I Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassiUlisse, infatti, per maria decem annos...

11
19 UNITà 1 I, II, III declinazione Aggettivi di I e II classe Indicativo e infinito del verbo sum Indicativo, imperativo e infinito delle quattro coniugazioni regolari attive 1. Lupus et agnus [versione guidata] Lupus (3b) et agnus (3b) forte ad fluvium venerant (8). Lupus optabat agnum occidere (17c) et edere (17c), sed causam quoque iurgii (3b) invenire (17d) volebat. Quare agno dixit (7): «Tu facis turbulentam aquam»; sed agnus, qui [1] inferius [2] erat, respondit (7): «Verum non est: aqua decurrit a te [3] ad partem (3c) meam». Lupus tunc: «Sex mensibus (3c) ante [4] maledixisti (7) mihi [5] »; sed agnus laniger denuo respondit: «Sum pauper agnellus (3b) duorum men sium (3c): ubi eram sex mensibus ante?». Denique lupus propter avidam famem (3c) aliud [6] mendacium (3b) dixit (7): «Pater tuus sex mensibus ante maledixit mihi». Itaque agnum corripuit (7) necavitque (7) iniusta nece (3c). (da Fedro, con semplif.) [1] qui: «il quale». [2] inferius: «più giù». [3] a te: «da te». [4] Sex mensibus ante: «sei mesi fa» [5] maledixisti mihi: «parlasti male di me». [6] aliud: «altra». 2. Saturno Multi erant dei antiqui, sicut est in fabulis [1] . Pater omnium deorum fuit Uranus, qui [2] uxorem habuit terram et genuit Saturnum. Hic [3] patrem spoliavit regno; sed etiam Iuppiter filius eum pepulit [4] ; quare venit in Latium, ubi Ianus rex I Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassi [1] sicut est in fabulis: «secondo la leggenda». [2] qui: «il quale». [3] Hic: «costui». [4] eum pepulit: «cacciò lui».

Transcript of I Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassiUlisse, infatti, per maria decem annos...

19

Unità 1• I,II,IIIdeclinazione• AggettividiIeIIclasse• Indicativoeinfinitodelverbosum• Indicativo,imperativoeinfinitodellequattroconiugazioniregolariattive

1. Lupus et agnus[versione guidata]

Lupus (3b) et agnus (3b) forte ad fluvium venerant (8). Lupus optabat agnum occidere (17c) et edere (17c), sed causam quoque iurgii (3b) invenire (17d) volebat. Quare agno dixit (7): «Tu facis turbulentam aquam»; sed agnus, qui[1] inferius[2] erat, respondit (7): «Verum non est: aqua decurrit a te[3] ad partem (3c) meam». Lupus tunc: «Sex mensibus (3c) ante[4] maledixisti (7) mihi[5]»; sed agnus la niger denuo respondit: «Sum pauper agnellus (3b) duorum men­sium (3c): ubi eram sex mensibus ante?». Denique lupus propter avidam famem (3c) aliud[6] mendacium (3b) dixit (7): «Pater tuus sex men sibus ante maledixit mihi». Itaque agnum corripuit (7) necavitque (7) iniusta nece (3c).

(da Fedro, con semplif.)[1] qui: «il quale».[2] inferius: «più giù».[3] a te: «da te».[4] Sex mensibus ante: «sei mesi fa»[5] maledixisti mihi: «parlasti male di me».[6] aliud: «altra».

2. SaturnoMulti erant dei antiqui, sicut est in fabulis[1]. Pater omnium deorum fuit Uranus, qui[2] uxorem habuit terram et genuit Saturnum. Hic[3] patrem spoliavit regno; sed etiam Iuppiter filius eum pepulit[4]; quare venit in Latium, ubi Ianus rex

I Parte primaTemi elementari dimorfologia e sintassi

[1] sicut est in fabulis: «secondo la leggenda».[2] qui: «il quale».[3] Hic: «costui».[4] eum pepulit: «cacciò lui».

