Munere clamoris fit Marcos imaga leonis

Tera de San Marc Foglio di divulgazione storica, linguistica e culturale

sulla Lombardia Orientale ex Veneta e la Repubblica di Venezia.

Versjón dei tèsti in koiné vèneta (venezjàn)

La Gyèra dela Liga de Cambrai – I parte Introduzjón

La gyèra combatuda tra la Liga de Cambrai e Venèzja là durè al inzirca vinti ani dal 15 de Avríl del 1509 al 13 de Agósto del 1516 có là fu firmada la paxe de Noyon. El teatro dei aveǧniménti fu prinzipalménte el teritòrjo padàn e aŋca se le aleanze mudè intel 1511 per la costituzjón dela Liga Santa, i ‘ntènti polítici restè con fondaménto cyéį esprèsi in prinzipjo intel 1509.

La Liga de Cambrai se formè el 10 de Dezèmbre del 1508 a Cambrai (Franza) col’aleanza tra ‘l Stato dela Céxa gyidado da Papa Ǧuljo II, el Réǧno de Franza col Rè Luigi XII, el Réǧno de Spaǧna co’ Ferdinando II d’Aragóna, el Sacro Romàn Impèrjo germànico co’ Masimiljàn I d’Axburgo, el Réǧno d’Uŋgaríą, i Ducati de Savòja e Ferara e ‘l Marchexado de Màntova. La larga aleanza se gèra formada per contrastàr el podér, le ambizjóni d’espansjón e ‘l dominjo sul mar e comerčàl dela Serenísima che intei primi djéxe/vinti ani del sècolo prezedènte là gavéva consegyido, per ultròneę dedizjóni e fortunade gyère, uno stato de teraférma che andava dal teritòrjo bergamasco a cyélo friųlaro. I acòrdi coŋcluxi intel córso dele tratative dela Liga de Cambrai lí gavarave ratificado, in caxo de vitòrja, la spartizjón del teǧnèr venezjàn tra i aleadi.

La gyèra se xvilupè travèrso divèrsi moménti fati de vitòrje e desfate per tute dó le parti ma ‘l objetivo dela Liga no’l fu raƶónto e Venèzja rjensè a manteǧnír el pròprjo dominjo de tèra pur subèndo un fòrte contracolpo econòmico e de lustro. Difati intei sècoli driàn la só capazitade de espansjón sula teraférma fu definitivaménte blocada aŋca perchè là gavé de impeǧnàr le só fòrze (e finanze!) intela diféxa dei domini costjèri del Adriatico e del Mediteraneǫ minazadi continyataménte dal impèrjo turco.

El Ducato de Milàn, raƶónto el periǫdo de màsimo splendór col govèrno de Ǧaŋgaleazo Viscónti vèrso la metade del XIV sècolo, él scomenzè, intel sècolo dòpo e sóto i Sfòrza, una xvèlta decadènza cola pèrdita de cyalche teritòrjo extralombardo e del’aųtonomíą política. Difati intel Avríl del 1500 Luigi XII, rivendicando deriti sul ducato per via dela só disendènza da Viscónti, él traversè le Alpi e a Novara él desfè i milanéxi sóto la gyida del regénte Lodovigo Sfòrza dito “el Móro”.

In cyésto cyaro político, a partír dal Marzo del 1509, i franzéxi, ‘ramaį bén saldaménte istaladi a Milàn col governatór Carlo d’Amboise, lí scomenzè a far dele scoraríę intel teǧnèr bergamasco (Íxola e Gjaradada) col sostéǧno dele milizje ducàį asaltando paéxi e contrade. El 15 de Avríl del 1509 un exèrzito dela liga sóto la gyida del d’Amboise él traversè l’Ada a Casàn e ‘l asaltè Treviǧlo méntre in cyélistéso tèmpo intela ƶòna del’Íxola scoraríę de gyarnixjóni sparpaǧnava terór e vjolènza tra la popolazjón zivíl iŋcapaze de opórse se no in mòdo dexorganiƶado. Cyésti fati féze far al conflito un salto de cyalitade. Difati el gròso del exèrzito venezjàn (zirca 40.000 òmeni proveǧnènti da tuto el dominjo vèneto) se raŋcurè sul’Òǧo darénte Pontevico el 28 de Avríl sóto la gyida dei ƶermani Orsini (el cónte Nicolò de Pitiǧlàn e Bartolomèǫ d’Alvjàn) per teǧnír un conséǧo de gyèra ala prexènza dei dó proveditór venezjani Andrèą Griti e Ǧòrǧo Cornèr. El 2 de Maƶo ‘l exèrzito venezjàn levè cusí le tènde direƶèndose vèrso la Gjaradada.

