DAVIDIS RUHNKENII

O R AT I O

DE DOCTORE UMBRATICO

E D I D I T

HELGUS NIKITINSKI

NEAPOLI

IN ÆDIBUS VIVARII

MMI

ISTITUTO ITALIANO PER GLI STUDI FILOSOFICI

L’UMANESIMO EUROPEO

Series Latina

2

bene vivamus et bona sunt tempora,nos sumus tempora; quales sumustalia sunt tempora. AUGUSTINUS

ex ed.: Ruhn. orat., vide Titulorum compendia, p. 20

DAVIDIS RUHNKENII

O R AT I O

DE DOCTORE UMBRATICO

E D I D I T

HELGUS NIKITINSKI

NEAPOLI

IN ÆDIBUS VIVARII

MMI

Ruhnken, David (1723-1798)

De doctore umbratico [1761]ed. Helgus [= Oleg] Nikitinski

© 2001 Istituto Italiano per gli Studi Filosofici

VIVARIUM

Piazza Santa Maria degli Angeli, 180132 Napoli

Italia

ISBN 88-85239-56-0

Illustrissimo baroniGUILIELMO OSVALDO BENTINCK DE SCHOONHETEN

Batavorum apud aulam regiam Britannicamcum publica auctoritate legato

s. p. d.HELGUS NIKITINSKI

DUCENTESIMUS QUADRAGESIMUS ANNUS ipse est, cumRuhnkenius, vir supra omnes quotquot saeculum

XVIII latinitatis scriptores tulit, orationem De doctoreumbratico dictam Guilielmo comiti de Bentinck ex iuniorestirpis tuae antiquissimae ramo dicaret. quaerenti mihi cuipotissimum Ruhnkenium luci restitutum inscriberem, nullamihi dubitatio fuit quin tuum huic editioni nomen praeful-geret. et sane verendum erat, ne si cui ex eodem scholasti-corum hominum ordine in quo meum quoque nomen pro-fiteor, de umbratico doctore orationem offerrem, hominem,etiamsi iniuria, significatione lacessere potius quam hono-rifice appellare viderer. tibi vero, in media rei publicae luceversanti quid tam insolitum quam umbra et vanae eruditio-nis latibula? quid porro magis ad te spectet quam eruditiohomine liberali digna et illud Ruhnkenii de comite Bentinckin hac ipsa oratione iudicium, quem dicit “juvenili aetateHoratium ita trivisse, ut omnes ejus versus tanquam digitossuos nosset, sed exquisitiores ejus veneres et lepores tumdemum, cum honorum cursu ad mores hominum, reguminprimis et principum, cognoscendos esset delatus, penitus

[ 6 ]

E P I S T U L A

percepisse”? tu (hereditarium enim est genti tuae in litterasstudium) ab ineunte aetate litteris latinis atque graecisimbutus, humanitatis studia hodie quoque ad vitae usumplurimum valere putas, cum frigere honores divitiasquecompertum habeas nisi animus rectus bonis artibus excultusaccesserit vitamque sine humanitate temporis tantummodoesse propagationem, non vitam.

pauci sunt hodie, qui intellegant, optimis recentioris lati-nitatis monumentis magnam inesse artem atque ingentemad animos commovendos vim. mihi quidem semper per-suasum erat oratoriam nulli cedere arti, neque minus in-genio valere in arte sua Ruhnkenium quam, ut hoc utar,Georgium Fridericum Handel in modis suis canoris confi-ciendis. quaeras fortasse, quidnam causae esse, cur artemtam nobilem neglegant qui hodie sunt homines atque as-pernentur? quid, nisi ignava vulgi, et eruditorum laboriosa,in omnes vitae partes pervagata barbaries? ad musicamaudiendam auribus opus est; ut singularem latinae linguaemaiestatem percipias, necesse est ut animum ignea ingeniivena adiutum bonis artibus excolueris. fruere igitur, cumtalem animum geras auresque sortitus sis eruditas, Ruhn-kenio a turpi oblivione vindicato et studiis meis, sicut coe-peras, fave.

dabam Monachiiex sede Thesauri linguae Latinae,a. d. VII Kal. Mart. a. MMI.