20

Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassi

eum[5] benigne excepit[6] et in societatem regni vocavit. Ibi cum Saturno aurea aetas floruit. Nam homines omnia habebant sine sacrificiis: terra sponte fruges ferebat; aqua veniebat ad hominem sitientem, fructus hominem esu rientem satiabant, omnes pares atque omnia communia erant.

3. Magnus Ulixes[versione guidata]

Ulixes, magnus Graecus heros, per decem annos (3b) bellum contra Troianos fecit (7); postea temptavit (7) in patriam remeare (17a), ubi patrem (3c) senem (3c), mulierem (3c) iuvenem, filium infantem (3c) reli­querat[1] (8). Sed Neptunus, maris deus, reditum Ulixis difficilem fecit (7), quod is[2] Poliphemum filium eius[3] occaecaverat (8). Tum Ulixes per maria decem annos erravit gentesque varias cognovit[4]. Circe maga volebat Ulixem tenere (17b) in terra sua (66); Calipso nympha per septem annos (79) Ulixem amavit (7) atque apud se[5] tenuit (7); Nausicaa, tenera dulcisque regis Alcinoi filia (3a), volebat Ulixi (3c) nubere (17c). Sed strenuus Graecus heros omnia impe dimenta (3b) superavit (7), etiam Sirenum insidias (3a), quae[6] homines (3c) fascinabant (5a), alliciebant atque

occidebant (5c) Itaque post viginti annos in patriam Ulixes remeavit (7) et cum suis vixit (7).

[1] reliquerat: da relinquo.[2] is: «egli».[3] eius: «di lui».[4] cognovit: perf. di cognosco.[5] apud se: «presso di sé».[6] quae: «le quali».

4. RomaanticaRoma caput mundi antiqui fuit. Omnes gentes vincebat, multas urbes regionesque subigebat, Carthaginem quoque, Graeciam quoque. Contra Carthaginem tria[1] bella pugnavit, multa et gravia proelia commisit. Non omnia proelia Roma vicit, sed omnia bella. Graecia, clara regio, provincia Romana fuit, sed litteris et artibus per plura[2] saecula Romam su peravit: postea Romae[3]

Falsi amiciError ed errareNel suo primo significato, error, oris, così come il verbo errare, indica “lo spostarsi da un luogo all’altro”, “il va-gare”. Ulisse, infatti, per maria decem annos erravit. Quando questo “vaga-re” allontana dalla verità, il termine latino assume anche i significati di “dubbio”, “incertezza”, e quello cor-rispondente all’italiano “errore”. Er-ror, inoltre, può avere anche senso attivo e indicare ciò che provoca l’er-rore, cioè “la frode”, “l’inganno”.

[5] eum: «lo», «lui».[6] excepit: perfetto di excipio.

[1] tria: neutro di tres.[2] plura: «parecchi».[3] Romae: stato in luogo (genit. locativo).

21

Unità 1

quoque litterae artesque floruerunt. Multi poetae operibus Urbem honoraverunt: Cicero enim splen didas orationes scripsit, Caesar de bello Gallico atque de bello civili[4] decem libros composuit, Vergilius fuit auctor Aeneidos, Horatius clarorum carminum, Ovidius operum amatoriarum, Livius magnus rerum scriptor.

il lessico… Sostantivi di I e II declinazione ad alta frequenzaNelle tabelle seguenti sono riportati sostantivi di prima e seconda declinazione utilizzati molto frequentemente. Con l’aiuto del vocabolario completa con i significati mancanti. Cerca poi di imparare a memoria più termini che puoi: ti servirà molto.

Prima declinazioneamica, ae, f. amica pecunia, ae, f.ara, ae, f. altare pirata, ae, m. piratacasa, ae, f. casupola, capanna poena, ae, f. pena, punizionecausa, ae, f. causa prudentia, ae, f. prudenzacopia, ae, f. puella, ae, f. ragazza, fanciulladomĭna, ae, f. signora, padrona pugna, ae, f. battagliafama, ae, f. notizia, fama sententia, ae, f. parere, giudiziofilia, ae, f. figlia serva, ae, f. servafortūna, ae, f. Sicilia, ae, f. Siciliaianua, ae, f. transfŭga, ae, m.iniuria, ae, f. offesa, torto turba, ae, f.insŭla, ae, f. isola via, ae, f. via, stradaira, ae, f. ira victoria, ae, f. vittoriamagistra, ae, f. maestra, insegnante vilĭca, ae, f. fattoressamemoria, ae, f. ricordo viŏla, ae, f. violanatura, ae, f. indole, natura vita, ae, f. vita

