansacdelis winaSe vdgevarT! – vkiTxulobT gazeTSi _ wesiereba erTi
mTavari safuZvelia am gansacdelisagan Tavis daRwevis. karze osmaleTis
jari gvadgia. simagre, simtkice aseT pirobebSi aucileblad saWiroa.
yoveli ryeva mxolod daRupavs Tavisuflebas. winaaRmdegobis gaweva
mTavrobis gankargulebisadmi... arRvevs demokratiul mTlianobas da
xels uwyobs anarqiis gaZlierebas.~ aseTi pozicia misaRebi unda yo-
filiyo yvela im saRad moazrovne politikuri mimdinareobisaTvis, ro-
melTa mizani mxolod damoukidebeli saqarTvelos momavlisadmi
samsaxuri iyo. Tuki am kuTxiT SevafasebT leCxumis ajanyebisadmi ga-
tarebul zemoaRniSnul sadamsjelo RonisZiebas, igi savsebiT gamarTle-
bulad unda CaiTvalos, radgan mis ZiriTad safuZvels qveynis gadarCenis
interesebi ganapirobebda. es sakiTxi qarTveli bolSevikebisaTvis
fiqrisa da gansjis sagans ar warmoadgenda. maT mxolod qveynis gasab-
Woebisa da Zalauflebis aRebis survili amoZravebdaT, risTvisac xel-
sayreli momentis maqsimalurad gamoyenebas cdilobdnen. amis dadasture-
bas sadaxloSi da samaCabloSi (e. w. `samxreT oseTSi~) 1918 wlis
martSi bolSevikebis mier mowyobili glexTa ajanyebebis faqtebi war-
moadgens. es ajanyebebi osmalTa winaaRmdeg baTumis misadgomebTan qar-
Tuli jaris mZime TavdacviT brZolebs daamTxvies. amasTan dakavSirebiT,
damfuZnebeli krebis sxdomaze v. juReli∗ garkveviT ambobda: `im dros
29
rodesac saomrad vemzadebodiT, ori ajanyeba erTad moxda. erTis mxriv
ajanyeba moaxdines TaTris brboebma sadaxloSi da iq gaiwvies saukeTeso
SeiaraRebuli Zalebi da ufro didi ajanyeba moaxdines cxinvalSi da
Cven iZulebuli viyaviT axali Zalebi iq gagvegzavna. baTumi gaSiSvle-
buli darCa. rodesac es ajanyeba CavaqreT da misken gaveSureT, baTumi
ukve dacemuli iyo.~ osmaleTTan warumatebeli saomari operaciebis Sem-
deg, qarTuli jaris mier axali sasazRvro xazis gamagrebisa da mtris
ieriSebis mogeriebisaTvis mzadebis process, amierkavkasiis seimis mier
qveynis damcvelTa rigebis SesavsebaT gamocxadebul mobilizacias, bol-
Sevikebma morigi ajanyebiT upasuxes. mxedvelobaSi gvaqvs samegreloSi
maT mier mowyobili SeiaraRebuli gamosvlebi. am faqtma xelisufleba
iZulebuli gaxada, baTumis frontze gasagzavni jaris nawilebi samegre-
loSi gadaesrola. am sakiTxis Sesaxeb b. Zvelaia gazeT `erTobaSi~ gamo-
qveynebul statiaSi `bolSevikebis moRvaweoba samegreloSi“ xazgasmiT
miuTiTebda: `Cveni xalxis am erTsulovan miswrafebaSi, pirveli Suri da
arev-dareva bolSevikebma Seitanes. dro ixelTes... budu mdivanis∗ da saSa
gegeWkoris∗ meTaurobiT aafriales droSa, gadaisroles lozungi: `Zirs
omi,~ `baTums araviTari safrTxe ar moelis~ `gaumarjos Cvens Zmebs Ta-
Trebs.~ aseTi `imedismomcemi~ lozungiT bolSevikebi im dros gamovid-
nen, roca baTumi dacemuli iyo da TurqeTis kontrols eqvemdebareboda
da osmaleTis sajariso SenaerTebi Caqvis uReltexilis dasakaveblad
morigi ieriSisaTvis emzadeboda. erovnuli saxelmwifosadmi qarTveli
bolSevikebis negatiuri damokidebulebis SesaniSnav nimuSs, frontze
wasuli jariskacebis ojaxebisadmi Zalmomreobis gamoyenebis faqtebi
warmoadgens. `bolSevikebma baTumis dasacavad wasuli meomrebis ojaxebs,
_ vkiTxulobT imave statiaSi _ gauorkeces jarimebis gadaxda. baTumis-
ave dasacavad mimaval moxalise meomrebs TavianTi Stabebis miTiTebiT
iaraRs yridnen da `podnadzorad~ akavebdnen.~ Cvens mier motanili ma-
salebi adgilobrivi xelisuflebis xelfexis SeboWvisa da TurqeTis
agresiisadmi xelSewyobis damadasturebelia. es danaSaulebrivi qmedeba
bolSevikebma araTu aRkveTes, aramed kidev ufro ganavrces da igi same-
grelodan afxazeTis regionSi gadaitanes. saqarTvelosaTvis Znelbedobis
Jams, (mxedvelobaSi gvaqvs TurqeT-saqarTvelos saomari mdgomareoba da
qarTuli samxedro SenaeTebis TurqeTis frontze koncentrireba) ajanye-
bebi moawyves soxumis olqSi (1918 wlis marti) lozungiT `Zirs
saqarTvelo!~ `gaumarjos ruseTs.~ momxdari faqtis xelisuflebis
mxridan reagirebis gareSe datoveba yovlad SeuZlebeli iyo. igi qveyanas
axali safrTxis winaSe ayenebda. amis Sesaxeb damfuZnebeli krebis 1920
wlis 30 aprils sxdomaze v. jureli damswre sazogadoebas Seaxsenebda:
ajanyebulebi `nacvlad imisa, rom moSvelebodnen baTums, samegreloSi
gadasvlas apirebdnen... Tu isini samegreloSi gadasvlas moaswrebdnen,
iqac ajanyebis cecxli dainTeboda. amiT isargeblebda TaTari da same-
30
greloSi desants gadmosxamda. Cven isedac gaSiSvlebul fronts, movx-
seniT saukeTeso Zalebi da gavgzavneT soxumSi... ai, aseTi iyo mudam moR-
vaweoba CvenSi bolSevizmisa, ase gveqceodnen Cven mudam isini, rodesac
saSinel gaWirvebas ganvicdidiT da didi safrTxe Tavs gvatydeboda.~
analogiuri pozicia eWira gazeT `erTobasac~. `ase mSvenivrad sarge-
bloben es axali modis socialistebi, _ werda gazeTi _ Seqmnili mdgo-
mareobiT, maSin rodesac mteri SemoWrilia Cvens kuTxeSi, eseni zurgi-
dan scemen laxvars dasustebul demokratias... da amas sCadian sociali-
stebis saxeliT.~
araerovnuli saqmianobiT qarTveli komunistebi kidev ufro Sors wav-
idnen da axladSeqmnili damoukidebeli saqarTvelos mSeneblobisTvis
xelSewyobis nacvlad, misi fundamentis ngreva daiwyes. mxedvelobaSi
duSeTisa da TianeTis mazrebSi maRalorganizebuli glexTa ajanyebebi
(1918 wlis ivnisi) gvaqvs. am faqts gazeTma `erTobam~ `erwoelis~
fsevdonimiT gamoqveynebul statiaSi `TianeTis ajanyeba da misi
meTaurebi~ obieqturi Sefaseba misca. bolSevikebma `Carges TianeTis maz-
raSi, _ vkiTxuobT werilSi _ xe borotebisa. mxolod unda axsovdeT,
rom fesvebs is ver gaidgams da srulebiT gaxmeba. darCeba mxolod naS-
TaT, romliTac momavali Taoba moigonebs maT moRalatur moqmedebas da
saukuno wyevla-krulvas SeuTvlis.~ gadaWarbebuli ar iqneba Tuki am
Sefasebas glexTa zemoTaRniSnul ajanyebebzec gavavrcelebT, radgan is-
ini sabWoTa ruseTisa da osmaleTis aliansis Sedegs warmoadgenda. ajan-
yebis monawile glexoba maT xelSi saqarTvelos pirveli respublikis
erovnuli mTavrobis dasamxobad brma iaraRs warmoadgenda. am sakiTxTan
dakavSirebiT gazeTi `erToba~ mowinave werilSi `osmaleTi da bol-
Sevikebi~ xazgasmiT werda: `osmaleTi saqarTveloSi abamda provokaciis
qsels. misma agentebma ajanyeba moawyves cxinvalSi, zugdidSi, TianeTSi,
duSeTSi da Tu dRemdis raime eWvi Sehqonda vinmes, dRes es aSkara da
naTelia. osmaleTis mosyidulma agentebma moawyves ajanyeba swored im
dros, roca osmaleTis jari baTumis cixes esxmoda Tavs. Cveni Zalebi
anarqiasTan brZolas mounda, riTac osmaleTma isargebla da baTumi
aiRo.~ xolo igive gazeTi statiaSi `amierkavkasia da saqarTvelos re-
spublika 1918 wels~ mkiTxvel sazogadoebas Seaxsenebda: rom bol-
Sevikebi `rogorc baqos mxridan ise yubanis olqidan swored im dros
iwyebdnen moZraobas, rodesac saqarTvelos jarebi osmaleTis jarebis
winaaRmdeg ibrZodnen. rogorc ki samxreTidan da dasavleTidan os-
maleTis jari iwyebda Semosevas da maT winaaRmdeg wavidoda saxalxo
gvardia da jari,... zurgs ukanidan, aRmosavleTidan da CrdiloeTidan am
jars da gvardias Tavs esxmoda bolSevikuri brboebi. bolSevikuri
anarqistuli moZraoba iyo mesame safrTxe, romelmac saqaTvelos re-
spublika sikvdilis piras miiyvana. ukiduresi Ronis mokrebiT, respub-
likam igic dasZlia.~
31
TurqeTTan saomari moqmedeba da imavdroulad bolSevikebis mier
mowyobili ajanyebebi, qveynis samxedro Zalebis gaxleCas, _ or frontze
gadanawilebas iwvevda. igi mowinaaRmdeges warmatebis realur pirobebs
uqmnida. bolSevikTa xelovnurad mowyobili amboxebebi da qarTuli
jaris SenaerTebis daqsaqsva rom ara, TurqeTis warmateba garkveul-
wilad Seferxdeboda, qarTul diplomatias ki xelsayreli politikuri
`amindi~ eqneboda. zemoaRniSnulma faqtorebma Tavisi uaryofiTi Sede-
gebi, bunebrivia baTumis sakiTxis gadawyvetisas gamoiRo. marTalia, ba-
Tumis dacemaSi qarTvel bolSevikebs lomis wili edoT, magram
TurqeTTan damarcxebaSi isini mxolod mmarTvel politikur partias
adanaSaulebdnen da baTums Cxenkel-gegeWkorisgan gayidulad acxadebdnen.
