DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI...

65
DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia 35,98 Aequalis eius fuit Aristides Thebanus.is omnium primus animum pinxit et sensus hominis expressit, quae vocant Graeci hv qh item perturbationes, durior paulo in coloribus. huius opera --- oppido capto ad matris morientis ex volnere mammam adrepens infans, intellegiturque sentire mater et timere, ne emortuo e lacte sanguinem lambat. quam tabulam Alexander Magnus transtulerat Pellam in patriam suam. Rhetorica ad Herennium, 4, cap. 39, par. 51 Descriptio nominatur, quae rerum consequentium continet perspicuam et dilucidam cum grauitate expositionem, hoc modo : 'quodsi istum, iudices, uestris sententiis liberaueritis, statim, sicut e cauea leo emissus aut aliqua taeterrima belua soluta ex catenis, uolitabit et uagabitur in foro, acuens dentes in unius cuiusque fortunas, in omnes amicos atque inimicos, notos atque ignotos incurs<it>ans, aliorum famam depeculans, <al>iorum caput obpugnans, aliorum domum et omnem familiam perfri<n>gens, <rem publicam> funditus labefactans. Quare, iudices, eicite eum de ciuitate, liberate omnes formidine ; uobis denique ipsis consulite. Nam si istum inpunitum dimiseritis, in uosmet ipsos, mihi credite, feram et truculentam bestiam, iudices, inmiseritis'. Item: 'nam si de hoc, iudices, grauem sententiam tuleritis, uno iudicio simul multos iugulaueritis : grandis natu parens, cuius spes senectutis omnis in huius adulescentia posita est, quare uelit in uita manere, non habebit ; fili parui, priuati patris auxilio, ludibrio et despectui paternis inimicis erunt obpositi ; tota domus huius indigna concidet calamitate. At inimici, statim sanguinulentam palmam crudelissima uictoria potiti, insultabunt in horum miserias. Et superbi a re simul et uerbis inueniuntur'. Item: 'nam neminem uestrum fugit, Quirites, urbe capta quae miseriae consequi soleant : arma qui contra tulerunt, statim crudelissime trucidantur ; ceteri, qui possunt per aetatem <et> ueires laborem ferre, rapiuntur in seruitutem, qui non possunt, uita priuantur ; uno denique atque eodem tempore domus hostili flagrabit incendio, et quos natura aut uoluntas necessitudine <et> beniuolentia coniuncxit, distrahuntur ; liberi partim e gremiis diripiuntur parentum, par<tim> in sinum iugulantur, partim ante pedes constuprantur. Nemo, iudices, est, qui possit satis rem consequi uerbis nec efferre oratione magnitudinem calamitatis'. Hoce genere exornationis uel indignatio uel misericordia potest commoueri, cum res consequentes conprehensae uniuersae perspicua breuiter exprimuntur oratione. M. Fabius Quintilianus - Institutio oratoria, 8, 3 62 magna virtus res, de quibus loquimur, clare atque, ut cerni videantur, enuntiare. non enim satis efficit neque, ut debet, plene dominatur oratio, si usque ad aures valet, atque ea sibi iudex, de quibus cognoscit, narrari credit, non exprimi et oculis mentis ostendi. 63 sed quoniam pluribus modis accipi solet, non equidem in omnis eam particulas secabo, quarum ambitiose a quibusdam numerus augetur, sed maxime necessarias attingam. est igitur unum genus, quo tota rerum imago quodam modo verbis depingitur: “constitit in digitos extemplo arrectus uterque” [Verg. Aen. V,426] et cetera, quae nobis illam pugilum congredientium faciem ita ostendunt, ut non clarior futura fuerit spectantibus. 64 plurimum in hoc genere sicut ceteris eminet Cicero.an quisquam tam procul a concipiendis imaginibus rerum abest, ut non, cum illa in Verrem legit: 'stetit soleatus praetor populi Romani cum pallio purpureo

Transcript of DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI...

Page 1: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

DISPENSA DI LETTERATURA LATINA

A.A. 2010-2011

Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia 35,98 Aequalis eius fuit Aristides Thebanus.is omnium primus animum pinxit et sensus hominis expressit, quae vocant Graeci hvqh item perturbationes, durior paulo in coloribus. huius opera --- oppido capto ad matris morientis ex volnere mammam adrepens infans, intellegiturque sentire mater et timere, ne emortuo e lacte sanguinem lambat. quam tabulam Alexander Magnus transtulerat Pellam in patriam suam. Rhetorica ad Herennium, 4, cap. 39, par. 51 Descriptio nominatur, quae rerum consequentium continet perspicuam et dilucidam cum grauitate expositionem, hoc modo : 'quodsi istum, iudices, uestris sententiis liberaueritis, statim, sicut e cauea leo emissus aut aliqua taeterrima belua soluta ex catenis, uolitabit et uagabitur in foro, acuens dentes in unius cuiusque fortunas, in omnes amicos atque inimicos, notos atque ignotos incurs<it>ans, aliorum famam depeculans, <al>iorum caput obpugnans, aliorum domum et omnem familiam perfri<n>gens, <rem publicam> funditus labefactans. Quare, iudices, eicite eum de ciuitate, liberate omnes formidine ; uobis denique ipsis consulite. Nam si istum inpunitum dimiseritis, in uosmet ipsos, mihi credite, feram et truculentam bestiam, iudices, inmiseritis'. Item: 'nam si de hoc, iudices, grauem sententiam tuleritis, uno iudicio simul multos iugulaueritis : grandis natu parens, cuius spes senectutis omnis in huius adulescentia posita est, quare uelit in uita manere, non habebit ; fili parui, priuati patris auxilio, ludibrio et despectui paternis inimicis erunt obpositi ; tota domus huius indigna concidet calamitate. At inimici, statim sanguinulentam palmam crudelissima uictoria potiti, insultabunt in horum miserias. Et superbi a re simul et uerbis inueniuntur'. Item: 'nam neminem uestrum fugit, Quirites, urbe capta quae miseriae consequi soleant : arma qui contra tulerunt, statim crudelissime trucidantur ; ceteri, qui possunt per aetatem <et> ueires laborem ferre, rapiuntur in seruitutem, qui non possunt, uita priuantur ; uno denique atque eodem tempore domus hostili flagrabit incendio, et quos natura aut uoluntas necessitudine <et> beniuolentia coniuncxit, distrahuntur ; liberi partim e gremiis diripiuntur parentum, par<tim> in sinum iugulantur, partim ante pedes constuprantur. Nemo, iudices, est, qui possit satis rem consequi uerbis nec efferre oratione magnitudinem calamitatis'. Hoce genere exornationis uel indignatio uel misericordia potest commoueri, cum res consequentes conprehensae uniuersae perspicua breuiter exprimuntur oratione. M. Fabius Quintilianus - Institutio oratoria, 8, 3 62 magna virtus res, de quibus loquimur, clare atque, ut cerni videantur, enuntiare. non enim satis efficit neque, ut debet, plene dominatur oratio, si usque ad aures valet, atque ea sibi iudex, de quibus cognoscit, narrari credit, non exprimi et oculis mentis ostendi. 63 sed quoniam pluribus modis accipi solet, non equidem in omnis eam particulas secabo, quarum ambitiose a quibusdam numerus augetur, sed maxime necessarias attingam. est igitur unum genus, quo tota rerum imago quodam modo verbis depingitur: “constitit in digitos extemplo arrectus uterque” [Verg. Aen. V,426] et cetera, quae nobis illam pugilum congredientium faciem ita ostendunt, ut non clarior futura fuerit spectantibus. 64 plurimum in hoc genere sicut ceteris eminet Cicero.an quisquam tam procul a concipiendis imaginibus rerum abest, ut non, cum illa in Verrem legit: 'stetit soleatus praetor populi Romani cum pallio purpureo

Page 2: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

tunica que talari muliercula nixus in litore', non solum ipsos intueri videatur et locum et habitum, sed quaedam etiam ex his, quae dicta non sunt, sibi ipse adstruat? 65 ego certe mihi cernere videor et vultum et oculos et deformes utriusque blanditias et eorum, qui aderant, tacitam aversationem ac timidam verecundiam. 66 interim ex pluribus efficitur illa, quam conamur exprimere, facies, ut est apud eundem (namque ad omnium ornandi virtutum exemplum vel unus sufficit) in descriptione convivi luxuriosi: 'videbar videre alios intrantis, alios autem exeuntis, quosdam ex vino vacillantis, quosdam hesterna ex potatione oscitantis. humus erat inmunda, lutulenta vino, coronis languidulis et spinis cooperta piscium.67 ' quid plus videret qui intrasset? sic et urbium captarum crescit miseratio. sine dubio enim qui dicit expugnatam esse civitatem, complectitur omnia, quaecumque talis fortuna recipit, sed in adfectus minus penetrat brevis hic velut nuntius. 68 at si aperias haec, quae verbo uno inclusa erant, apparebunt effusae per domus ac templa flammae et ruentium tectorum fragor et ex diversis clamoribus unus quidam sonus, aliorum fuga incerta, alii extremo complexu suorum cohaerentes et infantium feminarumque ploratus et male usque in illum diem servati fato senes: 69 tum illa profanorum sacrorumque direptio, efferentium praedas repetentiumque discursus et acti ante suum quisque praedonem catenati et conata retinere infantem suum mater et, sicubi maius lucrum est, pugna inter victores. licet enim haec omnia, ut dixi, complectatur 'eversio', minus est tamen totum dicere quam omnia. 70 consequemur autem ut manifesta sint, si fuerint veri similia, et licebit etiam falso adfingere quidquid fieri solet. contingit eadem claritas etiam ex accidentibus: “mihi frigidus horror membra quatit gelidusque coit formidine sanguis” et “trepidae matres pressere ad pectora natos”. Vergilius, Aeneis, II, 469-794 Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus exultat, telis et luce coruscus aena ; 470 qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus, frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat, nunc positis novos exuviis nitidusque iuventa lubrica convolvit sublato pectore terga, arduos ad solem, et linguis micat ore trisulcis. 475 una ingens Periphas et equorum agitator Achillis, armiger Automedon, una omnis Scyria pubes succedunt tecto, et flammas ad culmina iactant. ipse inter primos correpta dura bipenni limina perrumpit postisque a cardine vellit 480 aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit robora et ingentem lato dedit ore fenestram. apparet domus intus et atria longa patescunt, apparent Priami et veterum penetralia regum, armatosque vident stantis in limine primo. 485

TRADUZIONE a cura di Giovanni Cipriani “Ed ecco Pirro: con un salto è già davanti all’ingresso e sfiora la soglia, abbagliante nelle sue armi luccicanti di bronzo”. A vederlo ti sembrerebbe un serpente, che, appena sazio di erbe velenose, tutto gonfio è balzato alla luce, uscendo dal terreno che lo ha coperto durante il freddo inverno. Sembra rinato dopo che si è spogliato delle vecchie squame ed ora, grazie alla sua giovane pelle, è di nuovo lucido. Dritto in faccia al sole, muove a forza di volute il suo viscido corpo: tiene il petto sollevato e fa guizzare dalla bocca la sua lingua trifida. Non è solo: tutt’uno con lui c’è il gigantesco Perifante e Automedonte che gli porta le armi, lo stesso che aveva fatto da auriga ad Achille; insieme a lui tutti i giovani sciri. Eccoli: si sono introdotti in casa e non fanno che lanciare torce infiammate in direzione dei tetti. In mezzo a loro, in prima posizione c’è proprio lui, Pirro, brandisce una scure a due tagli ; si fa strada a colpi di ascia fra le porte che fanno resistenza e poi si dà a svellere i battenti ricoperti di bronzo

Page 3: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

At domus interior gemitu miseroque tumultu miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes femineis ululant; ferit aurea sidera clamor. tum pavidae tectis matres ingentibus errant amplexaeque tenent postes atque oscula figunt. 490 instat vi patria Pyrrhus: nec claustra nec ipsi custodes sufferre valent; labat ariete crebro ianua, et emoti procumbunt cardine postes; fit via vi; rumpunt aditus primos que trucidant immissi Danai et late loca milite complent. 495 non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis exit oppositas que evicit gurgite moles, fertur in arva furens cumulo camposque per omnis cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem caede Neoptolemum geminos que in limine Atridas, 500 vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis. quinquaginta illi thalami, spes ampla nepotum, barbarico postes auro spoliisque superbi procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis. 505 Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. urbis uti captae casum convolsaque vidit

dai cardini; avanza: ha fracassato la trave e ora fa un buco in mezzo alla porta di legno che comunque rimane stabile; riesce quindi ad aprire uno squarcio dall’ampia bocca; quanto basta perché la casa fin nell’interno ora sia visibile; vengono alla luce i lunghi corridoi, vengono alla luce le parti più recondite del palazzo, ora di Priamo, un tempo degli antichi sovrani; sono ora visibili uomini in armi: presidiano la reggia, in piedi sulla soglia, con le armi in pugno. Nell’interno della casa ora al pianto si mescola angoscia e confusione; sono le donne con i loro lamenti a far riecheggiare di ululati quelle ampie stanze. Le loro grida arrivano a colpire addirittura la splendente volta celeste. Ed ecco allora le madri tutte tremanti andare avanti e dietro per quella enorme dimora; eccole aggrapparsi ai battenti e imprimere su di loro baci disperati. Pirro è lì, dritto in piedi, che incombe con tutta quella violenza che era già di suo padre; né la cinta di protezione,né le stesse guardie sono in grado di opporre resistenza; in seguito ai ripetuti colpi di ariete anche la porta vacilla,mentre i cardini, spostati radicalmente, lasciano cadere i battenti. Ecco aprirsi un varco con la forza; i Danai, una volta introdottisi, fanno breccia fra quello che trovano immediatamente all’ingresso e riempiono di soldati, in lungo e in largo, tutti gli spazi. Di gran lunga inferiore è la furia di un fiume in piena, allorché, rotti gli argini, fuoriesce e supera con i suoi gorghi gli alti argini frapposti; quindi dilaga, gonfio per l’accumulo delle onde, fra le coltivazioni e trascina le greggi con tutte le stalle per l’intera distesa dei campi.Con i miei occhi ho visto Neottolemo in preda alla furia omicida, così come ho visto i due Atridi sulla soglia della reggia;ho visto Ecuba, ho visto le sue cento nuore e Priamo, barcollare da un altare all’altro e macchiare del suo sangue, insozzandoli, quei fuochi che lui stesso aveva acceso consacrandoli. E fu allora che in un attimo crollarono quelle cinquanta stanze nuziali con i loro talami: lì era riposta la speranza di una lunga stirpe di discendenti; e insieme ai talami, crollarono quelle porte, fiere fino a quel momento di mostrare l’oro sottratto ai barbari e i trofei dei nemici abbattuti. Qualsiasi zona, dove il fuoco si andava spegnendo, è completamente invasa dai Danai. Forse, tu vorresti sapere quale sia stato il destino finale di Priamo. Appena vide invadere e cadere

Page 4: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

limina tectorum et medium in penetralibus hostem, arma diu senior desueta trementibus aevo circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum 510 cingitur ac densos fertur moriturus in hostis. aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus, incumbens arae atque umbra complexa penates. hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum, 515 praecipites atra ceu tempestate columbae, condensae et divom amplexae simulacra sedebant. ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis ut vidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx, impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit. 520'non tali auxilio nec defensoribus istis tempus eget, non, si ipse meus nunc adforet Hector. huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis, aut moriere simul'. sic ore effata recepit ad sese et sacra longaevom in sede locavit. 525 Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, unus natorum Priami, per tela, per hostis porticibus longis fugit et uacua atria lustrat saucius. illum ardens infesto uulnere Pyrrhus insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. 530ut tandem ante oculos euasit et ora parentum, concidit ac multo uitam cum sanguine fudit. hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur, non tamen abstinuit nec uoci iraeque pepercit: 'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis 535 di, si qua est caelo pietas quae talia curet, persoluant grates dignas et praemia reddant debita, qui nati coram me cernere letum fecisti et patrios foedasti funere uultus. at non ille, satum quo te mentiris, Achilles 540 talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro

la sua città, appena vide sradicate la soglia di casa e il nemico già in mezzo alle parti più remote della reggia, proprio lui, ormai così anziano, si avvolge, di armi ormai da tempo desuete, le spalle -è così vecchio che gli tremano tutte-, indossa quindi il cinturone con la spada, destinata di fatto a non servire, e si porta, pronto a morire, nel più fitto della schiera nemica. In mezzo alla casa, a cielo aperto, si ergeva un altare, fiancheggiato da una pianta di alloro antichissima: essa si protendeva sull’altare e con la sua ombra avvolgeva i penati. Proprio qui Ecuba e le sue figlie -tutto vano- si erano radunate intorno agli altari; sembravano colombe scese rapidamente per l’approssimarsi di una fosca tempesta: si erano sedute lì e tenevano abbracciate le statue degli dèi. Fu lei che quando vide Priamo in persona con addosso quelle armi che sono tipiche dei giovani, lo apostrofò così: «quale tremenda follia ti ha sconvolto la mente, povero marito, spingendoti a cingerti di siffatta armatura? Oppure, rispondimi: ‘Dove pensi di accorrere?’. Una situazione come questa non ha bisogno di un simile aiuto né di simili difensori! No,proprio no! nemmeno se fosse qui ancora vivo il mio Ettore! Quest’altare qui ora ci proteggerà tutti! O altrimenti moriremo insieme nello stesso istante! Ora su, vieni qui definitivamente; nemmeno il tempo di dire queste parole, che lo attirò a sé e mise a sedere quel vegliardo nella zona protetta dagli dèi» Ma ecco in quel momento arrivare Polite, uno dei figli di Priamo. E’ appena sfuggito alla strage di Pirro; è ferito; è scampato fuggendo fra le frecce, fuggendo fra i nemici, percorrendo i lunghi porticati. Ora si guarda intorno: vuoti corridoi da un lato e dall’altro. Pirro però ora gli sta alle calcagna; brucvia dal desiderio di infliggergli una mortale ferita; e lì lì che lo afferra con la mano e gli fa sentire la punta dell’asta; al giovane sembra di aver trovato scampo arrivando davanti agli occhi e ai volti dei genitori; ma è proprio lì che si accascia; fu così che insieme a tanto sangue, perse anche la vita. A questo punto Priamo -eppure era anche lui chiaramente in balia del nemico e vicino a morire-decise comunque di reagire e non trattenne né la voce né l’ira. “Che gli dèi” -esclama- “assolvano completamente e degnamente al loro debito di gratitudine per un simile delitto e per simili imprese! Non è vero forse che in cielo la misercordia divina ha a cuore siffatti gesti? Ebbene, ti contraccambino con i premi promessi! Non mi hai forse permesso di vedere con i miei occhi morire mio figlio qui ora? Non hai forse osato macchiare lo sguardo di un padre con il

Page 5: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.' sic fatus senior telumque imbelle sine ictu coniecit, rauco quod protinus aere repulsum, 545 et summo clipei nequiquam umbone pependit. cui Pyrrhus: 'referes ergo haec et nuntius ibis Pelidae genitori. illi mea tristia facta degeneremque Neoptolemum narrare memento. nunc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem 550 traxit et in multo lapsantem sanguine nati, implicuitque comam laeua, dextraque coruscum extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. haec finis Priami fatorum, hic exitus illum sorte tulit Troiam incensam et prolapsa uidentem 555 Pergama, tot quondam populis terrisque superbum regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus, auulsumque umeris caput et sine nomine corpus. At me tum primum saeuus circumstetit horror. obstipui; subiit cari genitoris imago, 560 ut regem aequaeuum crudeli uulnere uidi uitam exhalantem, subiit deserta Creusa et direpta domus et parui casus Iuli. respicio et quae sit me circum copia lustro. deseruere omnes defessi, et corpora saltu 565 ad terram misere aut ignibus aegra dedere.

sangue di suo figlio morto? Eppure quell’Achille -tu certo menti quando dici che sei stato generato da lui!- da nemico a nemico non si comportò cosi con Priamo! Fu preso da scrupolo: ero ancora un re con tutti i suoi diritti, ero supplice e meritavo fiducia e rispetto. Mi restituì il corpo senza vita di Ettore perché fosse sepolto e mi lasciò tornare sano e salvo al mio regno». Detto questo, smise di parlare. Pur essendo tanto vecchio, scagliò la sua lancia: questa, senza la forza giusta, risultò inoffensiva e non riuscì a penetrare. Immediatamnte il rauco bronzo la respinse ed essa rimase appesa sulla superficie esterna dello scudo. Di rimando Pirro così gli urlò addosso: “Che aspetti ora a riferire queste cose al Pelide, mio padre; sarai il degno messaggero; ricòrdati di dirgli le brutte azioni che ho compiuto e quanto sia degenere il suo Neottolemo. Mi raccomando: ricordati! Per ora, intanto, muori!” Dicendo queste parole lo trascinò tutto tremante proprio davanti agli altari: per terra lì si era sparso il sangue del figlio e su quello lo stesso Priamo rischiava di scivolare. Neottolemo con la mano sinistra gli afferrò i capelli, con la destra sguainò la spada; quindi gliela affondò nel fianco fino all’elsa. Questo il destino di Priamo, questa la sua fine. Uscendo così dalla vita gli toccò in sorte di vedere Troia incendiata, la rocca di Pergamo precipitata; tutto questo toccò proprio a lui, lui che fieramente aveva dominato terre e popoli di Asia. Ora, ridotto solo al tronco del corpo, giace coprendo con la sua alta statura un lembo di spiaggia; la testa gli era stata portata via dalle spalle e ormai il suo è un cadavere senza nome. Fu quella la prima volta in cui un brivido tremendo mi si affiancò e mi avvolse tutto; rimasi paralizzato. Quando vidi il re, coetaneo di mio padre, esalare l’ultimo respiro a causa di una ferità così spietata, ecco affiorare in me l’immagine del mio diletto genitore, ecco affiorare quella di Creusa che io avevo lasciata sola; mi parve di vedere casa mia completamente saccheggiata; mi parve di vedere in pericolo la sorte del mio piccolo Iulo. Mi guardo indietro e cerco di scoprire quanti compagni siano rimasti intorno a me; esausti mi avevano abbandonato tutti: chi con un salto aveva lasciato cadere il suo corpo nel vuoto e chi, disperato, aveva consegnato alle fiamme le sue membra ormai afflitte e sfinite.