Seconda declinazioneager, agri, m. legatus, i, m. delegato, ambasciatoreanimus, i, m. animo malum, i, n. maleannus, i, m. anno modus, i, m. modo, misuraaurum, i, n. oro mundus, i, m. universo

[4] de bello Gallico … civili: complementi di argomento.

22

Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassi

Seconda declinazioneauxilium, ii, n. aiuto natus, i, m. figliobellum, i, n. guerra populus, i, m. popolobeneficium, ii, n. beneficio proelium, ii, n.bonum, i, n. bene puer, pueri, m. ragazzo, bambino, servocaelum, i, n. cielo regnum, i, n. regnoconsilium, ii, n. parere, decisione saxum, i, n. rocciafatum, i, n. signum, i, n.ferrum, i, n. ferro spatium, ii, n. spazioimperium, ii, n. comando telum, i, n. lanciaingenium, ii, n. verbum, i, n.locus, i, m. luogo, paese, brano vitium, ii, n. vizio

5. Mortediunfanciullobugiardo [versione guidata]

Puer (3b) quidam[1] sedulos (3b) agricolas (3a) saepe fallebat (5c) dicens[2]: «Accurrite, accurrite (14c): lupus supervenit!». Agricolae omnibus armis strumentisque (3b) accurrebant ut lupum occiderent[3] puerumque servarent[4]; sed frustra: puer enim grave mendacium (3b) dixerat (8) neque lupum viderat (8). Olim lupus famelicus de mon tibus (3c) descendit et puerum terruit (7): sed agricolae dicebant: «Puer rursus nos[5] fallit», nec puero subveniebant. Quare lupus infelicem puerum arripuit (7) necavitque (7).

[1] quidam: «un certo».[2] dicens: partic. presente: traduci col gerundio.[3] ut… occiderent: «affinché uccidessero…».[4] puerumque servarent: «e salvassero…».[5] nos: «ci».

6. De caeli mira pulchritudine[versione guidata]

Mirabilia sunt opera (3c) Dei in caelo; nam caelum multis et splendidis luminibus (3c) est ornatum. Multa et varia sunt genera (3c) siderum (3c). Apud maiores nostros stellae erant omina futuri tem poris (3c) et sacerdotes sidera (3c) investigabant (5a) et interrogabant (5a). Ho mines numquam omnia sidera in caelo vident (4b), quia multa sunt ultra vires oculorum (3b) nostrorum et quia omnia simul nullo tempore (3c) anni hominibus (3c) apparent (4b); nam alia terrarum incolas delectant acri hieme (3c), alia[1] miti

[1] alia... alia...: «alcune... altre...».

Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassi

23

Unità 1

vere (3c), alia dulci autumno (3b), alia aestosa aestate (3c). Vere[2] mirabilem dicere (17c) debemus pul chritudinem caeli!

7. IrediRomaSub Romuli imperio populus Romanus erat exiguus neque feminae erant. Tum Romulus populum Sabinum cum feminis ad ludorum spectacula invitavit. Repente Romani rapuerunt[1] feminas Sabinas; at Sabini bellum Romanis indixerunt[2]. Deinde bellum cessavit et magna concordia fuit inter Romanos et Sabinos. Romulus regnavit diu; post Romulum Numa, vir sanctus et probus. Numa magna templa aedificavit. Post Numam regnum obtinuit Tullus Hostilius. Tullus imperium ampliavit. Post Tullum regnavit Ancus Marcius. Ancus contra Latinos di micavit. Post Ancum regnavit Priscus Tarquinius. Tarquinius aedificavit Circum. Post Tarquinium regnum habuit Servius Tullius; post Servium, Tarquinius Superbus.