La Bataǧa de Aǧnadèlo La Bataǧa de Aǧnadèlo (paéxe dela Gjaradada) fu una dele pju siǧnificative batage dela Gyèra dela Liga de Cambrai e

una dele maƶóri batage dele cusidite ‘Gyère d’Italja’. El 2 de Maƶo del 1509 ‘l exèrzito venezjàn se movè da Pontevico in direzjón de Milàn col órdene del senato de evitàr l’iŋcontrada dirèta ma de creàr una lineą difensiva de conteǧniménto militàr sul fjume Ada e sul pónte de Casàn. Có él ƶonƶè in prosimitade de Treviǧlo là scomenzè la recoŋcyista dela zitade intela cyal là gèra stada lasada una gyarnixjón de soldadi franzéxi a fin de diféxa ma che là dovè socómber. El gròso del exèrzito franzéxe, 30.000 soldadi ocludènte 6.000 fanti xvízeri comandadi dal marešalo Ƶan Ǧàcomo Trivulzjo, se gèra difati ritirado aŋcóra intel teritòrjo milanéxe e ala nóva dela reazjón venezjana se movè súbito, sóto la gyida de Luigi XII, de nóvo vèrso Casàn strapasando l’Ada intela nòte del 9 de Maƶo. I dó exèrziti se trovè cusí un de frónte al altro molestàndose col’artiǧlaríą per tré ƶórni. Al’alba del 12 de Maƶo i franzéxi levè el campo e marčando lóŋgo el fiume lí raƶonƶè Rivòlta d’Ada metèndola a fèro e fógo, tacando de ségyito aŋca Caxirate.

Foglio associato al sito internet www.teradesanmarc.altervista.org

Numero 3 20 gennaio 2016

La bergamasca e la Gjaradada intel XVI sècolo

Tera de San Marc Número 3 – el 20 de Ƶenèr del 2016

2

Pur coi exèrziti mólto vizini tra de lóri, i dó capitani, el Pitiǧlàn (capitanjo ƶeneràl) e ‘l Alvjàn, se ateǧnè ale dispoxitive del senato venezjàn e no lí riscè el contrataco ma, el 13 de Maƶo, lí indrezè i só dó exèrziti da Treviǧlo vèrso sud per portarse in diféxa de Vailate, Pandín e Crèma cola strategíą de costrénƶer i franzéxi a andarghe driǫ fazèndoli xlontanàr da Treviǧlo e teǧníndoli sul fjume a gyardja de Milàn. In cyésta fòƶa inóltre lí gavarave podésto afrontàr un ataco garantíndose le vituarje dai paéxi ale só spale. Delóŋgo vią el straspòrto el grando exèrzito venezjàn gavéva formado una colòna lóŋga pju de ziŋcye chilòmetri e ‘l 14 de Maƶo la retrogyardja condóta dal Alvjàn fu tacada a Casina Mirabèlo, darénte Aǧnadèlo, dala cavalaríą franzéxe del Chaumont. In prinzipjo i venezjani riensè a sosteǧnír ‘l ataco galdèndo del favór de cyalche caràtere del campo de bataǧa. Defati l’Alvjàn, fòrte de bén 8.000 soldadi, se disponè sula lineą de crèsta de un declivjo naturàl dela campaǧna atórno indóve el terén gèra inzupado de acya per le continye pjòve del periǫdo, e’l respenƶè i atachi dela cavalaríą franzéxe e dela fantaríą xvízera del Trivulzjo iŋcapaze de un’azjón eficaze. Intel fratèmpo ‘l Alvjàn mandè la domanda d’intervènto al Pitiǧlàn che se trovava in marča mólti mią pju a sud. El Pitiǧlàn però neghè ‘l aǧuto e s’impuntiǧlè a ‘ndàr driǫ ai órdeni del senato