1918 wlis 28 maisiT daTariRebul proklamaciaSi, romelsac amier-
kavkasiis socialisturi jaris Stabis Tavmjdomaris saxeliT xels a.
gegeWkori awerda, _ vkiTxulobT: `menSevikebs da maT mTel Semadgenlo-
bas seimisas SemoyavT kavkasiis SuagulSi osmalTa jarebi, aSkaraa Cvens
winaaRmdeg.~ rogorc vxedavT, TavianTi danaSaulebrivi qmedebis SeniRbvis
mizniT, bolSevikebi momxdar faqts araswor interpretacias ukeTebdnen,
qarTvelTa sazianod ganviTarebul movlenebs qarTuli social-
demokratiis liderebs abralebdnen da mosaxleobas abnevdnen.
saqarTvelos saxelmwifoebriobis ngrevis daCqarebas iTvaliswinebda
qarTveli bolSevikebis mier 1920 wlis maisisaTvis dagegmili sayovel-
Tao ajanyeba. isini moskovis xelisufalTa SekveTas rom asrulebdnen,
amis aSkara dadasturebas rkp(b)∗ kavkasiis samxareo komitetis (1919
wlis 15 agvisto), kavkasiis saerTo partiuli TaTbiris (1919 wlis 9
seqtemberi), rkp(b) kavkasiis samxareo komitetis (1919 wlis seqtembris)
sxdomis masalebi warmoadgens. dasaxuli miznis ganxorcielebis xel-
sayrel momentad, qarTvelma da osma bolSevikebma saqarTvelo-
azerbaijans Soris mimdinare saomari moqmedeba (1920 wlis maisi) miiC-
nies da imave wlis maisSi e. w. `samxreT-oseTSi~ ajanyeba daiwyes.
TiTqmis mTel samaCabloSi sabWoTa xelisufleba gamoacxades. zemoaR-
niSnuli ajanyebebi sabWoTa ruseTis SekveTiT qarTveli bolSevikebis
mier ganxorcielebul aqcias warmoadgenda. misi mizani saqarTvelos
gasabWoeba da qveynis kanonieri xelisuflebis damxoba iyo. 1918-1920
wlebSi bolSevikTa mier ganxorcielebuli ajanyebebi, qarTul sabWoTa
istoriografiaSi isea Sefasebuli, TiTqos misi monawileni saqarTvelos
yoveli mtkaveli miwisTvis Tavdadebuli mebrZolebi yofiliyvnen. Tu
ramdenad pasuxobs sinamdviles aRniSnuli Sefaseba, amis garkvevis
SesaZleblobas Cvens mier zemoT motanili masalebis obieqturi analizi
iZleva. Tuki maT moqmedebas samarTlebrivi poziciebidan ganvixilavT, igi
Ralatis tolfasi iyo, xolo saqarTvelos xelisuflebis negatiuri da-
mokidebuleba maTdami bunebriv movlenas warmoadgenda. yuradsaRebia is
faqti, rom saqarTvelos xelisuflebam, respublikis SigniT mimdinare
32
procesebisadmi gamokveTili pozicia daikava. imavdroulad, erovnuli
saxelmwifos `mowinaaRmdegeTa aCrdilis~ saTaveSive ganadgurebis sa-
kiTxi oficialurad daayena. am mxriv, erovnuli sabWos 1918 wlis 11
Tebervlis sxdoma gamoirCeva. `soflad anarqiis Sesaxeb~ social-
demokratTa mier wardgenil rezoluciis proeqtSi, anarqiis xelmZRvan-
elebis, rogorc borotmoqmedTadmi umkacresi zomebis gatarebis aucile-
blobis sakiTxi iyo dasmuli. analogiuri xasiaTis rezolucia iqna
miRebuli damfuZnebeli krebis 1919 wlis 31 oqtombris sxdomazedac.
`damfuZnebeli kreba, – vkiTxulobT dokumentSi _ miaqcevs mTavrobis
yuradRebas im garemoebas, rom mxolod ficxeli da mkacri RonisZiebebis
miRebiT, rogorc TviT borotmoqmedTa, ise maTi masazrdoebeli gareSe
elementebis, dezertirebis da sxva anarqistuli wreebis winaaRmdeg,
SeiZleba gamosvlebis momavalSi Tavidan acileba.~ rogorc vxedavT,
saqarTvelos xelisuflebasTan erTad, qveynis interesebis aucileblo-
bidan gamomdinare, meamboxeTa winaaRmdeg sastiki zomebis gatarebis
momxreT, respublikis umaRlesi sakanonmdeblo organoc gamodioda. ram-
denadac sakiTxi erovnuli saxelmwifos gadarCenas exeboda, arsebuli
xelisufleba bolSevikebis winaaRmdeg brZolis gaZlierebas da maTi an-
tisaxelmwifoebrivi saqmianobis aRkveTas kanonierad miiCnevda. am
SemTxvevaSi igi, saerTaSoriso samarTlis normebsa da evropis saxelm-
wifoTa gamocdilebas eyrdnoboda.
saqarTvelos mTavrobis mier mowinaaRmdegis asalagmavad gatarebul
ukidures RonisZiebebs gazeTi `erToba~ dadebiTad Sexvda da Tavisi
pozicia mowinave werilSi `komunisti~ oficialurad daafiqsira
statiaSi. gansakuTrebuli yuradReba, xelisuflebis mxridan sadamsjelo
RonisZiebebis gatarebis Semdeg, bolSevikTa mixridan oficialurad, ide-
uri brZolis prioritetad aRiarebaze da Zaldatanebisa da iaraRis ga-
moyenebisadmi uaris Tqmis faqtebze iyo gamaxvilebuli. gazeT `komunis-
tidan~ motanili amonawerebis safuZvelze: `xels viRebT iaraRiT sarge-
blobaze da gadavdivarT mxolod legalur ideur moRvaweobaze saqarT-
veloSi~ an kidev, `SeiaraRebuli ajanyebis magier Cven unda wamovayenoT
brZolis mSvidobiani saSualebebi~,_ daaskvnida: `komunistebi dRes xels
iReben iaraRiT brZolaze, amiT amarTleben Cvens mtkicebas, rom yvela
represiuli zomebi romelic miRebuli iyo komunistebis winaaRmdeg, mi-
marTuli iyo ara maTi ideuri moRvaweobis, aramed `uxeSi Zalis,~
`SeiaraRebuli ajanyebis,~ `iaraRiT brZolis~ e. i. yvela im meTodebis
winaaRmdeg, romliTac Cveneburi bolSevikebi cdilobdnen... xalxisaTvis
Zaladobis saSualebiT Tavs moexviaT erTi muWa xalxis neba-survili.~
rac Seexeba meore statias, _ `komunistebis utifroba~ igi bolSevikuri
gazeTis mier saqarTvelos mTavrobisadmi wayenebuli braldebebis pasuxs
warmoadgenda. statia dawvrilebiT ixilavda 1918-1920 wlebis bol-
SevikTa ajanyebas da Sesabamisi argumentebiT asabuTebda maT winaaRmdeg
33
saqarTvelos xelisuflebis mier gatarebuli sadamsjelo RonisZiebebis
aucileblobas. `saqarTvelos demokratias, _ vkiTxulobT werilSi _
SeuZlia iamayos imiT, rom man droze alagma bolSevikuri presa da Ca-
fuSa meamboxeTa gegma. amiT, qveyana im samoqalaqo omisagan ixsna, ramac
welSi gastexa ruseTis demokratia da igi daRupvis karamdis miiyvana.