Page 6: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

[Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae seruantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem erranti passimque oculos per cuncta ferenti. 570 illa sibi infestos euersa ob Pergama Teucros et Danaum poenam et deserti coniugis iras praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys, abdiderat sese atque aris inuisa sedebat. exarsere ignes animo; subit ira cadentem 575 ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. 'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas aspiciet, partoque ibit regina triumpho? coniugiumque domumque patris natosque uidebit Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? 580 occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni? Dardanium totiens sudarit sanguine litus? non ita. namque etsi nullum memorabile nomen feminea in poena est, habet haec uictoria laudem; exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis 585 laudabor poenas, animumque explesse iuuabit ultricis famam et cineres satiasse meorum.' talia iactabam et furiata mente ferebar,] cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam obtulit et pura per noctem in luce refulsit 590 alma parens, confessa deam qualisque videri caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum continuit roseoque haec insuper addidit ore: 'Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras? quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit? 595

Ormai prendo atto che ero rimasto solo e soltantoio; quand’ecco che scorgo Elena: sta passando rasente la soglia del tempio di Vesta e in silenzio si sta nascondendo in una parte remota dell’edificio. Le fiamme dell’incendio la illuminano rendendola visibile: lei non sa dove andare e porta il suo sguardo dovunque, da una parte e dall’altra; prevede -di qui il suo timore- che i Troiani ce l’abbiano con lei in seguito alla caduta di Pergamo; a questo aggiungi il castigo che i Greci le potrebbero infliggere o l’ira del marito che lei ha abbandonato: è stata una furia devastatrice, una Erinni, per Troia e per la sua stessa patria. Perciò si era sottratta alla vista e sedeva vicino agli altari degli dei che sentiva ugualmente ostili. Ebbi una fiammata nel cuore; fui preso da un rabbioso desiderio: vendicare la mia patria e far scontare il fio a quella disgraziata. ‘E certo,lei ora sana e salva potrà rivedere la patria e Micene, e sfilare superba durante il trionfo ottenuto a quesro prezzo? E sì! Rivedrà il suo talamo nuziale, la casa di suo padre? a farle corteo ci sarà una massa di esuli troiani e di schiavi orientali? Per questo Priamo sarebbe morto per la ferita di una spada? Per questo Troia meritava di andare bruciata? Per questo il lido dei Dardani aveva dovuto trasudare sangue tante volte? No,non può essere andata così! Lo so che non si acquista fama eterna solo per aver punito una donna; eppure questa mia rivincita potrebbe avere in sé un motivo di lode. Sarò elogiato per aver cancellato questa nefandezza e per aver fatto scontare la pena a una delinquente; e poi trarrò piacere dall’aver assecondato il mio cuore dandogli la gloria della vendetta e la soddisfazione di aver placato le ceneri dei miei morti. Questi pensieri andavo agitando, mentre la mia mente infuriata mi spingeva chissà dove’]. Ma ecco che l’adorabile mia genitrice si offre alla mia vista; mai così nitidamente si era manifestata ai miei occhi; ora invece mi appare nella luce più chiara nel buio della notte; rivelò di essere una dea e si manifestò con quelle sembianze belle e sovrumane con cui si presenta agli altri abitatori del cielo;mi afferrò la destra e mi trattenne; quindi con la sua bocca color di rosa pronunciò queste parole: “Figlio mio, quale dolore così

Page 7: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Non prius aspicies ubi fessum aetate parentem liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae circum errant acies et, ni mea cura resistat, iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 600 Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae culpatusve Paris, divom inclementia, divom has evertit opes sternitque a culmine Troiam. Aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti mortalis hebetat visus tibi et umida circum 605 caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis iussa time neu praeceptis parere recusa): hic, ubi disiectas moles avulsaque saxis saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum, Neptunus muros magnoque emota tridenti 610 fundamenta quatit totamque a sedibus urbem eruit. Hic Iuno Scaeas saevissima portas prima tenet sociumque furens a navibus agmen ferro accincta vocat [saevasque accendit ad iras]. Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas 615 insedit nimbo effulgens et Gorgone saeva. Ipse pater Danais animos virisque secundas sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma. Eripe, nate, fugam finemque impone labori; nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.' 620 Dixerat et spissis noctis se condidit umbris.

grande ti provoca quest’ira irrefrenabile? Perché sei così fuori di te? E che fine ha fatto la tua cura nei nostri confronti? Non sei interessato a sapere subito dove hai lasciato tuo padre Anchise, stremato dagli anni; a sapere se tua moglie Creusa e se tuo figlio Ascanio siano ancora in vita? Intorno a loro scorazzano d’ogni parte le schiere dei Greci e, se non avessi frapposto il mio intervento protettivo ormai le fiamme si sarebbero portati via i loro corpi o la spada nemica si sarebbe imbevuta del loro sangue. Non c’entra nulla il bell’aspetto di Elena, la spartana discendente di Tindari, che tu odi tanto; non ha senso nemmeno prendersela con Paride, quel disgraziato cui si dà la colpa; all’origine di tutto c’è l’avversione degli dei; è la loro avversione che ha sconvolto tutta questa potenza e ha ridotto al suolo Troia, a cominciare dalla rocca. Adesso però guarda bene: io strapperò la nube, quella nube che distesa davanti alla vista impedisce la visuale ai comuni mortali e si fa tutt’intorno umida nebbia caliginosa. Tu non aver paura degli ordini di tua madre e non ti rifiutare di obbedire ai suoi consigli. Vedi questi macigni che si sono disgregati? Vedi questi sassi che si sono separati dagli altri sassi? Vedi questo fumo, che si alza ondeggiante, portandosi dietro tutta questa polvere? Tutta colpa di Nettuno! E’ lui che fa vacillare i muri, è lui che scuote le fondamenta con il suo possente tridente; è lui che fa precipitare tutta la città fin dalla base. Guarda ora da questa parte. Qui è in azione Giunone; è lei che presidia le porte Scee; è una furia; è lei che, come una furia, con al fianco la spada, chiama l’esercito amico perché venga dalle navi; è lei che li istiga ad una collera spietata.E adesso, gìrati: guarda la tritonia Pallade; è lei che adesso domina sull’alto della rocca; intorno a lei un alonesplendente e la faccia terribile della Gorgone. E Giove, poi? E’ lui in persona che restiuisce coraggio ai Danai e fornisce loro energie in abbondanza; è sempre lui a istigare gli dei contro le armate dei Dardani. Figlio mio, prendi subito la via della fuga; smettila di rischiare; io non mi allontanerò mai da te e ti condurrò sano e salvo fino alla soglia della casa paterna”. Aveva appena finito di parlare che scomparve fra le fitte ombre

Page 8: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Apparent dirae facies inimicaque Troiae numina magna deum. Tum vero omne mihi visum considere in ignis Ilium et ex imo verti Neptunia Troia: 625 ac veluti summis antiquam in montibus ornum cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant eruere agricolae certatim, illa usque minatur et tremefacta comam concusso vertice nutat, volneribus donec paulatim evicta supremum 630congemuit traxitque iugis avolsa ruinam. Descendo ac ducente deo flammam inter et hostis expedior: dant tela locum flammaeque recedunt. Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos 635 optabam primum montis primumque petebam, abnegat excisa vitam producere Troia exsiliumque pati. 'Vos o, quibus integer aevi sanguis,' ait, 'solidaeque suo stant robore vires, vos agitate fugam [et rebus servate secundis]. Me si caelicolae voluissent ducere uitam, 640 has mihi servassent sedes. satis una superque vidimus excidia et captae superavimus urbi. Sic o sic positum adfati discedite corpus. Ipse manu morti inveniam; miserebitur hostis 645 exuviasque petet. Facilis iactura sepulchri. Iam pridem invisus divis et inutilis annos demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex fulminis adflavit ventis et contigit igni.' Talia perstabat memorans fixusque manebat. 650

della notte. Vedo apparire allora tutt’intorno gli dei: avevano tutti una faccia terribile; la loro grande potenza era tutta scatenata a danno di Troia. Fu allora, in quel preciso istante, che davvero mi sembrò che Ilio crollasse tutta in mezzo alle fiamme e che Troia, la città cara a Nettuno, fosse rovesciata dalle fondamenta. Allo stesso modo i contadini, sulla cima dei monti, dopo che hanno intaccato con la scure un antico orno, si accaniscono contro di lei a forza di colpi di bipenne a ripetizione; fanno così a gara per sradicarlo; e quello insiste a minacciare e tremante scuote, sbattuta com’è alla cima, la sua folta chioma di foglie. Fino a quando, sfibrata un po’ alla volta dalle percosse, alla fine emette l’ultimo gemito e, schiantata, precipita rovinosamente sui colli. Torno allora per strada e, sotto la guida della divinità, mi muovo rapido tra le fiamme e i nemici. Le armi dei nemici mi concedono un varco e le fiamme stesse si ritirano. Ed ecco che giungo sulla soglia della casa paterna, alle antiche dimore della mia stirpe; ma mio padre, quello che io volevo per primo portare in salvo fra gli alti monti, quello che primo cercavo, proprio lui mi oppone un rifiuto: non gli va, una volta caduta Troia, di continuare a vivere e di provare l’esilio. Anzi, esclama: Voi, che per l’età avete energie ancora integre, voi, le cui forze sono rimaste ancora robuste e salde, sì proprio voi, mettete in atto la fuga; mettetevi in dalco finché la situazione è favorevole. Se gli dei avessero davvero voluto che io prolungassi la mia vita, beh, allora mi avrebbero garantito la sopravvivenza di queste case. E invece ho visto a sufficienza e anche troppo queste distruzioni; e ora mi trovo ad essere addirittura sopravvissuto alla presa della città. Laciate che il mio corpo rimanga composto così, oh sì proprio così. Mi procurerò io stesso la morte con le mie mani. Il nemico avrà compassione di me e si impossesserà delle mie spoglie. Che perdita volete che sia quella di una tomba? la sopporterò agevolmente. Sono anni che indugio su questa terra inviso agli dei, anni inutili da quando il padre degli dei e il re degli uomini soffiò contro di me vento e fulmine e mi attaccò con la forza del fuoco. Mentre pronunciava queste parole, persisteva

Page 9: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet. Abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem. Rursus in arma feror mortemque miserrimus opto. 655 Nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur? 'Mene ecferre pedem, genitor, te posse relicto sperasti tantumque nefas patrio excidit ore? Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui, et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae 660teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, gnatum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque 665Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam alterum in alterius mactatos sanguine cernam? Arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima uictos. Reddite me Danais; sinite instaurata revisam proelia. Numquam omnes hodie moriemur inulti.' 670 Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram insertabam aptans meque extra tecta ferebam. Ecce autem complexa pedes in limine coniunx haerebat parvumque patri tendebat Iulum:

sulle sue posizioni e rimaneva bloccato e irremovibile. Noi di fronte a lui reagivamo sciogliendoci in lacrime: mia moglie Creusa, Ascanio e tutti gli abitanti della casa. Chiedevamo con le lacrime che il genitore non volesse portare alla rovina, insieme a lui, ogni cosa e non volesse abbandonarsi supinamente al destino che incalzava. Si rifiuta di prendere parte a qualsiasi iniziativa; anzi rimane attaccato al pavimento di casa. A questo punto, allora, mi lascio andare di nuovo in combattimento; al colmo della disperazione, chiedo solo di morire. D’altronde che altre soluzioni mi si offrivano; quale altra sorte mi si profilava? “Padre” -gli dico- “davvero hai sperato che io, lasciandoti solo e indifeso, potessi allontarmi da te; che assurdità è uscita dalla tua bocca di genitore? Sarebbe un delitto!”. Se davvero gli dei hanno deciso che di una città così grande non debba rimanere più traccia e questo è il tuo intimo disegno e ti fa piacere aggiungere a Troia, destinata a sparire, anche te e i tuoi cari, allora ormai è proprio finita; la porta -a una morte di questo genere- è ormai spalancata; a secondi piomberà qui Pirro, macchiato del sangue fatto versare copiosamente a Priamo e alla sua famiglia: ha ucciso il figlio davanti agli occhi di suo padre; ha decapitato il genitore davanti agli altari. Ora, madre mia, sì che ho finalmente capito tutto! Era per questo che mi sottraevi dalla mischia delle armi e dalle fiamme dell’incendio? Era per questo, vero? Era perché vedessi il nemico che si insinuava nelle parti più intime e sacre della casa? Era perché vedessi Ascanio, mio padre e accanto a loro Creusa mentre venivano sgozzati e mentre il sangue dell’uno si confondeva con il sangue dell’altro? Vero? Miei uomini, qui le armi; portatemi le armi! Questo è l’ultimo giorno di vita per i vinti; questo giorno ci chiama alla morte! Ora riportatemi fra i Danai; lasciatemi andare: è il momento di ricominciare a combattere; voglio vedere di nuovo lo spettacolo delle armi. Non accadrà mai che oggi noi si muoia invendicati, tutti! Ed ecco che mi metto di nuovo la spada al fianco; imbraccio lo scudo e cerco di adattarlo al braccio sinistro; in un niente mi stavo già trovando fuori di casa, quand’ecco che, sulla soglia, mia moglie si butta ai miei piedi e rimane attaccata a me; quindi, con le braccia, tende verso di me -suo padre- il piccolo Iulo. “Se ti stai allontanando per andare a morire” -è

Page 10: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

'Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; 675sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis, hanc primum tutare domum. Cui parvus Iulus, cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?' Talia uociferans gemitu tectum omne replebat, cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. 680Namque manus inter maestorumque ora parentum, ecce levis summo de vertice visus Iuli fundere lumen apex tactuque innoxia mollis lambere flamma comas et circum tempora pasci. Nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem 685 excutere et sanctos restinguere fontibus ignis. At pater Anchises oculos ad sidera laetus extulit et caelo palmas cum voce tetendit: 'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, aspice nos! Hoc tantum; et, si pietate meremur, 690 da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.' Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore intonuit laevom et de caelo lapsa per umbras stella facem ducens multa cum luce cucurrit. Illam summa super labentem culmina tecti 695cernimus Idaea claram se condere silva signantemque vias; tum longo limite sulcus dat lucem et late circum loca sulphure fumant. Hic vero victus genitor se tollit ad auras adfaturque deos et sanctum sidus adorat. 700 'Iam iam nulla morast; sequor et qua ducitis adsum, di patrii; servate domum, servate nepotem. Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troiast. Cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.'

così che mi implora- “allora portaci via con te verso il comune destino;se poi, per averlo sperimentato, riponi una qualche fiducia nelle armi, allora per prima cosa pensa a difendere casa tua! A chi pensi di lasciare in custodia il piccolo Iulo, a chi tuo padre? a chi resto affidata io, io che un giorno e per sempre sono stata chiamata da te moglie? Mentre andava urlando queste parole, riempiva tutta la casa dei suoi gemiti. Ed ecco che, all’improvviso, si verifica un prodigio straordinario a dirsi. Infatti, mentre Iulo è circondato dalle braccia e dai volti dei suoi genitori afflitti, ecco che si posa su di lui dolcemente un raggio: sembrava che diffondesse luce dall’alto della testa. Morbidamente, poi, la fiammella si mise a lambire la chioma, senza provocare danni al contatto; per di più, stando intorno alle tempie, quella fiamma sembrava alimentarsi. Noi, presi da paura, cominciamo a tremare; poi cerchiamo di scuotere i capelli che mandano fuoco e di spegnere le sacre fiamme con acqua di fonte. Fu in quel momento che il padre Anchise, lieto, sollevò gli occhi al cielo; quindi tese le palme delle mani aperte e pronunciò queste parole: “O Giove onnipotente, se ti fai piegare da qualche preghiera, rivolgi lo sguardo verso di noi. Ti chiediamo solo questo; e se abbiamo dei meriti per la nostra devozione, offrici allora il tuo aiuto,padre nostro, e conferma con un segnale questi tuoi prodigi”. Il vegliardo genitore aveva appena finito di parlare, quand’ecco che, sulla sinistra, accompagnato da un fragore si sentì tuonare. Toccò poi a una stella trascorrere attraverso le ombre della notte, cadendo dal cielo: la seguiva una luce intensa che lasciava dietro di sè una splendida scia luminosa. La vediamo mentre sfiora la cima del tetti, prima di andare a nascondersi nella selva Idea: è tutta luminosa e indica la strada; quindi il solco di luce risplende per un lungo tratto, mentre tutt’intorno i luoghi lasciano sollevare nubi di fumo di zolfo. E’ a questo punto che che il vecchio genitore si drizza in piedi e si volge verso verso il cielo; è agli dei che rivolge la parola, mentre adora l’astro mandato dalla divinità. “Basta, basta con gli indugi; ora, subito! Vengo dietro di voi, o dei patrii; dovunque mi portiate, eccomi qui, sto con voi. Proteggete la mia famiglia, proteggete la mia

Page 11: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis 705 auditur, propiusque aestus incendia volvunt. 'Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae; ipse subibo umeris nec me labor iste gravabit; quo res cumque cadent, unum et commune periclum, una salus ambobus erit. Mihi parvus Iulus 710 sit comes, et longe servet vestigia coniunx. Vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris. Est urbe egressis tumulus templumque vetustum desertae Cereris iuxtaque antiqua cupressus religione patrum multos servata per annos: 715 hanc ex diverso sedem veniemus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis; me, bello e tanto digressum et caede recenti, attrectare nefas, donec me flumine vivo abluero.' 720 Haec fatus latos umeros subiectaque colla veste super fulvique insternor pelle leonis, succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus implicuit sequiturque patrem non passibus aequis; pone subit coniunx. Ferimur per opaca locorum; 725et me, quem dudum non ulla iniecta movebant tela neque adverso glomerati examine Grai, nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis suspensum et pariter comitique onerique timentem.

