SULLA

TRADIZIONE INDIRETTA

DEI TESTI MEDICI GRECI

atti del i i s em inar io internaz ionale d i s i enacertosa d i pont ignano

19 -20 settembre 2008

a cur a d i

ivan garofalo, ales sandro lami

e amner i s rosell i

b ibl ioteca di «galenos» · 2 .

PISA · ROMA

FABRIZIO SERRA EDITOREMMIX

issn

1973

-504

9is

sn e

lett

roni

co19

74-4

870

isbn

978-

88-6

227-

138-

7

o ffprint

Direttore / EditorIvan Garofalo

Redazione / Secretary BoardIsabella Andorlini, Daniela Fausti, Klaus-Dietrich Fischer,Stefania Fortuna, Ivan Garofalo, Anna Maria Ieraci Bio,Alessandro Lami, Nicoletta Palmieri, Lorenzo Perilli,

Amneris Roselli

Comitato scientifico / Advisory BoardGerrit Bos (Köln), Silvano Boscherini (Firenze), Vincenzo

Di Benedetto (Pisa), Arsenio Ferraces Rodríguez (La Coruña),Klaus-Dietrich Fischer (Mainz), Antonio Garzya (Napoli),

Dieter Irmer (Amburgo), Jacques Jouanna (Paris),Daniela Manetti (Firenze), Nicoletta Palmieri (Reims),

Heinrich von Staden (Princeton)

*

Indirizzo per la corrispondenza:

Ivan Garofalo , Via delle Sette Volte ��, i 56�26 Pisagarofaloi@unisi.it · Tel. +39 050 540769

DE AUXILIO LIBRORVM LATINORVMIN MEMORIA SCRIPTORVM GRAECORVM

DE MEDICINA ADHIBENDO

Klaus-Dietrich Fischer

S ATIS puto notum esse mulieres nostris temporibus nullo alio genere cancri sae-pius uexari quam illo, quo mammarum partes primum durescunt atque postea,

nisi prius curantur, omnes magna cum foeditate putrescunt, neque alia ex re maio-rem numerum earum, quae sunt inter tricesimum quintum ac quadragesimumquintum aetatis annum, mortem obire. Quod an prioribus quoque temporibus fac-tum sit, ignoratur, sed uix est dubium cancrum mammae, nisi curatur mature me-dica manu, exitio aegrotantis finiri, qui cancer uel, ut dicunt medici nostri,carcinoma, ipso tamen tumore sublato potest curari. Quod ne tardius fiat, mo-nentur feminae ut ipsae propria manu quanta fieri potest diligentia mammas trac-tent et si quid durius offenderint, ilico medicorum examini subiciant.

Ceterum quis nescit ipsum cancri nomen antiquum ab illo mammarum tractumesse? Audiamus Galenum ad Glauconem (2.12 = 19.140.14-141.2 K)1 sic scribentem:Videntur etiam uenae eorum locorum ubi consederit hic talis humor [id est atra bilis - K.-D. Fi.] plenae atque tensae sanguine corrupto nigro et spisso, qui quanto nigrior et spissiorerit, tanto peior periculosiorque credendus est et grauior insanabiliorque causa. Et inmamillis quidem saepe uidemus cancro animali similem effigiem atque formam, unde etnomen ex similitudine2 accepit; nam, sicut ille pedes, ita huic uenae protensae ex utraqueparte cernuntur.

Quem cancrum antiquorum facile intelligemus ulcus fuisse3 erumpens in superfi-ciem corporis, quod apparet sub ipsum finem tam morbi quam uitae; est autemmalum eo quidem tempore insanabile. Nam semina huius morbi per multos annoslatentia (quae haud scio an Hippocrates atque Galenus kruptou;ç karkivnouç4 ap-pellauerint) et denique in cancri figuram erumpentia antea sola se prodebant du-ritia atque tactu.

Illa igitur tamquam semina cancrorum ab Hippocrate in aph. 38 libri sexti signifi-cari puto, ubi dicit: oJkovçoiçi ruptoi; karkivnoi givnontai mh; qerapeuvein bevltion, qe-rapeuovmenoi ga;r ajpovlluntai tacevwç, mh; qerapeuovmeni de; polu;n crovnon dia-telouç̀in. Quod sic uertitur in translatione quam Rauennatem appellamus: «Quibus

1 Galeni uersio Latina in Gloss. med. p. 14-15 Heiberg. Locus Galeni quidem desideratur apudRobertum Maltby, A lexicon of ancient Latin etymologies, Leeds, 1991.

2 Conferasne Isid. orig. 4,8,14 Cancer a similitudine maritimi animalis uocatum? Itaque scribendumerit apud Galenum cancro animali <marino>.

3 Vide sis quae W. G. Spencer disseruit de hac re in editione Celsi Loebiana, t. 3, CantabrigiaeMassachusettensium et Londini, 1938, in Appendice I, 589-592.

4 Cass. Fel. 21.1 en catacalypsi.

absconsi carcini nascuntur, non curare est melius; cum enim curantur, intereuntcelerius. Cum autem non curantur, multo tempore perseuerant». Neque uideturabsurdum hanc ipsam ob causam perplures medicos antiquos curas mammarumcancrosarum silentio praeteriisse, ideoque tanti maioris momenti est locus nosterin Physica Plinii Bambergensi seruatus de cura mammarum cancro laborantium,quem uobis proponam.

Qui liber Physicae Plinii Bambergensis (nam Bambergae seruatur codex saeculoIX exeunte uel X ineunte in Italia scriptus et cum Receptario Laureshamensi abOttone imperatore ecclesiae cathedrali Bambergensi dono datus) quamquam abÖnnerforsio anno 1975 primum editus est, uerba quae modo inspiciemus iam anno1509 typis descripta sunt in editione principe Physicae Plinii a Pighinuccio curata,qui haec a Plinio quodam Valeriano scripta esse credebat, sub cuius nomine perplus quam quadringentos annos laudari solebat. Sed ualde mirum est locum nos-trum de cancro mammarum tam a philologis atque a medicis quam a scriptoribushistoriae medicinae silentio praeteritum esse ac fugisse etiam eas quae nostris tem-poribus studia rerum femininarum colunt.

Sed Plinium illum Valerianum iteratis curis ab Önnerforsio tractatum esse quisnescit? Qui ut nouam editionem Medicinae Plinii Corporis medicorum LatinorumAcademiae Berolinensis curaret, hi libri quomodo per saeculorum seriem essenttraditi atque mutati indagauerat sagax atque diligens, fuitque auctor ut tres iuuenesabsoluta editione singulorum librorum Physicae Plinii Florentino-Pragensis (cuiusuerba a Pighinuccii editione uix differunt) ad doctoris gradum in uniuersitateColoniensi ab Alberto Magno nuncupata promouerentur. Illa autem Physica PliniiBambergensis quasi medium locum tenet inter Medicinam Plinii, opus fortassesaeculo quarto incipiente compositum, et Physicam Plinii Florentino-Pragensem,quae saeculo decimo tertio uel duodecimo tribuenda esse uidetur.