susegyitando la só marča vèrso Crèma. ‘L ato fu dezixivo e dexgrazjado: abeŋchè ‘l exèrzito venezjàn fuse in poxizjón favorévole, da Rivòlta d’Ada él rivè a sprón batudo Luigi XII per diréƶer de persóna le operazjóni militari col rèsto del exèrzito. I fraŋco-xvízeri zircondè i vèneti su tré frónti e in tré óre de saŋgyenóxa bataǧa lí xbaragè ‘l exèrzito venezjàn fazèndone fuƶír la cavalaríą e briŋcando ‘l Alvjàn ƶa ferido in bataǧa. Sul lógo lí morè pju de 14.000 soldadi. El Pitiǧlàn rizevè la nóva del aveǧniménto intela séra delo stéso ƶórno e le só trupe, formade sóra el tuto da merzenari, lé dexertè drènto la matina driàn cusí ch’él dovè ritirarse dala Lombardíą co’ cyéle che ghe restè. Venèzja perdè intun cólpo sólo scyaxi tuto el só exèrzito e ‘l dominjo de tèra orjentàl. Oltretuto, intei stési méxi, le armade ƶermàniche de Masimiljàno I veǧnè ƶó da nord travèrso la Val Lagarina e sènza subír rexistènza lé ocupè Veróna, Vizènza e Pàdova, e in cyélistéso tèmpo el Duca de Ferara invadéva el Poléxine.

Intanto a Bèrgamo se discutéva rigoroxaménte se defènder la zitade o rènderse ai franzéxi che gèra driǫ a minazarla. El proveditór Marino Ƶòrƶi exortè la zitadinanza a renuír per féde a Venèzja ma le fazjóni ghibeline (ƶa mólto antivenezjane) lé se mostrè invéze a favór de una réxa pazífica che gavarave salvado la zitade dala gyèra aŋca perchè ‘l exèrzito venezjàn se gèra desfato e no’l gavarave podésto socórer in nesún módo i bergamaschi. De frónte al’inzertéza del’intréga zitadinanza un grópo de ghibelini, contuna mòsa improvixada e a tradiménto, se prexentè a Caravaƶo dal rè Luigi XII e, cola vèsta de ambasadóri, conseǧntè un ato de dedizjón dela zitade de Bèrgamo ai franzéxi (17 de Maƶo 1509). El 18 de Maƶo una gyarnixjón de franzéxi entrè in zitade coi ghibelini e ‘l nóvo governatór, el che mai odjado marchéxe Antònjo Maríą Palavizino.

I capitani d’arme del periǫdo El Ziŋcyezènto, óltre al Pitiǧlàn e al Alvjàn famóxi in Italja cofà condotjèri, i evènti de gyèra che susegyitè ala gyèra

dela Liga de Cambrai lí vedè la partezipazjón de òmeni d’arme che deventè driǫmàn dei miti imortàį. Tra de cyésti se recòrda Pierre du Terrail de Bayard dito “el Bajardo” – per definizjón “el cavaljèr sènza macja e sènza paura” – al servizjo del rè de Franza. El Bajardo personaliƶè la figura del cavaljèr eròįco e valoróxo e’l se cónta ch’él fu prexènte sią a Aǧnadèlo, indóve él conduƶè ‘l ataco dezixivo dele milizje sóto la regíą de Luigi XII, che a Mariǧnàn się ani pju tardi intun’altra famóxa, dezixiva e vitorjóxa bataǧa. Altri capitani de ventura sènza paura e navegadi intel mestjèr dele armi deventadi pò dei miti lí fu: Ǧovani dale Bande Nére che combatéva per le milizje papàį e Gastón di Foix che difendè co’ ostinazjón e valór le coŋcyiste franzéxi de Luigi XII susegyide ala vitòrja de Aǧnadèlo. Tuti se coverƶè de glòrja morindo in bataǧa. Delóŋgo vią la gyèra dela liga de Cambrai insín el Papa Ǧuljo II, cjamado in ségyito “el papa gyerjèr”, él cavalcava davanti ale só trupe intel córso dele batage. Él catè la mòrte pròprjo intuna de cyéste e prezixaménte intel asédjo de Miràndola (mò in provinzja di Mòdena) el 21 de Fevrèr del 1513, indóve ló se vedè dar la scalada co’ gran’ valór e coraǧo ale mura dela zitade tra i primi del só exèrzito.