1 De Ruhnkenio (David Ruhnken1723-1798) praeter eximium ac pul-cherrimum Wyttenbachii (DanielAlbert Wyttenbach 1746-1820)librum q. i. Vita Davidis Ruhnkenii(postmodo afferetur: Wytt. Vita, adi“Titulorum compendia” post praef.)vide: Tiberius Hemsterhuys und DavidRuhnken. Biographischer Abriss ihresLebens. Für Freunde der Humanitätund des Studiums der Alten insbesonde-re, bearbeitet von Friedrich TheodorRink, Königsberg 1801 (de orationenostra agit p. 152-154), ubi tamenomnia fere ex Wyttenbachii VitaRuhnkenii petita invenies; FranzEgermann, in: Pommersche Lebensbil-der 3, 1939, p. 69 sqq.; E. Hulshoff

Pol, Studia Ruhnkeniana, Leiden1953; Thomas Gelzer, “Zum CodexMosquensis und zur Sammlung derHomerischen Hymnen” in: Hyper-boreus, vol. 1 (1994), p. 113 sqq. etNikitinski, Serg., p. 31 sqq.; 203 sqq.2 celeberrimus Ioannes Christoph.Gottsched inde quaedam excerpsitatque in theodiscum vertit et forasdedit in ephemeride q. i. Das Neuesteaus der anmuthigen Gelehrsamkeit(1762), p. 701 sqq.3 orationis memoriam praestabit tibiAPPENDIX.4 eorum operum indicem invenies inAppend. V q. i. “De praepostera eru-ditorum diligentia sive de pedantismi

P R A E F A T I O

A NNO 1761 RUHNKENIUS1, praestantissimus latinitatis auctor, De doctore umbratico2 quam inscripsit, in Academia

Lugdunobatava, orationem habuit3, longe omnium quae ineodem argumento versabantur4 eloquentissimam, ubi genus

egregie me in studiis meis Ruhnkenianis adiuverunt viri humanissimi AndreasBouwman praefectus libris manu scriptis bibliothecae publicae AcademiaeLugdunobatavae eiusdemque bibliothecae administer Ioannes Frankhuizen. haecomnia eleganter transcripta sunt amica opera Michaelis Angeli CostagliolaProchytani et Friderici Valjavec Monacensis.

N I K I T I N S K I

[ 8 ]

vocabulo et re. Accedit bibliothecapedantismi et charlataneriae” in: Ni-kitinski, Serg., p. 230-233 (illuc per-tinent quoque: [Samuelis Pufendorfii]Epistola curiosa, s. l. 1689, f. D 1 sq.;Jo. Georgii Walchii Historia critica la-tinae linguae, Lipsiae 1716, p. 547 sq.;“Oratio de Doctrinae studiis nupercultis, nunc vero neglectis” in JacobiPerizonii Ant. Fil. Orationes XII, Lugd.Batav. 1740, p. 196. extat praetereaAntonii Cornelii Barkey Dissertatioinauguralis Theologico-Exegetica, DePseudo-Doctoribus quorum mentio fit 2Pet. II. vs. 1. sqq. quam adnuente Deoter Opt. Max. Ex Auctoritate RectorisMagnifici Davidis Ruhnkenii, Histo-riarum et Eloquentiae in Acad. Lugd.Bat. Professoris Ordinarii ..., LugduniBatavorum 1767, ubi tamen nullaRuhnkenii praeterquam in titulo men-tio fit. huius dissertationis exemplarphototypice expressum liberalitatiAlberti Röser Steinfurtensis debeo).