Sed codex quo Önnerforsius erat usus in Physica Plinii Bambergensi edenda, id estBambergensis medicus 2, in capite 88 deficit, quamquam index progreditur adcaput 132. Bona itaque fortuna accidit ut paulo post Sergius Sconocchia, cum Scri-bonii sui uestigia indagaret in codice Casinensi 69, ibi Physicae Plinii Bambergen-sis librum integrum detegeret. Nam ego in codice Sangallensi 217 a Petro Capitonesiue Koppio edito alia fragmenta Physicae Plinii Bambergensis tradi, cum censuraelibri Capitonis operam darem, perspicui.5

Cuius Physicae Plinii compositiones maximam partem fluxisse e Medicina Plinii,cuius redactor medicamenta in Plinii naturali historia uariis locis dispersa collegeratet omnia, quae uni eidemque morbo mederentur, uno capite comprehenderat, iamomnibus notum est. Sed ex aliis quoque fontibus, ut fere fit, nonnulla addebantur,quos inter fontes tam collectiones medicamentorum quam libri medicinales erant,e quorum uno hoc capitulum de curis mammarum cancro exesarum excerptum

5 Peter Köpp, Vademecum eines frühmittelalterlichen Arztes («Veröffentlichungen der Schweize-rischen Gesellschaft für Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften» 34), Aarau, 1980; «Mit-tellateinisches Jahrbuch» 18, 1983, 348-350.

KLAUS-DIETRICH FISCHER28

est. Non aliter iam ante hos sex annos uobis hoc in Carthusiae loco amoeno delibro tertio sub falso Galeni nomine tradito disserens monstraui excerpta quaedamillius libri collectionibus quibusdam compositionum medicarum inserta tradi,omissis, ut semper uidetur fieri, auctoris nomine ac libri titulo.

Ne diutius uos morer, iam ipsa uerba de cancro mammarum uideamus, quae cap.67 traduntur descripta centum fere uersibus in editione Önnerforsiana, quae,decem paragraphis distincta, si ex re uidebitur, diuidam in plures particulas. Sedmoneo minime mihi constare totum caput ex eodem fonte haustum esse. Ergo ininitio huius capitis legimus descriptionem morbi, cuius signa nunc in lacuna abÖnnerforsio indicata omitti uehementer dolemus (§ 1). Deinde post medicamen-tum quoddam in ipsa mamma inducendum scriptor laudat usum epithymi (quodidem esse ac Cuscutam epithymum L. arbitratur Jacobus André, his in rebus doc-tissimus et maxima fide dignus), cuius scripuli 12 (quod pondus idem fere est ac 15grammatum nostrorum) bibantur ab aegra; hac enim herba epithymi atram bilempurgari putabant, ex qua cancros omnes originem ducere medicis uetustioribuserat persuasum.

Quae uerba excipit medicamentum aliud (§ 2) cuius uirtute, si imponitur mam-mae, ipse secandi dolor sensusque omnis tollatur; agitur hic de tota mamma exse-canda. Quam rem satis miram antequam uobis fusius proponam, audiamusmedicos antiquos quid de mammis cancro affectis curandis senserint; quos locos in-uenimus apud Hippocratem loco supra laudato (aph. 6,38), in altero libro methodimedendi quem ad Glauconem dedit Galenus (quem locum itidem supraexscripseram), apud Paulum Aeginetam (6,45), denique in Aetii libro ultimo.

Aphorismum Hippocraticum 6, 38 plurimi medici antiquiores commentati sunt, equibus neque Theophilus neque Damascius neque Stephanus Atheniensis in renostra indaganda maioris momenti sunt praeter unum Galenum (cuius uerbaplurima repetit Stephanus), a quo docemur quosdam medicos de cura cancrorummammae tam absconsorum quam ulcerum in aperto serpentium dissentire, namalios suasisse ut curarentur ferro, alios ut cauterio, alios solis medicamentis; aliidenique ne medicamenta quidem adhibebant.

Ceterum mamma quomodo exsecetur neque apud Galenum neque apud PaulumAeginetam docemur; itaque solo Aetio nitimur, qui hac in re Leonida, chirurgoceleberrimo saeculi primi p. Chr. n., usus est. Sed qualibet cura ac diligentia lus-trauerimus litteras Graecas Latinasque, locus ubi de dolore mitigando ope medica-menti in superficie corporis impositi agitur, frustra quaeretur, quae res e sola, utiam dixi, Physica Plinii Bambergensi elucet.

Ibi enim medicamento doloris mitigatiuo utitur medicus uice inductorii in super-ficie corporis inducendi, ut mihi uidetur, nam teste Thesauro linguae LatinaeMonacensi haec uox quae est ‘inductorium‘ alibi non legitur. Quod inductorium(teste codice Casinensi 69 p. 76b-77a Önnerforsio ignoto) has recipit species: ‘herba

DE AVXILIO LIBRORVM LATINORVM 29

strignon quod alii cuculum uocant alii uua canina dicunt ÷ I. iosquiami sucus ÷ I.conii hb. sucus quod alii cecuta uocat ÷ I. mandragore sucus ÷ I. croci ÷ I. pulicis÷ I. turpidinis sanguine ÷ I. turturis marine sanguine ÷ I. ficatum perdicis cumfelle aut certe de uulture totum misce6 cum aliis speciebus. facies indoctorium etuteris quousque bellicari7 non sentiat et ita accedis ad curam quando apertumfuerit.’

Desunt autem quae sequuntur (67,4-10) tam in codice Bambergensi med. 1 (quicodex Receptarii Laureshamensis excerpta tantum Physicae Plinii Bambergensi insecunda capitulatione tradit) quam in Casinensi 69 Physicae Plinii Florentino-Pra-gensis siue Plinio Valeriano, sed exstant in Vindocinensi 175 (s. XIex./XIIin.) fol. 107v-108v. Excipitur inductorium de quo egimus compositione malagmatis (67,3).Reliqua quae ad cancrum mammae spectant e nouo et alio fonte translata esseuidentur, nam praecedit (67,4) titulus quidam his uerbis: ‘Item tractatus diligentiorad cancrum mamillae’, neque absurdum est ea quae sequuntur et simili titulo in-scripta leguntur (67,5 ‘Item ad idem et ad menstruum difficultate tractatus dili-gentior et curat plenior’), ex eodem libro transcripta esse.

I I .

Iam in alium locum transeamus uel potius ascendamus, nam nunc de sternuta-mentis agendum est. Qui locus inuenitur in opere illo quod sub falso Petroncellinomine fertur, medici cuiusdam Salernitani ideoque a Salvatore de Renzi in Col-lectione Salernitana editum ex codice Parisino 14025 saeculi decimi tertii uel quarti.Sed uerius Conrado Schubringio auctore Tereoperica, id est Therapeutica appellatur.In huius operis capitulo uicesimo octauo agitur de sternutamentis, nec est mirumin ipso capite capituli inueniri Hippocratis aphorismum quinquagesimum primumlibri septimi Latine expressum (haec e huius operis codice antiquissimo Par. lat.11219 s. IX):28.1 (p. 207 de Renzi) Sternutatio fit de capite recalefacto cerebro aut infrigidato et umec-tato eo quod in capite est uacuum. Subito enim aer qui in eo est sonat aut quia per angus-tum eius exitus est.

Quem cum sequatur aphorismus quinquagesimus secundus, utrumque e uersioneLatina aphorismorum allatum esse facilius credemus quam apud Aetium in capi-tulo nonagesimo septimo libri sexti, ubi de sternutatione prouocanda agitur, ex-cidisse uel omissum esse. Nam quae apud Petroncellum paulo inferius sequuntur,tam Aetio quam Galeno communia sunt, sed cum Galeni textu (XII 584,6-10 Kühn)magis congruere nemo est qui non uideat.

Sed primum redeamus ad aphorismos.

6 in se Cas., tum in se Bamb. med. 2, corr. Önnerfors.7 = uellicari; bellicum Cas., belli cum Bamb. med. 2, belli (uelli m2) eum Vindoc. 175, corr. Önner-

fors, qui in textu 'bellicationem' posuit. Cf. Aug. serm. 17,3 quando autem tangitur (sc. pars corporis),pungitur, uellicatur nec dolet ... de corpore praecidendum.