La recoŋcyista dela Lombardíą Vèneta Dòpo la desfata de Aǧnadèlo e cole trupe imperjàį a Pàdova, per la República de San Marco paréva rivada la fin

trovàndose a contrastàr el móndo intrégo de alóra, zoè scyaxi tute le potènze eųropéę. Ma pròprjo sul pónto de crolàr lí se xvegè i sentiménti nazjonalistici dei vèneti, e la diplomazíą venezjana, che no gavéva maį per altro cesado de agír ƶa dal prinzipjo del conflito, là féze ‘l rèsto.

Grazje ala recoŋcyista dei contadini ƶónti a Pàdova da tuta la campaǧna dintórno e dale trupe venezjane sóto el comando del proveditór de orígine lombarda orjentàl Andrea Griti, el 17 de Luǧo del 1509 Pàdova veǧniva intun lampo repréxa. Masimiljàn I però no se rendè e là metè sóto asédjo per un méxe e mèƶo fin al 29 de Setèmbre del 1509 ma sènza resultato. El 24 de Fevrèr del 1510 Venèzja coŋcludéva una paxe soltanto col Papa Ǧuljo II, paxe che se mudè pò intela Liga Santa cóntra franzéxi e germànici, colpévoli de èser intradi masa profondaménte in Italja. Lí gavarave difati podésto minazàr aŋca i domini pontifizi.

Tornadi a xveǧarse i ànimi dei governanti venezjani, le milizje dela Serenísima se movè súbito ala recoŋcyista dei teritòri pèrsi partindo dale zitade vènete. I paéxi dela Lombardíą vèneta e dele valade oròbiche, dòpo avér subido soverčarìę,

La mapa coi exèrziti mési in fila, trata da un rapòrto venezjàn

Tera de San Marc Número 3 – el 20 de Ƶenèr del 2016

3

spòǧo de avér e de imàgini de San Marco ƶa dal invèrno del 1509, lí fermentava de revoltarse ai franzéxi. Brèsa, vantaǧada per el fato che ’l gròso dele trupe del exèrzito franzéxe gèra impeǧnado in cyél moménto intel’Emilja, là se solevava cóntra i só ocupanti e ’l 2 de Fevrèr del 1512 là verƶéva le pòrte al proveditór e al só exèrzito ƶónto dal Vèneto recoŋcyistado. Mólti abitanti de Martinèŋgo e de Romàn marcè su Bèrgamo e vé intrè co’ altri bergamaschi ƶónti in aǧuto. No là maŋchè però la reazjón dei ghibelini bergamaschi a sostéǧno dei franzéxi che confermè la dedizjón dela zitade al rè de Franza. Tutočò no’l fu abastanza per fermàr le revòlte: la gyarnixjón franzéxe fu ixolada e muci de valexani infurjadi invadè la zitade e lí dè fógo ai fabricati de público conséǧo co’ totàl distruzjón de ati e registri ufizjàį, vendicàndose cusí del uxurpo autoritarjo dei ghibelini (4 de Fevrè del 1512). Una parte del nóvo exèrzito venezjàn tornè a intràr de nóvo cusí a Bèrgamo.

Ma la vizènda no gèra afato coŋcluxa e al nunzjón dela recoŋcyista de Brèsa e Bèrgamo da parte de Venèzja ‘l exèrzito franzéxe, in cyél moménto impeǧnado a Bolòǧna, tornè in Lombardíą a marce forzade sóto ‘l comando de Gastón de Foix e co’ gran’ furór né sofoghè la rebeljón ordenando sachégi e devastazjóni in tuti i paéxi indóve ch’él pasava. Brèsa subè un triste destín méntre Bèrgamo fu resparmjada per clemènza delo stéso Gastón e i ghibelini tornè a dominàr, sóto la protezjón del rè de Franza, sui gyèlfi che invéze gèra in sostéǧno dei venezjani (19 de Fevrèr del 1512).