recenti tempore de vitiis professo-rum egregie egerunt A. van Gennep,Les demi-savants, Paris 1911; LudwigHatvany, Die Wissenschaft des nichtWissenswertes [11909]. Annotations byA. Grafton. Preface: H. Lloyd-Jones.Foreword: J. Szentágothai. Oxford1986; A. Sokal, J. Bricmont, Impos-tures intellectuelles, Paris 1997.5 “Hoc Pedantismi vitium (utamurenim Gallico verbo, cum in Latinalingua satis aptum huic rei nomennon inveniamus), hoc igitur vitiumtam late patet, nullus ut eruditorumordo sit, quem non ejus contagiolevius gravius infecerit” doct. umbr.3, 11.6 cf. “At Ruhnkenius Scholae Latinae,ut vulgo loquimur, Rectorem voluit:dixit enim ... ‘qui ferulam gestant’,idem ... ‘paedagogos’: quae sane nonsunt Professorum.” Mahne, Epist. sod.Socr., p. 19.

eruditorum taxavit qui in litteris tractandis praepostera diligentialaborant. huic vitio, quo ad hunc usque diem litterarum causahaud mediocriter premitur, pedantismi nomen indidit5, minusillud quidem latinum sed usu iam pridem receptum atque eorumscriptis celebratum, qui de simili re disseruerunt. atque primaquidem fronte scholarum magistros noster, non professoresacademicos insectari videtur6, propius tamen consideranti Wyt-tenbachii testimonium verissimum sese offert: “[…] Ruhnkeniusdoctorem umbraticum intelligebat universe eum, qui […] inep-tiis laboraret, nec Scholae potius Magistrum, quam AcademiaeProfessorem, spectaverat: scholasticum ordinem magni faciebat,

P R A E F A T I O

[ 9 ]

7 Wytt. Vita, p. 91. neque aliter Rei-chardt, p. 199.8 i. e. “universitatum”.9 apte ad haec Hugo de Hofmanns-thal: “Man teilt die Sprachen be-kanntlich in lebende und tote. Dieje-nigen, welche alle Sprachen so leh-ren, als ob sie tot wären, nennt manPhilologen. Die anderen, welche dielebendigen Sprachen und die Sprachelebendig lehren, heißen nur Sprach-lehrer. Sie werden von den Philolo-gen verachtet, obwohl sich unter die-sen die entsetztlichsten Menschender Welt befinden, während unterden Sprachlehrern viele gut und ge-scheit sind.” Hugo von Hofmanns-

thal, Gesammelte Werke, Frankfurt a.M. 1956, vol. 1, p. 300.10 Augustin van Staveren 1704-1772.11 Mahne, Epist. sod. Socr., p. 18. cf.“Intercesserat jam antea inter patru-um Joannem Michaelem Heusinge-rum dissensio mutuaque reprehensioet Augustinum Staverenum Nepotiseditorem, Gymnasii LugdunobataviRectorem, Ruhnkenio ex illa homi-num Scholasticorum offensione sub-iratum, qui se item doctoris umbraticinomine significari crederet.” Wytt.Vita, p. 126, et Reichardt, p. 197.12 cf. 5, 20 adn.13 cf. 9, 11 adn.

a nemine, nisi qui ipsas Literas contemneret, contemni possejudicabat, et quo magis laboriosum, eo majoribus praemiislaudibusque dignum censebat.”7 quid plura? hodie quoque longeturpiores esse solent academiarum8 professores quam in gymna-siis magistri9. quod autem ex ipso Ruhnkenio auditum narratur,doctorem umbraticum significasse “Augustinum scilicet Sta-verenum10, Scholae, quae dicitur Latinae, Rectorem, quocumipsi et suo nomine, et Heusingeri amici causa, propter aemu-lationem edendi Nepotis, aliquid simultatis intercedebat”11 nonquidem mihi respuendum videtur neque absonum est, Ruhn-kenium, cum telas orationis ordiretur, Staverenum aliqua exparte respexisse12; sed omnia praepostere eruditorum vitia inStavereni cuiusdam caput conlata adeoque Staverenum tantumtraduci atque depingi nemini nisi communi sensu carenti per-suasum esse potest13.

N I K I T I N S K I

[ 10 ]

14 Johann Burkhard Mencke 1675-1732.15 Ulrich Huber 1636-1694.16 cf. Wytt., Vita, p. 89.17 Daniel Friedrich Janus 1683-1760.18 Ian. doct. umbr.