discendenza. È di questo genere l’augurio che mi mandate; la sopravvivenza di Troia ora è tutta nella vostra volontà. Mi arrendo senza fare più resistenza, figlio mio; sarò il tuo compagno di viaggio; non dico più di no”. Aveva appena finito di parlare, e intanto la luce dell’incendio che si diffonde per le mura si nota più chiaramente; le volute di fumo sempre più gonfie si avvicinano pericolosamente. “dai, su, mio caro padre, pòggiati a cavallo del mio collo; io stesso mi piegherò per accoglierti sulle mie spalle; vedrai: questo peso non mi graverà affatto; qualsiasi sia la sorte che ci capiterà, condivideremo il rischio; unico e comune il pericolo, unica la via di salvezza per entrambi. Il mio piccolo Iulo mi starà a fianco, dietro di me ben bene mia moglie seguirà i miei passi. E voi, miei fidi, fissate bene nella mente quanto sto per dirvi. All’uscita dalla città vi è un rilievo montuoso; lì si trova un antico tempio consacrato a Cerere: da molto non la si venera più lì; accanto c’è un cipresso di vecchia data; per tanti anni lo zelo religioso dei nostri padri lo ha preservato. E’ proprio vicino a questo cipresso che ci ritroveremo: sarà il nostro unico punto di incontro, anche se veniamo da direzioni diverse. Tu, intanto, padre mio tieni ben stretto fra le mani gli arredi sacri e i patrii penati; farlo -per me-sarebbe un sacrilegio; sono appena reduce da uno scontro militare così acceso e da recenti spargimenti di sangue: non è lecito che io li tocchi, almeno fino a quando non mi sarò purificato con acqua corrente” . Dopo aver detto queste parole mi butto sulle larghe spalle e sul collo reclino una coperta, una pelle di fulvo leone: poi mi sottopongo al dolce peso; il piccolo Iulo si attaccò alla mia destra e tenne dietro al padre pur stentando a tenere il passo; subito dietro se ne viene mia moglie. Ce ne andiamo così attraverso i sentieri meno illuminati. Io però ad ogni soffio d’aria sento addosso la paura, sì proprio io che fino a poco prima non mi facevo impressionare da nessun proiettile, né dai Greci che muovevano contro, raggruppati a schiera. Basta un rumore a scuotermi: mi sento in apprensione e provo preoccupazione ugualmente

Page 12: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Iamque propinquabam portis omnemque videbar 730evasisse viam, subito cum creber ad auris visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram prospiciens: 'Nate,' exclamat, 'fuge, nate; propinquant. Ardentis clipeos atque aera micantia cerno.' Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum 735confusam eripuit mentem. Namque avia cursu dum sequor et nota excedo regione viarum, heu misero coniunx fatone erepta Creusa substitit, erravitne via seu lapsa resedit? incertum; nec post oculis est reddita nostris. 740Nec prius amissam respexi animumve reflexi quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam venimus: hic demum collectis omnibus una defuit, et comites natumque virumque fefellit. Quem non incusavi amens hominumque deorumque,745aut quid in eversa vidi crudelius urbe? Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis commendo sociis et curva ualle recondo; ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis. Stat casus renovare omnis omnemque reverti 750per Troiam et rursus caput obiectare periclis. Principio muros obscuraque limina portae, qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro observata sequor per noctem et lumine lustro. Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. 755Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, me refero. Inruerant Danai et tectum omne tenebant. Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.

per chi mi sta a fianco e per chi sta sulle spalle. Ero già a due passi dalle porte della città e ormai mi sembrava di essere riuscito a compiere per intero quella via di fuga, quand’ecco che ebbi l’impressione di sentire dei passi: alle mie orecchie giungeva ripetutamente un rumore di piedi. Fu mio padre, allora, dopo aver scrutato attraverso il buio, a gridare: “Figlio, fuggi, figlio”: si avvicinano. Distinguo bene i lucenti scudi e i bronzi luccicanti dei nemici. A quel punto non so dire cosa mi successe in quella trepidazione: certamente un nume ci fu propizio, ma -maledizione!- mi fece perdere la concentrazione: la mente peraltro era già stordita e confusa. Infatti mentre seguo percorsi solitamente inaccessibili e mentre pratico strade che non fanno parte della zona a me nota, ahimé, Creusa, mia moglie, mi fu strappata: fu colpa di un destino infelice? Si smarrì lungo la via? Oppure stanca si accasciò da qualche parte? Non lo so; è un mistero. Non mi girai mai a guardarla se non quando l’ebbi persa, né feci attenzione a quello che mi stava succedendo. Me ne resi conto solo quando arrivammo a quel rialzo e a quel luogo sacro dove sorgeva l’antico tempio di Cerere. Fu qui che, quando finalmente ci fummo riuniti tutti, lei sola risultò assente, lasciando delusi i suoi compagni, suo figlio e suo marito. Come un pazzo incominciai ad accusare uomini e dei. A chi di loro non addossai la colpa? Che cosa atroce! Ci fu forse qualcosa di più crudele che mi toccò vedere nella città distrutta? A quel punto affido ai compagni sia Ascanio, sia il padre Anchise, sia i Penati di Troia; quindi dispongo che si tengano al riparo nella valle ricurva. Da solo riprendo la strada verso la città; nel frattempo ho indossato di nuovo le lucenti armi. Ormai sono obbligato a rischiare tutti gli accidenti di prima, sono obbligato a ripercorrere tutta la città di Troia, sono obbligato a esporre nuovamente la mia vita ai pericoli. All’inizio mi tocca riattraversare tutti i palazzi e le infide soglie della porta della città da dove ero riuscito a scappare; andando a ritroso sto attento a ripercorrere le mie stesse orme: è notte fonda e mi devo guardare in giro solo con l’aiuto dei miei occhi. Il cuore mi batte forte in ogni istante e in ogni dove; è il silenzio stesso ad atterrirmi.Quindi ritorno direttamente a casa: chissà, per caso, chissà! Poni, per caso, che Creusa sia tornata sui suoi passi proprio lì. Ma la casa è piena di Greci:

Page 13: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Procedo et Priami sedes arcemque reviso: 760et iam porticibus vacuis Iunonis asylo custodes lecti Phoenix et dirus Vlixes praedam adservabant. Huc undique Troia gaza incensis erepta adytis mensaeque deorum crateresque auro solidi, captivaque vestis 765congeritur. Pueri et pavidae longo ordine matres stant circum [et tacitis implent magitibus aras]. Ausus quin etiam voces iactare per umbram implevi clamore vias, maestusque Creusam nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi. 770 Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae visa mihi ante oculos et nota maior imago. Obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit. Tum sic adfari et curas his demere dictis: 775 'Quid tantum insano iuvat indulgere dolori, o dulcis coniunx? non haec sine numine divom eveniunt; nec te comitem hinc portare Creusam fas aut ille sinit superi regnator Olympi. Longa tibi exsilia et vastum maris aequor arandum: 780 et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva inter opima virum leni fluit agmine Thybris. Illic res laetae regnumque et regia coniunx parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae. Non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas 785aspiciam aut Grais servitum matribus ibo, Dardanis et divae Veneris nurus [et tua coniunx]; sed me magna deum genetrix his detinet oris. Iamque vale et nati serva communis amorem.' Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem 790 dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.

vi avevano fatto irruzione e ora l’avevano occupata completamente. E intanto rapidamente il fuoco divoratore era arrivato fino al tetto: a sospingerlo era stato il vento. Le fiamme ormai sovrastano l’abitazione; il fuoco impazza ribollendo fino al cielo. Continuo ad avanzare e mi capita di rivedere il palazzo di Priamo e la rocca. I porticati, la zona protetta e riservata a Giunone, erano ormai deserti: qui Fenice e il maledetto Ulisse erano stati messi a guardia e tenevano d’occhio il bottino. E proprio qui che si ammucchiano d’ogni parte i tesori di Troia, dopo che vengono portati via dai loro ripostigli dati al fuoco; vi si ammucchiano le mense degli dei e i crateri d’oro massiccio, ma anche le vesti che erano state catturate. Tutt’intorno, in piedi, stanno -in lunghe file-ragazzi e madri tremanti…. Che audacia la mia! Arrivai perfino a chiamarla ad alta voce nel buio; riempii le vie delle mie urla; in preda alla disperazione ripetevo: “Creusa, Creusa”. Tutto inutile. Continuai a chiamarla, una volta, due volte, infinite volte. Non feci che cercarla, e intanto impazzivo mentre mi aggiravo senza sosta fra le case della città. Quand’ecco che mi apparve uno spettro: quant’era triste! Mi parve di riconoscere l’ombra proprio di Creusa: era lì davanti ai miei occhi: la sua immagine però era molto più grande di quella che io conoscevo. Rimasi bloccato per lo stupore; i capelli mi si rizzarono sulla testa, la voce mi rimase attaccata alla gola. A quel punto fu lei che cominciò a parlare in questo modo e ad alleviare i miei affanni con queste parole: “Mio caro marito, a che ti giova soffrire tanto? E’ un folle dolore il tuo e fin troppo ti stai lasciando andare alla sofferenza. Se queste cose accadono, è perché gli dèi lo vogliono; evidentemente non ti è lecito portare via di qui -in tua compagnia- Creusa; oppure è il sovrano dell’Olimpo in persona che non lo consente. Ti attende un lungo periuodo di esilio; ti spetta percorrere una lunghissima distesa di mare; finalmente arriverai alla terra d’Esperia, dove l’etrusco Tevere scorre dolcemente fra i campi ricchi di uomini. Lì, ti attendono fausti eventi, un regno e una moglie di stirpe regale: sono già pronti per te; ora però allontana le lagrime, non piangere per la tua diletta Creusa. Consòlati: non mi toccherà l’umiliazione di vedere i palazzi dei tronfi Mirmìdoni o Dòlopi; non andrò io a fare la schiava di donne greche, io che discendo da Dardano e che sono nuora di Venere (oltre che tua

Page 14: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Ter conatus ibi collo dare bracchia circum; ter frustra comprensa manus effugit imago, par levibus ventis volucrique simillima somno. Vergilius, Aeneis, II, 469-794 Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus exultat, telis et luce coruscus aena ; 470 qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus, frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat, nunc positis novos exuviis nitidusque iuventa lubrica convolvit sublato pectore terga, arduos ad solem, et linguis micat ore trisulcis. 475

moglie). Su questi lidi mi trattiene, purtroppo, la gran madre degli dèi. E ora addio per sempre; ti prego: non far mancare l’affetto a nostro figlio, il figlio nato dal nostro comune amore”. Ebbe appena pronunciato queste parole ed ecco che sparì. Piangevo ancora e tante cose avrei voluto dirle, ma lei mi lasciò per sempre; lieve e sottile era l’aria nella quale si addentrò ritirandosi dalla mia vista. Per tre volte cercai di buttarle allora le braccia al collo; per tre volte mi parve di essere riuscito ad afferrare la sua immagine, ma inutilmente; l’immagine infatti si sottrasse alla presa delle mie mani. Si dileguò, delicata ed evanescente, come un leggero soffio di vento; in tutto simile a un sogno che veloce vola via con un battito di ali. Servio, ad Verg. Aeneidem, II, 469 -794 vestibvlvm 'vestibulum' est prima ianuae pars.

dictum autem vestibulum vel quod ianuam vestiat, ut videmus cameram duabus sustentatam columnis: vel quoniam Vestae consecratum est. unde nubentes puellae limen non tangunt. Lucanus "translata vitat contingere limina planta". singula enim domus sacrata sunt diis: ut culina penatibus, maceries, quae ambit domum, Herceo Iovi. sane videtur vestibulum et limen pro una re dixisse. pyrrhvs a colore comae dictus, qui Latine burrus dicitur. ita et Sallustius 'Crispus'. lvce corvscvs aena pro luce aeni, ut "saxea procubet umbra". in lvcem colvber deest 'processit'. sed

colubrum non nulli promiscuum nomen tradunt, quod ut sonantius fieret, finxit masculinum, ut diceret 'coluber'. mala gramina pastvs venenatis herbis, bebrwkëj kak¦ f£rmaka, hoc est pro malis graminibus. legimus et "silva pastus harundinea": nam illud aliud est "pascuntur vero silvas et summa Lycaei horrentesque rubos": sed sciendum est, quia, licet hoc in usu sit, rarum tamen est apud antiquos. 'pastus' autem pro 'qui pascebatur', quia, ut supra diximus, in hoc Latinitas deficit. tvmidvm qui semper irascatur. brvma id est hiemps. dicta autem 'bruma'

Page 15: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

una ingens Periphas et equorum agitator Achillis, armiger Automedon, una omnis Scyria pubes succedunt tecto, et flammas ad culmina iactant. ipse inter primos correpta dura bipenni limina perrumpit postisque a cardine vellit 480 aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit robora et ingentem lato dedit ore fenestram. apparet domus intus et atria longa patescunt, apparent Priami et veterum penetralia regum, armatosque vident stantis in limine primo. 485 At domus interior gemitu miseroque tumultu miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes femineis ululant; ferit aurea sidera clamor. tum pavidae tectis matres ingentibus errant amplexaeque tenent postes atque oscula figunt. 490 instat vi patria Pyrrhus: nec claustra nec ipsi custodes sufferre valent; labat ariete crebro ianua, et emoti procumbunt cardine postes;

quasi bracÝ Ãmar, id est brevis dies. est autem, ut hic locus indicat, generis feminini, numeri singularis. exvviis bene corium quo serpens exuitur exuvias dixit. nitidvsqve ivventa novus; constat enim serpentes innovari virtute, pelle deposita. lvbrica terga lubricum dicitur et quod labitur, dum tenetur, ut piscis, serpens; et locus in quo labimur, ut "et sese opposuit Salio per lubrica surgens". periphas ultima accentum non habet, ne

femininum sit; nec tertia a fine, quia novissima longa est; ergo 'ri' habebit accentum. agitator auriga secundum usum communem. armiger avtomedon Pyrrhi armiger: nam Achillis auriga fuit. scyria pvbes a Scyro insula, una de

Cycladibus, in qua Lycomedes fuit, pater Deidamiae: quam Achilles commendatus ibi a matre Thetide vitiat, unde Pyrrhus natus est. quamvis alii volente Lycomede Deidamiam Achilli datam in matrimonium dicunt. svccedvnt tecto pro 'sub tectum cedunt'. et

est figura, quia mutatus est casus. dvra valida limina, id est firmiter clausa:

ideo non aperit, sed 'perrumpit'. bipenni ecce nomen, quod reservavit antiquitatem, quia veteres 'pennas' dicebant, non 'pinnas'. vellit non 'deiecit'; nam sequitur paulo post 'labat ariete crebro'; sed 'movet', ut "Cynthius aurem vellit, et admonuit". vel certe 'vellere vult', ut "ipsumque trahunt in moenia regem". nam quare facit fenestram? ingentem fenestram epitheto, ut solet, auxit tapinosin in dicendo 'lato ore'. 'dedit' autem, id est fecit, ut Terentius "quas turbas dedit". patescvnt aperiuntur ac per hoc videntur. penetralia id est domorum secreta, dicta penetralia aut ab eo quod est 'penitus', aut a penatibus. armatosqve vident stantes unde supra "strictis mucronibus imas obsedere fores". sic enim datur virtus ubique Troianis. at domvs interior de Albano excidio translatus est locus. tvmvltv tumultus dictus quasi timor multus:

unde Italica bella dicta sunt tumultus. bene autem addidit 'misero', quia

est etiam terribilis. miscetvr perturbatur, ut

Page 16: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

fit via vi; rumpunt aditus primos que trucidant immissi Danai et late loca milite complent. 495 non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis exit oppositas que evicit gurgite moles, fertur in arva furens cumulo camposque per omnis cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem caede Neoptolemum geminos que in limine Atridas, 500 vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis. quinquaginta illi thalami, spes ampla nepotum, barbarico postes auro spoliisque superbi procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis. 505

"nec quisquam aeratas acies ex agmine tanto misceri putet". cavae aedes tecta camerata. 'aedem' autem numero singulari de templo tantum dicimus, plurali et de domibus et de templis. si aliter dictum inveneris, usurpatum est, ut 'mella' 'hordea' 'aera'. ferit clamor secundum philosophos physicos, qui dicunt, vocem corpus esse: bene ergo 'ferit'; nam et fluvius habet mugitum, res incorporalis. avrea sidera multi ad laquearia referunt, quod stultum est. pavidae pro 'paventes'. 'pavidus' est semper timens, 'pavens' ex causa, ut supra 'furiatus' et 'furiosus'. matres honoris nomen. errant confusio, consilio. amplexaeqve tenent postes atqve oscvla figvnt Apollonii locus, in quo inducitur Medea patrem salutasse, et domum relinquens. vi patria secundum fidem generis sui, ut "stirpis Achilleae fastus". item de Hercule "salve vera Iovis proles". non sic aggeribvs rvptis vult ostendere, gravius vastatam Troiam, quam agri fluviorum eruptione vastantur. et sciendum, comparationes aut pares esse, aut maiores, aut minores, aut similes, aut contra in similitudine comparatio ultro negatur, ut hoc loco, vel illic "non tam praecipites". contrarium est "si parva licet componere magnis". spvmevs spumosus. exiit dicimus et 'exivit'. sed 'v' subtrahit Vergilius, ut brevem faciat sequente vocali. et proprie plena flumina cum extra alveum suum crescunt 'exire' dicuntur, ut "praesertim incertis si mensibus amnis abundans exit". cvmvlo augmento: exuberante fluctu, ut "cumulo praeruptus aquae mons". vidi ipse fvrentem ut "quaeque ipse miserrima vidi". et hic 'vidi' pro admiratione posuit; at vero 'vidi Hecubam' pro miseratione. sane 'vidi ipse' hac particula addita miseriorem se ostendit, cuius ante oculos casus patriae suorumque fortuna constituerat. geminosqve in limine atridas potest subaudiri 'furentes'. geminos more suo 'fratres'. 'gemini' enim sunt non duo, sed simul nati. centvmqve nvrvs aut finitus est numerus pro infinito Øperbolikîs: aut certe ideo

Page 17: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. urbis uti captae casum convolsaque vidit limina tectorum et medium in penetralibus hostem, arma diu senior desueta trementibus aevo circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum 510 cingitur ac densos fertur moriturus in hostis. aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus, incumbens arae atque umbra complexa penates. hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum, 515 praecipites atra ceu tempestate columbae, condensae et divom amplexae simulacra sedebant.