El 12 de Avríl del 1512 Gastón de Foix perdéva la vita co’ gran’ valór e coraǧo in bataǧa a Ravèna, desfazèndo ‘l exèrzito dela Liga Santa e sogetando tuta la Romaǧna ai franzéxi, ma pròprjo da cyél ƶórno le sòrti dela gyèra scomenzè a cambjàr a favór dele potènze mése in fila intela santa liga indóve lí gèra intradi aŋca ‘l imperatór Masimiljàn I e ‘l rè de Spaǧna Ferdinando II. La Franza sentíndose ixolada e minazada aŋca dala Spaǧna là dovè recjamàr tuto el só exèrzito in Pjemónte dexliberando tuto el Lombardo-Vèneto, l’Emilja e la Romaǧna. Cusí Milàn tornè sóto i Sfòrza de Masimiljàn fjól de Lodovigo el Móro méntre Bèrgamo e Brèsa sóto la Serenísima (9 de Ǧuǧno del 1512). – (Fin dela prima parte)

Stòrja dela I Gyèra Mondjàl sul frónte orjentàl I Parte – I debatudi confini d’Italja

Intel 1866, dòpo le dó desfate taljane intele batage de Custòƶa e de Lisa (íxola in Dalmazja óra Vis) e la vitòrja fraŋco-prusjana a Sadowa in Boémja, l’Italja vinzè la gyèra cóntra l’Aųstrja-Uŋgaríą e là consegyè cyélo che no là gèra rivada a consegyír intel 1859, zoè la maƶór parte del nord-est taljàn tra Vèneto e Friúl. Là se coŋcludè cusí intel bén e intel mal la supósta ‘IV Gyèra d’Indipendènza’. Rispèto ala II del 1859 i fati dei evènti de gyèra e dele tratative de paxe lí fu mólto pju complicadi e per cyalche aspèto lí lasa perplesitade e impazo. Difati la coŋcyista dei teritòri vèneti e furlani fu oteǧnésta per traxlocazjón dala Franza e per conzesjón del rè Napoleón III, e là fu mésa in ato dòpo un formàl plebisito che gavé 647.246 vóti de consènso cóntra 69 vóti contrari al’unificazjón. Tutočò i vóti fu oteǧnésti sóto un clima d’intimidazjón e de ocupazjón militàr che forzè e dezidè el resultato in módo non rispetóxo dele vère volontade del pòpulo e antiliberàl. L’Italja gèra finalménte fata ma per cyalche grópo de inteletuàį non là gèra completada: lí maŋcava el Trentín, ‘l Alto Àdexe e la Venèzja Ǧulja (Gorizja, Trièste e l’Istrja) aŋcóra sóto el contròlo striąco e del Cantón Ticín xvízero, sènza consideràr Róma che ve entrè cyatro ani dòpo. Ma no soltanto: ‘l iredentixmo taljàn, che scomenzè pròprjo in cyél periǫdo a influenzàr l’opinjón pública e a iŋcyinàr le consjènze de taljani, él puntava al’anesjón de tuti i ex teritòri venezjani dela Dalmazja. Là naséva cusí la custjón del confín nord-orjentàl d’Italja che no ga maį vudo soluzjóŋ ǧnaŋca dòpo 150 ani de unificazjón e 2 gyère mondjàį. La soluzjón del rèsto no existéva e no existe se lé se consídera le compoxizjóni ètniche stòriche dei prelodadi teǧnèr e la só geǫgrafíą. El slogan del’«Italia irredenta» che bolava cyéį teritòri él voléva dir cyalcòsa de sacro e de destinado: la patrja gèra sacra perchè formada sóto il dominjo romàn e vangeliƶada dala Céxa Catòlica che gavéva in Róma la só sède, la ‘zitade etèrna’, e zèntro dela só stòrica, ǧurídica e política ministrazjón. E’l fu a dritura Dante intela (ǧnaŋca a farlo apósta) ‘Divina’ Commedia ch’él fornè una conzixa definizjón del confín nord-orjentàl. Rescovèrta da Mazini e Garibaldi prima, e pò dal pare dela djaletologíą taljana (Graziadio Isaia Ascoli, ‘l inventór aŋca del tèrmine ‘Venezia Giulia’), la custjón se iŋgrandè fin a subír un duro cólpo intel 1882 cyando l’Italja firmè la tratativa dela Tríplice Aleąnza cola Ƶermanja e l’Aųstrja-Uŋgaríą che là durè fin al Maƶo del 1913. Có’ se saràvelo difati podésto reąldír cyéį teritòri, in maƶoranza sóto el contròlo del impèrjo axburgico, sènza far gyèra e strapandoli a dritura a un aleado? La custjón paréva scyaxi no resolvíbile e minava la stabilitade del’aleanza stésa.