`ekonomists“ ar moswons aseTi taqtika, vinaidan saqarTvelo is qveyanaa,
romelic mWevrmetyvelurad RaRadebs demokratiis aRmSeneblobiTi moR-
vaweobis Sesaxeb da amxels maT, vinc samoqalaqo omis droSis afriale-
biT ruseTSi dasca warmoeba, gaanadgura mimosvlis saSualebani.~
yovelive es imis aSkara dadasturebaa, Tu ramdenad damRupveli Sedegis
motana SeeZlo saqarTvelos saxelmwifosaTvis bolSevikTa SeuzRudav
moqmedebas.
amrigad: 1) 1918-1920 wlebSi saqarTveloSi ganxorcielebuli ajanye-
bebi adgilobrivi xelisuflebis dasamxobas, saqarTvelos gasabWoebasa da
sabWoTa ruseTis SemadgenlobaSi Seyvanas isaxavda miznad. misi
Semsrulebeli qarTveli bolSevikebi, sabWoTa ruseTis dakveTiTa da
dafinansebiT moqmedebdnen. es ajanyebebi socialuri siduxWiridan ki ar
iyo aRmocenebuli, aramed gareSe Zalebis provocireba edo safuZvlad;
2) glexTa yvela ajanyeba, bolSevikebma saqarTvelosaTvis kritikul mo-
ments, TurqeT-saqarTvelos da saqaTvelo-azerbaijanis saomar moqmede-
bebs daamTxvies. igi ruseT-TurqeTis aliansiT gaTvaliswinwbuli pro-
gramiT xorcieldeboda da samSoblos damcveli qarTuli jarisadmi
zurgSi maxvilis Cacemas iTvaliswinebda. misi Sefasebis amosaval krite-
riumad qveynis saxelmwifoebriv interesebs Tuki aviRebT, mas erovnuli
Ralatis kvalifikacia unda mieces. aqedan gamomdinare unda davaskvnaT,
rom ajanyebulTa winaaRmdeg nebismieri sadamsjelo RonisZieba, erov-
nuli saxelmwifos gadarCenas emsaxureboda da samarTlebrivad ga-
marTlebuli iyo.
X X X
sabWoTa ruseTis mier poloneTTan miRweuli droebiTi dazavebisa
(1920 wlis 12 oqtomberi) da vrangelis∗ sabolood ganadgurebis Sem-
deg, (1920 wlis 15 noemberi) damoukidebeli saqarTvelos usafrTxoeba
isev kiTxviTi niSnis qveS dadga. miRweulma gamarjvebebma, sabWoTa
ruseTis xelisuflebas amierkavkasiis sakiTxis dRis wesrigSi dasmisa da
misi wina planze wamowevis SesaZlebloba misca. am mxriv, misi gansa-
kuTrebuli interesi saqarTvelosTan mimarTebaSi gaizarda. amis SesaZle-
blobas somxeTis gasabWoebiT (1920 wlis 29 noemberi) aRmosavleTis
mxridan saqarTvelosTan sigrZivi sazRvaric ganapirobebda. gasabWoebuli
34
azerbaijanis da somxeTis fonze, damoukidebeli saqarTvelo garkveul
disonanss qmnida amierkavkasiis politikur da ekonomikur cxovrebaSi.
aseT pirobebSi, damoukidebeli saqarTvelos atana sabWoTa ruseTisT-
vis SeuZlebeli iyo. miuxedavad amisa, ruseTi Zalismieri formis gamo-
yenebas, im etapze Tavs aridebda da upiratesobas diplomatiur zewolas
aniWebda. am mxriv gansakuTrebul yuradRebas baTumTan dakavSirebiT
xelovnurad Seqmnili aJiotaJi iqcevs. sakiTxi inglis-saqarTvelos
ararsebuli saijaro xelSekrulebiT, baTumis TiTqosda inglisisadmi
gadacemas, xolo meore SemTxvevaSi, saqarTvelos mier inglisidan `aRe-
buli sesxis~ sanacvlod baTumis okupaciis `nebarTvas~ exeboda.
saqarTveloSi ruseTis elCis p. Seimanis mier e. gegeWkorisadmi gag-
zavnil notaSi (31 oqtomberi, 18 noemberi) es sakiTxebi `gulSemat-
kivris~ poziciidanaa ganxiluli da saqarTvelos inglisis axalSenad
mosalodneli gadaqcevis safrTxezea miTiTebuli. GgamoTqmulia imedi,
rom qarTuli mxare `saxelmwifoTa SeiaraRebuli Zalebis uflebebSi~
baTumis gadacemas ar dauSvebda. winaaRmdeg SemTxvevaSi, momxdar faqts
1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis darRvevad CaTvlida. imavdroulad,
SefarviTi formiT iyo miTiTebuli azerbaijanisa da ruseTisaTvis `sa-
frTxis~ Semqmneli inglisis jaris baTumidan gayvanis daCqarebis nakisri
valdebulebebis Sesrulebis aucileblobaze.
saqarTvelos sagareo saqmeTa saministros 1920 wlis 4 da 22 noem-
bris sapasuxo notaSi, inglis-saqarTvelos garigebis braldebebi
dasabuTebulad iyo uaryofili. ararsebuli `garigebis~ Sesaxeb ruseTis
diplomatiurma wreebma kargad icodnen, magram es `diplomatiuri
TamaSi~ maT sami garemoebis gamo dasWirdaT: 1) saqarTvelos xelisu-
flebas 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebiT nakisri pirobebis- ing-
liselebisagan baTumis gawmendis daCqarebis aucilebloba mosTxoves, 2)
baTumisadmi qarTuli mxaris oficialuri damokidebuleba gaarkvies da
3) saqarTvelosTan mimarTebaSi dasavleT evropis saelmwifoTa, gansa-
kuTrebiT inglisis pozicia gaxades naTeli. amis realuri pirobebi g.
CiCerinis mier inglisis sagareo saqmeTa ministris l. kerzonisadmi 28
noembers gagzavnilma radiodepeSam Seamzada. igi inglisis mTavrobas
protests ucxadebda inglisis mxridan baTumis mosalodneli okupaciis
SesaZleblobis Sesaxeb. imavdroulad, kavkasiis saqmeebis ucodinarobaSi
adanaSaulebda da niSnismogebiT Seaxsenebda: “ruseTis mTavrobam
pirvelma icno saqarTvelos mTavrobis damoukidebloba, raic jer ar
ucvnia antantis mTavrobebs, romlebic ase did interess iCenen saqarT-
velos bedis mimarT.~ es didi koziri g. CiCerinma oponentTan paeqrobaSi
SesaniSnavad gamoiyena da sabWoTa ruseTis axloaRmosavluri politika,
erTa TviTgamorkvevis uflebebis `dacvis~ poziciidan Seafasa. imavdrou-
lad inglisis xelisuflebas 1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis
xelSekruleba Seaxsena da iqve mianiSna, rom misi darRvevis SemTxvevaSi
35
`ruseTis mTavrobas ar SeuZlia ubralo moyurade iqnes aseTi movlenis
winaSe.~
es imas niSnavda, rom ruseTi, bTumis sakiTxTan mimarTebaSi gansa-
kuTrebul interess iCenda da motivaciad saqarTvelos damoukideblobis
dacvas asaxelebda: `ruseTis mTavroba, _ vkiTxulobT dokumentSi _ sas-
tikad icavs saqrTvelos damoukideblobas da suverenul uflebebs.~
faqtobrivad es `diplomatiuri omi~ ruseTis mxridan mogebuli iyo.
miuxedavad amisa, l. kerzonma, g. CiCerinisadmi gagzavnil pasuxSi (19, 24
noemberi) baTumTan mimarTebaSi inglisis Sesaxeb gavrcelebuli xmebis
ara marto usafuZvloba daadastura, aramed TviT sabWoTa `ruseTs
analogiuri pretenzia wauyena da misgan oficialurad moiTxova aRiareba
`rom safuZveli ara aqvs im eWvs, TiTqos sabWoTa ruseTis mTavrobas
ganzraxva qonodes baTumis okupaciisa.~
am diplomatiuri brZolis procesSi, saqarTvelosTan mimarTebaSi ori
zesaxelmwifos pozicia srulyofilad iqna gamokveTili. MmarTalia, is-
ini niRabafarebuli moqmedebdnen da erTmaneTis jibrze saqarTvelosadmi
`mzrunvelis~ saxis warmoCenas cdilobdnen, magram, sinamdvileSi msxver-
pli dagulvebuli hyavdaT da Sesaferisi politikuri situaciis Seqmni-
sTanave mis `Casaylapavad~ emzadebodnen. es gansakuTrebiT ruseTis mi-
marT iTqmis. AamierkavkasiaSi momxdarma politikurma cvlilebebma, ker-
Zod azerbaijanisa da somxeTis gasabWoebam, inglisisaTvis kavkasia, gansa-
kuTrebiT saqarTvelo, uintereso gaxada. Aam faqtors omiT gamowveuli
krizisic daemata, ramac inglisis xelisuflebas baTumidan jaris gayvana
daaCqarebina. am nabijis gadadgmis aucileblobis Sesaxeb l. jorjma
oficialuri gancxadeba jer kidev 1919 wlis Sua ricxvebSi gaakeTa.
kavkasiisadmi zurgSeqceva da sabWoTa ruseTisaken 90% Semobruneba,
inglisma erTdroulad ganaxorciela. mxedvelobaSi gvaqvs sabWoTa
ruseTis sagareo vaWrobis saxalxo komisarTan leonid krasinTan 1920
wels ekonomikuri urTierTobis sakiTxebTan dakavSirebiT dawyebuli
molaparakeba. Tuki z. avaliSvils vendobiT, inglisis warmomadgenlobas
krasinisaTvis ganucxadebia, rom baqos navTi Tavis Rirebulebas dakar-
gavda Tuki navTsadeni da baTumi sabWoTa ruseTis gankargulebaSi ar
aRmoCndeboda.