KLAUS-DIETRICH FISCHER30

[Hipp. aph. 7,52]28.2 (p. 207 de Renzi) Quibuscumque iecur dolet his [hic cod.] febris innatus (!) soluit do-lorem.

Cum plures uersiones Latinas aphorimorum Hippocratis ante secundi millenniiinitium fuisse iam demonstrauerimus,8 ipsa uerba apud Petroncellum seruata exuersione quam Rauennatem appellare placet, ab Inga Müller-Rohlfsen edita fluxisseapparet.9 Ergo redactor Petroncellianus errore quodam inductus aut codicis quousus est scriptura deceptus uerba aphorismi quinquagesimi secundi una cum iisaphorismi quinquagesimi primi, quae praecedunt, in usum suum transtulit.

Sed uideamus quomodo compositio, quae apud Galenum in libro secundo medica-mentorum, 12.584.8 K, quem de medicinis secundum locos inscripsit habetur, tamapud Aetium quam apud Petroncellum reddatur, incipientes ab ipsis uerbis Galeni:

cronikh'ç kefalalgivaç ptarmika; Ptolemaivou10 #200 ejllebovrou leukou' dracma;ç dV. ejn a[llw/aV. çikuvou ajgrivou rJivzhç dracmh;n mivan, çtrouqivou ã aV. nivtrou ejruqrou' dracmh;n mivan, ka-çtorivou ã aV. pepevrewç leukou' ã aV. crw' kaqa; proeivrhtai.

Quam compositionem apud Aetium (7,97 p. 249,10-13 Olivieri) his uerbis expres-sam legimus:

[Allo. poiei` kecroniçmevnaiç kefalalgivaiç çkotwmatikoi'ç, ejpilhptikoi'ç. poiei' çkotwma-tikoi'ç, ejpilhptikoi'ç kefalh;n barunomevnoiç. ejllebovrou leukou' < dV, çtrouqivou nivtrouejruqrou' kaçtorivou ajna; < aV. crw' kaqw;ç proeivrhtai.

A Petroncello11 praebentur haec:28.6 (p. 207 de Renzi) Ad sternutamenta capitis, scotomaticis, epelenticis:Eleboro albo scrib. IIII, structio casturio nitro rubeo piper ana drag. I; puluera facis, naribusinmittis.

14.9 (p. 197 de Renzi) Purgaturium capitis per sternutum scotomaticis uel epelemticis: ele-bori albi denarios IIII, strucii castorii nitri rubei piper albi denr. singulos; teris cernis, naribusinfundis.

8 Neues zur Überlieferung der lateinischen Aphorismen im Frühmittelalter, «Latomus» 62, 2003, 156-164.9 Inge Müller-Rohlfsen, Die lateinische ravennatische Übersetzung der hippokratischen Aphorismen aus

dem 5./6. Jahrhundert n. Chr. Textkonstitution auf der Basis der Übersetzungscodices («Geistes- undsozialwissenschaftliche Dissertationen» 55), Hamburg, 1980. Haec uerba e codice Prag. Capituli Met-ropolitani 1358 illi ignoto transcribo: [7,51 Sternutatio fit de capite calefacto cerebro aut infrigdatomundato et humectato eo quod in capite est uacuum subito enim aer quod inest. sonat autem quiaper angustum ei exitus est. [7,52. Quibus <ie>cor dolet his febris superueniens soluet dolorem.

10 Cajus Fabricius, Galens Exzerpte aus älteren Pharmakologen, Berlin-New York, 1972 («Ars Medica»II. Abteilung Band 2), p. 226 et 228.

11 Similis est compositio Recept. Lauresh. 2,241 (cod. Bamb. med. 1). Puluer[a] ad caput purgan-dum et sternutum prouocandum: Stru[c]tio < I, piper < I, piretro < I, el<l>eboro albo < I, afroni-tro < I. Omnia teris, cernis et ad solem in nares mittis; cum uolueris, ut cesset, laues nares cum aquaet oleo et pauset.

DE AVXILIO LIBRORVM LATINORVM 31

Cum apud Galenum sex species intrent in compositionem ad sternutamentaprouocanda factam, ab Aetio et a Petroncello utroque loco unam (id est çikuvou aj-grivou rJivzhç) omissam esse uidemus, quod quare fiat haud patet. Ceterum denariimensura uno loco, drachmae altero Petroncellum usum esse animaduertimus.Cum inter drachmae et denarii pondus nihil interesse sciamus (nam sic docemura Scribonio Largo in his quae ipse compositionum libro praemisit [15]),12 denariinotam et pondus ex alio fonte, haud scio an prioribus temporibus Latine uerso,sumptum esse non uidetur absurdum.

III.

Nunc per montes uagemur Latinos; uel ut apertius agam uobiscum, Oribasiumexcutiamus Latina lingua uersum de elephantiasi agentem. Nam hoc loco, id est incapite quinquagesimo primo13 libri septimi Synopseos nonnulla obuia sunt nobis intextu Latino quae in Graecis libris desiderantur. Incipiamus igitur a principio illiusuersionis quae a Mørlandio uiro docto Suecano de Oribasio Latino optime meritoiunior uel recentior uocatur uersio ac cuius textus praecipue secundum codicemLaudunensem 424 ante dimidium saeculum nonum exaratum a Molinario typisdescriptus potius quam editus est. Verba enim quae ibi primam particulam textusGraeci (syn. 7,51,1) praecedunt, cuidam auctori Latino debentur, qui utrum Pliniusfuerit an alius, mox excutiemus. Verba sunt autem haec:

Orib. lat. La14 p. 197,6-18 Mol.Quo<d> malum plerumque a facie incipit priusquae oritur [urentur cod.] quasi lenticulisuariis [uanis cod.] et inaequalibus, cute[m] alba[m] alibi grassa[m], alibi tenui [tenuem cod.],plerisque locis dura[e] quasi scabies, ad15 postremum sic[ce] nigriscit, ut ossibus caro [sim-ilis] adstricta tumiscentibus primum digitis atque articulis induriscat. Hic morbus [morbocod.] specialiter Aegyptiorum populis notus est, non solum in uulgus extremum, <sedetiam> in reges ipsos frequenter inrepsit. Unde aduersum malum hoc solia ipsis pro balneohumano sanguine [humanum sanguinem cod.] repleta parabantur.

Egit de hoc morbo Plinius in opere quod naturalis historiae inscripsit in libro uices-imo sexto, cuius particulae septima et octaua abierunt in Medicinam quae diciturPlinii capitulum undeuicesimum libri primi. Qui locus Medicinae Plinii utrum aMarcello, qui saeculo quinto ineunte de medicamentis scripsit, quodammodo sit re-tractatus an ex alio fonte nobis ignoto haustus, mihi non liquet, sed, si compara-uerimus cetera, textui Oribasii Latini simillimus est:

12 «erit autem nota <> denarii unius pro Graeca drachma: aeque enim in libra denarii octogintaquattuor apud nos sunt sicut drachmae apud Graecos incurrunt.» Similem compositionem ex quat-tuor speciebus habet idem cap. 10 in capitis dolore: «quo tempore etiam sternutamentum concitarenon alienum erit medicamento, quod ex his rebus componitur: ueratri albi, castorei, struthii, quodest radix lanaria, piperis albi, singulorum p. I. haec contusa tenuiter forato cribro transmittuntur;cum opus fuerit, per pinnam aut calamum scriptorium naribus sufflentur uel specillo tincto in aquamet excusso tacta naribus iniciantur».

13 Est caput sexagesimum primum uersionis La, p. 197 Mol.14 Codices La = Laud. 424 et Aa = Par. lat. 10233, quos, nisi aliter monui, iterum inspexi.15 a m1.