(Riduz. da eutropio)[1] rapuerunt: «rapirono».[2] indixerunt: «dichiararono».

il lessico… Agna, agnus, alumna, alumnus…Moltissimi nomi comuni di persona o di animale che al femminile appartengono alla prima declinazione hanno il loro corrispondente maschile nella seconda. Da ciò ha origine la mag-gior parte dei nomi mobili italiani. Di seguito sono riportati quelli a più alta frequenza. Completa la tabella dei sostantivi maschili.

Nomi di prima declinazione Nomi di seconda declinazioneagna, ae, f. agnella agnus, i, m. agnelloalumna, ae, f. alunna alumnus, i, m. alunnoamica, ae, f. amica amicus, i, m. amicoavia, ae, f. nonna avus, i, m. nonnocaptiva, ae, f. prigioniera captivus, i, m. prigionierodea, ae, f. dea diodiscipula, ae, f. alunna alunnodomĭna, ae, f. padrona padroneequa, ae, f. cavalla cavallofilĭa, ae, f. figlia figlio

[2] Vere: avverbio.

24

Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassi

Nomi di prima declinazione Nomi di seconda declinazionelupa, ae, f. lupa lupomagistra, ae, f. maestra maestroserva, ae, f. serva servovilĭca, ae, f. fattoressa fattore

8. De Nilo Aegyptoque[versione guidata]

Nilus per Africae deserta (3b) fluit. Primum limpidas aquas (3a) ve hit, deinde rubras arenas (3a) accipit (4c), mox multas quoque herbas volvit (4c). Ita, Nili aquae, non semper caeruleae, sed variae sunt. Fluvius extra ripas ruit totumque campum diu operit (4c). Tum agricolarum vici (3b) super aquas, velut insulae, emergunt (4c). Nili aquae agris (3b) fecundum limum quotannis apportant. Ubi fluvius decre scebat (5c), antiquae Aegypti incolae terram non arabant, sed frumentum (3b) serebant. Paulo post metebant. Itaque Aegyptii Nilum sicut deum colebant[1]. Herodotus, Graecus scriptor (3c), iure scribebat: «Aegyptus Nili donum (3b) est».

[1] sicut… colebant: sicut deum colere: «venerare come un dio».

9. De cane avidoCanis, dum gerit carnem per flumen, videt in aquarum speculo imaginem suam. «En, inquit, canis alter magnam par tem carnis habet; ego autem parvam». Tum, magna aviditate, carnem emittit et alteram petit. Sed, magno cum dolore, amittit suam et alteram et sero[1] suam stultitiam deplorat.

[1] sero: avv. «troppo tardi».

10.TeseoeAriannaMemoria Thesei, Aegei filii, numquam ex memoria minuitur. Olim enim Atticam innumera monstra infestabant et piratae eam vexabant[1]. Praeterea Athenarum incolae, iuxta imperium tyranni Cretae, quotannis septem[2] pueros totidemque puellas in insulam praedam[3] Minotauro mittere debebant. Theseus autem, Atticae regis[4] filius, primum patriam a monstris liberavit tutamque a piratarum insidiis reddidit[5]; deinde etiam Minotaurum necare statuit. Minotaurus

[1] eam vexabant: «la...».[2] septem: «sette».[3] praedam: complemento predicativo dell’oggetto.[4] regis: «del re».[5] tutamque... reddidit: «e la rese...».

Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassi

25

Unità 1

monstrum saevum atque horrendum erat et vitam degebat in Labyrintho, aedificio implicatis maeandris. Theseo autem validum auxilium praebuit Ariadna, tyranni filia. Theseus igitur magna cum audacia in Labyrinthum intravit, monstrum petivit atque interfecit; postea, fili Ariadnae auxilio, per Labyrinthi maeandros remeavit incolumisque cum pueris puellisque fuit.

il lessico… Sostantivi femminili in -itas, -itatisAl primo gruppo della terza declinazione appartengono molti sostantivi femminili deag-gettivali (derivati da aggettivi) che si formano aggiungendo il suffisso -itas, -itatis al tema di un aggettivo e che indicano la qualità ad esso relativa.Partendo dal significato degli aggettivi elencati di seguito, cerca di dedurre quello del cor-rispondente nome deaggettivale, poi controlla sul vocabolario l’esattezza della tua ipotesi e riporta il significato nell’ultima colonna.