amasve adasturebs ak. Cxenkelic `loid jorjis mTavrobam, _ werda
igi _ 1920 wlis meore naxevridan daiwyo krasinTan molaparakeba
savaWro xelSekrulebis dasadebad... roca ruseTi Tavs daesxa saqarT-
velos, mas ukve hqonda erTgvari rwmena, rom inglisi xels ar SeuS-
lida. xelSekrulebaSi aris gansakuTrebuli muxli, romlis ZaliTac
inglisi ardainteresebulad acxadebs Tavis Tavs kavkasiis saqmeebSi.~
rogorc vxedavT, kavkasiis regionSi, ruseTma Tavisufali moqmedebis
araoficialuri nebarTva miiRo, riTac evropis saxelmwifoebma saqarT-
velo gasawirad gaimetes da ruseTis axloaRmosavluri politikis in-
36
teresebis samsxverploze `miitanes.~ es situacia sabWoTa ruseTma
SesaniSnavad gamoiyena.Ddaeyrdno ra bolSevikTa legalizacias, saqarT-
velos xelisuflebis dasamxobad, saqarTveloSi mZlavri propagandis-
tuli manqana aamuSava. MantiqarTuli gamosvlebis organizaciul
xelmZRvanelobas s. kirovis meTaurobiT TbilisSi arsebuli 400 kaciani
rusuli saelCo asrulebda. Aamis Sesaxeb, gazeTi `erToba~ werda: `sab-
WoTa ruseTis misia gavsebulia adgilobrivi bolSevikebiT, umetes
nawilaT saqarTvelos qveSevrdomebiT, romelTa mTeli muSaoba mimar-
Tulia ara ruseT-saqarTvelos Soris keTilmezobluri urTierTobis
ganmtkicebis, aramed am urTierTobis darRvevisaken.~ xelsayreli situa-
ciis SeqmnisTanave, sabWoTa ruseTis xelisufalni azerbaijanidan da
somxeTidan, saqarTveloze `mSvidobiani Tavdasxmis~ RonisZiebebis provo-
cirebas mimarTavdnen. Aamis erT-erT nimuSad, siyalbeze agebuli bralde-
bidan gamomdinare, azerbaijanidan saqarTvelosadmi navTis miwodebis
Sewyvetis faqti gamodgeba. saqme exeboda sabWoTa ruseTis warmo-
madgenel legranis matareblis `dakavebas~ da somxeTSi gasagzavni sa-
tranzito saqonlis viTomda SeCerebas. am faqtTan dakavSirebiT, gazeTi
`erToba~ mowinave werilSi `vin arRvevs keTilmezoblur damokidebule-
bas,~ saqarTvelos mTavrobis mier 7 dekembers gakeTebul oficialur
gancxadebaze dayrdnobiT (igi somxeT-saqarTvelos xelSekrulebebs Zal-
aSi tovebda), ruseTis mier saqarTvelos winaaRmdeg ganxorcielebul
zemoaRniSnul ekonomikur sanqcias, xelSekrulebis calmxriv darRvevad
acxadebda da dasZenda: `saqarTvelos ar daurRvevia arc sazavo da arc
savaWro xelSekruleba. is pirnaTlad asrulebda im movaleobas, ro-
melic am xelSekrulebidan gamomdinareobda... ruseTs ara aqvs ufleba
saqarTvelos ukiJinos misadmi mtruli damokidebuleba, Cvens qveyanas
saomari sababi misTvis ar miucia da Tu... aqeT gvedavebian... da gvabrale-
ben imas, rac ar Cagvidenia, Cven gvinda vicodeT ra mizniT xdeba
yovelive es. Cven gvinda gamoirkves, ranairi urTierToba arsebobs Cvensa
da sabWoTa ruseTs Soris.~
ruseT-saqarTvelos Soris Seqmnil rTul politikur situacias exe-
boda saqarTvelos sagareo saqmeTa saministros 1920 wlis 17 dekembris
nota. igi sabWoTa ruseTis agenturis mier sazRvrebze ganxorcielebul
provocirebis konkretul faqtebze (mosazRvre soflebSi SeWra,
mcxovrebTa darbeva, neitralur zonaSi jaris Tavmoyra da a. S.) miapy-
robda ruseTis xelisufalTa yuradRebas. AamasTan dakavSirebiT gazeTi
`erToba~ mowinave werilSi `Cven da ruseTi~ garkveviT werda: `nuTu
moskovs, romelic mTeli qveynis winaSe sajaroT irwmuneba, rom...
saqarTvelos damoukideblobas cnobs `de iured~,... ara aqvs imdeni gav-
lena Tavis adgilobriv agentebze, rom aseTi saxifaTo nabijebis gadadg-
maze xeli aaRebinos? Mmoskovis mTavrobam unda miiRos zomebi me-
zobluri urTierTobis aRsadgenad da Seqmnili mZime atmosferos gasa-
37
fantavad. saqarTvelos xalxs ar miuZRvis araviTari brali am atmos-
feros SeqmnaSi. saqarTvelos mTavrobas ar aqvs araviTari ganzraxva
ruseTTan keTilganwyobileba daarRvios. sityva ekuTvnis `komunisturi~
moskovis sabWoTa mTavrobas.~
rogorc vxedavT, saqarTvelos xelisuflebis liderebi, saqarTvelos
sazRvrebTan mimdinare procesebis moskovTan SeuTanxmeblobaSi darwmu-
nebuli iyvnen. Aamitom, or qveyanas Soris normaluri urTierTobis aR-
sadgenad, misi xelqveiTebisadmi mxolod konkretuli aRmkveTi RonisZie-
bebis gatarebas moiTxovdnen, sinamdvileSi, igi winaswargamiznuli sab-
Wouri gegmis erT-erT safexurs warmoadgenda. am faqtTan dakavSirebiT,
im movlenebis aqtiuri monawile, qarTveli oficeri v. TevzaZe wers:
`1920 wlis Semodgomaze xelSi vigdeT da fotografze aRvbeWdeT bol-
Sevikuri XI laSqris sardlis levandovskis∗ gegma damtkicebuli
Crdilo kavkasiis, azerbaijanisa da somxeTis ZalTa ufrosis gekeris∗ da
am teritoriaTa komisris orjonikiZis mier. gegma iTvaliswinebda da-
moukidebel saqarTvelos likvidaciis mimarTulebebs da ZalTa Se-
madgenlobas, romliTac unda dascemodnen saqarTvelos.~
Tu rogori gulmodginebiT amzadebdnen ruseTis xelisufalni,
saqarTveloze Tavdasxmas, mkvlevarma l. ToiZem sagangebo gamokvleva
miuZRvna da misTvis xelmisawvdomi TiTqmis yvela dokumenti, saTanado
analiziT samecniero brunvaSi Semoitana. aRvniSnavT, rom lores 11 Te-
bervlis `ajanyebis~ inscenirebis Semsruleblebi somxeTSi ganlagebuli
wiTeli armis samxedro nawilebi da oficroba iyo. qarTuli sardlobis
daudevrobis gamo, `ajanyebulebma~ Sagalis xidis aReba, qarTuli sasaz-
Rvro regularuli jaris ganiaraReba da borCalos mazraSi sabWoTa
xelisuflebis gamocxadeba SeZles. es procesi 2-3 dReSi ganxorcielda.
am faqtTan dakavSirebiT, i. lazianis mogonebebSi vkiTxulobT: `ajanyebis
raionSi sxvadasxva saxeobis iaraRis menSevikTa regularuli jaris
7.000-ze meti kaci iyo. ajanyebulTa Zalebi ki metad primitiulad
SeiaraRebul 10.000 glexs ar aRemateboda... 11 Tebervals RamiT daiwyo
ajanyeba. imave Rames aiRes xidi da menSevikTa jari ukanasknel kacamde
yvela ganaiaraRes. 2-3 dReSi ajanyebulebma mTeli zonis midamoebi dai-
kaves da Sulaveramde (amJamad Saumiani) mividnen.~ ramdenadac es mogone-
bebi 1936 welsaa dawerili, i. lazianma∗ sabWoTa xelisuflebis mier
oficialurad miRebuli versia ar daarRvia da 10.000 wiTelarmieli
rusi jariskaci, somex glexebad gamoacxada. momxdari faqtis siswores,
saqarTvelos maSindeli mTavarsardali gen. odiSeliZec adasturebs. man
qarTuli jaris damarcxeba Semdeg garemoebas daukavSira: `mTavari mizezi
Cemi gadayenebisa mTavarsardlobidan, _ werda igi mogvianebiT _ Sagalis
xidTan momxdari moulodneli katastrofa iyo... iciT ra moxda? Mmtris
agentebma lxini gaumarTes Sagalis xidze myof jariskacebs, daaTvres.
RamiT Sagalis xidze SeumCnevlad moxsnes Cveni daraji, gadmovidnen xi-
38
diT da Tofis gausrolad tyved Caigdes mTvrali mZinare TiTqmis
mTeli Cveni Zalebi.~ es aris Tavis marTlebis ususuri forma, radgan
7000 jariskacis ise daTroba rom maT brZolisunarianoba daekarga dau-
jerebelia. aq dasaSvebad erTi ram SeiZleba miviCnioT, kerZod; Sagalis
xidze mxolod darajad myofi jariskacebis daTrobis faqti, radgan
Ramis periodSi xidis meTvalyuris funqcia ramdenime (Tugind 20)
jariskacs eqneboda davalebuli. qarTuli jaris damarcxebis mizezebTan
dakavSirebiT, imave odiSeliZis mier mTavrobis Tavmjdomarisadmi
wardgenili patakis informaciaze dayrdnobiT, n. Jordania Tavis mogone-
bebSi wers: `maSinve davibare odiSeliZe da movsTxove am sircxvilis an-
gariSi. man momca aseTi ganmarteba: jari damarcxda imitom, rom iyo
danawevrebuli, SeerTeba ver moaswres;... Sevutie _ rogor danawevre-
buli, omisTvis vemzadebodiT da Tqven jarebi dafanteT! me ra SuaSi
var,... es moaxdina damfuZnebeli krebis samxedro komisiis Tavmjdomare
akaki Cxenkelmao!... guli momivida, vin aris jarebis ufrosi _ Tqven Tu
Cxenkeli!~ aRniSnuli amonaweri da zemoT motanili faqti imaze mig-
vaniSnebs, rom omis molodinSi myof qarTul sardlobas Tavdacvis
strategiuli gegma ar qonda SemuSavebuli da neitralur zonaSi
ganlagebuli qarTuli jaris nawilebi usistemod yavda sxvadasxva mi-
marTulebiT gadasrolili. meore mxriv, Sagalis xidze myofi guSagebis
Tugind daTroba, strategiuli mniSvnelobis xidis umtkivneulod aReba
da 7. 000 qarTveli jariskacis 2-3 dReSi ganiaraReba, dafantuli
jaris nawilebSi gamefebul ukontrolobaze da samxedro xelmZRvanelTa
uniaTobaze migvaniSnebs.