KLAUS-DIETRICH FISCHER32

Marcell. med. 19,18Aduersum elefantiasim, quod malum plerumque a facie auspicatur16 primumque oriturquasi lenticulis uariis et inaequalibus, cute alba alibi grassa, alibi tenui, plerisque locis duraet quasi scabida, ad postremum sic nigrescit [increscit cod. unicus Par. lat. 6880], ut ossibuscaro adstricta tumescentibus primum digitis atque articulis indurescat. Hic morbus pecu-liariter Aegyptiorum populis notus est nec solum in uulgus extremum, sed etiam in regesipsos frequenter inrepsit. Unde aduersus hoc malum solia ipsis in balneo repleta humanosanguine parabantur.

Scimus in bibliotheca Laudunensium codicem Marcelli (Laud. 420) eodem tem-pore fuisse17 quo ibidem Oribasii codex (Laud. 424) exarabatur, Martinumque Scot-tum magistrum illum Laudunensem tam Oribasium quam Marcellum notis inmargine additis instruxisse.18 Sed temporum iniuria quam deploramus factum estut ille codex operis Marcelli non omnis ad nos perueniret et illa folia desiderenturquibus haec pars capituli undeuicesimi tradebatur. Itaque solo Parisino codice, olimFuldensi, nitimur.

Hinc iam ad uersionem Oribasii quae appellatur antiquior transmigremur, ubiplura ex auctoribus Latinis sumpta inculcata esse uiris doctis iam diu bene notumest. Nam leguntur uerba Theodori Prisciani atque Caelii Aureliani ac Celsi additatextui Oribasii Latine reddito, quorum ope haud scio an libri illorum scriptorumemendari uno alioue loco possint. In hoc autem capitulo de elephantiasi de quo a-gimus occurrunt uerba Celsi sumpta ex capitulo uicesimo quinto libri tertii demedicina, de quibus cum fusius egerit Emmanuel Henricus Vázquez Buján Com-postellanus anno 1994 in ephemeridis Lusitanae Euphrosynes uolumine 22 a p. 32usque ad 35, non omnia tamen attigit. Miro enim silentio praeteriisse uidetur haecuerba a quibus cura oritur:

Orib. lat. Aa p. 198,19 Mol.Curatio. Expedientem igitur eis curationem non tantum quod per me ipsum exercui etuidi [bidi cod.] sed cum aliis medicis orientalibus in meridie constitutus [-tis trad., correxi],quod ab his didicimus tradimus scriptum.

Qui medicus nobis loquatur, prorsus ignoramus, sed hunc fuisse Celsum putaueritnemo. Tamen mirum in modum Celso (med. 3,25,2), – nec dubium est – tribuendasunt quae sequuntur:

Orib. lat. Aa p. 198,25 Mol.Protinus ergo inter initia sanguis [sanguinis cod.] sub gemina detractione per biduum [uid-

16 = incipit.17 Teste Ernesto Wickersheimer (Les manuscrits latins de médecine du haut moyen âge dans les biblio-

thèques de France, Paris, 1966), p. 35.18 J. Contreni, A propos de quelques manuscrits de l'école de Laon du IXe siècle, découvertes et problèmes,

«Le Moyen Âge» 78, 1972, pp. 5-39: in p. 8.

DE AVXILIO LIBRORVM LATINORVM 33

cod.] mitti debet quomodo cac<h>ectico[s] et post haec elleboro nigro uenter solui, etquantum fieri potest inedia [enedia cod.] indicenda est.

Miramur in his paucissimis uerbis tot mutata esse. Nam uerba ‘sub gemina de-tractione’ nusquam apud Celsum inueneris, sed traduntur binis locis TheodoriPrisciani (1,92; 2,52); iterum ‘inedia indicenda est’ ut legitur in sexto libro Celsi, itahoc loco in Celsi codicibus traditur ‘adhibenda tum ... inedia’. Simili modo pro‘nigro ueratro’ apud Oribasium ‘elleboro nigro’ est, usu ut uidetur recentioremagis quam antiquo.

De Celso iam satis egimus, sed res satis mira, illa quae sequuntur uerba Celsi nonneAnonymum Parisinum Caryophyllino-Vulpinum nuper editum19 sapiunt? Nolitecredere mihi, uestris potius fidem habeatis oculis:

Orib. lat. Aa p. 198,29 Mol.Purgandus est autem primo uere [primum uir cod.] bis et autumno semel;

Anon. Par. 51,3,1 p. 260,4 Garof.tou;ç de; ejlefantiw`ntaç kat∆ ajrca;ç me;n flebotomei`n dei`kai; kluvzein kai; kaqaivrein dia; ejlle-bovrou, di;ç me;n tou` e[aroç, a{pax de; tou` fqinopwvrou.

Non solum uno tenore ambos progredi, sed pleniorem textum in Oribasio Latinopraeberi quam apud Anonymum haud est cur dubitemus. Tamen ea quae apudAnonymum sequuntur de chamaemelo, omittuntur; ueniamus autem ad proxima:

Orib. lat. Aa p. 199,5 Mol.Oportit ergo <ut> dicunt educere per uentrem de cute [cote cod.] reumatismum, <et>stypticas res et desiccatiuas extrinsecus cuti [coti cod.] adhibere, inde [unde cod.] <d>edu-cere uentrem per clystere<m> et †epilatibus † cat<h>articis fieri non negamus, sed saepiusin mense ut fiat hortamus et maxime primo uere [primum uir cod.].

Anon. Par. 51,3,3 p. 260,8 Garof.meta; de; tau`ta eja;n krathqw`çin, ajpavgein dei` ajpo; th`ç ejpifaneivaç to;n cumo;n ta; me;n ou\n eJl-kouvmena farmakoiç uJpoçtuvfouçi kai; xhraivnouçi, th;n de; koilivan kaqaivrein farmavkoiççunecevçteron kai; mavliçta e[aroç.

Orib. lat. Aa p. 199,13 Mol. exercitationes uta<n>tur mediocres secundum uirtutem, et siccis fricationibus et unc-tionibus modicis cum oleo myrtino et myrobalani suco [mirobalani suci cod.], admixta[s]stypteria humida et cedria et sulfure uiuo [solfor uiuu cod.] aut cum myrobalano20 [miroual-cod.], cum oxyrodino et oleo myrtite cum aceto.

19 Anonymi medici De morbis acutis et chroniis, ed. with comm. by Ivan Garofalo, transl. into English by Brian Fuchs, Leiden, 1997 («Studies in Ancient Medicine» 12).

20 Cf. Cael. Aur. tard. 4,1,2 p. 776,3 ut myrobalani cum aceto. Esc. 38,8 Manz. mirobalanum cum

KLAUS-DIETRICH FISCHER34

Anon. Par. 51,3,4 p. 260,12 Garof.gumnaçivoiç crhvçqwçan kata; duvnamin kai; xhrotribeivçqwçan kai; bracu; çunaleifevçqwçanejlaivw/ murçivnw/ h] kai; çtufovtwn tini; kai; tw/` dia; th`ç murobalavnou, ejpimemigmevnhç çtuphrivaçuJgra`ç kai; kedrivaç kai; ajpuvrou qeivou.��������Orib. lat. Aa p. 199,20 Mol.similiter et stypteria[s] et ammoniaco [-co cod.], et figulari [-re cod.] creta cum aceto inlitos[-tus cod.] in sole siccare iubeo.21 Inlinenda est et facies Cymolia et libano [liuanu cod.], id estCymolia ÷ IS, libanu ÷ I; teris cum aceto et linis faciem. Et cataplasmare de gummen etfricare [frec- cod.] ad ardentem solem.

Anon. Par. 51,3,5 p. 260,16 Garof.kai; ajnapªlºaççevçqwçan kovnei kai; ajnatrivbeçqwçan hJlivwçivç te paralambanevçqw tou ̀çwvmatoç.