II Parte – Ala viƶilja del’entrada in gyèra Intei últimi djéxe/vinti ani del Otozènto l’Italja, coi só 35 miljóni de abitanti, él gèra el sèsto stato pju populado

d’Eųròpa (la Rusja ne gavéva scyaxi 170 miljóni, méntre la Ƶermanja ne gavéva 68, l’Aųstrja-Uŋgaríą scyaxi 52, la Gran Bretaǧna 46 e la Franza 40). La clase mèdja gèra mólto restréta: soltanto el 5 per zènto dela populazjón. Zirca el 40 per zènto dela populazjón ativa laorava la tèra (ghe gèra 9 miljóni de laorènti agrícoli coi só dipendènti, che vivéva in condizjóni de sostentaménto), méntre el 18 per zènto gèra artexani o laorènti. La socetade zivíl gèra praticaménte formada da un pícolo strato de inteletuàį (avocati, comerčanti, profesjonisti, reliǧóxi, funzjonari, militari) e di capitalisti (industriàį, proprjetari de teréni) sóto i cyali là ƶeméva una dexmexurada masa de laorènti, contadini e manovàį, no manzipadi, scyaxi tuti analfabèti, no parlanti

Vitòrjo Manuèl III, Rè d’Italja

Tera de San Marc Número 3 – el 20 de Ƶenèr del 2016

Tera de San Marc Foglio di divulgazione storica, linguistica e-culturale

sulla Lombardia Orientale ex Veneta e la Repubblica di Venezia.

A cura di Serğ Gigant www.teradesanmarc.altervista.org

e-mail: teradesanmarch@lifegate.it La grafia adottata per i testi in dialetto bergamasco, bresciano, cremasco e cremonese non è quella tradizionale dei corrispondenti dialetti ma è una grafia innovativa unitaria denominata ‘GLOVU’ (Grafia Lombardo Orientale - Veneta Unitaria). I dialetti bergamasco, bresciano, cremasco e cremonese usati, con alcune normalizzazioni grammaticali, sono indicativamente quelli delle corrispondenti città capoluogo di Bergamo, Brescia, Crema e Cremona. La lingua adottata per i testi in lingua veneta è invece il dialetto veneziano del Sette-Ottocento, normalizzato e assunto come koiné veneta in considerazione del prestigio letterario, economico e socio-politico che lo ha caratterizzato in quei secoli. La grafia adottata per la sua scrittura è sempre la GLOVU. Avvertenza per la lettura dei testi: le lettere sottolineate sono etimologiche e puramente grafiche e non vanno pronunciate. Per ulteriori informazioni sull’ortografia e per commenti vari scrivere all’indirizzo suindicato.

taljàn e soltanto ocaxjonalménte fornidi de una consaputa política. Cusí el nóvo stato se mostrava mólto indríǫ intei índizi econòmici e intela strutura sočàl ma tutočò le ambizjóni de

lustro e de potènza anemava i alti livèli dela política e i inteletuàį, e tanto pju se lí gèra iredentisti. L’Italja voléva deventàr un stato politicaménte fòrte in Eųròpa e per farlo, invéze de reformarse e trasformarse intel intèrno, là zerchè de xlargarse al estèrno partezipando ala mata e dexumanada córsa al colonjalixmo in nóme del progrèso e dela ziviliƶazjón dei pòpuli indríǫ e, naturalménte, del uxurpo e dela rapina de risórse e richéze naturàį dei teǧnèr sogetadi. Dòpo le iŋcosjènti e sagurade impréxe colonjàį del Còrno d’Àfrica (Eritrèą, Etiòpja) e dela Libja, co’ Ǧovani Ǧoliti al govèrno tra el 1892 e ‘l 1914, l’Italja scomenzè a intràr dezixaménte intun periǫdo de crésita industriàl e de moderniƶazjón dele infrastruture co’ oltretuto la riduzjón del deficit comerčàl. Purmasa Ǧoliti gèra detestado dai nazjonalisti (iredentisti), dai democràtici e aŋca dai sočalisti per la só política masa conzentrada sui problèmi intèrni, póco revòlta al espansjonixmo e iŋcurjante intel far propaganda ala grandeur

dela raza itàlica e del só glorjóxo pasado. Intel 1914 a Ǧoliti susegyitè Antònjo Salandra che col ministro del èstero