samwuxaroa, rom zemoaRniSnuli Secdoma sabediswero aRmoCnda qarT-
veli xalxisTvis. Aam faqtma saqarTvelos winaaRmdeg sabWoTa ruseTis
farTomasStabian samxedro operacias daudo saTave. meores mxriv, es
marcxi, qarTuli mxedrobisaTvis moralur-fsiqologiur dartymas war-
moadgenda. am fonze, omis dawyebis pirvel etapze, namdvili agresoris
SeniRbvis mcdeloba da mimdinare procesis, saqarTvelo-somxeTis omad
gamocxadeba. qarTuli mxedrobis brZolisunarianobis SenarCunebisaTvis
iyo gamiznuli, Tu ramdenad didi mmniSvneloba eniWeboda aseTi natyuari
informaciis gavrcelebas, amis Sesaxeb n.Jordanias mogonebebSi vkiTxu-
lobT: `omi gaCaRda: moskovma amcno qveyanas radioTi saqarTveloSi ajan-
yeba daiwyovo, xolo kavkasiaSi ki acxadebda, _ sabWoTa somxeTi Tavs
daesxa menSevikebs da iTxovs borCalos somxeTis SemoerTebaso. xalxis
gasamxneveblad Cven am versias CavafrindiT, Semdeg azerbaijanelebic
mivayoleT, xolo roca tyveebSi rusebic moxvdnen _ vambobdiT, rusebi
exmarebiano da sxva. es agitacia sWiroda, xalxi aRSfoTebuli iyo,
rogor gvibedaven es glaxakebi Tavs dasxmaso. namdvili ambavi, rom ibrZ-
vis rusis jari da ara somexi da azerbaijaneli, jer kidev ucnobi iyo
39
farTe masisaTvis. MmiT ufro es sjerodaT, rom omi iyo mxolod
somxeTis sazRvrebTan.~
mas Semdeg rac XI armiam azerbaijanis mxridan saqarTvelos sazRvrebi
gadmolaxa (15 Tebervali) da SeteviTi operaciebi ganaxorciela, sa-
zogadoebisaTvis naTeli gaxda, rom qarTvel mxedrobas brZola somxeb-
Tan ki ara sabWoTa ruseTis regularul armiasTan uxdeboda. amis Ses-
axeb mTavrobis Tavmjdomaris 17 Tebervlis oficialur mowodebaSiac
iqna xazgasmuli. saqarTvelos mosaxleobis yuradRebas qveynis
xelmZRvaneli, bolSevikuri ruseTis muxanaTur Tavdasxmaze miapyrobda
da dasZenda: `bolSevikurma jarebma Semogvitia aRmosavleTiT. icodeT,
rom maTi gamarjveba niSnavs eris Tavisuflebis, xalxis naSromis da
naamagaris samudamoT daRupvas da bolSevikTa mSieri brboebis usaSinles
tiraniaSi Cavardnas. Ddadga Jami Cveni yofna-aryofnisa. Cveni bedi Cven
xelT aris. gamoviCinoT Zveleburi qarTveluri mamacoba, Tavis dadeba,
erToba da mteri Zleuli iqneba.~
dasaxuli miznis misaRwevad igi yvela qarTvelSi WeSmariti mamuliS-
vilobis gaRviZebas, frontisaTvis damxmare razmebis Seqmnas, iaraRisa da
sursaTis daubrkoleblad miwodebas, qveyanaSi umkacresi wesrigis
damyarebisadmi xelSewyobas, moRalateTa da orgulTa alagmvas gadaude-
bel amocanad Tvlida. `SevqmnaT erTi mTliani Tavganwiruli Zala_
vkiTxulobT dokumentSi, _ da Cvens irgvliv Semoikribebian mSvelelni.
qarTvelo xalxo xeli xmals ikar, mterTa ismian xmania! saqarTvelo
mokvdeba magram mters ar danebdeba.~
saqarTvelos xelisuflebi kargad xedavdnen, rom saqarTvelo mrisxane
dampyroblis winaSe martodmarto aRmoCnda. amitom, frontis dasaxmare-
blad partiuli Zalebis maqsimalur mobilizacias Seecadnen. amis dadas-
turebas ssd partiis centraluri komitetis mier raionuli organi-
zaciebisadmi 16 Tebervals dagzavnili sagangebo mowodeba warmoadgens.
am dokumentis mixedviT: 1) partiis wevrTa mobilizacia dauyovnebliv
unda ganxorcielebuliyo; 2) yvela gawveuli or kategoriaT daeyoT: a)
samxedro wvrTna gavlilni da b) axalbedebi. 3) ojaxebSi gadanaxuli
iaraRi da vaznebi gvardiis StabisaTvis CaebarebinaT `ar daayovnoT erTi
wami, yvela fexze dadeqiT.~ aseTi iyo qveynis interesebidan gamomdinare
moTxovna.Mmomxdar faqts saerTaSoriso rezonansi rom miscemoda,
saqarTvelos social-demokratiuli partiis centralurma komitetma da
saqarTvelos profesiul kavSirTa centraluri sabWos aRmasrulebelma
komitetma, erToblivi mowodebiT mimarTes meore internacionals, so-
cialisturi da muSaTa partiebis internacionalur biuros. Ddokumenti,
sabWoTa ruseTis mier 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis calmxrivad
darRvevas da saqarTveloze veragul Tavdasxmas, mefis ruseTis didmpy-
robeluri politikuri kursis gagrZelebis kvalifikacias aZlevda.
saerTaSoriso progresuli Zalebisagan aRniSnuli qmedebis dagmobas da
40
qarTveli xalxisadmi Tanadgomis aucileblobis sakiTxs ayenebda. `komu-
nisturi droSis qveS grZeldeba mefis ruseTis imprialisturi
politika, mcire erTa dapyrobisa da damonebisa. saqarTvelos prole-
tariati icavs Tavis sazRvrebs da ukanasknel sisxlis wveTamde ibr-
Zolebs... saqarTvelos muSaTa klasis saxeliT vacxadebT uRrmes pro-
tests imperialisturi moZaladis winaaRmdeg... Cven veliT Tqven
moralur daxmarebas. Ddarwmunebuli varT,... ar moiTmenT, rom socializ-
misa da komunizmis saxeliT keTdebodes Savi saqme socialisturi re-
spublikis ganadgurebisa.~
saqarTvelos mTavrobis Tavmjdomaris orgzis mcdeloba (16, 21 Te-
bervlis depeSebi) omis mizezebis garkvevisa da sabWoTa ruseTTan mola-
parakebis dawyebis Sesaxeb, upasuxod darCa. aseTive bedi ewia n. Jorda-
nias mier leninisa da stalinisadmi gagzavnil notebs, romelic sabWoTa
ruseTis mier saqarTvelos winaaRmdeg ganxorcielebuli TavdasxmiTi im-
perialisturi xasiaTis omis Sewyvetas moiTxovda.
aRniSnuli dokumentebis `pasuxi~ sabWoTa ruseTis mxridan saqarT-
velos respublikis winaaRmdeg CrdiloeTidan axali frontis gaxsniT
gamoixata. soWis, mamisonis, rokisa da darialis mimarTulebiT saqarT-
velos winaaRmdeg merve, mecxre da mecamete armiebi iqna daZruli. es
imas niSnavda, rom sabWoTa ruseTma damoukidebeli saqarTvelos wi-
naaRmdeg erTdroulad, CrdiloeTidan da aRmosavleTidan farTomasStabi-
ani samxedro operaciis ganxorcieleba daiwyo. daZruli bolSevikuri
armiebis SeCereba, saqarTvelos SesaZleblobebs aRemateboda. qveyana gar-
duvali safrTxis winaSe aRmoCnda. aseT mZime viTarebaSi, saqarTvelos
damfuZnebeli krebis 1921 wlis 21 Tebervlis sxdomam, miRebuli
dadgenilebiT saqarTvelos winaaRmdeg mebrZoli qarTvelebi kanongareSe
gamoacxada. `iRebs ra mxedvelobSi, rom saqarTveloze TavdasxmaSi
monawileobas iReben qaTveli xalxis uRirsi Svilni, _ vkiTxulobT do-
kumentSi _ damfuZnebeli kreba adgens: yvela qarTvelebi, romlebic uSu-
alo monawileobas iReben SeiaraRebul brZolaSi saqarTvelos winaaRmdeg
an daxmarebas uweven am brZolas, maT erTmevaT yovelive qoneba da kanon-
gareSe arian gamocxadebuli am dadgenilebis sisruleSi moyvana evaleba
mTavrobas.~
imave dadgenilebis meore punqti uSualod 16 Tebervals Seqmnil
`saqarTvelos revkoms~ anu Sulaveris mTavrobas exeboda da misi wevre-
bis misamarTiT acxadebda: `filipe maxaraZe, mamia oraxelaSvili, budu
mdivani, Salva eliava, mixeil okujava, lado dumbaZe, omar faiki, amaik
nazaretiani, aleqsandre gegeWkori da beso kvirkvelia aRiarebul iqnen
saqarTvelos xalxis moRalateebad, CamoerTvas maT mTeli qoneba da ga-
mocxaddnen saqarTvelos kanonTa mflobelobis gareSe.~
marTalia, es dokumenti istoriisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas
iZenda, magram im etapze garkveuli funqciis, kerZod, masaze ideologi-
41
uri zemoqmedebis Sesrulebac ekisreboda. amiT sazogadoebas erTxel
kidev aCvenes, rom bolSevikebis samsaxurSi yofna, an maTdami Tanadgoma,
eris Ralatis tolfasovan qmedebas warmoadgenda. aqedan gamomdinare, igi
bolSevikebisadmi saqarTvelos mosaxleobis dapirispirebis erT-erT
mZlavr sapropagando iaraRad SeiZleboda gamoyenebuliyo.