Orib. lat. Aa p. 199,27 Mol.et lauent [labent cod.] aquis maritimis frigidis et aquis calidis infrigdatis.22

Anon. Par. 51,3,6 p. 260,17 Garof.crhvçqwçan de; kai; yucrolouçiva/ kai; toi`ç aujtomavtoiç ajfidrwthrivoiç: kata; mivmhçin touvtwn ej-pigenomevnoiç wjfelhvqhçan kai; uJpo; th`ç diapuvrou <...> ���

Ergo cunctis fere in locis uberiora sunt uerba Oribasii Latini, neque dubito ceteraquae adduntur, ex communi fonte Anonymi et Oribasii Latini ut ita dicam auctifluxisse. Itaque libenter addam textui Graeco Anonymi cap. 51,3,1 haec quae Latineexpressa sequuntur:

Orib. lat. Aa p. 198,31 Mol.Hoc ipsud etiam secunda uice faciendum est. Hos autem quos iam ipsa optinuit passio[ne]neque flebotomo neque elleboro sunt purgandi, sed e contrario l<a>eduntur. Est enimelefantia putredo cutis [cot- cod.] ex quadam corruptione et laxati<one> corporis accidens[accidentia cod.]; hoc enim efficit et flebotomus rarefaciendo carnes.

Quae satis quadrant cum his quae exposuit Soranus de curis quibus utebanturThemisonis sectatores, quae ut fere fit apud Caelium Aurelianum seruantur:

oxirodino et myrtino oleo cum aceto. (Francisco Manzanero Cano, Liber Esculapii (Anonymus LiberChroniorum). Edición crítica y estudio. Diss. phil. Universidad Complutense de Madrid, 1996).

21 Esc. 38,9 Manz. Similiter stipteria et amoniacum et alia que constringant et desiccent, et adiu-torium his adhibendum ex terra uasaria, hoc est, ex figlinis argilla alba cum aceto consparsa; perun-gui debent in sole ut desiccari possint. Paul. Nic. 93 l. 14 ��crhvvçomai [crivçomai� Ieraci Bio, correxi]Kimwlivan te kai; livbanon meta; o[xouç kai; çtupthrivaç kai; ajmmwniakou` kai; th/` keramikh/` gh/` o[xei pefura-mevnh/ katacrivçw [katacrhvçw Ieraci Bio, correxi] kai; ejn hJlivw/ xhraivneçqai keleuvçw.������ �� ���� ����������� �������.

22 Cf. p. 200,20 sq. Mol. naturales aquas calidas, sed iam refrigeratas. Paul Nic. 93 l. 17. �������� ����������

DE AVXILIO LIBRORVM LATINORVM 35

Cael. Aur. tard. 4,1,9 p. 778,29 Bendzeos autem, quos iam possessos acceperint, iisdem negant curandos adiutoriis [= phle-botomant et helleboro23 purgant, Cael. Aur. tard. 4,1,8 ex.], siquidem corruptione quadam uellaxatione extremae cutis in corporibus haec passio generetur et sit rarifica carnis atque mol-lifica corporis phlebotomia.

IV.

Vereor ne elephantiasis iam nimis puteat uobis, itaque denuo ad iuncundiora nosconuertemur, id est ad feminas, nam Goethe ille, Germanorum uel maximus scrip-tor, docuit nos per Faustum illum, qui quasi uiri doctissimi imago nobis pingitureiusdemque infelicissimi, per ea quae feminis sunt propria ad sublimia nos sub-leuari, uel ut ipsis uerbis utar: das ewig Weibliche zieht uns hinan. Agamus igituriterum de mammis, eheu ui morbi corrosis, qui locus apud Oribasium inscribitur‘Ad mamillarum causas diuersas et cancrum et omnia [omnes trad.] uulnera uel inaliis locis facta’. Haec quae traduntur in codice Oribasii Latini Parisino 10233 (=Aa), non leguntur in uersione recentiore; sed ut fere fit, Graeco cuidam debenturscriptori, cuius uerba et apud Paulum illum Aeginetam iterumque in eclogis Orib-asii (136,1) seruantur. Sed haud scio utrum ipsa uerba ex Pauli Aeginetae textu in-tegro tempore quod ignoramus Latine uerso excerpta sint, an in usum operisOribasiani Latini potius conuersa et Latine reddita, quia argumentum conuenit etcompilatori editionis Latinae Oribasii persuasit, ut hoc caput Latine exprimeret. Siautem uersio integra Latina Pauli Aeginetae, siue libri tertii siue omnium libro-rum Pauli, sub finem temporum antiquorum non habebatur, facilius intellegemusuersionem libri tertii Pauli Latinam postea factam esse (sed quo tempore ambigi-tur), qui liber ab Iohanne Heiberg, uiro Dano doctissimo ac de scriptoribus medicisoptime merito, editus est.24 Sed primum inspiciamus textum quem praebet Oriba-sius Latinus:

Orib. lat. Aa p. 383,27 Mol.Ad cancrum [-os cod.] in mamillis uel in aliis locis qui se comedit Archigenes conposuit hocmodo: in Adriano optimo uino ƒ25 XX, ros marinu<m> ƒ XII, cupressi [cop- cod.] pilas lib.I, galla Asiana nigra ÷ VI, cassia syringos optima26 ÷ VI. Contusa haec infundis in uinos(upra)s(cript)o diebus tribus, quarta die coquis, cum spat<h>a cupressina [cop- cod.]agita<n>s donec quinta aut sexta pars remaneat; tollis et proicis herbas. Sucos autemiterum [-ro cod.] coquis, donec mellis habeat pinguidinem; tunc in uaso uitreo reponis. Uteris autem medicamen purum ad cancrum. Si autem pinguius [-ior cod.] se fecerit, uino

23 Cael. Aur. tard. 4,1,3 p. 776,13 Bendz legitur ‘utilis hellebori albi datio probatur, quo corpora dis-secentur’, melius ‘desiccentur', nam alueo ducto excrementa liquidiora redduntur et corpus fit siccius;quod aliis quoque locis restituendum esse haud uidetur absonum. Pergit enim (p. 778,33 Bendz) postlocum supra allatum: quapropter inquiunt esse frigerandam [Caelius Aurelianus habet tam frigerarequam refrigerare, sed locis omnibus, ubi gerundiuo utitur, uerbum simplex ponit] uel siccandam cor-poris superficiem, quo possit eius humor ad intestina uel uentrem recurrere.

24 Vide cap. 186 p. 110-111 Heiberg De comestione mamillarum.25 x.26 çpoudaivaç Orib. ecl.

KLAUS-DIETRICH FISCHER36

infundis. Maxime autem si talis sit passio, adhibendum [-dus cod.] est; laudatum [-tus cod.] medica-men ad hanc passionem est. Mitigat enim dolores lacte[m] resolutum [-tus cod.] muliebri[-e cod.] aut uino. Facit autem et ad cancros [et] in aliis omnibus locis et ad aures27 purulentaset ad gyngiuas infusas et ad dysintericos.