'centum', quia barbarorum fuerat non singulas coniuges habere, sed plures. aut illud dicit 'plures feminas', ut Lucanus "cultus gestare decoros vix nuribus rapuere mares", hoc est feminis. Aut 'navas nuptas', ut aetatis hoc nomen sit, non adfinitatis. aut 'centum per aras', licet incongruum sit, quia sequitur "haec ara tuebitur omnes", et unus per centum aras occidi non poterat. est autem haec plena adfectu et dolore repetitio. qvos ipse sacraverat ignes ut "et religiosa deorum limina": per quod ostenditur latenter, nihil prodesse religionem. foedantem autem est cruentantem. Sallustius in I. "cum arae et alia diis sacrata supplicum sanguine foedarentur". et Terentius in eunucho "pro deum fidem, facinus foedum, o infelicem adulescentem". qvinqvaginta illi thalami 'illi' celebrati ab Homero. et bene de thalamis verum expressit numerum; potest enim unus thalamus plures habere coniuges. et est zeugma 'quinquaginta thalami procubuere, et postes superbi'. avro barbarico id est aut multo; aut cultu barbaro, quia barbari copiae magis quam elegantiae student; aut a barbaris capto; ut vere barbaro, id est Phrygio, quia p©j m¾ “Ellhn b£rbaroj. nam et Homerus Phrygas barbaros appellat, et Vergilius "barbara tegmina crurum". spes tanta nepotvm aut nepotes significat qui essent futuri magnae spei, aut conubia, de quibus sperabantur tanti nepotes, ut "modo namque gemellos spem gregis". spoliisqve svperbi hoc enim fuit moris antiqui, ut ipse in septimo "captivi pendent currus curvaeque secures". teneant danai qva deficit i. ignis potuit deficere, Danai non potuerunt. forsitan et priami fverint qvae fata reqviras bene de Priamo obtulit narrationem, quia leviter strinxerat 'Priamumque per aras sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignes'. et bono usus est ordine, ut ante rei publicae, post regis, inde privati, hoc est sua fata narraret. hoc est illud "multa super Priamo rogitans, super Hectore multa". de

Page 18: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis ut vidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx, impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit. 520'non tali auxilio nec defensoribus istis tempus eget, non, si ipse meus nunc adforet Hector. huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis, aut moriere simul'. sic ore effata recepit ad sese et sacra longaevom in sede locavit. 525

morte autem Priami varie lectum est. alii dicunt, quod a Pyrrho in domo quidem sua captus est, sed ad tumulum Achillis tractus occisusque est iuxta Sigeum promunturium: nam in Rhoeteo Aiax sepultus est: tunc eius caput conto fixum circumtulit. alii vero quod iuxta Hercei Iovis aram extinctus sit, dicunt: unde Lucanus "Herceas, monstrator ait, non respicis aras?" et hanc opinionem plene Vergilius sequitur: licet etiam illam praelibet,ut suo indicabimus loco. vrbis vti captae casvm bene omnia collegit, et captam, et dirutam, et incensam. medivm in penetralibvs hostem hypallage est, hoc est in mediis aedibus. si autem 'mediis' legeris, non stat versus, nisi excluso 's', ut "inter se coisse viros et decernere ferro". et bene Priamum non nisi in extremis armat periculis, ut magis inritet hostem in necem suam, qua possit captivitatem vitare, quam ut defendat aliquid. sane 'penetralia' proprie deorum dicuntur, non numquam etiam imae et interiores partes privatarum domorum vocantur, unde et penum dicimus locum, ubi conduntur quae ad vitam sunt necessaria. hic autem videtur opportunius penetralia de domo regis dixisse, quoniam reges prope suggestum imitantur deorum. arma desveta ab hominis consuetudine: sensum ad arma transtulit. arma desveta] id est quae iam pugnare desierant. trementibvs aevo non timore. circvmdat non apte sibi cohaerere facit, sed potius oneri sumit. invtile ferrvm ipse inutilis. 'ferrum' enim de his est, quae a coniunctis sumunt epitheta, ut 'venenum'. aedibvs in mediis omne aedificium 'aedes' dicuntur. Varro locum quattuor angulis conclusum aedem docet appellari debere. idem rerum divinarum libro sexto intulit, "ideo loca sacra civitates habere voluisse, ne per continua aedificia incendia prolaberentur, et ut esset, quo confugerent plerique cum familia sua in periculis"; quod etiam in comoediis a servis timentibus legimus factum. hoc totum Vergilius hoc loco subtiliter tangit, cum dicit 'aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit

Page 19: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

iuxtaque veterrima laurus, incumbens arae atque umbra conplexa penates'. ex nomine enim penatium et arae intellegitur sacri loci veneratio, ut non immerito illuc confugerit regina cum suis; nam subiunxit 'hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum praecipites atra ceu tempestate columbae, condensae et divom amplexae simulacra sedebant': unde apparet, et veram consuetudinem fuisse fugiendi [a] periclitantibus ad ararum praesidium. nvdoqve svb axe hoc est sub divo, quod inpluvium dicitur. 'axis' autem est aut plaustrum septentrionale, aut pars septentrionis, aut spiritus, quo mundus movetur, ut "axem umero torquet stellis ardentibus aptum": sicut docet et Lucanus. veterrima usurpatum est. ergo, ut supra diximus, hoc tantum uti si necesse sit licet. veterrima] hoc nomen comparativum non habet, sicut 'deterior' positivum. lavrvs Daphne, filia Ladonis, fluvii Arcadiae, et Terrae fuit, quae aspernata viro iungi semper venatibus operam dabat. hanc cum Apollo adamasset, et eam ut conprimeret, insequeretur, illa a Terra matre petit auxilium: quae recepta <a> matre est, nec multo post in locum eius arborem lauri nasci. conplexa penates 'penates' sunt omnes dii, qui domi coluntur. neqviqvam aut secundum Epicureos, qui dicunt deos nihil curare; aut propter vim bellicam. altaria superorum et 'arae' sunt et 'altaria', inferorum tantum 'arae'; 'ara' autem dicitur a precibus, quas Graeci ¢r¦s dicunt; unde contra inprecatio kat£ra dicitur. praecipites festinae, propter tempestatem: et bene 'atra' addidit, quia est et clara, ut "unde haec tam clara repente tempestas". dira modo proprie: 'dira' enim est deorum ira. ergo 'quae mens infusa ex deorum ira?' telis armis. rvis aut festinas, aut incedis seniliter. non si ipse mevs mire 'meus', ut matris exprimeretur adfectio. et subaudis 'posset defendere'. avt moriere simvl ut religio aut pariter omnes servet, aut simul moriantur omnes. ore effata abundat 'ore'. est autem figura

Page 20: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, unus natorum Priami, per tela, per hostis porticibus longis fugit et uacua atria lustrat saucius. illum ardens infesto uulnere Pyrrhus insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. 530ut tandem ante oculos euasit et ora parentum, concidit ac multo uitam cum sanguine fudit. hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur, non tamen abstinuit nec uoci iraeque pepercit: 'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis 535 di, si qua est caelo pietas quae talia curet, persoluant grates dignas et praemia reddant debita, qui nati coram me cernere letum fecisti et patrios foedasti funere uultus. at non ille, satum quo te mentiris, Achilles 540 talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.'

pleonasmos. vacva 'vacua' magna, quae difficile conplentur. an 'vacua', quia in unum ad aram confugerant? an 'vacua' iam sine defensoribus? infesto vvlnere bonum schema: 'vulnus' pro telo. infesto vvlnere] an 'vulnus' quod inflixit, an quod infligeret? premit urget, ut "apri cursum clamore prementem": alibi 'premit' interficit, vel opprimit, ut "armigerumque Remi premit". vt tandem ante ocvlos hoc ideo describitur, ut et contra propositum Priamus incitetur. evasit pervenit: ut "quam timeo, quorsum evadat". vitam cvm sangvine fvdit modo eos sequitur qui sanguinem sedem vitae volunt, alibi eos qui ipsum sanguinem vitam volunt: ut "purpuream vomit ille animam". potest [tamen] kat¦ tÕ siwpèmenon intellegi iterum vulneratum Politen. hic id est 'tunc'. media autem manifesta. aut certe [potest] secundum consuetudinem dictum; neque enim est mors prima, media, postrema. et potest referri vel ad Priamum, vel ad Politen. non tamen abstinvit n. v. i. q. p. bene Priamo animositatem regiam dedit, ut mori honeste velit. at tibi pro scelere exclamat ordo est 'atque dii persolvant grates dignas'. avsis quidam praesumptum tradunt, nec posse in prosa dici. siqva est vel secundum Epicureos, vel desperat, quia inpune ante aras conspicit caedes. cvret ulciscatur. grates prout res fuerit, vel in bonis vel in malis dicuntur, sicut praemia. coram modo adverbium [temporis] est, quia verbo cohaeret: ut "coram quem quaeritis adsum". et 'coram' ad personam certam refertur, 'palam' ad omnes. me cernere de spectaculo queritur, non de morte, quia iure belli Politen Pyrrhus occiderat. sed cur ante oculos patris?. foedasti crudeles impiosque fecisti. fvnere cadavere: ab eo quod praecedit id quod sequitur. 'funus' enim est iam ardens cadaver: quod dum portatur, 'exequias' dicimus: crematum iam 'reliquias': conditum

Page 21: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

sic fatus senior telumque imbelle sine ictu coniecit, rauco quod protinus aere repulsum, 545 et summo clipei nequiquam umbone pependit. cui Pyrrhus: 'referes ergo haec et nuntius ibis Pelidae genitori. illi mea tristia facta degeneremque Neoptolemum narrare memento. nunc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem 550 traxit et in multo lapsantem sanguine nati, implicuitque comam laeua, dextraque coruscum extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. haec finis Priami fatorum, hic exitus illum sorte tulit Troiam incensam et prolapsa uidentem 555 Pergama, tot quondam populis terrisque superbum regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus, auulsumque umeris caput et sine nomine corpus.

iam 'sepulcrum'. quidam 'funere' pro caede accipiunt. vvltvs non nulli pro 'oculos' volunt. et non ille s. q. t. m. a. tribus generibus parentes obicimus filiis: cum bonis eos negamus aequales, ut hoc loco; cum malos obicimus, ut "Laomedontiadae"; item cum non solum bonos adimimus, sed insuper malos obicimus, ut "nec tibi diva parens, generis nec Dardanus auctor, perfide, sed duris genuit te cautibus h. c. H. a. u. t". in hoste priamo aut archaismos est, aut 'in hoste', id est cum hostem gereret, cum ipse hostis esset. hic 'Priamo' nomen positum sensum validiorem facit, hoc est Priamo, qui tunc fui, quasi iam esse desierit: scilicet quem operae pretium fuit occidere. ivra fidemqve svpplicis ervbvit quia, quod Homerus mutat, dicitur Priamus duce Mercurio ingressus Achillis tentoria excitatum rogasse, quem dormientem posset occidere. 'iura' vero, quod a rege rogabatur. fidem, quia supplex. quidam 'iura fidemque' ita intellegunt: 'iura', quod Hectorem reddidit, 'fidem', quod me in mea regna remisit. sepvlcro pro 'ad sepulcrum'. remisit comitatus usque ad Troiam est. et mire 'in mea regna remisit', cumpotuisset per me regna mea capere. inbelle ipse inbellis, ut "inutile ferrum". ravco aere ad scutum rettulit. protinvs aere repvlsvm statim prohibitum. neqviqvam 'non'. sic Persius "nequiquam fundo suspiret nummus in imo". sane quidam 'nequiquam umbone pependit' hunc sensum volunt, telum repulsum ne summatim quidem haerere potuit, ut penderet. alii unam eandemque rem bis dictam volunt, et superfluum putant 'et summo clipei nequiquam umbone pependit', cum praecessisset 'rauco quod protinus aere repulsum', quod idem est 'et summo clipei nequiquam umbone pependit', et nihil attinuisse dici putant 'summo clipei nequiquam umbone pependit', tamquam non omnino necesse esset, ut de summo clipei penderet, et potuisse dici, nec de clipeo pependit. sed duplicationem narrationis per

Page 22: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

™pexergas…an excusant. referes ergo haec sarcasmos est, iocus cum amaritudine, ut "en agros et quam bello, Troiane, petisti Hesperiam metire iacens". astismos autem est urbanitas sine iracundia, ut "atque idem iungat vulpes et mulgeat hircos". degenerem non respondentem moribus patris. hoc dicens ostendit, simul dum diceret fecisse. altaria ad ipsa unde sperabat auxilium. Aut quia Achilles in templo occisus est, ut ex similitudine vindicta sumeretur. trementem non formidine sed aetate. dextraqve corvscvm extvlit 'coruscum' si ornatum gemmis caput regis acceperis, sensus talis est: sublato capite gladium in vaginam recondit, quae lateri semper cohaeret. si vero 'coruscum gladium' vis intellegere, lateri Priami infixum accipe, et kat¦ tÕ siwpèmenon, postea caput esse sublatum. haec finis ut 'dies', si tempus longum significat, generis feminini est. et omnia Latina nomina inanima, simplicia, a verbo non venientia, 'nis' syllaba terminata masculina sunt: inanima propter 'canis': simplicia propter 'bipennis': a verbo non venientia propter 'finis'. ergo 'clunis' Iuvenalis bene dixit "tremulo descendant clune puellae". Horatius male "quod pulchrae clunes". hic talis: ut "hunc ego te, Euryale, aspi-cio?" sorte fatali necessitate. vel 'sorte' fortuna, ut "utere sorte tua". et quidam 'exitus sorte' pro 'sortis' tradunt, ablativum pro genetivo. troiam incensam pro 'Ilium'. pergama proprie Troianae arces sunt: unde kat' ™xoc¾n arces omnes 'pergama' dicuntur, ut poetam dicimus, et intellegimus Vergilium. svperbvm modo nobilem. regnatorem asiae quia imperaverat et Phrygiae et Mygdoniae. iacet ingens litore trvncvs Pompei tangit historiam, cum 'ingens' dicit, non 'magnus'. quod autem dicit 'litore', illud, ut supra diximus, respicit, quod in Pacuvii tragoedia continetur. quod autem Donatus dicit, 'litus' locum esse ante aras, a

Page 23: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

At me tum primum saeuus circumstetit horror. obstipui; subiit cari genitoris imago, 560 ut regem aequaeuum crudeli uulnere uidi uitam exhalantem, subiit deserta Creusa et direpta domus et parui casus Iuli. respicio et quae sit me circum copia lustro. deseruere omnes defessi, et corpora saltu 565 ad terram misere aut ignibus aegra dedere. [Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae seruantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem erranti passimque oculos per cuncta ferenti. 570 illa sibi infestos euersa ob Pergama Teucros et Danaum poenam et deserti coniugis iras praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys, abdiderat sese atque aris inuisa sedebat. exarsere ignes animo; subit ira cadentem 575 ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. 'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas aspiciet, partoque ibit regina triumpho? coniugiumque domumque patris natosque uidebit Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? 580 occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni? Dardanium totiens sudarit sanguine litus? non ita. namque etsi nullum memorabile nomen feminea in poena est, habet haec uictoria laudem; exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis 585 laudabor poenas, animumque explesse iuuabit ultricis famam et cineres satiasse meorum.' talia iactabam et furiata mente ferebar,] cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam

litando dictum; vel quod lituo illud spatium designatur, ratione caret: nam a litando 'li' brevis est, et stare non potest versus. litore] quod Priami corpus ad litus tractum. aut 'litus' pro solo accipiamus, ut "litoraque et latos populos". aut ideo 'litore', ut ostendat litus iam esse, ubi fuerat Troia, ut "et campos ubi Troia fuit". avvlsvmqve vmeris capvt hoc est quod kat¦ tÕ siwpèmenon accipi debet; hoc enim claris et fortibus viris fieri solebat, ut "quin ipsa arrectis, visu mirabile, in hastis praefigunt capita". sine nomine sine agnitione, aut sine dignitate. aut simpliciter 'sine nomine'; a capite enim quis nomen ducit?. at me me autem. saevvs horror quia est et bonus: ut "laetusque per artus horror iit". est et amoris, ut Terentius "totus Parmeno, tremo horreoque, postquam aspexi hanc". aeqvaevvm amabiliter locutus est; plus enim est 'aequaevum', quam 'longaevum'. vitam exhalantem secundum eos, qui animam ventum volunt: ut "atque in ventos vita recessit". direpta diripienda: participium pro participio. casvs aut interitus, aut captivitas. copia notandum de exercitu numero eum dixisse singulari, ut Sallustius "com Sertorios neque rumperet an levi copiam avibus", cum copias de exercitu numero plurali dicamus. 'copia' vero aliarum rerum est. deservere omnes defessi doloris vox, non accusationis; sic enim se purgat, ut alios non culpet. dicendo autem 'defessi' etiam illos excusat, a quibus desertus est. ignibvs aegra dedere post hunc versum hi versus fuerunt, qui a Tucca et Vario obliti sunt.

Page 24: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

obtulit et pura per noctem in luce refulsit 590 alma parens, confessa deam qualisque videri caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum continuit roseoque haec insuper addidit ore: 'Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras? quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit? 595 Non prius aspicies ubi fessum aetate parentem liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae circum errant acies et, ni mea cura resistat, iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 600

cvm mihi se ordo est, cum mihi se videndam oculis obtulit non ante tam clara. in lvce in nimbo, qui cum numinibus semper est. confessa deam divino habitu; quia in primo venatricis habitu se obtulerat. qvalisqve et qvanta qualitas et quantitas hoc loco ad pulchritudinem pertinet. dextraqve prehensvm ea corporis parte qua Helenae ictum minabatur, quae in templo Vestae stabat ornata. ut enim in primo diximus, aliquos hinc versus constat esse sublatos, nec inmerito. nam et turpe est viro forti contra feminam irasci, et contrarium est Helenam in domo Priami fuisse illi rei, quae in sexto dicitur, quia in domo est inventa Deiphobi, postquam ex summa arce vocaverat Graecos. hinc autem versus esse sublatos, Veneris verba declarant dicentis 'non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae'. roseo pulchro. perpetuum epitheton Veneris. quidam reprehendunt, non convenisse in ruina et exitio civitatis Venerem roseo ore loqui cum filio, ignorantes hoc epitheton Veneri esse perpetuum. insvper super, quod continuerat eum. indomitas magnas nunc. et 'quis' non nulli admirantis volunt esse, non interrogantis. qvid fvris aut quia furor est virum fortem ruere in mulieris interitum: aut 'quid furis', cum extinctos socios videas, velle pugnare. et bono verbo usus est, virum fortem a proelio revocans. nostri cvra et hoc loco, ut solet, unam se de Aeneae familia facit: ut "unius ob iram prodimur". 'nostri' autem et 'vestri' genetivus pluralis est antiquus et ex Graeco veniens, sicut singularis est 'mis' et 'tis'. non est autem possessivum, sed ab eo quod est 'nos', et hoc est unde dicimus 'nostri causa facit', hoc est 'nostrum'. svperet supervivat, supersit. ascanivsqve pver filius, ut "tuque puerque tuus". Horatius "puerosque Ledae". et est Graecum, nam pa‹daj dicunt. interdum tamen etiam ad aetatem refertur. circvm errant mire, quasi quaerentes: tamquam prope sint, et adhuc sua opera sua non avertant. havserit ensis aut percusserit, ut "latus haurit

Page 25: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae culpatusve Paris, divom inclementia, divom has evertit opes sternitque a culmine Troiam. Aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti mortalis hebetat visus tibi et umida circum 605 caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis iussa time neu praeceptis parere recusa): hic, ubi disiectas moles avulsaque saxis saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum, Neptunus muros magnoque emota tridenti 610 fundamenta quatit totamque a sedibus urbem eruit. Hic Iuno Scaeas saevissima portas prima tenet sociumque furens a navibus agmen ferro accincta vocat [saevasque accendit ad iras]. Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas 615 insedit nimbo effulgens et Gorgone saeva.

apertum;" aut voraverit. tyndaridis atqui Iovis est, non Tyndarei filia; sed sic dicimus 'Tyndaridis' de Helena, ut de Hercule Amphitryoniades. nam de Iove et Leda nati sunt Pollux et Helena, de Tyndareo et Leda Castor, qui solus mortalis fuit: unde Vergilius "si fratrem Pollux alterna morte redemit", qui inmortalitatem suam cum fratre partitus est. Helenam vero inmortalem fuisse indicat tempus. nam constat fratres eius cum Argonautis fuisse: Argonautarum filii cum Thebanis bello dimicaverunt. item illorum filii contra Troiam bella gesserunt. ergo si inmortalis Helena non fuisset, tot sine dubio saeculis durare non posset. hanc autem legimus prius a Theseo raptam et in Aegypto commendatam Proteo. licet alia fabula a Paride raptam et, cum ad Aegyptum cum ea isset, a Proteo, cognito raptu, subtractam Paridi dicat. facies invisa pulchritudo Helenae odiosa, id est Helena. et est Graecum, ut 'vis Herculea', hoc est Hercules. ostendit autem naturae culpam non esse hominibus adscribendam. sane quidam 'invisa' figurata dictum putant; adserunt enim ad Troiam Helenam non venisse, id est non visam a Troianis, quia cum eam Paris rapuit, ad Aegyptum profectus dicitur, mutato itineris cursu, ne a Graecis forte insequentibus comprehenderetur. ibi a Proteo receptus hospitio. sed cum Helena Proteo suam narrasset iniuriam, ab eo retenta est. tum sine ea Paris venit ad Troiam. Graeci autem putantes quod occultaretur a Troianis et nollent sibi eam reddere, deleverunt Troiam frustra, cum Troiani vere dicerent se Helenam non vidisse. alii dicunt a Proteo quidem Helenam Paridi sublatam et quibusdam disciplinis phantasma in similitudinem Helenae Paridi datum, quam imaginem ille ad Troiam dicitur pertulisse: quod etiam Homerum volunt tetigisse subtiliter, ubi Aeneas a Neptuno oppo-sita nube liberatur. ¢mfˆ d' ¥r' e„dèlJ Trîej kaˆ dio‹ 'Acaio…. lacaenae a provincia Laconica. Et notandum, derivationem minorem esse a principalitate, quod rarum est. cvlpatvsve paris criminosus, reus. divvm inclementia latenter hic Venus suam