19 Ruhn., orat. p. 596.20 vide adnotationes meas. Ianus dis-putat de poesi, eloquentia, historia,arte critica, philosophia, mathesi ali-isque rebus (e. g. de iuris scientia).Ruhnkenius non servato ordine re-rum ista tamen inspexisse videtur.

quibus autem potissimum usus sit libris in oratione con-scribenda, periculosum est aliquid certi velle constituere. atqueinprimis quidem credideris nostrum Menckenii14 Lipsiensislibellum De Charlataneria Eruditorum multoties editum atqueeruditorum sermonibus celebratum et Huberi15 Franequeraniprofessoris dissertationem De Pedantismo respexisse16. re tamenperpensa videre licet Ruhnkenium cum tales auctores propterlatini sermonis ineptiam contemneret, opera ista si omnino,certe fastidiose, inspexisse, atque ne quid inde sordium traheret,a phrasibus mutuo accipiendis diligenter cavisse, silva tantumrerum contentum. atque ista quidem coniectura consequimur;quod autem magis ad rem quam suscepimus enarrandam facit,in epistula inveni die 28 m. Mai. a. 1761 ad Ioannem DanielemRitterum data, hisce verbis: “Legi puer in Germania Jani17

cujusdam, ni fallor, levem nec magni momenti libellum de Doc-toribus umbraticis18. Quo cum mihi cum maxime opus sit, illumTecum feras, rogo.”19 nunc vero Ritterus Lugdunum eo tempo-ris tractu non venit libelloque, uti credi par est, Ruhnkeniumfrustravit. eundem libellum aliunde licet petitum nostrum oboculos habuisse, cum orationem componeret, vel ipsa qua ususest materies satis demonstrare videtur20. verba tamen illius quemcum futilem abiectaeque prorsus eloquentiae auctorem cognoritnusquam recipit.

P R A E F A T I O

[ 11 ]

21 orationes quae vulgo “inaugurales”dicuntur, melius utcumque “aditiales”dixeris. locutionem “oratio aditialis”reperies in Ruhnkenii epist. ad Hey-nium a. 1763, in: Ruhn. orat., p. 664;sed alias temporibus concedit (“oratioinauguralis” epist. ad Ritterum a.1761, ib. p. 593 et a. 1796 in epist. adFridericum Augustum Wolfium, ib.p. 741). Eichstadius (Heinrich-KarlAbraham Eichstädt 1772-1848),scriptor in paucis latinissimus, “ora-tionem aditialem” praetulit, cf. in-scriptionem libri q. s.: Quaestionumphilologicarum specimen orationis adi-tialis causa proposuit Henr. CarolusAbr. Eichstaedt, Lipsiae 1796.

22 cf. “Solet hic ex Orationibus augu-rium capi successus futuri.” epist. adRitterum, d. 21 Iul. a. 1761, in: Ruhn.orat., p. 598.

23 atque iam pridem Henricus Christ.Henninius (Heinrich Christian deHennin 1658-1704) in umbraticumhominum genus invehebatur: “Certecum severiora studia absque Huma-nitatis temperamento in meram Bar-bariem degenerent; quis non videt,recte et ordine facere illos, qui ani-mum Humanioribus prius non nihilexcultum ad severiora transferunt.Non equidem patrocinor umbraticoilli hominum generi, qui paedagogico

cum omnes fere orationes aditiales21 saec. XVII et XVIII inAcademia Lugdunobatava habitae curatius22 conscriberentur,Ruhnkenius tamen primus examinato verborum sententia-rumque pondere, discusso fumo atque intempestivae eruditioniscaligine orationem reddidit planam dilucidam suavitate eximiaaffluentem, ita ut si Ruhnkenium quidem orationem, quae auresanimumque impleret, ceteros vero non orationes sed verborumquasdam intemperantes continuationes scripsisse affirmem, idnon contumeliose, sed ad rei veritatem dictum videatur. quam-obrem qui a me locos universos Iani aliorumque eiusdemtemporis scriptorum quibus usus sit Ruhnkenius in commen-tarium tralatos exspectant, curiosius agunt quam necesse est,cum oratio eius non propter rerum novitatem sed tractandi illanemini imitabili arte prae ceteris emineat.