qarTuli jaris winaaRmdeg 18-22 Tebervals ganxorcielebuli Sete-
viTi operaciebi, XI armiis nawilebma marcxiT daamTavra. sabWoTa
ruseTis xelmZRvanelobam, misi mokavSire TurqeTis amoqmedebiT, saqarT-
velosTvis samxreTis frontis gaxsnas Seecada. gansacdelis winaSe myof
saqarTvelos xelisuflebas, TurqeTis mTavrobam ultimatumiT (22 Te-
bervali) arTvin-ardaganis okrugebis dacla mosTxova. axali frontis
gasaxsnelad mowinaaRmdegisaTvis sababis armicemis mizniT, qarTulma
mxarem, aRniSnuli teritoriebidan jaris gamoyvana moaxdina. am gadawy-
vetilebis miReba im TvalsazrisiT iyo gamarTlebuli, rom im etapze
qveynis gadarCena mxolod bolSevikuri ruseTis winsvlis SeCerebiT iyo
SesaZlebeli. miznis miRweva, daSvebuli sabediswero Secdomebis gamo,
SeuZlebeli gaxda. seriozuli problemebi Semdegi iyo: 1) gasawvev pun-
qtebSi gamocxadebuli adamianebis iaraRiTa da tansacmliT uzrunvely-
ofa mougvarebloba, maSin rodesac misi dadebiTad gadawyvetisaTvis qvey-
anas realuri sarezervo fondi gaaCnda. amis Sesaxeb, Tavis mogonebebSi
g.mazniaSvili wers: `1921 wlis maisSi Cvens sawyobebSi darCenili tan-
sacmliT me SevZeli Semosva Tavidan fexamde 17.000 kacisagan Semdgari
qarTuli wiTeli armiisa... maSin rodesac d. WavWavaZe rekviziciis saxiT
hkrebda danjRreul unagirebs quTaisSi da samtrediaSi, navTluRis
sawyobebSi iyo Turme ramdenime aTasi sakavalerio axali unagiri da
cxenebis sxva mravali mowyobiloba.” misive monacemebiT, saministros
sawyobebidan ori kviris ganmavlobaSi bolSevikebi ufasod kvebavda
qalaqis mosaxleobas. aRniSnuli faqtebis siswores im movlenebis aqti-
uri monawile g.qiqoZec adasturebs; `rodesac TbilisSi wiTeli armia
Semovida, _ wers igi _ aRmoCnda, rom sawyobebi savse iyo amuniciiT da
sanovagiT, qarTvel jars ki brZolis velze bevri ram aklda.~
es imas niSnavs, rom saqarTvelos im etapze damatebiT, `Tavidan fexe-
bamde“SeiaraRebuli 17.000 qveiTi jariskacis, ramdenime aTasi kavaler-
istis gamoyvana da sakvebiTac uzrunvelyofa SeeZlo. Dda Tu es ar
gakeTda, igi im samxedro uwyebis pasuxismgebel pirTa danaSaulebriv
qmedebad unda CaiTvalos, visac qarTuli sarezervo jaris SeiaraReba
evaleboda da am qonebis bed-iRbliT ar dainteresda, gadamwyvet mo-
mentSi samSoblos damcvelTa SeiaraRebas rom ver moaxmara da faqto-
brivad bolSevikebs `gadaunaxa.~ 2) iaRlujis sanaxebSi 19 Tebervals
SemoWrili XI armiis nawilebis damarcxeba da mtris ukan gaqceviT
Seqmmnili xelsayreli momentis bolomde gamouyenebloba. am faqts, g.
mazniaSvili Semdegnairad agviwers: `mowinaaRmdegis daxeul jarebs To-
42
fis tyvia ver swvdeboda da vesrodiT mxolod zarbaznebs. rezervSi ar
myavda dasvenebuli arc erTi nawili, romelsac ki SeeZlo mters das-
devneboda. laSqris Stabma, ar vici ra mizeziT, saWiroT ar CaTvala ga-
moegzavna CemTvis kavaleriis erTi eskadroni mainc. cxenosani jari ki
idga im dros sofel lilosTan usaqmod.~ Tu ra Sedegis momtani
SeiZleboda aRmoCeniliyo mtrisaTvis dadevneba, amis Sesaxeb g.
qiqoZesTan saubarSi Salva eliavas ganucxadebia: `qarTvelma jarma ga-
marjveba ar gamoiyena da ieriSze ar gadavida farTo masStabiT. Uukan-
daxeul wiTelarmielebs Zlivs vakavebdiT, Tu qarTvel jars energiulad
Semoetia, SeiZleba fexi veRar mogvemagrebia baqomde.~ qarTveli mTavar-
sardlobisagan daSvebuli es Secdoma mowinaaRmdegem SesaniSnavad gamoi-
yena. g. qiqoZis sityvebiT rom vTqvaT, wiTel armias dro mieca gons mo-
suliyo da Tavisi razmebi gadaejgufebina. ricxvobrivi upiratesobisa da
sagangebod momzadebis miuxedavad, rogorc mTavari Stabis monacemebiT
dasturdeba, mteris 20, 21, 22 da 23 Tebervlis SeteviTi operaciebi
marcxiT damTavrda.
mTavari mainc, 24 Tebervals RamiT, mTavarsardlobisagan Tbilisis
datovebis Sesaxeb miRebuli sabediswero gadawyvetileba gaxda. aRniSnul
brZanebas g. kvinitaZe 24 Tebervals Seqmnili mZime mdgomareobiT
xsnis.Mmisi mtkicebiT, am momentSi mters dakavebuli hqonda norio,
lilo, mamkodi, gldani, avWalis rkinigzis sadguri da soRanluRis
qedze Savnabadas monasteri. `diRmis mindvridan (naxSirgorasTan),_ wers
g. kvinitaZe _ gamoCnda jer kidev diliT 24 Tebervals manglisidan
Camosuli mteri... SeiZleba iTqvas, rom ukve garSemortymuli viyaviT.~
aRniSnul faqtebTan da mimdinare saomar operaciebTan dakavSirebiT gen.