Page 26: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

purgat invidiam dicendo, Troiam deorum conspiratione subverti; poterat enim ei obici, quod nisi ipsa rapiendi Helenam Paridi auctor fuisset, Troia non fuisset eversa. aspice de Homero tractum, qui inducit Minervam praestantem ista Diomedi. et bene subdistinguit, quia non solum dicitur, sed etiam manu significatur. namqve omnem ordo est: omnem tibi nubem eripiam, quae umida circum caligat et mortales hebetat visus tuenti. dicitur enim nebula orta de terris obesse nostris obtutibus: unde aquila, quia supra nebulam est, plus videt. est etiam theologica ratio, quia ignorantes usum Venerium videre dicuntur et numina: unde nunc merito post Veneris abscessum numina vidisse dicitur Aeneas. obdvcta superducta. tventi modo 'videnti', alias 'defendenti'. neqva parentis ivssa time pro 'ne'. et 'ne' particula imperativo iungitur modo: sed interdum praesenti tempori, interdum futuro, prout aliquid volumus aut ad praesens, aut ad futurum fieri. tv neqva p. i. t.] potest sane hoc praeceptum et ad generalitatem et ad specialitatem referri. ivssa time veretur enim ne imperanti sibi fugam non obtemperet. saxis saxa dicendo 'saxis saxa' renovavit narrandi magnitudinem. vndantem aut 'abundantem', aut quia in modum undarum attollitur, ut "qua plurimus undam fumus agit". neptvnvs mvros hoc quidem habet fabula, quod Neptunus cum Apolline Troiae fabricati sunt muros. sed constat Laomedontem supradictis diis certam vovisse pecuniam ad sacra facienda: quam inminentibus Mysiis transtulit ad murorum fabricam. unde dii et fecisse muros, et offensi esse dicuntur. simul notandum quod deos facit opera sua evertere: ut portas Iunonem, quarum dea est; nam portam luminis nascentibus praebet, ut "Iuno lucina fer opem": arces Minervam; legimus enim "Pallas quas condidit arces": Neptunum muros; ipsi enim fundamenta sunt consecrata, cuius et moventur arbitrio: unde ™nos…cqwn dicitur, hoc est terram movens aquae concussione, sicut terrae motus continent opiniones. neptvnvs m. e. t. q.] [ergo] cum Neptunus

Page 27: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

infestus indicatur, Apollo tamen etiam post piaculum Troianis favet, quia eum propter Chrysis sacerdotis filiam offenderant Graeci. tridenti omnia in 'ns'. exeuntia aut participia sunt, aut nomina. sed si participia sunt, ablativum et in 'i' et in 'e' mittunt pro nostro arbitrio: Iuvenalis "nec ardenti decoxit aeno", contra "semperque ardente camino": si vero nomina fuerint, omni modo in 'e' exeunt. si autem eadem sint et nomina et participia, ut 'amans', cum nomina fuerint, omni modo in 'e' mittunt; cum participia, licenter utimur. ergo quia 'tridens' nomen est, 'tridente' debuit dicere: sed novitatem adfectavit, nulla cogente necessitate. sane in nominibus, quae et propria esse possunt et appellativa, ut 'liberalis' 'felix' 'iuvenalis', ablativus a proprio in 'e' exit, ab appellativo in 'i'. qvatit concutit, conmovet. ivno scaeas saevissima portas quidam ideo Iunonem has portas tenuisse accipiunt, quia eam fatorum arbitrium volunt, et fatum fuit ad exitium Troiae per has portas equum introduci. scaeas priscas. saevissima quae et fugam vetabat. socivm sibi devotum. fvrens irascens. accincta id est armata, quia ipsa est Curitis, et sub hoc nomine interest bellis; nam ideo "hic illius arma hic currus fuit". 'accincta' enim 'ferro armata', ut "cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus". iam praeterea, ut "iam quae seminibus iactis se sustulit arbos". arces ordinem tenuit: primum 'muros', deinde 'portas', post 'arces'; a muris enim in arcem convertendus est totus impetus; ob hoc autem 'arces' Minervae dantur, quod ipsa sit inventrix aedificiorum, ut "Pallas quas condidit arces", et quia summa quaeque possidet sapientia. praeterea in capite esse dicitur; idcirco creditur patris Iovis capite generata. tritonia pallas notandum duo antonomasiva sunt sine proprio nomine. et est nimiae iracundiae cum dicitur, quamquam irata sit Graecis, nequaquam tamen Troianis parcere; licet in historia lectum sit, vehementius iratam Minervam, quod post victoriam ei sacrificare noluerint, ut Horatius "cum

Page 28: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Ipse pater Danais animos virisque secundas sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma. Eripe, nate, fugam finemque impone labori; nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.' 620 Dixerat et spissis noctis se condidit umbris. Apparent dirae facies inimicaque Troiae numina magna deum.

Pallas usto vertit iram ab Ilio in inpiam Aiacis ratem". respice dicendo 'respice' ostendit, vere iam caliginem ab oculis eius esse sublatam. insedit adeo irata, ut ante sacerdotem ibi Cassandram defenderet. nimbo effvlgens nube divina. est [enim] fulgidum lumen, quo deorum capita cinguntur. sic etiam pingi solet. alii 'nimbum' clavum transversum in veste existimant. alii 'limbo' legunt, ut "Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo". et est pars vestis extrema, quae instita dicitur, ut Horatius "quarum subsuta talos tegit instita veste". gorgone saeva aut etiam per saevam Gorgonem fulgens; aut ipsa saeva terrore Gorgonis. sane Gorgones tres fuisse dicuntur, Stheno, Euryale, Medusa, quarum aspectus intuentes vertebat in lapides. hae autem mirae pulchritudinis fuisse dicuntur, et quisquis eas vidisset stupore defigebatur. ideo fictum est, quod in lapides mutarentur. sed alia fabula refert, Medusam mirae parsimoniae virginem fuisse, et ob hoc acceptam Minervae. quae compressa a Neptuno Pegasum equum dicitur edidisse: quod posteaquam Minerva cognovit, eius caput dicitur amputasse et suo adfixisse pectori, eique tribuisse vim, ut quidquid vidisset mutaret in saxum. ipse pater qui omnibus unus esse consuevit: ut "rex Iuppiter omnibus idem". et bene honesta Aeneae causa fugiendi est. viresqve secvndas quia fuerunt et in Troianis, sed non prosperae. svfficit subministrat, suggerit. eripe accelera, raptim fac. vel 'eripe te fuga'. nvsqvam abero bona oeconomia. nam si tenent Danai qua deficit ignis, necessarium est praesidium numinis: ut Horatius "nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus inciderit". limine sistam in limine, ut "silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti". spissis <noctis se condidit vmbris>densis. abscessu enim plerumque numina demonstrantur fuisse, cum subito apparere desierint. apparent dirae facies secundum mathesin post abscessum Veneris dira dicit apparuisse

Page 29: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Tum vero omne mihi visum considere in ignis Ilium et ex imo verti Neptunia Troia: 625 ac veluti summis antiquam in montibus ornum cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant eruere agricolae certatim, illa usque minatur et tremefacta comam concusso vertice nutat, volneribus donec paulatim evicta supremum 630congemuit traxitque iugis avolsa ruinam. Descendo ac ducente deo flammam inter et hostis expedior: dant tela locum flammaeque recedunt.

numina, cuius praesentis radii intervenientes anaereticos temperant. apparent dirae facies] [vel] quia 'dirae' appellantur quae sunt in ministerio Iovis, quando morbos aut letum aut bellum hominibus molitur, quia in XII. ait "dicuntur geminae pestes cognomine Dirae". nvmina magna quia Iovem Iunonem Neptunum et Minervam dixerat. tvm vero quia ante et ab Hectore audierat, et per se viderat everti Troiam, sed non omnem; singulas enim res viderat, ut "iam proximus Ucalegon". vel 'tum vero', quando et dii visi sunt saevientes. et ex imo verti quia superiori excidio, quando ab Hercule expugnata est, nec omne Ilium conciderat, nec ex imo fuerat Troia subversa. per haec ergo fit certior causa fugiendi. ornvm p . . . Oceani filia, a Sarpedone, Ilii filio, adamata est. quem cum [veni] sprevisset, faciente Venere, Iasonem tunc ad Colchos euntem inefficaciter adamavit. quo absente ad luchi conficeretur, in hanc arborem dicitur commutata. ferro et bipennibvs] žn di¦ duo‹n. ferro et bipennibvs tautologia est. ervere pro deicere et est acyrologia. vsqve tam diu. minatvr aut 'eminet', ut "minaeque murorum": aut 'movetur'. tremefacta comam solita figura. 'comam' autem pro ramis, per illam metaphoram "tondentur cytisi". vvlneribvs pro ictibus. ivgis cacuminibus montium. rvinam aliarum scilicet arborum. ac dvcente deo secundum eos qui dicunt, utriusque sexus participationem habere numina. nam ait Calvus "pollentemque deum Venerem". item Vergilius "nec dextrae erranti deus afuit", cum aut Iuno fuerit, aut Allecto. est etiam in Cypro simulacrum barbatae Veneris, corpore et veste muliebri, cum sceptro et natura virili, quod ''AfrÒditon vocant, cui viri in veste muliebri, mulieres in virili veste sacrificant. dvcente deo] [quamquam] veteres 'deum' pro magno numine dicebant. Sallustius "ut tanta mutatio non sine deo videretur". dant tela locvm f. r. illi reddidit 'flammam inter et hostes expedior'. hic est hiatus.

Page 30: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos 635 optabam primum montis primumque petebam, abnegat excisa vitam producere Troia exsiliumque pati. 'Vos o, quibus integer aevi sanguis,' ait, 'solidaeque suo stant robore vires, vos agitate fugam [et rebus servate secundis]. Me si caelicolae voluissent ducere uitam, 640 has mihi servassent sedes. satis una superque vidimus excidia et captae superavimus urbi.

antiqvasqve domos 'caras'. et aliud pendet ex alio; nihil enim interest, utrum carum dicas, an caritatis causam. sane 'domos' ambitiose dixit. primvm praecipuum. vel 'primum' ante filium et uxorem. sed Varro rerum humanarum ait permissum a Graecis Aeneae, ut evaderet et quod carum putaret auferret; illum patrem liberasse, cum illi quibus similis optio esset data, aurum et argentum abstulissent. sed Aeneae propter admirationem iterum a Graecis concessum, ut quod vellet auferret; illum, ut simile, quod laudatum fuerat, faceret, deos penates abstulisse. tunc ei a Graecis concessum, ut et quos vellet secum et sua omnia liberaret: quod poeta Veneris praesidio praestitum dicit Aeneae. petebam pro appetebam et optabam. vitam prodvcere figurate, pro 'vitam producturum'. exilivm dictum quasi extra solum. vos o obliqua oratio est. nam aperte quidem hoc agit, ut relinquatur, latenter vero aliud: [id est voluntatem fugiendi] per quod nimia Aeneae ostenditur pietas, qui nec iustis causis movetur, ut patrem relinquat. sane rhetorica suasio est; deliberatur enim de ipsa re, utrum fugiendum sit. et eius partes ita ponuntur, ut si qui dissuadent, an supervivendum patriae. quod ideo aperte non dixit, ne ceteros a fuga dehortari videretur, sed ait 'vos fugite, qui potestis': a tempore 'satis una superque', ab invitis diis 'iam pridem invisus diis et inutilis annos demoror'. sic quidem et illud colligitur, an debilis patriae superare debeat. integer aevi sangvis plenam aetatem significat ex sanguine, qui non est integer nisi in iuvenibus. nam dicunt physici minui sanguinem per aetatem: unde et in senibus tremor est. sane 'aevum' hic ad annos referre debemus, cum alibi tempus significet, ut "aevoque sequenti". et "tantum aevi longinqua valet mutare vetustas". svo robore sine alterius auxilio, quo eget Anchises. et duas res dicit: et iuvenes estis, et sani, quorum utrumque mihi deest. stant perstant solidaeque sunt. agitate disponite, cogitate. Sallustius "traditur fugam in oceani longinqua agitavisse".

Page 31: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Sic o sic positum adfati discedite corpus. Ipse manu morti inveniam; miserebitur hostis 645 exuviasque petet. Facilis iactura sepulchri. Iam pridem invisus divis et inutilis annos demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex fulminis adflavit ventis et contigit igni.' Talia perstabat memorans fixusque manebat. 650 Nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet.

caelicolae ad quos nostra pertinet vita, ut "haud credo invisus caelestibus auras vitales carpis" et "nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis debentem" et "igneus est illis vigor et caelestis origo". anima enim caeli pars est, corpus nostrum, umbra inferorum. ideo ergo non posuit generale nomen deorum, et addidit caelestibus, ne crederentur inferni dii, qui datores vitae non sunt. satis svperqve ad augmentum 'superque' addidit. est autem tmesis. sane sciendum est esse aliqua, quae augmentum non recipiunt, ne minus significent, ut ['satis',] 'perfectus': nam quaeritur, utrum 'perfectior' possit facere, ne incipiat ['satis'] 'per-fectus' minus significare. vna excidia sub Laomedonte ab Hercule. sed ™mfatikîj dixit 'excidia'. svperavimvs superviximus. sic o sic positvm adfati discedite corpvs sensus talis est: praestate mihi vos funebre solatium, id est adfamini me, ut dici mortuis solet 'vale, vale, vale': nam ideo et 'positum' et 'corpus' dixit: mortem autem ego manu hostis inveniam; nam hic ordo est. 'miserebitur' vero dixit adfectu eius qui cupiebat interimi, ut eum hostis quasi miseratus occideret. sic in nono mater Euryali "aut tu, summe pater divum, miserere, tuoque invisum hoc detrude caput sub Tartara telo, quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam". et "vos o potius miserescite venti". alii sic exponunt: [et] 'miserebitur' id est quod illi hostili animo fecerint ego misericordiae loco ducam. exvviasqve petet quasi obiectio 'sed spoliatum linquet cadaver', et responsio 'facilis iactura sepulcri': aut secundum Epicureos, qui dicunt nihil superesse post mortem; aut hoc dicit, facilis sepulturae iactura est, quam potest ruina praestare. facilis contemptibilis et levis sapienti viro, ut sit 'iactura' dispendium. invtilis ideo, quia debilis fuisse dicitur post fulmen. annos demoror quasi festinantes diu vivendo detineo. fvlminis adflavit ventis et contigit igni tria sunt fulminum genera: est quod adflat, quod incendit, quod findit: de hoc autem siluit. fulminatus autem est Anchises, quia se cum

Page 32: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem. Rursus in arma feror mortemque miserrimus opto. 655 Nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur? 'Mene ecferre pedem, genitor, te posse relicto sperasti tantumque nefas patrio excidit ore?

Venere concubuisse iactabat. sane afflati tactique dicuntur capti membris, ut "tactus etiam ille, qui hanc urbem condidit, Romulus". afflavit ventis bene dixit, quia scit, non iaci fulmina, nisi cum flatu ventorum, ut in VIII "tris imbris torti radios, tris nubis aquosae addiderant". sane de fulminibus hoc scriptum in reconditis invenitur "quod si quem principem civitatis vel regem fulmen afflaverit, et supervixerit, posteros eius nobiles futuros et aeternae gloriae". Fabula sane talis est: cum inter aequales epularetur Anchises, gloriatus traditur de concubitu Veneris. quod cum Iovi Venus questa esset, emeruit, ut in Anchisem fulmina mitterentur; sed Venus cum eum fulmine posse vidisset interimi, miserata iuvenem in aliam partem fulmen detorsit, Anchises tamen afflatus igne caelesti semper debilis vixit. nos contra praepositiones vel adverbia in 'a' exeuntia modo producunt ultimam litteram, excepto 'puta' et 'ita', apud En- nium et Pacuvium brevia sunt. hinc est quod etiam numerorum nomina indeclinabilia producuntur, ut "triginta magnos". ea vero quae declinantur brevia sunt secundum rationem nominum in 'a' exeuntium. effvsi lacrimis pro effusi in lacrimas. omnisqve domvs modo familiam, alias domicilium, inter-dum re vera domum. fatoqve vrgenti <incvmbere> simile est ut 'currentem incitare', 'praecipitantem impellere'. rvrsvs in arma feror quasi quodam doloris impetu, quod pater liberari non acquiesceret. mortem opto contra fatorum vim et matris auxilium. nam qvod consilivm quasi vetuerit regina audito 'mortemque miserrimus opto', sic respondet Aeneas 'nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur'? mene probatae pietatis filium. nam pronomina habent vim suam, nonnumquam et emphasin, ut "cantando tu illum?" sane 'mene efferre pedem genitor' et cetera rhetorice per deliberationem tractatur, an Aeneae relicto patre fugiendum sit. posse plus est quam velle. nefas scelus. excidit bene excusat patrem dicendo 'excidit', et ipsam temperat obiurgationem.

Page 33: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui, et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae 660teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, gnatum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque 665Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam alterum in alterius mactatos sanguine cernam? Arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima uictos. Reddite me Danais; sinite instaurata revisam proelia. Numquam omnes hodie moriemur inulti.' 670 Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram insertabam aptans meque extra tecta ferebam. Ecce autem complexa pedes in limine coniunx haerebat parvumque patri tendebat Iulum: 'Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; 675sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis, hanc primum tutare domum. Cui parvus Iulus, cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?'

peritvrae bene 'periturae' dixit, non 'perditae', quia adhuc posse videatur evadere per suam et Anchisae fugam; ideo autem 'addere', tamquam magnam portionem exitio Troiae genus Anchisae coniungeret. ivvat delectat, quasi malum illi voluptati sit. patet isti apocope est pro 'istic'. pronomen enim esse non potest, quia non praecedit nomen. mvlto priami de sangvine quasi bis sanguinem fuderit Priamus, quia et filium eius Pyrrhus occiderit. natvm ante ora patris his rebus terret eum, qui non potest mortem timere. obtrvncat obtruncare consuevit. hoc ideo. qvod propter quod. arma, viri, ferte arma notant hoc critici, quia saepius armari aliquos dicit, cum exarmatos nusquam ostendat: qui nesciunt, non omnia a poeta, ut supra diximus, dici debere. nam et diem describit, nocte non praemissa. superfluo enim dicuntur ea quae necesse est fieri. quis enim domum ingressus, non arma deponat? vel quia ad auferendum patrem arma deposuerat; vel quia armis Graecorum fuerat armatus. vocat lvx vltima victos id est victis moriendum est. reddite me danais vel quibus me sustulit mater; vel tamquam quaerentibus et invenire cupientibus. et bene 'reddite', quasi retineatur; nam ideo ait 'sinite'. instavrata renovata; quod verbum et de feriis et de scaenis solebat apud veteres usurpari. nvmqvam pro non, ut "numquam hodie effugies". insertabam cunctationem ostendit hoc verbo eius, qui nec ire ad proelium velit, nec domum relinquere. sic et 'ferebam' dixit. patri melius 'patri', quam 'mihi'. tendebat offerebat, sed manibus eum gestans. si peritvrvs abis argumentum dilemma, id est conplexio, quae adversarium ab utraque parte concludit. expertvs quidam participium praeteriti temporis [sed] vim praesentis habere volunt, quia praesens deficit. tvtare domvm hoc est cui defensori relinquimur, si tu deseris? cvi parvvs ivlvs interrogantis est. et simul epitheto commendat aetatem.