umbratici vero doctoris locutionem23, quae Ruhnkenio a qui-busdam eruditis minime illis quidem proletariis, quod sensu “qui

N I K I T I N S K I

[ 12 ]

fastu tumentes alios superbissimosupercilio despiciunt, et tum demumsapere se putant, si vibrare norint pic-tas quasdam sententiolas, mellitisqueludere verborum globulis, si levis-simam quandam Literarum tincturamhabuerint, si sciverint, cur AchillesPelides dicatur, et quare Hecuba incanem versa feratur, et similes nulliusaut parvi omnino momenti obser-vatiunculas.” Henrici Christiani Hen-ninii ELLHNISMOS ORYVIDOS. SeuGraecam Linguam non esse Pronuncian-dam secundum Accentus; DISSER-TATIO PARADOXA, qua Legitima etAntiqua Linguae Graecae Pronunciatioet Modulatio demonstratur: atque obiterde Linguis earumque fatis disputatur …Trajecti ad Rhenum 1684, f. 6r. cf.Ruhn. doct. umbr. 5, 22 sq.

et similiter apud Iacobum Peri-zonium vituperabantur “umbraticiDoctores, qui tantum mellitos ver-borum globulos spargerent, nihilqueex iis, quae in usu habentur, pro-ferrent” (Perizonii orat., p. 20) quibusopponuntur ii qui “in ipsa Reip. luceversabantur, et | Facundiae vim rebusmagnis, ut oportet, multo cum suc-cessu et gloria applicabant.” ib. cf.Gerretzen, Schola Hemst., p. 62. etRuhn. doct. umbr. 5, 6 sq.

24 cf. “Ruhnkenius quidem nimiumfestinanter arripuit appelationem‘doctoris umbratici’, et in malum sen-sum convertit, quae veterum rationeet usu honestam habet significatio-nem, omnibus doctoribus scholas ha-bentibus communem, Philosophis etRhetoribus, Platoni, Aristoteli, Quin-tiliano, Longino, horumque similli-mo cuique: volebatque ipse notumaliquem illo tempore Scholae Recto-rem, non Professorem [...]” designari.[D. Wyttenbach], FILOMAYIAS TA

SPORADHN. G. Miscellaneae doctrinaeliber tertius, Amstelodami, 1817,p. 193, et Antibarb., 2, 691; Mahne,Epist. sod. Socr., p. 237.

25 egregie de hoc vocabulo egit Go-dofredus Hermannus in oratione delaudibus Reizii (Friedrich WolfgangReiz 1733-1790): “Wer ihn sah, muss-te sogleich den Stubengelehrten inihm erkennen. Aber dieses Wort hateine doppelte Bedeutung. Verstehtman darunter, wie gewöhnlich, einenMann, der für nichts weiter Sinn hatals für sein Geschäft; der alles geringschätzt, was nicht zu seinem kleinenKreise gehört; der eben darum selbs-tüchtig und stolz ist auf die Wich-tigkeit seines Treibens; einen starren

umbra atque latebris delectatur atque nihil quod ad communemfructum et utliltatem pertinet producit” minus latina esset im-putabatur24, neque latinitati refragari neque ab usu recentiorisaetatis scriptorum alienam esse constat, cum umbratici voca-bulum, sicut theodisca quoque vox Stubengelehrter25 in utram-

P R A E F A T I O

[ 13 ]