Aggettivo Significato Nome deaggettivale Significatoaequus, a, um giusto aequĭtas, atis, f.antiquus, a, um antico antiquĭtas, atis, f.avidus, a, um avido avidĭtas, atis, f.bonus, a, um buono bonĭtas, atis, f.cupĭdus, a, um desideroso cupidĭtas, atis, f.dignus, a, um degno dignĭtas, atis, f.iniquus, a, um ingiusto iniquĭtas, atis, f.liber, era, erum libero libertas, atis, f.lucidus, a, um luminoso lucidĭtas, atis, f.severus, a, um severo severĭtas, atis, f.socius, a, um socio societas, atis, f.verus, a, um vero verĭtas, atis, f.

I nomi italiani terminanti in -tà sono spesso termini dotti che mantengono un aspetto mol-to simile a quello del modello latino da cui provengono.

11.UnatristesorteOrpheus, poeta clarus lyrae sono etiam saxa et beluas commovebat. Nupta Eurydice[1], venusta nympha, cum Orpheo vitam beate agebat. Olim autem

[1] Eurydice: «Euridice», nominativo.

26

Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassi

coluber inter herbam occultus nympham necavit. Tum maestus Orpheus Inferorum reginam commovere atque sic nuptam ad vivos reducere temptavit. Ad Inferos descendit, ad Proserpinae solium accessit et lyra suaviter cecidit. Mortuorum umbrae undique accurrerunt; horrida monstra tacuerunt, cessaverunt damnatorum supplicia. Tandem Orpheus etiam Proserpinae animum commovit et Inferorum regina poetae vota exaudivit: «Eurydice libera est et ad vivos remeabit», dixit, «sed in via nuptam conspicere non debebis». Orpheus magno cum gaudio nuptam praecedere properavit; postea autem, quoniam dilectam vehementer videre cupiebat, incaute oculos vertit et retro respexit. Statim Inferorum regina feminam revocavit; Orpheus misere flevit atque ploravit, sed frustra: nam Eurydice ad Inferos rursus remeavit, ubi in perpetuum manebit.

12.IlcavalloeilcervoBeluae in liberis campis vi vunt et aquam limpidam rivorum bibunt. Sed equus superbus incedit, iubam quassat et clamat: ego dominus agrorum sum; mea est silva, meae sunt herbae, mea est aqua rivi. Beluae murmurant, sed postea imperio equi subiciunt. Cervus invidus observat copiosa pabula equi et pugnat adversus superbam bestiam. Post asperas pugnas equus petit auxilium viri et cum domino in tergo facile cervum vincit. Ita equus iniuriam cervi vindicat, sed nunc habet dominum in tergo, habet frenum et iugum in collo.

il lessico… Aggettivi di I e II classeDi seguito troverai un elenco di aggettivi della prima classe di uso molto frequente. Sosti-tuisci la desinenza con quella del nominativo singolare maschile e, con l’aiuto del vocabo-lario, riempi la tabella. Quindi cerca di memorizzare il significato di ciascun aggettivo.

Aggettivo Tema Voce registrata nel vocabolario Significatoantiquis antiqu- antiquus, a, um anticogratam grat-magnasopulentaeparvarumbonaepaucaferisfrugiferisasperas

27

Unità 1

Aggettivo Tema Voce registrata nel vocabolario Significatomiserarummeasnotampretiosasfrondosisnoxiismultarumorridasfessaeprovidarumproximampiisamplarumlongisnimiam

Ora leggi con attenzione le seguenti tabelle, relative ad aggettivi della II classe: apparten-gono ad essa aggettivi a due uscite formati aggiungendo il suffisso -il- a un tema verbale (aggettivi deverbali) o a un tema nominale (aggettivi denominali)