Page 34: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Talia uociferans gemitu tectum omne replebat, cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. 680Namque manus inter maestorumque ora parentum, ecce levis summo de vertice visus Iuli fundere lumen apex tactuque innoxia mollis lambere flamma comas et circum tempora pasci. Nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem 685 excutere et sanctos restinguere fontibus ignis. At pater Anchises oculos ad sidera laetus extulit et caelo palmas cum voce tetendit:

conivnx qvondam 'quondam' aut aliquando significat, quasi nunc uxor non sit quae relinquitur. aut certe 'quondam' 'semper' significat, ut in georgicis "ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis", et est, quam semper coniugem nominasti. haberi enim quaevis poterat, nominari non nisi nobilis. et bene [ex ductu litterarum] quod eventurum timet, quasi iam contigerit, deflet; se autem ideo ultimam facit, quod ipsa loquitur. diversam autem aetatem pueri, senis et feminae ad miserationem commovendam videtur obicere. svbitvm pro 'subito'. adverbium est temporis secundum veteres. oritvr oriuntur divina, ut Sol: ideo et quia dicuntur oritur. manvs inter mutavit accentum praepositio postposita. sane 'inter' plerumque pro 'per' ponitur, sed raro apud Vergilium, ut "hunc inter fluvio Tiberinus amoeno". bona autem oeconomia ad Iulum venit, dicens eum fuisse inter manus parentum. 'inter manus' autem, hoc est inter amplexus. non enim possumus eum illo tempore portatum dicere, quem et mox pedibus patris comitem fuisse, et post septem annos legimus et venatum isse et bella tractasse. mirabile monstrvm tîn mšswn est: dictum a monstrando, id est monendo. et refertur ad praesens eius significatio. 'prodigium' autem est quod in longum tempus dirigit significationem. levis pro leviter. fvndere lvmen apex 'apex' proprie dicitur in summo flaminis pilleo virga lanata, hoc est in cuius extremitate modica lana est: quod primum constat apud Albam Ascanium statuisse. modo autem summitatem pillei intellegimus. tangit autem, ut frequenter diximus, latenter historiam. item hoc quoque de igni ad Servium Tullium pertinet. nam cum Tarquinius cepisset Vericulanam civitatem, ex captiva quadam in domo eius natus est Servius Tullius. qui cum obdormisset, caput eius subito flamma corripuit: quam cum vellent restinguere, Tanaquil, regis uxor, auguriorum perita, intellegens augurium, prohibuit. flamma puerum cum somno deseruit: unde intellexit,

Page 35: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, aspice nos! Hoc tantum; et, si pietate meremur, 690 da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.' Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore intonuit laevom et de caelo lapsa per umbras stella facem ducens multa cum luce cucurrit. Illam summa super labentem culmina tecti 695cernimus Idaea claram se condere silva signantemque vias; tum longo limite sulcus dat lucem et late circum loca sulphure fumant.

eum clarum fore usque ad ultimam vitam. perite sane lucem dixit, non ut in septimo "tum fumida lumine fulvo": nam et illic splendor quidem est, sed cum fumo, qui semper causa lacrimarum est. in Ascanio autem solus ostenditur splendor. Suetonius tria genera pilleorum dixit, quibus sacerdotes utuntur, apicem, tutulum, galerum: sed apicem pilleum sutile circa medium virga eminente, tutulum pilleum lanatum metae figura, galerum pilleum ex pelle hostiae caesae. circvm tempora pasci crescere: ut "sacrum tibi pascere crinem". sunt autem hic infiniti pro indicativis 'fundere', 'lambere', 'pasci'. sacros restingvere fontibvs ignes religiosos. non quos tunc 'sacros' sciebant, sed quos mox probarunt. sanctos restingvere fontibvs ignes] [et] bene 'fontibus', non aquis. 'sanctos' vero, ut venerabilius fieret. sane 'sanctum' est interdum non idem quod 'sacrum', neque idem quod 'religiosum'; interdum non aliud quam 'sacrum'. hic ergo 'sanctos' sacros accipiemus, quippe quo loco auspicia fierent, sicut ex Anchisae persona ostenditur, cum dicit 'oculos ad sidera laetus extulit' et 'da deinde auxilium pater atque haec omnia firma'. aliter 'sanctum' accipi per singula loca dicitur. at pater anchises et hic et alibi Anchisen divinandi peritum inducit. ocvlos ad sidera contra opinionem Theocriti, qui eum fulmine caecatum fuisse commemorat. et caelo palmas cvm voce tetendit fugae defensio est, ut videatur non solum utilis et necessaria, sed et honesta, quoniam divina suadebant. nam et ideo inducitur noluisse, ut quod vincitur et consentit argumentum voluntatis divinae sit. si flecteris aut secundum Stoicos locutus est, qui fati adserunt necessitatem: aut secundum Epicureos, qui dicunt deos non curare mortalia. aspice nos quia intuentes dii iuvant: unde est "atque oculos Rutulorum reicit arvis", et contra "diva solo fixos oculos aversa tenebat". aspice nos] <quia intuentes dii iuvant:> nam de Iove in primo libro "et Libyae defixit lumina regnis". aut secundum mathematicos, quod quidquid Iuppiter

Page 36: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

irradiaverit felix facit. atqve haec omina firma secundum Romanum morem petit, ut visa firmentur. non enim unum augurium vidisse sufficit, nisi confirmetur ex simili. nam si dissimilia sint posteriora, sol-vuntur priora: unde est "quantum Chaonias aquila veniente columbas". nam aquila sine dubio columbis plus potest. fatvs erat proprietatem disciplinae secutus, quod augurum 'effata' dicuntur. intonvit laevvm sinistrum, prosperum, quia caeleste est; quae enim nobis laeva sunt <caelestibus> dextra sunt, ut diximus supra. 'sinistrum' autem a sinendo dictum, quantum ad auguria pertinet, quod nos agere aliquid sinat, unde alibi "siquem numina laeva sinunt". sed hoc loco pontificalis inducitur disciplina. nam ostendit Anchisen, cum vellet fugam filii sequi, omine quod de Ascanii pro capite auspicii se obtulit, a diis commotum petisse de caelo confirmationem; subiungit enim 'vix ea fatus erat senior, subitoque fragore intonuit laevum'. prosperum, quia sereno caelo sive audita, sive visa fuerint: quod hic utrumque ostendit 'subitoque fragore intonuit laevum', quod ad auditum scilicet pertinet. iterum adiunxit quod ad visum pertinet 'et de caelo lapsa per umbras stella facem ducens multa cum luce cucurrit'. hoc autem auspicium cum de caelo sit, verbo augurum maxi-mum appellatur. sinistras autem partes septentrionales esse augurum disciplina consentit, et ideo ex ipsa parte significatiora esse fulmina, quoniam altiora et viciniora domicilio Iovis. mvlta cvm lvce cvcvrrit nunc theologicam rationem sequitur, quae adserit, flammarum quos cernimus tractus nimbum esse descendentis numinis; alibi physicam, ut "vento inpendente videbis, flammarum longos a tergo albescere tractus". facem dvcens lumen, quod utique ex facibus nascitur. svper labentem quidam hoc verbum unam partem orationis esse tradunt. idaea clarvm se condere silva stellae huius cursus ita significat Troianos conglobatos ad domum Aeneae Idam petere. Quod dicit 'multa cum luce' ostendit claros; quod 'signantem vias' scintillas quasdam dicit

Page 37: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Hic vero victus genitor se tollit ad auras adfaturque deos et sanctum sidus adorat. 700 'Iam iam nulla morast; sequor et qua ducitis adsum, di patrii; servate domum, servate nepotem. Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troiast. Cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.' Dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis 705 auditur, propiusque aestus incendia volvunt. 'Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae; ipse subibo umeris nec me labor iste gravabit; quo res cumque cadent, unum et commune periclum, una salus ambobus erit. Mihi parvus Iulus 710 sit comes, et longe servet vestigia coniunx.

relictas, quae ostendunt remansuros in diversis partibus socios; quod 'longo limite', ostendit errorem; quod 'sulcum' dicit, significat longum 'maris aequor arandum'; quod ait 'sulphure fumant' divini ignis odor ostenditur; fulgura enim odor sulphuris sequitur; ex fumo autem mors Anchisae, sicut eius oratio sequens indicat. 'cedo equidem', quasi dicat, licet sciam me esse moriturum. et bene quamdiu vivit Anchises, totum ei conceditur. quidam fumo bellum, quod in Italia futurum erat, significari tradunt. victvs genitor quasi pertinax et a pristino proposito recedens. se tollit ad avras verbum augurum, qui visis auspiciis surgebant e templo: unde est 'extemplo'. adfatvrqve deos agit diis gratias. vel certe invocat. iam iam nvlla mora est et 'cedo equidem' ostendit eum Aeneae dictis consensisse. dii patrii servate domvm servate nepotem: vestrvm hoc avgvrivm hic ostendit, Anchisen ea quae optabat per impetrationem augurii meruisse: augurium enim est exquisita deorum voluntas per consultationem avium aut signorum. perite ergo signum de caelo 'augurium' dixit. ideo et adiecit 'servate domum', id est genus, familiam: 'servate nepotem', a quo certum erat Romanam prolem propagatum iri. vestroqve in nvmine troia est in vobis habeo Troiam: propter illud "has mihi servassent sedes". alii ita exponunt: augurium numenque vestrum efficiat, ne putem Troiam perisse. cedo cedere proprie dicitur qui contra sententiam suam alteri consentit, ut "cedamus Phoebo". comes ire recvso tantum ad solatium itineris, quippe moriturus, ut in sexto Aeneas "ille meum comitatus iter". vult enim Vergilius etiam Aeneae concedere patris peritiam. dixerat ille hic distinguendum. alii 'ille' et 'ignis', sed male. et iam dum negat, dum ostenduntur auspicia. propivsqve [quamvis secreta domus sit.] propter illud "arboribusque obtecta recessit". et est ordo: incendia propius volvunt aestus, id est calorem. unde etiam

Page 38: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris. Est urbe egressis tumulus templumque vetustum desertae Cereris iuxtaque antiqua cupressus religione patrum multos servata per annos: 715 hanc ex diverso sedem veniemus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis; me, bello e tanto digressum et caede recenti, attrectare nefas, donec me flumine vivo abluero.' 720

'aestas' dicitur. ergo age quia consensisti, et ignis propinquat. 'age' autem non est modo verbum imperantis, sed hortantis adverbium, adeo ut plerumque 'age facite' dicamus et singularem numerum copulemus plurali. cervici 'cervix' cum numero singulari dicitur, collum significat; si plurali utamur, superbiam ostendimus, ut in Verrinis "frange cervices". ambobvs erit et ad filium et ad patrem potest referri; sed melius ad patrem, quia de Ascanio post loquitur. et longe 'longe' valde, ut "Tiberinaque longe ostia". nam 'longe' non potest, quia sequitur 'pone subit coniunx'. et bene ire singulos facit: scit enim multitudinem facile posse deprehendi. vel 'longe' ideo, ut sit prooeconomia, quod errare potuerit. servet autem custodiat, ut "et tantas servabat filia sedes vel servantem ripas". famvli unde familia. vrbe egressis hic ablativo iunxit, ut Horatius "egressum magna me accepit Aricia Roma". Sallustius accusativo, ut "raro egressa fines suos". ergo utrumque dicimus. tvmvlvs modo terra tumens, alias sepulcrum. prudenter autem circa turbatos pluribus utitur praeceptis, [diversa signa dat] quia scit, timoris comitem esse oblivionem. templvmqve vetvstvm desertae cereris bene Cereris fanum ante urbem <esse facit>, quae dea rusticorum est. et librate Aeneas et Cereris templum et vetustum elegit, ad quod nec viris erat aditus, sicut hostes putabant: nam Aeneas scit, ante esse profanatum: nec praedae spe Graeci poterant duci. desertae cereris utrum a sacerdote, qui in sexto extinctus inducitur, ut "Cererique sacrum Polyboeten": an 'desertae' belli tempore propter decennalem obsidionem? an 'desertae' a filia, ut "nec repetita sequi curet Proserpina matrem". antiqva cvpressvs ad vetustatem rettulit. cupressum autem, funebrem arborem, bene ante templum deae lugentis esse confirmat. religione patrvm timore: et est reciprocum. sic Terentius "nam mihi nihil esse, religio est dicere", id est metus; item Vergilius contra "multosque metu servata per annos:" conexa enim sunt timor

Page 39: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Haec fatus latos umeros subiectaque colla veste super fulvique insternor pelle leonis, succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus implicuit sequiturque patrem non passibus aequis; pone subit coniunx. Ferimur per opaca locorum; 725et me, quem dudum non ulla iniecta movebant tela neque adverso glomerati examine Grai, nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis suspensum et pariter comitique onerique timentem.

et religio, ut Statius "primus in orbe deos fecit timor". ex diverso ut non sit suspicio Graecis. cape sacra manv non est dantis, sed hortantis, ut tollat, quia sequitur 'me bello e tanto digressum et caede recenti attrectare nefas': scit enim Graecos ex pollutione Palladii piaculum commisisse. flvmine vivo perenni, quia iugiter aqua fluens viva vocatur. flvmine vivo semper fluenti, id est naturali, ut "vivoque sedilia saxo". est autem augurale verbum. ablvero pro abluam. latos vmeros aut more heroum se laudat: aut certe sternendo latos facit. vel 'latos' sufficientes; vult enim ostendere, totum se ad onus praebuisse: et ideo 'umeros', non 'umerum'. insternor eleganter tamquam onus laturus, ut de animalibus. svccedoqve oneri figura est, ut "succedunt muro et flammas ad culmina iactant". inplicvit puerilem expressit timorem, ne manu excidat patris. seqvitvrqve patrem non passibvs aeqvis bene de praesente puero, qui, ut putabatur, inter manus reginae erat positus, expressit adfectum. pone 'post', sed loco tantum, non et tempori adiungitur. et adverbium est, atque ideo ultima syllaba habet accentum. svbit sequitur. opaca locorvm quia dixit "arboribusque obtecta recessit". est autem elocutio, ut "strata viarum". alii 'per opaca', per crassa accipiendum putant; vel 'opaca' obscura. alibi 'opacum' amoenum. et me qvem dvdvm naturalia plus timet. quasi et vir fortis et pius non timet bellicum timorem, sed naturalem, propterea quia sequitur 'comitique onerique timentem'. glomerati ex agmine propter illud 'undique collecti invadunt'. nvnc omnes terrent avrae hic ostendit, etiam fortes viros pro ratione temporis et causarum et debere et decere metuere. sonvs excitat omnis consternat. svspensvm sollicitum. comitiqve quidam 'comiti' pro comitibus accipi volunt; nam et pro Creusa eum timere putant intellegi, et singulariter dictum, ut

Page 40: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Iamque propinquabam portis omnemque videbar 730evasisse viam, subito cum creber ad auris visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram prospiciens: 'Nate,' exclamat, 'fuge, nate; propinquant. Ardentis clipeos atque aera micantia cerno.' Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum 735confusam eripuit mentem. Namque avia cursu dum sequor et nota excedo regione viarum, heu misero coniunx fatone erepta Creusa substitit, erravitne via seu lapsa resedit? incertum; nec post oculis est reddita nostris. 740Nec prius amissam respexi animumve reflexi quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam venimus: hic demum collectis omnibus una defuit, et comites natumque virumque fefellit. Quem non incusavi amens hominumque deorumque,745aut quid in eversa vidi crudelius urbe? Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis commendo sociis et curva ualle recondo; ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis. Stat casus renovare omnis omnemque reverti 750per Troiam et rursus caput obiectare periclis.

'equitem' et 'peditem' de multitudine dicimus. svbito cvm hysterologia est. nate haec singula pronuntianda sunt, quia perturbatis iugis non datur sermo, nec gaudentibus, nec dolentibus. quidam adfectiose distinguunt. propinqvant non dicit qui, propter sequentem de Corybantibus oeconomiam. cerno non nulli quaerunt, ex cuius persona 'cerno' dictum sit. sed altius intuentes 'cerno' Aeneae dant, ut ipse hunc versum dixisse videatur. nescio qvod trepido excusatio est coniugis longius derelictae. et bene 'nescio quod' ait, quia hoc postea a simulacro uxoris agnoscit. male nvmen amicvm non cum utilitate mea favens uxori, quae in numerum ministrarum matris deum relata est. vel 'male amicum' iratum, ut "statio male fida carinis". mentem memoriam, ut paulo post ait "nec prius amissam respexi". fatone erepta crevsa ordo est: fato erepta Creusa substititne, erravitne via. non enim dubitat fato esse sublatam, cum audierit "non haec sine numine divum eveniunt". nec post ocvlis est reddita nostris constat: nam umbram eius vidit tantummodo. alioquin mentiebatur dicendo: non vidi. hic demvm 'hic una defuit', aliter vitium est. 'huc' enim dicere debuit. vna id est sola. et videtur improprie de necessaria persona 'una' dixisse, quae non sic debet numerari, quasi numero defuerit, sed quasi adfectui dolentis; sola enim de multis intellegitur. comites utrum natum et virum, an separatim alios, an famulos dixit? natvmqve qui per aetatem matrem desiderare debuerat. virvmqve <fefellit> videtur excusasse oblivionem suam et culpam ad deos rettulisse. deorvmqve hypermetrus versus est, ideo, ne si 'deum' per genetivum pluralem diceret, Ðmoiotšleuton faceret. dicendo autem 'quem non incusavi amens hominumque deumque' dat sibi amentiam, quia in furore incusavit deos etiam, quod numquam; cum enim dixit 'quem non', intellegimus etiam deos. vidi crvdelivs bene se futurus commendat

Page 41: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Principio muros obscuraque limina portae, qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro observata sequor per noctem et lumine lustro. Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. 755Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, me refero. Inruerant Danai et tectum omne tenebant. Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras. Procedo et Priami sedes arcemque reviso: 760et iam porticibus vacuis Iunonis asylo custodes lecti Phoenix et dirus Vlixes praedam adservabant. Huc undique Troia gaza incensis erepta adytis mensaeque deorum crateresque auro solidi, captivaque vestis 765congeritur. Pueri et pavidae longo ordine matres stant circum [et tacitis implent magitibus aras]. Ausus quin etiam voces iactare per umbram implevi clamore vias, maestusque Creusam nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi. 770

maritus, qui apud feminam sic ostendit priorem se amasse uxorem. valle recondo hinc iam ostenditur nimia multitudo. vrbem repeto quidam 'repeto' pro 'repetere <statuo>' accipiunt. fvlgentibvs armis licet intempestive 'fulgentibus' dixerit, tamen potest significasse scutum et galeam, quibus solis caruerat patrem portans et filium ducens. stat casvs placet, ut "stat quicquid acerbum est, morte pati". obscvra limina aut per noctem obscura: aut certe posticum 'limina' significat. qva pro unde. retro observata seqvor relego, retro sequor mea vestigia. lvmine lvstro oculos circumfero; non enim facem ferre poterat, quia proderetur. ipsa silentia ipsa quae terrere non debent, praecipue inter hostes. sed ut diximus, naturalibus tantum cedit. si forte pedem, si forte iteratione auxit dubitationem. inrverant danai quos Venus ante prohibuerat: unde est "et ni mea cura resistat". ilicet confestim. hoc significat [et] 'ilico'; sed metri ratione variantur. svmma ad fastigia vento qui auget flammas, ut "veluti cum flamma furentibus austris". 'fastigia' autem modo de summitate proprie dixit: alibi per contrarium de imo, ut est "forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras". inde est et "caelumque profundum", quasi cuius porro sit fundus, cum de imo 'fundus', de summo 'fastigium' dicatur. priami patris eius. arcem ne vel illuc confugisset? vacvis magnis, quippe illic erant omnia. alii 'vacuis' pro vacuatis intellegunt, ut sit nomen pro participio; aut 'vacuis' a nobis; aut certe 'vacuis' latis. ivnonis asylo templo: unde nullus possit ad supplicium extrahi. dictum 'asylum' quasi 'asyrum'. alii 'asylum' ideo dictum, quod nullus inde tolleretur, , id est quod sul©sqai, hoc est abripi, nullus inde poterat; vel quod fugienti illuc spolia non detraherentur; sàla enim Graece aut furta aut spolia dicuntur. hoc autem non est in omnibus templis, nisi