Sidney Sonino lí fu i dó prinzipàį protagonisti e responsàbili del’entrata in gyèra del’Italja intel Maƶo del 1915 se no se consídera il ròlo del rè Vitòrjo Manuèl III che azetè sènza risèrve la condòta dei dó polítici. Dòpo ‘l sasinjo del Arziduca Francésco Ferdinando a Sarajevo el 28 de Ǧuǧno del 1914, là scomenzè la dura contéxa tra l’Aųstrja-Uŋgaríą (fermentada fòrte dala Ƶermanja) e la Sèrbja, per el respèto de prezixade condizjóni impóste da Vjèna a Belgrado sią có’ refuxura per i fati suzèsi ma aŋca per zercàr un pretèsto per impizàr el conflito. El continyo refudo de Belgrado a subír ingerènze intela pròprja sovranitade él portè ala dichjarazjón de gyèra del 28 de Luǧo del 1914. Savèndo bén che l’Italja se sarave opósta a una gyèra intei balcani, i aleadi teǧnè a scuro el govèrno taljàn de òǧni consultazjón e de òǧni comunicazjón in córso. Col prinzipjo dela gyèra lé cominzjè però aŋca le presjóni sul’Italja azò che intrase in gyèra có’ aleada dela Tríplice, ma óltre al fato che l’aleanza gèra fondada fòrte sul prinzipjo dela difensiva e no del ataco, el refudo taljàn a intràr in gyèra no gèra asolutaménte condanàbile sia dal pónto de vista del ǧus che per el fato susjegado che là gèra stada mésa fòra dale consultazjóni a caxo pensado e no informada sule tratative in ato cola Sèrbja. L’Italja nunzjè cusí ufizjalménte la só neųtralitade el 3 de Agósto. La neųtralitade portè peraltro a un conflito de opinjón intèrno tra neųtralisti (co’ a caǫ Ǧoliti) e interventisti (co’ a caǫ varje ilustre personalitade tra le cyaį D’Anunzjo, Marinèti e Musolini) ch’él uzè el clima político e sočàl dela nazjón. Belaménte dóŋca la prima pasiva neųtralitade, abeŋchè no atacàbile e onorévole, là se strafoƶè intuna disponibilitade a schjerarse a ségyito de ecyitative refuxure col intènto de farse una raxón superjór, o ‘de Stato’, per intràr in gyèra. E le refuxure no podéva

che èser l’acyixizjón midjata dei teritòri iredènti scyaxi indiminutaménte in man al impèrjo axburgico. Là prinzipjè alóra una farnética tratativa coi striąci che no rivè però a un acòrdo finàl. In cyelistèso tèmpo però aŋca i fraŋco-iŋgléxi aleadi intel’Intéxa co’ Rusja e Sèrbja, lí tentè de iŋcapararse el sostéǧno taljàn. ‘L aspèto che scombúsola gèra che la dópja tratativa co’ Lóndra e Vjèna gèra condóta da Salandra e Sonino col parlaménto teǧnudo a scuro de tuto. El Pato de Lóndra col’Intéxa fu firmado el 26 de Avríl del 1915 e ‘l parlaménto veǧnè informado ziŋcye ƶórni dòpo a acòrdi coŋcluxi. No soltanto: sóto ‘l minazo de ‘na crixi de govèrno e col rè che puƶava la condòta del primo ministro, el parlaménto dovè a dritura dar la ratífica del’entrada in gyèra. Col sostéǧno del rè, Salandra e Sonino gavéva méso in ato cyélo che de zèrto fu un cólpo de stato. L’Italja intrè cusí in gyèra el 24 de Maƶo del 1915 in cyéla che fu definida có’ la IV Gyèra d’Indipendènza: una gyèra che costè dexmixuradi sacrifizi de òmeni e mèƶi bén óltre ‘l imaginàbile.

‘L On. Ǧovani Ǧoliti