Quis non uidet textum Latinum Heibergii cum Graeco Pauli Aeginetae uinculoartiore constringi quam illum quem praebet Oribasius Latinus? Nam praeter er-rorem minoris momenti, mensurae potius quam numeri (legimus enim rorismarini sextarios XII potius quam libram unam, quae cum idem penset atque un-ciae XII in eclogis Oribasii [p. 299,6 Raeder]), discrepat in confectione medicamenti,quae fit speciebus prius per tres dies infusis (decem autem sunt dies apud PaulumGraece scriptum) quodque medicamentum coquitur, donec eius sexta aut quintapars remaneat, ubi Paulus Latinus habet ‘donec prope ad medium consumatur’, cuirespondet in Paulo Graeco e{wç ejggu;ç tou ̀hJnivçewç dapanhqh/.̀ Conferentibus autemea quae in eclogis Oribasianis traduntur, ubi est e{wç zhvçh/ pentavkiç h] eJxavkiç, uide-mus quomodo is qui Latine uertit in errorem sit lapsus, facilius quidem si numerinon litteris sed notis expressi erant. Sed tacet Paulus Graecus, itidem tacet PaulusLatinus Heibergii de lacte muliebri aut uino, quibus medicamentum resolutumdolores mitiget, contenti �gavlakti ajneqevn hic, ‘lacti mixtus’ ille. Est denique curadeamus atque nocturna uoluamus manu, uoluamus diurna, scripta Latina Grae-cos edituri libros. Nec praetereamus quod in eclogis Oribasii additur sub fine, postuerba ‘Si autem pinguius se fecerit, uino infundis’, mavliçta ãeijà ejpi; gunaikeivoukovlpou toiauvth diavqeçiç proçavgoito.

Sequitur autem paulo inferius locus alter Archigeni28 tribuendus, Graece non apudPaulum Aeginetam, sed apud Aetium (16,48 p. 364-366 Romano) seruatus:

Orib. lat. Aa p. 384,14 Mol.Item emplastrum ad uulnera cancrosa mitigatorium: lythargyru lib. I, adapes porcinos lib.I, uitella ouarum(!) assa, id est cocta, dece<m>, oleu<m> cyat<h>os octo. Lythar-gyru<m> teris cum modica aqua, superfundis oleum et sic uitella ouarum(!) mittis et terissimul. Adapes autem cum resoluta cera in duplici uaso et super in mortario ubi tritae suntaliae species mittis.

Usus autem eius est resolutus cum oleo roseo, et cum motariis laneis aut lineis, que-madmodum expedire uidetur, inponis. Dolore autem mitigato medicamini admiscendumest murra, ireos, aristolochia ana < III, hoc est si sine uulnere fuerit, est adhibendum.

Aet. 16,48,1 (p. 364-366 Romano)ÔHlkwmevnou karkivnou ejpimevleia. ÔHlkwmevnw/ de; kakohvqei praovtaton ejpivqema o{moion keimhvlion ejçtiv: paravlabe tou'to fhçi;n∆Arcigevnhç, o} kai; e[cei ou{twç: liqarguvrou, çtevatoç uJeivou proçfavtou, khrou' leukou' ajna; l ia.ejlaivou kalou' go iıV h[toi oujg. iıV. wjw'n ojptw'n lekivqouç ibV. th;n liqavrguron trivbe meq∆ u{datoççummevtrou, ei\ta paracevwn ti tou' ejlaivou, ejpivballe kai; ta;ç lekivqouç kai; çullevaine. to; de; çtevar ejxumenivçaç kai; kovyaç ejn quiva/, th'ke ajknivççwç çu;n tw'/ khrw'/ kai; dihvqei: yucranqe;n dev,

27 ‘aures et’ Molinarius falso.28 In primo loco Pauli Aeginetae uersio Latina Heibergii Archigenis nomen omisit.

DE AVXILIO LIBRORVM LATINORVM 37

kinw'n ejpivballe to; loipo;n tou' ejlaivou kata; bracuv, kai; ajnamivxaç ejn quiva/ toi'ç leiwqei'çin aj-nalavmbane. crw' de; aujtw'/ ajniei;ç rJodivnw/, kai; ejrivw/ aJpalw'/ ajnalabw;n ajnti; motw'n ejpitivqei: ajn-wduvnou de; o[ntoç tou' e{lkouç, proçplekevçqw kai; i[ridoç, çmuvrnhç, ajriçtolocivaç ajna; drac. a vh] kai; gV, o} kai; toi'ç ajnelkwvtoiç ejpitiqevmenon ijçcuvei crhvçimon ei\nai.

Inter ea quae Latina uersio addidit, �diplavggeion, id est uas duplex ad resoluendamceram, ne comburatur, maioris momenti esse arbitror, nam de motariis mihi nonconstat, siquidem Graecus lana sola utitur, minime motariis, Latinus motariis tamlineis quam laneis. Ceterum cera in textu Latino in specierum ordine errore quo-dam omissa non est cur offendamur, nam redit tum cum agitur de adipe cum ceraresoluta miscendo.

Cum binae hae compositiones Archigenis uno comprehendantur capitulo Ori-basiano, uerisimile est tertiam inter utramque positam eidem Archigeni tribuen-dam esse, quae est haec:

Orib. lat. Aa p. 384,9 Mol.<emplastrum> dia gyreos:29

oleum uetus librae III, cera libra I S., Colofonia libra I S., adapes porcinos libra I S., lithar-gyru libra I, psimythiu ÷ VI, lini semen sucos ÷ VI, gyreos, id est pollines tenuissimas tri-ticeas, ÷ VI, libanu ÷ III; conficis et uteris.

Et re uera simillima est compositio quae Archigeni attributa legitur in eclogis Ori-basii (136,2), ubi Raeder nescio quo errore perturbatus falso particulas distinxit,nam p. 299,14-17 Raeder, quae uerba repetuntur apud Paulum Aeginetam (3,35,2 p.222,8-10 Heiberg) post compositionem Archigenis quae a uino Adriano incipit, adhanc pertinent, id quod etiam titulo qui in ipsis eclogis sequitur, id est ∆Iouniavdoçfavrmakon, euincitur. Pergit enim textus in cap. 136,3 eclogarum Oribasii hoc titulo{Wç a[llwç to; ∆Iouniavdoç favrmakon.�

Relinquamus Archigenem et ad Philumenum nos conuertamur, cuius est primapars capitis quod apud Oribasium loco quo ante sequitur; Graece exstat cumnomine auctoris apud Aetium 16,37 p. 348 Romano:

Orib. lat. Aa p. 384,24 Mol.Ad mamillarum inflammationesSesamum bene tritum [sesamus b. tritus cod.] cum butyro habundanter malaxas, inponiscataplasma mediocriter tepidum [-da cod.] duobus diebus. Inflammatione uero non soluentetranseundum est ad ea quae fortiora sunt, quale est panis infusi [panem infum cod.] quodinterius est; teris et cum herba<e> perdiciados [-don cod.], id est uitraginis, foliis [folia cod.]ita ut sit una pars herbae et duo [duas cod.] panis et ceroti mollis pars una et media; terispanem cum herba[s] et cerotum supermittis, miscis et uteris, et hoc duobus diebus habeatinpositum. Hoc et pos<t>ea ruperit, perfectius percurat.

29 Cf. cod. Cas. 69 p. 441b Nr. 617.

KLAUS-DIETRICH FISCHER38

Aet. 16,37.1 (p. 348 Romano) pro;ç ta;ç tw`n maçtw`n flegmonavç, Filoumevnou. Çhvçamon leiovtaton poihvçaç kai; boutuvrou au[tarkeç mivxaç kai; metrivwç cliavnaç, katavplaççedi;ç th'ç hJmevraç: eij de; ejpimevnei hJ flegmonhv, kataplavttein ta; ejnto;ç tou' a[rtou bebregmevnau{dati kai; leiwqevnta, ei\ta cwri;ç leiwvçaç perdikivou30 botavnhç fuvlla wJç ei\nai, th'ç me;n bo-tavnhç mevroç e}n tou' de; a[rtou mevrh bV. kai; khrwth'ç aJpalh'ç mevroç e}n h{miçu, qeravpeue di;ç th'çhJmevraç: tou'to de; kai; meta; çuvrrhxin ªtou' ajpoçthvmatoçº eijç tevloç qerapeuvei.