mazniaSvili Tavis mogonebebSi yuradRebas sagangebod amaxvilebs. ramde-
nadac igi mowinave xazze imyodfeboda da Tbilisis dacvis samive
raionis sardlobis (gen. mazniaSvili, gen. andronikaSvili, gen. jijixia)
informacias srulad flobda, vfiqrobT mis mier gamoTqmuli Tvalsaz-
risic uTuod gasaTvaliswinebelia. 24 Tebervlis movlenebs igi Semdeg-
nairad agviwers: `24 Tebervals dilidanve mowinaaRmdege mTavari Zale-
biT moawva gen. andronikaSvilis raions da nawilobriv Cems raionsac
tabaxmelidan moyolebuli Savnabadamde. mTeli dRis ganmavlobaSi mowi-
naaRmdegis ieriSebs vigeriebdiT da did zarals vayenebdiT... jijixias
raionSi mowinaaRmdege amoZravda SuadRis 3 saaTze, xolo vazianTan,
sadguridan kargad moSorebul manZilze gamoCnda ramdenime `tanki~
gvardielebis zogierTma aTaseulma tankebi rom dainaxes, SeSindnen,
mianebes Tavi Txrilebs da gamoiqcnen, magram ramdenime saaTis Semdeg
mebrZoli raioni kvlav iqna aRdgenili. daaxloebiT saRamos 6 saaTze,
Cems raionSi mowinaaRmdegem wamoiwia sofel TeleT-muxranidan, gaarRvia
Cemi pozicia da daikava trigonometriuli punqti. es macnoba me-9 qveiTi
legionis ufrosma polkovnikma n. vaCnaZem. telefoniT vTxove
43
gen.AandronikaSvils, daebrunebina I-eli legionis erTi aseuli mainc
garRveuli poziciis aRsadgenad. gen. andronikaSvilma dauyovnebliv ga-
mogzavna ori aseuli da polk. vaCnaZem saRamos 6 saaTsa da 40 wuTze
aRadgina winandeli mdgomareoba, e.i. mowinaaRmdege gandevna da punqtebi
kvlav daikava.~ es vrceli amonaweri Cven Segnebulad movitaneT, radgan
masSi frontis mowinave xazis sardlisa da TviTmxilvelis poziciidanaa
danaxuli is saomari procesebi, romlebic Tbilisis dacvis ubanze mim-
dinareobda. meore mxriv, igi imis udao dadasturebasac warmoadgens,
rom 24 Tebervals saRamos 7 saaTisaTvis norio-lilos, gldani-
avWalisa da tabaxmela-Savnabadas monakveTi qarTuli jaris xelSi iyo
da mterze zemoqmedebis strategiul upiratesobas flobda. amis Sesaxeb,
mTavar Stabs g. mazniaSvilisagan sruli informacia hqonda. 24 Teber-
vals frontze mimdinare movlenebis gadmocemisas v.TevzaZe, rogorc
Stabis oficeri, bunebrivia aRniSnul informacias emyareboda. igi mazni-
aSvilis mier motanili faqtebis siswores mxolod zogierTi `ko-
reqtivis SetaniT” adasturebs: `mTeli 24 Tebervlis Rame da 24-is dRe,
_ wers v. TevzaZe _ gamwarebuli brZolebi warmoebs. oRond, Sedegs
(mteri _ S. v.) versad ver aRwevs, erTi fexiTac ar ixeven ukan
Tavdadebuli mebrZolebi. Sua nakveTsac gen. mazniaSvilisas cota waru-
matebloba aqvs marcxena frTaze, magram saerTod Tavis poziciaze
uryevad dgas. Mmxolod gen. jijixias nakveTze, Setevis magier ukan-
daxevas aqvs adgili.~
rogorc zemoTac gvqonda miTiTebuli, gen. jijixias poziciebis da-
kaveba dRis sam saaTze mterma marTlac SeZlo, magram saRamos 6 saaTi-
saTvis qarTulma jarma es pozicia isev daibruna. rac Seexeba gen. mazni-
aSvils, TeleT-muxranTan mtrisagan garRveuli fronti, man saRamos 6
saaTsa da 40 wuTze srulad aRadgina. Tuki imave mazniaSvils daveyrd-
nobiT, 24 Tebervlis saRamosTvis qarTul jars mterze aSkara upirate-
soba hqonda. `frontis mdgomareoba ki 24 Tebervals, _ wers g. mazniaS-
vili _ aseTi iyo: mowinaaRmdegis ieriSebi yvela raionSi mogeriebul
iqnen da darwmunebuli viyavi, rom mTeli dRis brZoliT daqanculi
mowinaaRmdege Ramis ieriSebs ar moaxdenda, xolo diliT, radganac mow-
inaaRmdege idga mTis gaSlil ferdobze da xevebSi, Cveni kargad mowyo-
bili poziciis pirdapir, iZulebuli gaxdeboda an iaraRi aeyara, an da
Tu vinicobaa ukan daixevda, mTlad gawydeboda. legionebis ufrosebTan
telefoniT laparakis dros es Cemi azri TandaTan mtkicdeboda.~ es
imas niSnavs, rom realuri safrTxis winaSe, araTu qarTuli jari, ara-
med mowinaaRmdege imyofeboda. v. TevzaZis gadmocemiT `25 saRamos (gam-
Teniisas _ S.v.) Cveni mdgomareoba ar iyo sanugeSo, mteri Tbilisidan
yvela mimarTulebiT 10-12 km. manZilze imyofeboda. marTalia, dawvrile-
biTi cnobebis miReba nakveTebis ufrosTagan advili ar iyo, magram
cxadad imCneoda yvelgan mowinaaRmdegis ricxvobrivi upiratesoba da
44
rac mTavaria, maTi 6 diviziamde cxenosanTa laSqari, romelic orive
mxridan moqmedebda, gzis CaketviT gvemuqreboda.~ aq or garemoebas unda
mivaqcioT yuradReba: 1) rogorc v. TevzaZe adasturebs, mteri Tbilisi-
dan 10-12 kilometris manZilze imyofeboda. es imas niSnavs, rom qarTul
jars pirvandeli poziciebi eWira da 2) marTalia, igive v. TevzaZe ga-
mouval mdgomareobaze da ukandasaxevi gzis moWris garduval safrTxeze
miuTiTebs, magram imavdroulad, sabrZolo raionebidan mowodebuli in-
formaciis deficitzec amaxvilebs yuradRebas. aseT pirobebSi, samxedro
Stabi valdebuli iyo Tbilisis Tavdacvis raionebis sardlebidan (gen.
mazniaSvili, gen. andronikaSvili da gen. jijixia), romelime maTgani
mainc gamoeZaxa da srulyofili informacia mieRo. ukidures SemTxveva-
Si,MmaTive TandaswrebiT ganexila sakiTxi, _ iZleoda Tu ara qarTuli
jaris ganlageba da poziciebi Tbilisis dacvis gagrZelebis SesaZleblo-
bas. uaryofiTi pasuxis SemTxvevaSi, brZolis gareSe misi datovebis mi-
zanSewoniloba erToblivad gadaewyvitaT. samwuxarod, mTavarsardalma
ignorireba gaukeTa frontis mowinave xazis sardlobas da individua-
luri gadawyvetileba miiRo. Tu ramdenad gamarTlebuli iyo qveynis sa-
bediswero Jams misi moqmedeba, am sakiTxis yovelmxriv Seswavla da
saerTo daskvnis gakeTeba samxedro xelovnebis istoriis mkvlevarTa
kompetencias warmoadgens. mxolod aRvniSnavT, rom mTavarsardlis mier
24 Tebervals RamiT gacemuli brZanebiT, Tbilisi datovebul iqna.
taqtikuri Secdomis daSvebis gamo, suramis uReltexilis rigianad
Caketvac ver moxerxda. xeobaSi gasasvleli uReltexilis gzatkecilis
gamagrebas meorexarisxovani mniSvneloba mianiWes da ZiriTadi yuradReba
gvirabis dacvisaken gadaitanes. `Cemis azriT, _ wers g. mazniaSvili _
uReltexilis dasacavad jarebis amgvari gadanawilebiT didi Secdoma
iyo daSvebuli. Cveni mTavari StabisaTvis cxadi unda yofiliyo, rom
mowinaaRmdege mTeli Tavisi ZalebiT moawveboda Cvens marcxena frTas,
e.i. uReltexils im mizniT, rom Caegdo xelSi gzatkecili da sof.
fona. gvirabs igi gverds auqcevda da gamovidoda amgvarad xeobaSi... am
Secdomas mohyva sabediswero Sedegi. mowinaaRmdegem... dasaxuli amocana
gadaWra ise, rogorc amas saWiroeba moiTxovda. ieriSi miitana marcxena
frTaze da imave dRes xelT igdo uReltexilis umaRlesi wertili.~
yovelive amis Semdeg, brZolis gagrZeleba uazro iyo.
sabWoTa ruseTma qarTvel xalxs meore didi dartyma moskovis 1921
wlis 16 martis xelSekrulebiT moumzada. xelmowerili dokumentis
pirveli muxlis mixedviT, artaanisa da arTvinis okrugebi TurqeTis
kuTvnilebad gamocxadda da saqarTvelos xarjze mezobel TurqeTs 12.
115 kv. km teritoria gadasca. Tu ra gansxvavebul poziciebze idgnen, am
sakiTxTan dakavSirebiT, demokratiuli saqarTvelosa da bolSevikebis
xelisuflebis warmomadgenlebi, amis sailustraciod g. lorTqifaniZisa
da m. oraxelaSvilis 1921 wlis 17 martis molaparakebis steno-
45
grafiuli Canawerebi gamodgeba. g.lorTqifaniZis samarTlian moTxovnas:
`rogoric ar unda iyos saqarTvelo, iqneba misi xelisufleba demok-
ratiuli respublika Tu sabWoTa wyobileba, Cveni movaleoba aris,
movaleoba saxelmwifoebrivi da erovnuli, rom baTumis olqi yovel
SemTxvevaSi darCes saqarTvelos. vimeoreb, rogoric ar unda iyos is. es
aris Cveni saxelmZRvanelo gezi... dRes yvelaze didi saSuri sakiTxi da
pirvel rigSi gansaxilveli aris saqarTvelos teritoriis mTlianobis
SenarCuneba.~ m. oraxelaSvilma Semdegnairad upasuxa: `es sakiTxi meorex-
arisxovania. Cveni pirveli moTxovnileba aris, rom saqarTvelos demok-
ratiuli respublikis mTavrobam icnos saqarTveloSi momxdari gadatri-
aleba da aRiaros sabWoTa respublika da Tu es ar iqneba miRebuli,
sxva detalebis miReba SeuZlebelia.~
aRniSnuli faqti am ori pirovnebis erovnuli cnobierebis urTier-
dapirispirebis SesaniSnav dadasturebas warmoadgens. g. lorTqifaniZe
saqarTvelos teritoriuli mTlianobis SenarCunebas pirvelxarisxovan
mniSvnelobas aniWebda, xolo oraxelaSvili piriqiT, wina planze sab-
WoTa xelisuflebis aRiarebas ayenebda da teritoriis problemas eris
momavlisaTvis meorexarisxovnad Tvlida. es imazedac migvaniSnebs, Tu ra
mZime gamocdis winaSe idga samomavlod qarTveli eri. rac Seexeba g.