Leichnam mit offnen Augen, der esnicht merkt, dass er gestorben ist: sowar Reiz von diesem allen gerade dasGegentheil: Denkt man sich hinge-gegen unter einen Stubengelehrtenden, der in seine Studien vertieft mitder Aussen|welt wenig in Berührungkommt, ihren Formen fremd ist,nichts von angelehrtem Schein ansich hat, sondern sich giebt wie er ist:so war Reiz in dieser Bedeutung aller-dings ein Stubengelehrter.” ÜberFriedrich Wolfgang Reiz, in: GodofrediHermanni Opuscula, Lipsiae 1877,vol. 8, p. 455 sq. bene de “Musarumumbraculis” sentiebat Perizonius,vide Ruhn. doct. umbr. 3, 1 adn.26 cf. e. g. “umbraticola, umbraticus i.e. qui in lucem prodire non audet, quiin umbra otioque versatur.” LexiconLatinae Linguae Antibarbarum. In quo,ex optimis hujus Linguae Auctoribusvera via ad puritatem Scribendi loquen-dique panditur, Auctore Joanne Fride-rico Noltenio ..., Venetiis 1743 [=prim. ed. Helmstadii 1740], p. 515.vellem tertiam huius lexici editioneminspicere, quae mihi in praesenti nonad manum est.27 “Umbraticus doctor, ab umbra di-citur, ac idem | est, ac scholasticus,qui in cella sua latitat.” Ian. doct. umbr.,p. 1 sq.

28 sic honorum cupiditatem apud eru-ditos, quos doctores umbraticos ap-pellat insectatur: “ecquis est | hodieinter Doctores umbraticos, cui idem[egit paulo ante Menckenius de ridi-culis Excellentissimorum, Clarissi-morum, Spectabilium compellatio-nibus] (quandoquidem usus est voca-bulorum tyranus) jure optimo maxi-mo non competat: ut insanire prope-modum videantur hoc tempore, quiapud nos, ut Bullialdus quondam in-ter Polonos, Excellentiae compel-lationem non | admiserit.” Jo. Burch.Menckenii De charlataneria erudi-torum declamationes duae, editio tertiaemendatior, Amstelodami 1716, p.15-17.29 Peter van der Kun 1586-1640. cf.“Ille, postquam diu screavit et sapien-tem barbam manu bis terve permulsit,tandem dicere quaedam orditur, sedadeo putida et insulsa, ut referre pi-geat. [...] multa de honesto dicturumse promittebat deque utili et neces-sario et alia huiuscemodi, quae abumbratico doctore adolescentes dis-cunt in schola nec unquam in forodediscunt | viri.” P. Cunaeus, Sardivenales, cap. XXI, § 52, in: Two neo-latin Menippean Satires, ed. C. Matt-heussen, C. L. Heesakkers, Leiden1980, p. 132 sq.

que partem26 sumi possit atque – ut de Iano27 Menckenioque28

ceterisque minus probatis latinitatis scriptoribus taceam – optimietiam auctores inde a Petro Cunaeo29 usque ad Henricum Caro-

N I K I T I N S K I

[ 14 ]

30 cf. “Nam iudicia philologorumerunt fortasse qui repudient, tam-quam hominum umbraticorum etobsoletae disciplinae mancipiorum,quamquam qui Jo. Matthiam Ges-nerum norit, hunc certe ab illorumnumero segregabit.” Henrici CaroliAbraham Eichstadii ... Oratio deChristiano Thomasio mutati in scholisGermaniae academicis sermonis auctore,Jenae 1837, p. 9.31 cf. e. g. Gronov. ad Plaut. Cur. 556:“Umbraticus: homo in umbra edu-catus, et ignavus; non sub dio, etstrenuus.” M. Acci Plauti Comoediae.… Ex recensione Ioh. Frederici Gro-novii, Lugd. Batavorum 1664, p. 258.“Umbraticus, a, um. verborgen, demSchatten ähnlich, oder gleichsam ausdem Schatten hervorkommend, schü-lerhaft. Metaph. Doctor umbraticus,ein Lehrer, der zwar gelehrt seyn will,jedoch seine Gelehrsamkeit entwederaus Neid und Hochmuth nicht vorandern zeiget, oder aber immer vorsich in obscuro lebet. Vulgò ein Pe-dante. Petron. Homo umbratilis, einFaullentzer. Plaut.” Adami FridericiKirschii Abundantissimum CornucopiaeLinguae Latinae et Germanicae selectum..., editio novissima ... Ratisbonae etViennae 1750, p. 1250.