Page 42: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae visa mihi ante oculos et nota maior imago. Obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit. Tum sic adfari et curas his demere dictis: 775 'Quid tantum insano iuvat indulgere dolori, o dulcis coniunx? non haec sine numine divom eveniunt; nec te comitem hinc portare Creusam fas aut ille sinit superi regnator Olympi. Longa tibi exsilia et vastum maris aequor arandum: 780 et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva inter opima virum leni fluit agmine Thybris.

quibus consecrationis lege concessum est. primo autem apud Athenienses statutum est ab Herculis filiis, quos insequebantur hi, qui erant a patre oppressi, sicut docet in duodecimo Statius. hoc asylum etiam Romulus imitatus est: unde est "quem Romulus acer asylum rettulit", non 'statuit'. quem locum deus Lucoris, sicut Piso ait, curare dicitur. sunt quidam qui dicunt, ideo Graecos in templo Iunonis, quod asylum erat, praedam convexisse vel captivos conclusisse, quod ibi caedem fieri non liceret: et ideo feminas et pueros clausos, quod imbellis esset aetas et sexus, quibus etiam hostes parcere consueverunt. phoenix Achillis magister. hvc pro illuc. gaza census, Persarum lingua. et est numeri singularis tantum. mensaeqve deorvm postquam 'excessere omnes adytis'. crateresqve avro solidi qui sunt vel inaurati, vel laminis tecti, vel incrustati. captivaqve vestis pro captivorum, et est nota elocutio. longo ordine longa multitudine, ut in sexto "unde omnes longo ordine posset", cum non dicat 'per ordinem'. non enim ordo erat in multitudine. avsvs quia inter hostes. voces iactare quae contrariae sunt latere cupienti. et inquirendi officium ad vocem transtulit propter noctem. 'voces' vero, quia 'iterumque iterumque vocavi'. avsvs q. v. i. p. v.] [et] hic ostendit, et se fato evasisse, et fato coniugem perdidisse. tectis per tecta. et est antiptosis. infelix simvlacrvm mihi, non sibi: ut "quae potui infelix?" per 'simulacrum' autem apotheosin ostendit, quia simulacra deorum sunt, umbrae inferorum. sic Ulixes in Homero apud inferos umbram Herculis cernit, quia post mortem umbrae inferos, animae caelum petunt. maior imago quia umbra maior est corpore. et per hoc mortuam vult ostendere, aut ex homine deam factam. stetervntqve comae prae horrore. tvm sic adfari infinitus modus pro indicativo. et hic versus in plerisque dicitur non fuisse. qvid tantvm consolatio est; sequitur etiam divinatio, quae animis liberatis corpore

Page 43: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

Illic res laetae regnumque et regia coniunx parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae. Non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas 785

conceditur: unde etiam morientibus datur, ut "nec longum laetabere: te quoque fata prospectant paria" Acron Mezentio. insano hic sine ratione, aut certe magno, ut "insani feriant sine litora fluctus". indvlgere vel permittere, vel operam dare, ut "indulgent vino". sine nvmine divvm sine fati necessitate: ut enim Statius dicit, fata sunt quae dii fantur. evenivnt nec te comitem hinc asportare crevsam hic versus caret scansione: unde multi ei 'hinc', multi 'as' syllabam detrahunt. si tamen vis fide servata scandere, sit conversio, ut 'eveniunt, nec te hinc comitem', et potest scandi per synalipham. aliter nec ecthlipsin, nec hiatum, nec synalipham recipit. crevsam quia Latina declinatio est, erit Latinus accentus. fas pro fato; quia sequitur '"regnumque et regia coniunx parta tibi"'. ille superfluum hoc loco pronomen. olympi cur in paenultima accentus sit, manifesta est ratio apud Latinos: quamquam Graeci discretionem velint per accentum facere montis et caeli, quod superfluum est. longa tibi exilia subaudiendum 'obeunda'. arandvm quia legimus "subtrahiturque solum", non inmerito dixit nunc 'arandum'. hesperiam sequenti epitheto Italiam ab Hispania segregavit, quae et ipsa Hesperia dicitur. et videtur per derivationem etiam errori finem dedisse. lydivs thybris] quia per Tusciam fluit. Tusci enim a Lydis originem ducunt. lydivs thybris Tuscus, dictus 'Lydius' a fratre Tyrrheni. nam Lydus et Tyrrhenus duo fratres, cum eos provincia una non ferret, in sortem miserunt, ut divisis copiis proficisceretur unus ad novas sedes quaerendas. profectus Tyrrhenus est, qui ex suo nomine Tuscos Tyrrhenos vocavit. Lydia autem dicta est, in qua frater remanserat. unde nunc traxit, ut 'Lydium' diceret. Tusci autem a frequentia sacrificii dicti sunt, hoc est ¢pÕ toà qÚein. constat namque, illic a Tage aruspicinam repertam, ut Lucanus meminit "sed conditor artis finxerit ista Tages". apud Tuscos etiam togae usus est; nam hoc habitu in Lydia Iovis simulacrum fuisse dicitur. leni agmine leni impetu, vel fluore: et multis

Page 44: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

aspiciam aut Grais servitum matribus ibo, Dardanis et divae Veneris nurus [et tua coniunx]; sed me magna deum genetrix his detinet oris. Iamque vale et nati serva communis amorem.' Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem 790 dicere deseruit, tenuisque recessit in auras. Ter conatus ibi collo dare bracchia circum; ter frustra comprensa manus effugit imago, par levibus ventis volucrique simillima somno.

rebus hoc nomen adiungitur. regnvmqve et regia cur ergo Aeneas horum non meminit, et considit in Thracia et aliis locis? parta an parata, an adquisita armis? lacrimas dilectae pelle crevsae melius ad posteriora referimus, ut dicat: noli flere, nec enim captiva sum. male enim plerique dicunt, quia habes uxorem paratam. servitvm ut serviam; verbum finitum et modus gerundi est. dardanis laus a maioribus. nvrvs laus a cognatione. sane hunc versum quidam ita supplevit 'et tua coniunx'. his oris in quibus colitur plus, quam in Creta. iamqve vale recedentis significatio est: unde et mortuis dicitur, ut "salve maxime Palla aeternumque vale". nati serva commvnis amorem quasi mater sollicita, quod dixerat, eum aliam habiturum uxorem. bene ergo propter futuram novercam commendatur Ascanius. manvs effvgit imago quasi imago, quae non tenetur. naturale enim est, ut non possit teneri. nam in sexto quod ait "da dextram misero", auxilium significat. par levibvs ventis puris et non vehementibus. simillima somno sic Cicero "simillimum deo iudico". nam genetivo debuit iungi.

Page 45: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia
Page 46: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia
Page 47: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia
Page 48: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

1

Letteratura Latina (esercitazioni)

a.a. 2010-2011

Brucia Troia

Petronio, l’Iliupersis e la parodia

S. Dalì, Laocoon tormentes by flies (1965)

Page 49: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

2

[L. Graverini et alii, Il romanzo antico, Roma 2006, 16]

Page 50: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

3

***Petron. 88,1-90,1 88.1 Erectus his sermonibus consulere prudentiorem coepi… aetates tabularum et quaedam argumenta mihi obscura simul que causam desidiae praesentis excutere, cum pulcherrimae artes perissent, inter quas pictura ne minimum quidem sui vestigium reliquisset. 2 tum ille 'pecuniae' inquit 'cupiditas haec tropica instituit. | priscis enim temporibus, cum adhuc nuda virtus placeret, vigebant artes ingenuae summum que certamen inter homines erat, ne quid profuturum saeculis diu lateret. 3 itaque hercule herbarum omnium sucos Democritus expressit, et ne lapidum virgultorum que vis lateret, aetatem inter experimenta consumpsit. 4 Eudoxos [quidem] in cacumine excelsissimi montis consenuit, ut astrorum caeli que motus deprehenderet, et Chrysippus, ut ad inventionem sufficeret, ter elleboro animum detersit. 5 verum ut ad plastas convertar, Lysippum statuae unius lineamentis inhaerentem inopia extinxit, et Myron, qui paene animas hominum ferarum que aere comprehendit, non invenit heredem. 6 at nos vino scortis que demersi ne paratas quidem artes audemus cognoscere, sed accusatores antiquitatis vitia tantum docemus et discimus. 7 ubi est dialectica? ubi astronomia? ubi sapientiae + consultissima + via? quis umquam venit in templum et votum fecit, si ad eloquentiam pervenisset? quis, si philosophiae fontem attigisset? 8 ac ne bonam quidem mentem aut bonam valetudinem petunt, sed statim antequam limen [Capitolii] tangant, alius donum promittit, si propinquum divitem extulerit, alius, si thesaurum effoderit, alius, si ad trecenties sestertium salvus pervenerit. 9 ipse senatus, recti boni que praeceptor, mille pondo auri Capitolio promittere solet, et ne quis dubitet pecuniam concupiscere, Iovem quoque peculio exornat. 10 noli ergo mirari, si pictura defecit, cum omnibus diis hominibus que formosior videatur massa auri quam quicquid Apelles Phidias que, Graeculi delirantes, fecerunt. 89 Sed video te totum in illa haerere tabula, quae Troiae halosin ostendit. itaque conabor opus versibus pandere: iam decuma maestos inter ancipites metus Phrygas obsidebat messis et vatis fides Calchantis atro dubia pendebat metu, cum Delio profante [ferro] caesi vertices Idae trahuntur scissa que in molem cadunt 5 robora, minacem quae figurabunt equum. aperitur ingens antrum et obducti specus, qui castra caperent. huc decenni proelio irata virtus abditur, stipant graves Danai recessus, in suo voto latent. 10 o patria, pulsas mille credidimus rates solum que bello liberum: hoc titulus fero incisus, hoc ad furta compositus Sinon firmabat et mens semper in damnum potens. iam turba portis libera ac bello carens 15 in vota properat. fletibus manant genae mentis que pavidae gaudium lacrimas habet. quas metus abegit. namque Neptuno sacer crinem solutus omne Laocoon replet clamore vulgus. mox reducta cuspide 20 uterum notavit, fata sed tardant manus, ictus que resilit et dolis addit fidem. iterum tamen confirmat invalidam manum alta que bipenni latera pertemptat. fremit captiva pubes intus, et dum murmurat, 25 roborea moles spirat alieno metu. ibat iuventus capta, dum Troiam capit,

Page 51: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

4

bellum que totum fraude ducebat nova. ecce alia monstra: celsa qua Tenedos mare dorso replevit, tumida consurgunt freta 30 unda que resultat scissa tranquillo + minor +, qualis silenti nocte remorum sonus longe refertur, cum premunt classes mare pulsum que marmor abiete imposita gemit. respicimus: angues orbibus geminis ferunt 35 ad saxa fluctus, tumida quorum pectora rates ut altae lateribus spumas agunt. dat cauda sonitum, liberae ponto iubae consentiunt, luminibus... fulmineum iubar incendit aequor sibilis que undae fremunt. 40 stupuere mentes. infulis stabant sacri Phrygio que cultu gemina nati pignora Lauconte. quos repente tergoribus ligant angues corusci. parvulas illi manus ad ora referunt, neuter auxilio sibi, 45 uterque fratri: transtulit pietas vices mors que ipsa miseros mutuo perdit metu. accumulat ecce liberum funus parens, infirmus auxiliator. invadunt virum iam morte pasti membra que ad terram trahunt. 50 iacet sacerdos inter aras victima terram que plangit. sic profanatis sacris peritura Troia perdidit primum deos. iam plena Phoebe candidum extulerat iubar minora ducens astra radianti face, 55 cum inter sepultos Priamidas nocte et mero Danai relaxant claustra et effundunt viros. temptant in armis se duces, ceu vi solet nodo remissus Thessali quadrupes iugi cervicem et altas quatere ad excursum iubas. 60 gladios retractant, commovent orbes manu bellum que sumunt. hic graves alius mero obtruncat et continuat in mortem ultimam somnos, ab aris alius accendit faces contra que Troas invocat Troiae sacra'. 65 90.1 * ex is, qui in porticibus spatiabantur , lapides in Eumolpum recitantem miserunt. at ille, qui plausum ingenii sui noverat, operuit caput extra que templum profugit.

Page 52: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

5

I) Ad Petron. 88 1) Plat. leg. VIII,831 c-e “Ateniese [La causa dell’allontanamento dai doveri pubblici e dai doveri militari in particolare] è l’amore per le ricchezze, che occupa tutto il tempo, impedendo a ognuno di curarsi d’altro che delle proprie sostanze: tutta l’anima di ogni cittadino, restando sospesa ad esse, non può mai curarsi di altro che del guadagno quotidiano […]. Questa è una delle cause per cui i cittadini non vogliono dedicarsi né a questo [scil. l’esercizio delle attività militari], né ad alcun altro esercizio nobile e bello: per la brama dell’oro e dell’argento ogni uomo è pronto ad assoggettarsi a qualunque mestiere, a ricorrere a qualunque mezzo, onesto o disonesto, pur di arricchirsi, e a fare azioni lecite o illecite e persino disonorevoli, senza alcuna ripugnanza, purché esse gli procurino, come a una bestia, la possibilità di mangiare e di bere finché voglia e di abbandonarsi ai piaceri sessuali fino alla sazietà” [trad. a cura di A. Cassarà]. 2) Cic. Tusc. 2,5 Oratorum quidem laus ita ducta ab humili venit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus fere rebus, senescat brevique tempore ad nihilum ventura videatur. 3) Sall. Cat. 10,3 Igitur primo pecuniae, deinde imperi cupido crevit; ea quasi materies omnium malorum fuere. Namque avaritia fidem, probitatem ceterasque artis bonas subvortit; pro his superbiam, crudelitatem, deos neglegere, omnia venalia habere edocuit. 4) Vitruv. 7,5,2-4 2. nonnulli loci item signorum megalographiam habent et deorum simulacra seu fabularum dispositas explicationes, non minus troianas pugnas seu Ulixis errationes per topia, cetera que, quae sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura procreata. 3. sed haec, quae ex veris rebus exempla sumebantur, nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur tectoriis monstra potius quam ex rebus finitis imagines certae: pro columnis enim struuntur calami striati cum crispis foliis et volutis, pro fastigiis appagineculi, item candelabra aedicularum sustinentia figuras, supra fastigia eorum surgentes ex radicibus cum volutis teneri flores habentes in se sine ratione sedentia sigilla, non minus coliculi dimidiata habentes sigilla alia humanis, alia bestiarum capitibus. 4. haec autem nec sunt nec fieri possunt nec fuerunt. [...] at haec falsa videntes homines non reprehendunt sed delectantur, neque animadvertunt, si quid eorum fieri potest necne. ergo ita novi mores coegerunt, uti inertiae mali iudices convincerent artium virtutes; iudiciis autem infirmis obscuratae mentes non valent probare, quod potest esse cum auctoritate et ratione decoris. 5) Pseudo-Longino 44,1 sgg. “1. Mi chiedo con meraviglia – io come molti altri – come mai non nascono più, al nostro tempo, […] ingegni sublimi. Assai esiguo, infatti, è, in generale, il numero degli oratori […]. 6. La sete di denaro [filocrhmativa], di cui tutti siamo già insaziabilmente malati, e la voglia di piaceri [filohdoniva] ci rendono schiavi, o piuttosto, come alcuni direbbero, anche i costumi sprofondano insieme con gli uomini: l’avidità di denaro, infatti, è una malattia che ci rende meschini e la ricerca dei piaceri ci fa assai ignobili. Per quanto mi sforzi di pensarci, non riesco a capire come mai sia possibile che coloro che amano le smisurate ricchezze e che addirittura le adorano possano opporsi ai mali che sono inseparabili dalle ricchezze e che s’introducono nelle nostre anime”. 6) Plin. nat. 14,2-5 4. […] avaritiae tantum artes coluntur. antea inclusis gentium imperiis intra ipsas adeo que et ingeniis, quadam sterilitate fortunae necesse erat animi bona exercere, reges que innumeri honore artium colebantur et in ostentatione has praeferebant opes, inmortalitatem sibi per illas prorogari arbitrantes. […] 5 posteris laxitas mundi et rerum amplitudo damno fuit. postquam senator censu

Page 53: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

6

legi coeptus, iudex fieri censu, magistratum ducem que nihil magis exornare quam census, postquam coepere orbitas in auctoritate summa et potentia esse […] pessum iere vitae pretia omnes que a maximo bono liberales dictae artes in contrarium cecidere ac servitute sola profici coeptum. 7) Sen. Rhet. contr. 1 praef. 6 sgg. 6. deinde, ut possitis aestimare, in quantum cotidie ingenia decrescant et nescio qua iniquitate naturae eloquentia se retro tulerit. quidquid Romana facundia habet, quod insolenti Graeciae aut opponat aut praeferat, circa Ciceronem effloruit; 7 omnia ingenia, quae lucem studiis nostris attulerunt, tunc nata sunt. in deterius deinde cotidie data res est sive luxu temporum - nihil enim tam mortiferum ingeniis quam luxuria est - sive, cum pretium pulcherrimae rei cecidisset, translatum est omne certamen ad turpia multo honore quaestu que vigentia, sive fato quodam, cuius maligna perpetua que in rebus omnibus lex est, ut ad summum perducta rursus ad infimum velocius quidem quam ascenderant relabantur. […] 9 erratis, optimi iuvenes, nisi illam vocem non M. Catonis sed oraculi creditis; […] ille ergo vir quid ait? 'orator est, Marce fili, vir bonus dicendi peritus'. 8) Galen. opt. med. philos. 1,56-68 Kühn “È verosimile che, a causa di quel malvagio nutrimento, che alleva oggi gli uomini, e a causa del fatto che la ricchezza è ritenuta più onorevole della virtù, non esista più alcun Fidia, né alcun Apelle (tra i pittori), né alcun Ippocrate (tra i medici)”.

Page 54: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

7

II) Ad Petron. 89,1-18 1) Enn. fr. 133 Traglia Utinam ne in nemore Pelio securibus caesa accidissent abiegnae ad terram trabes, neve inde navis incohandi exordium coepisset quae nunc nominatur nomine Argo, quia Argivi in ea delecti viri vecti petebant pellem inauratam arietis Colcis imperio regis Peliae per dolum; nam numquam era errans mea domo efferret pedem Medea animo aegro amore saevo saucia.

2) Enn. fr. 87 Jocelyn O pater, o patria, o Priami domus 3) Plaut. Bacch. 933 o Troia, o patria, o Pergamum, o Priame periisti senex. 4) Verg. Aen. 2,241 O patria o divom domus Ilion 5) Serv. ad Verg. Aen. 2,241 241. O PATRIA versus Ennianus. Sane exclamatio eo pertinet, quod tanta fuerat vis consecrationis [[in porta Troiana,]] ut etiam post profanationem ab ingressu hostes vetaret. Nam novimus [[integro]] sepulcro Laomedontis, quod super portam Scaeam fuerat, tuta fuisse fata Troiana. 6) Verg. Aen. 2,54 Si mens non laeva fuisset […] 7) Hyg. fab. 108 In equo scripserunt Danai Minervae dono dant. 8) Acc. fr. 127 Ribbeck Minervae donum armipotenti abeuntes Danai dicant 9) Serv. ad Verg. Aen. 2,17 [[VOTVM P(RO) R(EDITU) S(IMULANT) id est vovisse pro reditu. * Accius in Deiphobo inscriptum dicit Minervae donum armipotenti Danai abeuntes dicant *.

Page 55: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

8

II) Ad Petron. 89,18-53 1)

***Verg. Aen. 2,40-56 Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva, 40 Laocoon ardens summa decurrit ab arce et procul ‘o miseri, quae tanta insania, cives? Creditis avectos hostis aut ulla putatis dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes? Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, 45 aut haec in nostros fabricata est machina muros inspectura domos venturaque desuper urbi, aut aliquis latet error: equone credite, Teucri. Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis’. Sic fatus validis ingentem viribus hastam 50 in latus inque feri curvam compagibus alvom contorsit. Stetit illa tremens, uteroque recusso insonuere cavae gemitumque dedere cavernae. Et si fata deum, si mens non laeva fuisset, impulerat ferro Argolicas foedare latebras, 55 Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.