lorTqifaniZes da m. oraxelaSvils Soris 18 marts quTaisSi miRweul
SeTanxmebas, miRebuli dokumentis pirveli, meore da mesame muxlebi
saomari moqmedebis SewyvetasTan erTad, sabWoTa ruseTis jarebs, dau-
brkoleblad winsvlis SesaZleblobas aZlevda. es gadawyvetileba Turqe-
bisgan baTumis okrugis gawmendas da moskovis 16 martis xelSekrulebiT
gaTvaliswinebuli sazRvrebis dakavebas isaxavda miznad. damfuZnebeli
krebis 1921 wlis 16 martis dadgenilebis Tanaxmad, saqarTvelos mTav-
robis wevrebma, 17 marts italiuri gemiT baTumi datoves da emigraci-
aSi, safrangeTSi gaemgzavrnen. saqarTvelo bolSevikur ruseTs `gener-
aluri brZolis~ gareSe `Cabarda,~ xolo misma sardlobam, saqarTvelos
mTavrobis Tavmjdomarisadmi Sepirebuli `generaluri brZolis~ idea
`sazRvargareT waiRo.~
amrigad: 1) ruseTis imperiis daSlis Sedegad warmoqmnili saxelmwi-
foebisadmi, sabWoTa xelisuflebisagan daundobeli omis gamocxadeba,
`urCi qveSevrdomis~ dasjas isaxavda miznad da keTilmezoblur
urTierTobas saTaveSive gamoricxavda. 2) ruseT-saqarTvelos 7 maisis
xelSekrulebiT, istoriul sazRvrebSi saqarTvelos `de iure~ aRiareba,
evropisaTvis precedents warmoadgenda da saerTaSoriso arenaze
samarTlebrivi uflebebis mopovebis garantiebs iZleoda. am dokuments,
maSindelma qarTulma politikurma elitam, dadebiTi Sefaseba misca,
radgan igi ruseTTan keTilmezobluri urTierTobis aRdgenas da mosa-
lodneli agresiisagan usafrTxoebis Seqmnas isaxavda miznad. 3) sabWoTa
ruseTi, saqarTvelos damoukideblobis arsebobaSi potenciur mowi-
46
naaRmdeges da axloaRmosavluri politikis ganxorcielebaSi xelSem-
Slels xedavda. mis mier saqarTvelos dasapyrobad SemuSavebuli gegma,
kavkasiis regionSi xelsayreli situaciis Seqmnas efuZneboda. qarTveli
sardlobis mier daSvebulma Secdomebma, sabWoTa ruseTis mesveurebs
lores `ajanyebis~ inscenirebisa da saqarTvelos winaaRmdeg gamolaSqre-
bis SesaZlebloba misca. aseTi Znelbedobis Jams, samxedro uwyebas
daqvemdebarebul sawyobebSi arsebuli didZali amuniciis erovnuli
Zalebis SesaiaraReblad vergamoyeneba, mTavarsardlobis Secdomebze mety-
velebs. sabolood sabWoTa ruseTma, nanatri ocneba aisrula da qarTvel
ers, monobis sabWour uRelSi gaayofina Tavi.
47
ganmartebiTi leqsikoni *
akaki Cxenkeli _ (1874_1959) amierkavkasiis demokratiuli fed-
eraciuli respublikis mTavrobis Tavmjdomare (1918 wlis aprili-maisi).
damoukidebeli demokratiuli saqarTvelos sagareo saqmeTa ministri
(1918 wlis 26 maisi _ 1919 wlis 21 marti). 1919 wlidan saqarTvelos
sruluflebiani elCi jer germaniaSi, Semdeg SveicariaSi.
aleqsandre (saSa) gegeWkori _ (1887- 1918) komunisturi partiis
wevri. damoukidebeli saqarTvelos winaaRmdeg mebrZoli. damoukidebeli
saqarTvelos xelisuflebis dasamxobad glexTa ajanyebebis mowyobis
erT-erTi organizatori. Sulaveris revkomis wevri.
anton denikini _ (1872_1939) samxreT ruseTis SeiaraRebuli
Zalebis mTavarsardali 1918 wlis aprilidan. antantis saxelmwifoTa
mxardaWeriT ibrZoda sabWoTa xelisuflebis winaaRmdeg.
budu mdivani _ bolSeviki, saqarTvelos damoukideblobis winaarmdeg
aqtiuri mebrZoli, Sulaveris revkomis wevri, SemdgomSi e.w. `nacional-
uklonisti.~
gabriel xundaZe _ (1877_1937) damoukidebeli saqarTvelos sru-
luflebiani elCi sabWoTa ruseTSi.
generali baraTovi _ general-leitenanti nikoloz baraTovi _ bara-
TaSvili (1865 w.) pirveli msoflio omis aqtiuri monawile. warmatebiT
ibrZoda kavkasiis frontze TurqeTis winaaRmdeg. 1918 wlidan n. bara-
Tovi, ruseTis imperiis aRdgenis mizniT ibrZvis denikinis armiis Se-
madgenlobaSi.
generali gekeri _ sabWoTa ruseTis wiTeli XI armiis sardali.
xelmZRvanelobda damoukidebeli saqarTvelos winaaRmdeg 1921 wlis Te-
berval-martSi Catarebul saomar operaciebs.
evgeni gegeWkori _ (1881_1954). 1917 wlis 15 noembridan amier-
kavkasiis komisariatis Tavmjdomare, Sromisa da sagareo urTierTobis
saqmeTa saministros komisari. 1919 wlis 24 ivnisidan damoukidebeli
saqarTvelos sagareo saqmeTa ministri.
valiko juReli _ damoukidebeli saqarTvelos saxalxo gvardiis
sardali 1918- 1921 wlebSi. gvardia 1917 wlis 12 dekembers Seiqmna.
i. laziani _ xelmZRvanelobda loreSi (somxeT-saqarTvelos sasaz-
Rvro neitraluri zona) damoukidebeli saqarTvelos xelisuflebis wi-
naaRmdeg 1921 wlis 11 Tebervals mowyobili `ajanyebis~ inscenirebas da
ruseTis wiTeli armiis SenareTebis somxeTidan saqarTveloze Tavdasxmis
organizebas.
iuri sablini _ (1897_1937) wiTeli armiis sardali.
k. vrangeli _ (1878- 1928) mefis ruseTis armiis generali. ibrZoda
sabWoTa xelisuflebis dasamxobad ruseTSi. mxars uWerda ruseTis im-
periis aRdgenas.
48
kokoSkini _ sruliad ruseTis damfuZnebeli krebis kadetTa
fraqciis wevri.
moxaliseTa armia _ sabWoTa ruseTSi samoqalaqo omis dros mTavari
samxedro Zala 1918_1920 wlebSi. moxaliseTa armiis umaRlesi
xelmZRvaneli iyo gen m. aleqseevi. mTavarsardali ki kornilovi. 1918
wlis damlevs, antantis saxelmwifoTa mxardaWeris Sedegad, antisab-
Wouri Zalebi gen. a. denikinis xelmZRvanelobiT samxreT ruseTis
SeiaraRebul Zalad gaerTianda. igi sabWoTa xelisuflebis damxobas da
erTiani ruseTis imperiis aRdgenas isaxavda miznad.
m. levandovski _ (1890_ 1929) sabWoTa mxedarTmTavari.
mustafa qemali _ (aTaTurqi) 1881_1939. TurqeTis respublikis
fuZemdebeli, misi pirveli prezidenti (1923_1938 ww.). TurqeTis sax-
alxo partiis damaarsebeli da lideri.
noe ramiSvili _ (1881_1930) amierkavkasiis demokratiuli fed-
eraciuli respublikis sinagan saqmeTa ministri (1918 wlis
aprili_maisi); 1918 wlis 26 maisidan damoukidebeli demokratiuli
saqarTvelos mTavrobis Tavmjdomare 1918 wlis 24 ivnisamde. 1918 wlis
24 ivnisidan damoukidebeli saqarTvelos Sinagan saqmeTa ministri.
rkp (b) _ ruseTis komunisturi partia (bolSevikebisa).
rsfsr _ ruseTis sabWoTa federaciuli socialisturi respublika
ssdm _ saqarTvelos social-demokratiuli muSaTa partia.
Singariovi _ sruliad ruseTis damfuZnebeli krebis kadetTa
fraqciis wevri.
49
gamoyenebuli literatura da wyaroebi:
• avaliSvili z. _ saqarTvelos damoukidebloba. Tbilisi 1929
• `amxanagi~ (g. s. lomTaTiZe)_ komunisturi ruseTi. Tbilisi 1920
• bendianiSvili a. _ saqarTvelos pirveli respublika (1918_ 1921).
Tbilisi 2001
• dauSvili a. _ soso juRaSvilis ambavi. Tbilisi 2007
• vadaWkoria S. _ saqarTvelos politikuri istoriis sakiTxebi (XX
saukune) wigni I. Tbilisi 2006
• ToiZe l. _ intervenciac, okupaciac, ZaldatanebiTi gasabWoebac.
Tbilisi 1991
• ToiZe l. _ rogor Seiqmna samxreT oseTis avtonomiuri olqi. Tbi-
lisi 1991
• TevzaZe v. _ qarTuli oficris Canawerebi. Tbilisi 1990
• kirTaZe n. _ saqarTvelos damoukidebloba da qarTul-evropuli
urTierTobebi. Tbilisi 1997
• kvinitaZe g. _ Cemi pasuxi. Tbilisi 1990
• mazniaSvili g. _ mogonebani 1917-1925. baTumi 1990
• Jordania n. _ Cemi warsuli. Tbilisi. 1990
• SaraZe g. _ masalebi saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis
xelSekrulebisaTvis. ix. gaz. `komunisti~ 1989 w. 6, 23, 30 iv-
lisi; 10, 12 seqtemberi.
• saqarTvelos centraluri saistorio arqivi aRwera 1. saqme # 1,
2, 5, 75, 130, 904
• Окупация и фактическая анексия Грузии. Тбилиси 1990 • Документы и материалы по внешней политике Закавказъя и
Грузии. Тбилиси. 1990 • Документы внешней политики СССР. Т. 3. Москва 1959 • damfuZnebeli krebis stenografiuli angariSi. 1919 weli. 29 en-
kenisTve; 31 oqtomberi; 1920 weli: # 10; 16; 27; 64
• gaz. `erToba~ 1918 weli: # 57, 92, 116, 133, 149, 187, 283; 1919
weli. # 3, 251, 252; 1920 weli: # 4, 7, 29, 30, 31, 61, 62, 95,
97, 98, 101, 104, 107, 115, 117, 123, 126, 129, 139, 167, 175, 246,
268, 289.
50