cf. praeterea interpretes ad Petr.2, 4 in: Titi Petronii Arbitri Satyricon… Curante Petro Burmanno, Am-stelaedami 1743, t. 1, p. 13. Petroniidoctorem umbraticum Schelleri inter-pretes Belgae non refragante Ruhn-kenio reddiderunt “schoolleeraar, diezich niet openlijk vertoont.” I. J. G.Schelleri Lexicon Latino-Belgicumauctorum classicorum curante DavideRuhnkenio, Lugduni Batavorum1799, t. 2, p. 1651.

32 Marc Antoine Muret 1526-1585.

33 “Mureti opera omnia ad fidem edi-tionum Aldinarum recensere coepi,adspersis notulis, ubi Muretus, quam-vis scriptor unus omnium tersissimus,a vera Latinitatis ratione aberasse vi-debatur. Hoc consilium natum est exoffensione, quam mihi novitiorumCriticorum infantia movit. Quibus siMureti lectionem commendaro, idassequar fortasse, ut, jejunitate istarepudiata, de rebus Criticis paullodisertius elegantiusque loquantur.”Ruhn. orat., p. 699. “Unus enim re-centiorum fuit Muretus, cujus oratioproxime ad optimorum Veterum,maxime Ciceronianam, formam acce-deret, qui de tenui argumento ornate,de obscuro dilucide, de gravi magni-

lum Abraham Eichstadium30 non dubitanter in malam flexerintpartem31.

quod Ruhnkenio in edendo Mureto32 idem fere mihi inDoctore umbratico typis mandando consilium fuit33, scilicet, ut

P R A E F A T I O

[ 15 ]

fice, de omni pure, emendate, suavi-ter scriberet. Cumque vulgo nostraaetate, qui se Veterum interpretesferunt, nullam magnopere bene scri-bendi vel rationem vel facultatemhabeant, cumque turpissimum sit iis,qui Veterum elegantias aliis enarrent,ipsos uti sermone barbaro et lutu-lento; Ruhnkenius hunc extraordi-narium celebrandi Mureti laboremsuscepit; ut haberent exemplum, inquod intuentes, de rebus sive antiquis,sive novis, antique scribere disce-rent.” Wytt., Vita, p. 201.34 cf. “[...] omnino quod Ruhnkeniusa Musgravio dictum alicubi refert [sc.in Ernesti Initiis doctrinae solidiorisomnia esse latina excepto titulo (vide5, 2 adn.)] idem quis de hac illiusoratione [sc. De doctore umbratico]dicat, ita quidem ut non solum intitulo, sed in ipso ejus contextu quae-dam relicta sint minus Latina: quaeprogressu aetatis, ut fit, rectius di-dicit, et correcturus erat, si novamejus editionem fecisset: quam ut Elo-gio Hemsterhusii impertivit, sic non

item huic orationi [sc. De doctore um-bratico] destinaverat, multis jam parti-bus aliter sentiens, et veterem ejusinvidiam renovare nolens; Valckena-rio praesertim aliisque collegis, quo-rum judicio multum tribuebat, haudpaucos illius opusculi locos impro-bantibus.” Mahne, Epist. sod. Socr.,p. 238 (cf. ib. p. 19); ad quae verbaBergmanus adnotavit: “Quae autemsint illa minus Latina, vellem in tiro-num gratiam exemplis aliquot osten-disset Vir eruditissimus” (in: Ruhn.orat., p. XXXII). equidem spero hancmeam editionem votum istud aliquaex parte implevisse.35 ed. pr. 1768, ed. post. 1789; cf.“Elogium Hemsterhusii castigatiusprodiit [anno 1789], compluribuslocis ad proprietatem, perspicuitatem,efficaciamque dictionis reformatis:quod vix fieri potuisse videatur inlibro, qui jam e prima editione tamcultus politusque exiisset. Sed nimi-rum triginta annorum intervallum etorationis scientiam auxerat, et limamacuerat.” Wytt., Vita, p. 200.