Hic quoque uerba Graeca a Latinis quodammodo discrepant; nam errore quemiam saepius supra deprehendimus di;ç th'ç hJmevraç� perperam uersum est ‘duobusdiebus’, et herbae nomen Graecum in exemplari eius qui uertit perdikiavç��fuisseuidetur, non perdivkion, quod nunc apud Aetium legimus.

Iterum in Oribasio Latino et apud Aetium et altera compositio Philumeni seruatursimilis materiae:

Orib. lat. Aa p. 385,5 Mol.Ad duritias mamillarum de inflammatione generatas cataplasma:Lini semen farina cum aceto et mel<le> coquis aut feni Graeci similiter aut sesa-mum non lauatum [laba- cod.], frixum et tritum cum mel<le> mixtum inponis.

Aet. 16, 38.1 p. 350 Romanopro;ç ta;ç çklhrumevaç flegmona;ç maçtw`n. Filoumevnou. Linovçperma met∆ ojxumevlitoç eJyhvçaç, katavplatte: h] th'lin oJmoivwç h] çhvçamon a[pluton fruvxaçbracu; kai; leavnaç meta; mevlitoç, ejpitivqei qermovn: h] kuneivan leukh;n proanalabw;n tere-binqivnh/, ejpitivqei qermhvn.

Haud scio an is qui Philumenea Latine reddidit stercus caninum propter uerecun-diam quandam omiserit, aut quod non Aetii, sed ignoti cuiusdam auctoris uerbauerterit. Quod uerisimilius uidetur propter ea quae in Oribasio Latino sequuntur(p. 385,7 Mol.) et quae in Oribasii eclogis medicamentorum in ipso fine capitis 136(136,7) extant (p. 300,2 Raeder), nam praecedunt uerba tam apud Aetium quam ineclogis Oribasii (136,6) transmissa. Uterque enim locus excipitur capite 137 ecloga-rum Oribasii, quod optime conuenit cum Oribasio Latino, sed satis differt a capite39 libri 16 Aetii. Ergo ipsi inspiciatis, primum eclogarum 136,7 Latine uersum,deinde eclogarum caput 137:

Orib. lat. Aa p. 385,7 Mol.Item ad inflammationes: cera, axungia, Colofonia, <h>yoscyami folia, oliuae folia<pondera> aequalia. Folia teris, soluta supermittis et uteris.

Orib. ecl. 136,7Flegmonai'ç di∆ uJoçkuavmou. Khrou', çtevatoç coireivou, kolofwnivaç, uJoçkuavmou fuvllwn,ejlaivou glukevoç i[ça. ta; thkta; ajnaxuvçaç mivçge toi'ç fuvlloiç proleleiwmevnoiç.

30 ‘pernice vegetale’ uertit Romano p. 349, quod haud scio an ab Italis usurpetur, qui frequentiusuoce ‘parietaria’ utuntur.

DE AVXILIO LIBRORVM LATINORVM 39

Pro ejlaivou glukevoç�Oribasius Latinus habet ‘oliuae folia’, transtulit igitur ejlaivaçfuvlla, id quod mihi propter i[ça� quod sequitur magis arridet; ceterum uix mihipersuadeo oleum post folia positum esse, cum similia (dico ceram, axungiam,Colofoniam) praecesserint. Et alterum errorem facile deprehendimus in textuGraeco, qui quomodo Raederum fugerit mirum est, nam ta; thktav soluuntur, ergoscribendum es ajnaluvçaç.31

Iam transeamus ad reliqua, id est mammas pure distentas ideoque ferro incidendas:

Orib. lat. Aa p. 385,9 Mol.Quod si pus fecerit, incides. Quae autem nimis humida sunt uulnera, etiam carnecircumcisa auferis ut non cito sanet [sanit cod.], et motaria uteris. Licet in omnibusuulneribus non expediat stricta mittere motaria, maxime tamen in mamillis non ex-pediunt constricta esse – ex his enim syringia generantur –, sed laxa et mitius in-missa esse oportet [-tit cod.]. A die autem tertio utere basilicon emplastrum cumuino aut pentat<h>eon emplastrum aut Macedonicum. Motaria [mut- cod.] autemsuperponis munda, et ut citius carnem producas et glutinentur quae caua sunt,colletico uteris Galieni fea (faiav) aut <h>alieos32 et supra ponis spongia [spongeacod.] cum uino.

Orib. ecl. 137,1Peri; ceirourgivaç ajpoçtavçewç ejn maçqoi'ç kai; qerapeivaç.

Eij d∆ ajpoçtavçewç genomevnhç dehvçoi ceirourgh'çai maçqouvç, ta; me;n pladara; periaivrei çwv-mata wJç ejpi; tw'n loipw'n ajpoçthmavtwn, kai; diamovtou wJçauvtwç: eij dev tinaç ejpidevcoito di-airevçeiç, kai; diamotwvçeçi qeravpeue, fulaççovmenoç ejpi; pavntwn, mavliçta mevntoi ejpi; maçqw'n, çfhnou'n toi'ç movtoiç (ejk touvtou ga;r çuriggou'ntai), ajlla; pravwç paratiqevnai. crh'çqai me;nou\n ajpo; th'ç diatrivtou h[toi tw'/ baçilikw'/ met∆ oi[nou h] tw'/ pentaqevtw/ h] tw'/ Makedonikw'/. meta;de; tau'ta ajnakaqavraç clwrw'/ kai; çarkwvçaç qeravpeue kollhtikw'ç crwvmenoç th'/ Galhneivw/faiva/, kai; ejpavnw çpovggw/ met∆ oi[nou. poiei' de; kai; hJ di∆ aijrw'n33 kalw'ç.

Suspicor in exemplari Graeco quod illi qui Latine uerteret praesto erat, pro KOL-

LHTIKW� scriptum fuisse KOLLHTIKWI, nam reliqua optime Latine reddidit, omissistantum in fine quibusdam.

V.

Ab Hippocrate incipere non solum medicos Graecos, sed etiam Romanos, hocquefundamento niti hodiernos quis nescit? Itaque de Hippocrate quaedam subiungereuisum est. Qui nobis occurrit in capite decimo libri octaui Synopseos, ubi de cere-bro inflammato agitur. Sed hoc caput apud Oribasium perbreue, quod duodecim

31 Idem mihi uidetur in loco simili Orib. ecl. 136,3 p. 299,25 Raeder.32 alieos cod. (aJlievwç� = piscatoris). Cf. Aet. 16,39 p. 352 Romano hJ tou' aJlievwç kirra; hJ cwri;ç o[xouç

çkeuazomevnh.33 Lolium temulentum.

KLAUS-DIETRICH FISCHER40

uersibus alterius columnae legitur in uersione Latina recentiore, excedit trium pag-inarum ambitum in uersione antiquiore codicis Parisini lat. 10233, qui quamquama textu Graeco Latine uerso oriatur, mox ad alia euagatur, quae sunt haec:

Orib. lat. Aa p. 217 Mol.Inflammatur enim cerebrum [-brus cod.], et de hoc ipso <H>ippocrates commemorauitflegmone plenius in secundo libro, ubi de passionibus scribsit [Hipp. morb. 2,23].34 Memorauit[-abit cod.] autem in C[h]oa<co> prognostico [Hipp. Coac. 183] dicens, cerebrum nimis do-lentes [-tem cod.] in tribus diebus aut in septem die<bu>s moriuntur; hos autem si tran-sierint, euadunt.35 His ergo superueniens uapor36 diuisa inueniuntur capitis ossa, quod inlibro passionum cum aliis signis exposuit plenissime, dicens: quando cerebrum [-brus cod.]intumescit de inflammatione, dolores habe<n>t nimios totius capitis, maxime autem, sicum [com cod.] inflammatione sit; consistunt in temporibus, et obtunsas habe<n>t auresad audiendum et uena<e> extenduntur [stenduntur cod.] et pulsant cum febre. Interdumet rigores habent, et dolores nullo modo minuuntur, sed stant infixi aut certe augmentan-tur, et uociferant et gemunt a dolore nimio, et ex<s>urgens de lecto mox iterum festinatad lectum, reuertitur cadens.