Verbo Aggettivo deverbale Nome Aggettivo denominaleago fare agilis, e agile gens, gentis stirpe gentilis, e della famigliadoceo istruire docilis, e docile hostis, is nemico hostilis, e ostilefacio fare facilis, e facile humus, i terriccio humilis, e umilehabeo avere habilis, e abile puer, pueri ragazzo puerilis, e puerilenubo maritarsi nubilis, e nubile senex, senis anziano senilis, e senileutor uso utilis, e utile servus, i schiavo servilis, e servileutor uso inutilis, e inutile vir, viri signore virilis, e virile

28

Parte prima Temi elementari di morfologia e sintassi

Dall’italiano al latino…

13.LeroseII giardino[1] di Giulia è pieno di rose e di viole profumate[2]. Perciò la fanciulla porta molte rose alla maestra. Ella[3] ringrazia Giulia, alunna cara e diligente; poi narra un’amena favola intorno alle rose (57) e dice: «Ascoltate (14d), o alunne: nei tempi antichi le fanciulle adornavano con le rose (71) le sta tue delle dee”. Le rose adornano ed hanno sempre adornato (7) gli altari e sono gradite al poeta.

[1] giardino: «hortus».[2] di rose … profumate: ablativo.[3] Ella: «ea».

14.AteneeRomaLa fama della Grecia, terra dei poeti (3a), è grande. Anche la grande audacia degli aurighi (3a) della penisola della Grecia era nota in Italia (66). Atene fu maestra di dottrina e di giustizia; Atene era la gloria della Grecia. Ma Roma era padrona della Grecia, patria delle Muse e della storia. O Italia, non eri provincia, ma padrona di province a causa (58) delle vittorie di Roma. Infatti in Africa (66) e in Asia (66) Roma creò molte colonie.

15.GlideieledeeLe antiche famiglie veneravano (5a) gli dèi celesti. Sugli altari (66) delle dee c’era sempre abbondanza di vittime. Anche i navi ganti (3a) davano vittime e corone agli dèi e alle dee. Tutti vene ravano Diana e Minerva. Diana era la dea delle fiere e delle selve; sull’ara (66) della dea Diana c’erano le colombe dell’agricoltore; le fanciulle ornavano la statua della dea con rose e viole (71). Minerva era la dea della sapienza, delle scuole, dei poeti e delle battaglie. Il padre di famiglia con i figli (61) e con le figlie consacrava l’altare a Minerva.

16.LaprimaveraLa primavera è la giovinezza dell’anno. Essa conduce gli agricoltori al lavoro e ral-legra i cuori dei fanciulli. Come 1’autunno spoglia gli alberi delle fronde[1], così i fiori sono l’immagine della primavera; gli alberi fioriti dilettano gli occhi di tutti gli uomini e i passeri, che[2] pur non temono i freddi dell’inverno, allegramente cantano in primavera. Inoltre la luna e le stelle mostrano chiaramente il percorso notturno ai viaggiatori. L’arrivo della primavera apporta nuovi desideri al nostro animo.

[1] delle fronde: traduci in ablativo.[2] che: «qui».

29

Unità 1

17.IlserviziopostalepressoiRomaniI Romani antichi scrivevano (5c) lettere[1] su tavolette (66) cerate e (le) dava-no al corriere[2], il quale[3] aveva un cavallo. Così portava la posta[4] agli amici (67), ai parenti, ai cari. I Romani scrivevano con lo stilo (71) sulla cera (66) e con lo stilo cancellavano lo scritto[5] e poi scrivevano di nuovo. Cambiavano la tavoletta quando[6] era sporca. Cicerone con i corrieri (71) mandava lettere ai familiari (67) ed agli amici e riceveva lettere dai familiari (55) e dagli amici. (Vi) erano anche i corrieri statali, i quali[7] portavano molte lettere nelle stazioni[8] (67), dove uomini e servi aspettavano.

[1] lettere: «epistula, -ae».[2] corriere: «tabellarius, -ii».[3] il quale: «qui».[4] la posta: «lit terae, -arum».[5] lo scritto: «scriptum, -i».[6] quando: «cum».[7] i quali: «qui».[8] stazioni: «statio, -onis».