***Verg. Aen. 2,201-224 Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, solemnis taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta (horresco referens) immensis orbibus angues incumbunt pelago pariterque ad litura tendunt; 205 Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque sanguineae superant undas, pars cetera pontum pone legit sinuatque immensa volumine terga. Fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant ardentisque oculos suffecti sanguine et igni 210 sibila lambebant linguis vibrantibus ora. Diffugimus visu exsangues. Illi agmine certo Laocoonta petunt. Et primum parva duorum corpora natorum serpens amplexus uterque implicat et miseros morsu depascitur artus; 215 post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem corripiunt spirisque ligant ingentibus, et iam bis medium amplexi, bis collo squamea circum terga dati superant capite et cervicibus altis. Ille simul manibus tendit divellere nodos 220 Perfusus sanie vittas atroque veneno; clamores simul horrendos ad sidera tollit, qualis mugitus, fugit cum saucius aram taurus et incertam excussit cervice securim. At gemini lapsu delubra ad summa dracones 225

***Petron. 89,18-53 namque Neptuno sacer crinem solutus omne Laocoon replet clamore vulgus. Mox reducta cuspide 20 uterum notavit, fata sed tardant manus, ictusque resilit et dolis addit fidem. Iterum tamen confirmat invalidam manum altaque bipenni latera pertemptat. Fremit captiva pubes intus, et dum murmurat, 25 roborea moles spirat alieno metu. Ibat iuventus capta, dum Troiam capit, bellumque totum fraude ducebat nova. Ecce alia monstra: celsa qua Tenedos mare dorso replevit, tumida consurgunt freta 30 undaque resultat scissa tranquillo + minor +, qualis silenti nocte remorum sonus longe refertur, cum premunt classes mare pulsumque marmor abiete imposita gemit. Respicimus: angues orbibus geminis ferunt 35 ad saxa fluctus, tumida quorum pectora rates ut altae lateribus spumas agunt. Dat cauda sonitum, liberae ponto iubae consentiunt, luminibus... fulmineum iubar incendit aequor sibilisque undae fremunt. 40 Stupuere mentes. Infulis stabant sacri Phrygioque cultu gemina nati pignora Lauconte. Quos repente tergoribus ligant angues corusci. Parvulas illi manus ad ora referunt, neuter auxilio sibi, 45 uterque fratri: transtulit pietas vices morsque ipsa miseros mutuo perdit metu. Accumulat ecce liberum funus parens, infirmus auxiliator. Invadunt virum iam morte pasti membraque ad terram trahunt. 50 Iacet sacerdos inter aras victima terram que plangit. sic profanatis sacris peritura Troia perdidit primum deos.

Page 56: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

9

effugiunt saevaque petunt Tritonidis arcem sub pedibus deae clipeique sub orbe teguntur.

2) Sen. Ag. 628-637 Vidimus simulata dona molis immensae Danaumque fatale munus duximus nostra 630 creduli dextra tremuitque saepe limine in primo sonipes, cavernis conditos reges bellumque gestans; et licuit dolos versare ut ipsi fraude sua caderent Pelasgi. 635 Saepe commotae sonuere parmae tacitumque murmur percussit aures, ut fremuit male subdolo parens Pyrrhus Ulixi. 3) Sen. Phaedr. 1015-1020 Consurgit ingens pontus in vastum aggerem, 1015 [tumidumque monstro pelagus in terras ruit.] nec ista ratibus tanta construitur lues: terris minatur; fluctus haud cursu levi provolvitur: nescio quid onerato sinu gravis unda portat. 1020 4) Varro l.L. 6,2,6 ut ante solem ortum quod eadem stella vocatur iubar, quod iubata , Pacuvi dicit pastor : ‘exorto iubare, noctis decurso itinere’; Enni[us] Aiax : ‘lumen iubar ne in caelo cerno?’ inter vesperuginem et iubar dicta nox intempesta. 5a) Ps. Quinti. decl. 8 [thema] Gemini languentes. Gemini, quibus erat mater et pater, aegrotare coeperunt. Consulti medici dixerunt eundem esse languorem. Desperantibus reliquis promisit unus se alterum sanaturum, si alterius vitalia inspexisset. Permittente patre execuit infantem et vitalia inspexit. Sanato uno accusatur pater ab uxore malae tractationis. 5b) Ps. Quinti. decl. 8,2 Sic debetis odisse patrem, tamquam duos occiderit, cuius non interfuit, uter occideretur. 5c) Ps. Quinti. decl. 8,7-8 Quid, quod filium occidit innocentem, cui nihil obicere, nihil poterat irasci? filium, si ipsi creditis, pro fratre mori paratum, cuius suprema ferre non poterat? 6) Mart. epigr. 1,36 Si, Lucane, tibi vel si tibi, Tulle darentur

qualia Ledaei fata Lacones habent, nobilis haec esset pietatis rixa duobus,

quod pro fratre mori vellet uterque prior, diceret infernas et qui prior isset ad umbras:

‘vive tuo, frater, tempore, vive meo. 7) Serv. ad Verg. Aen. 2,201 Signum… periturae civitatis.

Page 57: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

10

8a) Sen. Oed. 303 Opima sanctas victima ante aras stetit. 8b) Sen. Ag. 585 Et nivea magnas victima ante aras cadat. 8c) Sen. Thy. 144-148 Exceptus gladio parvulus impio dum currit patrium natus ad osculum, immatura focis victima concidit 145 divisusque tua est, Tantale, dextera, mensas ut strueres hospitibus deis.

III) Ad Petron. 89,54-65 1) Il. 6,506-511 [= 15,263-268] “Come quando un cavallo di scuderia, nutrito alla mangiatoia, spezza i legami e scalpitando corre nella pianura, superbo, per andare a bagnarsi nelle belle acque del fiume; alta tiene la testa e sulle spalle la criniera volteggia mentre, fiero e bellissimo, le agili gambe lo portano ai luoghi noti, al pascolo delle cavalle”. 2) Apoll. Rhod. 3,1259-1261 “Come un cavallo guerriero, desideroso della battaglia, salta, nitrisce, percuote il terreno e solleva il collo fiero delle sue ritte orecchie, così godeva il figlio di Esone della forza delle sue braccia e spesso balzava qua e là, brandendo lo scudo di bronzo e la lancia di frassino”. 3) Enn. ann. 535-539 Skutch Et tum sicut equus qui de praesepibus fartus 535 Vincla suis magnis animis abrupit et inde Fert sese campi per caerula laeta que prata, Celso pectore saepe iubam quassat simul altam, Spiritus ex anima calida spumas agit albas.

4) Verg. Aen. 11,487-497 iam que adeo rutilum thoraca indutus aenis horrebat squamis suras que incluserat auro, tempora nudus adhuc, lateri que accinxerat ensem fulgebat que alta decurrens aureus arce, 490exultat que animis et spe iam praecipit hostem: qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis tandem liber equus campo que potitus aperto aut ille in pastus armenta que tendit equarum aut adsuetus aquae perfundi flumine noto, 495emicat arrectisque fremit cervicibus alte luxurians, ludunt que iubae per colla, per armos.

4a) Serv. ad Verg. Aen. 11,492 492. QVALIS VBI ABRVPTIS FVGIT PRAESEPIA VINCLIS etiam haec comparatio Homeri est, verbum ad verbum translata. 5) Macr. sat. 6,3,7-9 Homerica descriptio est equi fugientis in haec verba: wJ" d’o{te ti" stato;" i{ppo", ajkosthvsa" ejpi; favtnh/, desmo;n ajporrhvxa" qeivh/ pedivoio kroaivnwn, eijwqw;" louvesqai eju>rrei'o" potamoi'o,

Page 58: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

11

kudiovwn: uJyou' de; kavrh e[cei, ajmpi; de; cai'tai w[moi" ajivssontai: oJ d’ajglaivhfi pepoiqwv", rJivmfa eJ gou'na fevrei metav t’h[qea kai; nomo;n i{ppwn. Ennius hinc traxit: et tum sicut equus qui de praesepibus fartus vincla suis magnis animis abrupit, et inde fert sese campi per caerula laeta que prata celso pectore, saepe iubam quassat simul altam; spiritus ex anima calida spumas agit albas. Vergilius: qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis ... et cetera.

Page 59: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

12

Appendice

Lessing, Petronio, Virgilio e il ‘gruppo del Laocoonte’ 1) Plin. NH 36,36-37 Nec deinde multo plurium fama est, quorundam claritati in operibus eximiis obstante numero artificum, quoniam nec unus occupat gloriam nec plures pariter nuncupari possunt, sicut in Laocoonte, qui est in Titi imperatoris domo, opus omnibus et picturae et statuariae artis praeferendum. ex uno lapide eum ac liberos draconum que mirabiles nexus de consilii sententia fecere summi artifices Hagesander et Polydorus et Athenodorus Rhodii. 2) J.J. Winkelmann, Il bello nell’arte. Scritti sull’arte antica [1756] […] Come la profondità del mare che resta sempre in quiete, per quanto la superficie infuri, l’espressione nelle figure dei greci manifesta, in tutte le passioni, un’anima grande e composta. Quest’anima, nonostante le più atroci sofferenze, si palesa nel volto del Laocoonte, e non solo nel volto. Il dolore, che traspare in tutti i muscoli e i tendini del corpo e che da solo, senza badare al viso e alle altre parti, quasi crediamo di sentire noi stessi, al cospetto del ventre convulsamente contratto, questo dolore -dico- non si esprime affatto con segni di furore nel volto e nella posizione. Egli non leva alcun orribile grido come canta Virgilio del suo Laocoonte: l’apertura della bocca non lo consente; è piuttosto un sospiro angosciato e represso […]. Il dolore del corpo e la grandezza dell’anima sono distribuiti con eguale intensità, e quasi bilanciati, nell’intera struttura della statua […] [trad. di F. Pfister]. 3) G.E. Lessing, Laocoonte. Praef. [1766] […] L’osservazione che qui sta a fondamento, secondo cui il dolore non traspare dal volto di Laocoonte con quel furore che si dovrebbe supporre vista la sua violenza, è perfettamente giusta. […] Oso esser d’altra opinione solo per quel che riguarda la motivazione [addotta da Winckelmann]. […] Il maestro [scultore] mirava alla somma bellezza, accettando i condizionamenti del dolore fisico Questo, in tutta la sua violenza deturpante, non si lasciava conciliare con quella. Egli lo dovette perciò mitigare; dovette ridurre le grida in sospiri; non perché il gridare tradisse un’anima volgare, ma perché stravolge il volto in modo disgustoso. […] Do una scorsa alle ragioni addotte per cui l’autore del Laocoonte dovette osservare la misura nell’espressione del dolore fisico, e trovo che esse nascono tutte dalla peculiare natura dell’arte e dalle sue necessarie limitazioni ed esigenze. Difficilmente, dunque, una qualunque di esse si potrebbe applicare alla poesia […]. Quando il Laocoonte di Virgilio grida, a chi viene in mente che per gridare occorre spalancare la bocca e che questa bocca spalancata è brutta? Basta che clamores horrendos ad sidera tollit [Verg. Aen. 2,222] sia un tratto sublime per l’udito, e sia quel che sia per la vista. […]. Vi sono conoscitori dell’antichità che considerano il gruppo del Laocoonte un’opera di artisti greci, ma del tempo degli imperatori, perché credono che il Laocoonte di Virgilio abbia fatto da modello […]. Sia o no dimostrato che gli scultori hanno imitato Virgilio, voglio ammetterlo un istante per vedere come l’avrebbero in tal caso imitato. […] L’idea di far avvincere dai serpenti assassini in un nodo il padre con i suoi figli è senza dubbio un’idea assai felice, che testimonia di una fantasia straordinariamente pittorica. A chi va attribuita? Al poeta o agli artisti? […] Il poeta [scil. Virgilio] ha descritto serpenti di prodigiosa lunghezza. Essi hanno stretto i bambini e, poiché il padre è corso in aiuto, afferrano anche lui (corripiunt) [Verg. Aen. 2,217]. Data la loro lunghezza non potevano svincolarsi d’un tratto dai bambini; ci dovette dunque essere un momento in cui avevano già assalito il padre con le teste e le parti anteriori, mentre con le code avvinghiavano ancora i figli. […] Negli stessi avvolgimenti in cui il poeta lascia che i serpenti stringano Laocoonte, egli evita accuratamente le braccia, in modo da lasciar alle mani tutto il loro effetto: Ille simul minibus tendit divellere nodos [Verg. Aen. 2,220]. Qui gli artisti dovevano necessariamente seguirlo. Nulla dà più

Page 60: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

13

espressione e vita al movimento delle mani; specialmente nella passione, il volto più eloquente è insignificante senza di esse. Le braccia, chiuse strette lungo il corpo dalle spire dei serpenti, avrebbero diffuso gelo e morte sull’intero gruppo. Perciò le vediamo, sia nella figura principale che in quelle secondarie, in piena attività, e occupate soprattutto là dove il dolore è più violento. Virgilio fa avviluppare i serpenti per ben due volte attorno al corpo e al collo di Laocoonte, e fa che lo sovrastino alto con le teste: Bis medium amplexi, bis collo squamea circum / terga dati, superant capite et cervici bus altis. [Verg. Aen. 2,218-219] […] Gli antichi scultori capirono al primo sguardo che la loro arte abbisognava qui di un completo mutamento. Essi spostarono tutte le spire del corpo e del collo ai fianchi e alle gambe. Lì queste spire potevano coprire e premere ciò che era necessario senza danno per l’espressione. Lì suscitavano nel contempo l’idea della fuga impedita e un tipo di immobilità che è molto vantaggiosa per la durata artificiale di questo stato. […] Il Laocoonte di Virgilio è nei suoi paramenti sacerdotali, e nel gruppo egli appare, insieme ai due figli, completamente nudo. Si dice che ci sia gente che trovi incongruente il fatto che il figlio di un re, un sacerdote, durante un sacrificio, sia rappresentato nudo. E a questa gente alcuni esperti d’arte rispondono in perfetta serietà che invero si tratta di un errore rispetto alla norma, ma che gli artisti vi furono costretti perché non potevano dare alle loro figure alcuna veste conveniente. La scultura, essi dicono, non può imitare le stoffe […] Per il poeta un drappo non è un drappo; non copre nulla; la nostra immaginazione lo penetra dappertutto. L’abbia o non l’abbia il Laocoonte di Virgilio, il suo dolore è visibile in ogni parte del corpo sia nell’uno sia nell’altro caso. Per l’immaginazione la fronte è solo avvolta dalla benda sacerdotale, ma non nascosta. Anzi questa benda non solo non impedisce, ma rafforza il concetto che noi ci facciamo dell’infelicità di chi soffre: Perfusus sanie vittas atroque veneno [Verg. Aen. 2,221]. A nulla gli serve la sua dignità sacerdotale; anche il segno di essa [scil. la benda], che gli procura considerazione e venerazione, viene impregnato e profanato dalla bava velenosa. Ma a questa idea accessoria l’artista doveva rinunciare se non voleva danneggiare l’opera principale. Se avesse lasciato a Laocoonte anche solo questa benda, avrebbe indebolito sensibilmente l’espressione. La fronte sarebbe stata in parte coperta, e la fronte e la sede dell’espressione […]. La mia ipotesi che gli artisti abbiano imitato il poeta non ne diminuisce il merito. La loro accortezza, anzi, appare migliore grazie a questa imitazione. Essi seguirono il poeta senza per questo farsi fuorviare da lui nella più minuta piccolezza. Essi avevano un modello, ma poiché dovevano tradurre tale modello da un’arte all’altra, ebbero sufficienti occasioni per pensare autonomamente. […] [trad. di M. Cometa] 4) G.E. Lessing, Laocoonte. Praef., nota [1766] [Quanto al quadro che Eumolpo commenta in Petronio], esso rappresentava la distruzione di Troia e, in particolare, la storia di Laocoonte, proprio come Virgilio la narra; e poiché nella stessa galleria di Napoli in cui esso era conservato stavano anche altri antichi quadri di Zeusi, Protogene e Apelle, si potrebbe supporre che anch’esso sia stato un quadro dell’antichità greca. Solo mi si consenta di non considerare uno scrittore di romanzi alla stessa stregua di uno storico. Questa galleria, e questi quadri, e persino questo Eumolpo sembrano, a quanto pare, non essere esistiti che nella fantasia di Petronio. Nulla tradisce maggiormente il loro carattere del tutto fittizio, che le palesi tracce di un’imitazione quasi scolastica della descrizione di Virgilio […]. I tratti principali sono gli stessi in entrambi i passi e cose diverse sono espresse con le medesime parole. Tuttavia queste son piccolezze che saltano agli occhi da sole. Vi sono altri segni dell’imitazione che sono più sottili, ma non per questo meno certi. Se l’imitatore è un uomo, che ha fiducia in se stesso, raramente imita senza voler abbellire; e quando questo abbellimento gli è, a parer suo, riuscito, è abbastanza furbo da cancellare con la coda le orme che tradirebbero il cammino sin lì percorso. Ma proprio questa vana smania di abbellire, e questa preoccupazione di apparire originale lo smascherano. Poiché il suo abbellimento non è altro che esagerazione e innaturale leziosaggine. Virgilio dice sanguineae iubae [Verg. Aen. 2,206-207]; Petronio liberae iubae luminibus coruscant [Petron. 89,38-39]; Virgilio ardentes oculos suffecti sanguine et igni [Verg. Aen. 2,210]; Petronio fulmineum iubar incendit aequor. Virgilio fit sonitus spumante salo [Verg. Aen. 2,209]; Petronio sibilis undae tremunt [Petron. 89,40]. Così l’imitatore passa sempre dal grande al mostruoso, dal meraviglioso all’impossibile. I fanciulli avviluppati dai serpenti sono per Virgilio

Page 61: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

14

un parergon che egli introduce con pochi tratti significativi, in cui non si riconosce che la loro impotenza e la loro disperazione. Petronio dipinge esplicitamente questa parte accessoria e fa dei fanciulli due anime eroiche: neuter auxilio sibi / uterque fratri transtulit pietas vices / morsque ipsa miseros mutuo perdit metu [Petron. 89,45-47]. Chi si aspetta da uomini, da bambini, questa abnegazione? […] Di solito l’imitatore cerca di nascondersi presentando gli oggetti sotto un’altra luce, dando rilievo alle ombre e attenuando le luci. Virgilio si sforza di rendere ben visibile l’imponenza dei serpenti, perché da questa imponenza dipende la verosimiglianza di quanto accade in seguito; il rumore che essi producono è solo un’idea accessoria e destinata a rendere anche con ciò il concetto dell’imponenza. Petronio, invece, fa di questa idea accessoria la cosa principale e descrive il rumore con ogni possibile ridondanza e dimentica a tal punto la rappresentazione dell’imponenza che noi la dobbiamo dedurre quasi esclusivamente dal rumore. […] Così si può a ragione ritenere ogni quadro poetico, che è sovraccarico nei tratti minori e nei grandi è lacunoso, un’imitazione mal riuscita. […] [trad. di M. Cometa]

Page 62: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

15

Tavole

Tav. 1 – Pittura vascolare, frammento (Pittore dell’Iliupersis?). Ruvo, collezione Jatta

Tav. 2 – Pittura vascolare. Cratere del Pittore di Pisticci. Basilea, Museo delle Antichità

Page 63: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

16

Tav. 3 - [Atanodoro, Agesandro, Polidoro], Laocoonte. Città del Vaticano, Musei Vaticani.

Page 64: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

17

Tav. 4 – Affresco. Pompei, Casa del Menandro [Morte di Laocoonte]

Tav. 5 - Affresco. Pompei, Casa del Menandro [Cassandra e il cavallo di Troia]

Page 65: DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010 …oldsite.lettere.unifg.it/dwn/dispense.pdfDISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2010-2011 Prof. Giovanni Cipriani Plinius, naturalis historia

18

Tav. 6 – Affresco. Pompei, Casa di Laocoonte [Morte di Laocoonte]

Tav. 7 – Rilievo del Gandhara. Londra, British Museum.

Tav. 8 – R. Nixon come Laocoonte [da S. Settis, Laocoonte. Fama e stile, Roma 1999, fig. 57].