Omissis iis quae sequuntur et tam ex Oribasio Graeco pendent quam ex fonte ig-noto (cui debentur quae supra exscripsi), uideamus curas in fine huius capitis posi-tas:

Orib. lat. Aa p. 219,2 Mol.Radis ergo caput et cataplasma de pane aut de farina cum aqua et oleo cocta inponis aut delini semine similiter factum et non satis calida adponis. Urgente igitur malo sine <uoce>37

efficitur et catoc<h>us et suffocatio, acrioribus est fumentandus et cucurbitae inponen-dae [cocurbitas inponendas cod.] sunt, sicut in synanc<h>e[s] consueti sumus ponere; unaenim haec et illa causa est, sed loco differ[i]t, quod38 enim ad fauces opus est fieri. Nam inhac passione aliqui mox in principio [primo trad., correxi] uentrem soluerunt, quod nos iamin declinatione[m] fieri iubemus, et maxime simplici [-ce cod.] dato medicamine quod uomi-cam faciat. Optimum autem est39 et urinam prouocare in initio et postea, sed non sint acriadiuretica; sorbitiones [sorui- cod.] autem ptysanae sucos et †athineu†40 quam plurim<a>e.Quo<d> si inflammatio in pus fuerit uersa [bersus cod.] et cito per aurem erumpit, fuso ig-itur pure lauanda est auris uino dulci [-ce cod.], aut de lacte cum lycio et oleo uetere lauabis[lababis cod.], et fumentabis caput molli fumentatione et odoramentis suauibus [suabi- cod.]reficis ut cito purgetur cerebrum [-brus cod.]. Vitandus est sol, uentus, ignis, fumus, acri

34 Locos Hippocraticos amicissimo officio praebuit Paulus Potter (siue Figulus) Londinensis apudCanadienses.

35 De hominibus post tres uel septem dies saluos tacetHippocrates, ut nunc legitur.36 nominatiuus absolutus.37 ut et mutus efficitur Par. lat. 9332 (secundum Mol.). Cf. Cael. Aur. cel. 2,10,61 p. 168,5 ... fiant

catochae uehementes, ut etiam sine uoce capiantur aegrotantes.38 id est synanche?39 om. Mol.40 anethinae?

DE AVXILIO LIBRORVM LATINORVM 41

odores et his similia, et in requie habere, molles utere cibos et secundus habendus estuenter. In his ergo haec est curatio.

VI.

Hactenus fragmenta congessimus in libris Synopseos Oribasii tradita, nunc uelunum proponam ex Euporiston libro quarto, ubi uersio quae dicitur recentior incapite de ictero (4,99) nomen Rufi (Ephesii, ut putandum est) habet:

Orib. lat. La p. 611,5 Mol.41

Rufus uero ad ictericos hoc modo dabat catharticum: scammonia cum aloe et colo-cynthida42 et camellea permixta dabat et sic citius amputabat facilius passionem.

Mirum est haec uerba in editione operum omnium Rufi a Darembergio et Ruel-lio curata desiderari, neque leguntur in libro Rufi de ictero Arabice et Germaniceedito ab Manfredo Ullmann Tubingensi. Traduntur autem, omisso nomine auc-toris, a Paulo Nicaeo:

Paul. Nic. 62 l. 18 Ieraci Biokai; çkammwniva de; met∆ ajlovhç kai; kolokuvnqhç kai; hJ camelaiva.

Ultimum ne uerborum congerie mea nimium lassemini, adiungam exemplumquod libro ultimo Synopseos Oribasii Latini additum inuenimus iterumque Rufumauctorem introducit:

Orib. lat. La p. 398,39 Mol.Rufi auctoris [-res cod.]. Conficis sic: axungia uetus reliquata calicem unum, laricem cal-icem unum, butyrum calicem unum; haec omnia misces ad ignem, in unum factumunguentum uteris.

Haec compositio spectat ad podagram, uitium quo maxime ii uexantur, qui gulaeillecebris persuasi carne nimia uinoque utuntur. Rufi liber de hac re scriptusquamquam Latine uersus exstet uno tantum codice seruatus, hoc unguentum frus-tra quaesiui.

41 Codicem hic non inspexi. 42 Cf. Esc. 34,15 Manz.

KLAUS-DIETRICH FISCHER42

Amministrazione e abbonamentiFabrizio Serra editore, Pisa · Roma

Casella postale n. �, Succursale n. 8 · i 56�23 PisaTel. +39 050 542332 · Fax +39 050 574888fse@libraweb.net · www.libraweb.net

Uffici di Pisa: Via Santa Bibbiana 28 · i 56�27 PisaUffici di Roma: Via Carlo Emanuele I 48 · i 00�85 Roma

*

Autorizzazione del Tribunale di Pisa n. 42 del 2� dicembre 2007.Direttore responsabile: Fabrizio Serra.

*

Sono rigorosamente vietati la riproduzione, la traduzione, l’adattamento, anche parziale oper estratti, per qualsiasi uso e con qualsiasi mezzo effettuati, compresi la copia fotostatica,il microfilm, la memorizzazione elettronica, ecc., senza preventiva autorizzazione scritta

della Fabrizio Serra editore®, Pisa · Roma.Ogni abuso verrà perseguito a norma di legge.

All forms of reproduction, translation, adaptation, whether partial or for offprints, for anyuse whatsoever and carried out by any means whatsoever, including photostatic copies,microfilms, recording, electronic memorization or any other informations storage system,

etc., are strictly forbidden, unless prior permission is obtained in writingfrom the Fabrizio Serra editore.

Any breach of the law will be dealt with according to the legislation in force.

Proprietà riservata · All rights reserved© Copyright 2009 by Fabrizio Serra editore®, Pisa · Roma.

Stampato in Italia · Printed in Italy

*

issn �973-5049issn elettronico �974-4870

isbn 978-88-6227-�38-7

PrefazioneNicoletta Palmieri, L’Ippocrate latino tardoantico: qualche esempio di bilingui-

smo imperfettoKlaus-Dietrich Fischer, De auxilio librorum latinorum in memoria scriptorum

graecorum de medicina adhibendoFranco Giorgianni, Tradizione e selezione del corpus hippocraticum nel de cor-

poris humani fabrica di TeofiloOliver Overwien, Die Bedeutung der orientalischen Tradition für die antike Über-

lieferung des hippokratischen EidesPeter E. Pormann, Al-Kaskar¤ (10th cent.) and the quotations of classical authors.

A philological studyStefania Fortuna e Anna Maria Urso, Burgundio da Pisa traduttore di Galeno:

nuovi contributi e prospettive. Con un’appendice di Paola AnneseAnna Maria Ieraci Bio, Galeno e lo ps. Alessandro di Afrodisia in due lyseis di

Giovanni ArgiropuloChristina Savino, Dare ordine a Galeno. L’edizione di Giovanni Battista Rasario,

(1562-1563)Ivan Garofalo, Il falso commento di Galeno al de humoribus e un saggio di edi-zione del vero

Amneris Roselli, Testi medici greci. Tradizione indiretta e pratiche editoriali

Indice dei manoscritti citati

SOMMARIO

9

11

27

43

79

105

139

177

187

201219

235