dicendi periti otium oblectent, ceteri vero videant quid sit scirelatine. nam pauca illa quae minus latina videri possunt minoriscerte momenti sunt, nec dubito quin Ruhnkenius si orationemdenuo edere institueret, quaedam emendaturus esset34, sicut inaltera Elogii Hemsterhusii35 editione nonnulla felicius eumdixisse videmus.

orationem dedi ad fidem primae editionis, quae est a. 1761.capita et paragraphos ex meo arbitrio apposui, litterarum com-

N I K I T I N S K I

[ 16 ]

36 equidem cum latine scribere conor,latius mihi usque ad argenteae lati-nitatis copias quin etiam optimumquemque recentiorum excurrere fasesse puto. et omnino non ad singulosauctores sed ad indolem linguae la-tinae scribendum. hac de re fusiusactum in: Nikitinski, Serg., p. 25 sqq.at sunt hodie qui cum ipsi lingualatina male utantur, aliis quoque bar-bariem suam tamquam loquendi nor-mam venditent. isti assem parent etErasmum audiant, qui artes extenu-antibus et dicentibus non opus esse

facundia respondisse fertur: nec opusesse barbarismis et soloecismis.

37 Cicero, Terentius, Cornelius Ne-pos et ut quisque eorum simillimusnorma ei dicendi fuit, cf. 9, 6 adn.; 9,7 adn. et Wytt., Vita, p. 138: “omnemscribendi diligentiam in una ponebatLatina oratione: et cum illa consue-tudine, tum sua natura, id consecutusest, ut [...] immunis ab hujus saeculilabe, aurea Latinarum aetate Litera-rum in Latio natus institutusque vide-retur.”

modo consulens. commentario an aliquid profecerim, prae-terquam quod ipse memet doctoris umbratici nomen sanespeciosum assecutum esse video, dubium mihi est. quareadnotationes ad calcem libri detrusi, scilicet uti curiosis tantumoculis inservirent, partim res quasdam minutas temporumverationes partim vocabula tractando. illas autem adnotationes ubiRuhnkenius ab usu aureae latinitatis recederet, non eo quidemconsilio aspergebam, ut scriptorem politissimum argueremmeumve iudicium legentibus inculcarem (oportet enim liberaesse iudicia) nedum uti doctrina quae in me perquam mediocriscadit mirabilis evaderem, sed ut legem – mea quidem sententiaduram atque iniquam36 – qua tamen ipse secum agi voluit37,tamquam speculum ei opponerem, quo melius perspici possetquid ille aureae latinitati, quid sibi, quid denique suo saeculodeberet. quod restat, veterum in commentario auctorum locosubique adducere supersedi, ut qui probe sciam, quam minimoingenii nisu tales divitiae subsidii electronici ope hodie conver-rantur.

P R A E F A T I O

[ 17 ]

38 cf. “Im übrigen muß sich der Ver-fasser mit den Worten Jakob Grimmströsten, daß man unter dem Greifennach der neuen Frucht auch ‘den Mutdes Fehlens’ haben dürfe.” Georg

Ellinger [1859-1939, vir meliore sae-culo dignus], Geschichte der neulateini-schen Literatur Deutschlands im Sech-zehnten Jahrhundert, Berlin/Leipzig1929, vol. 1, p. XIV.

ceterum quamvis me in hac oratione edenda rei difficultas nonfugeret multaque adhuc incohata et rudia curae meae superesseviderem, audendi tamen ratio38 potior visa est.

N I K I T I N S K I

[ 18 ]

* ceterorum librorum inscriptiones integrae praefationi atque adnotationibusinseruntur.

TITULORUM COMPENDIA*

Antibarb.J. Ph. Krebs, J. H. Schmalz, Antibarbarus der lateinischen Spra-che, Basel 1905, 2 voll.

Ernesti, Init. doct. solid.Initia doctrinae solidioris auctore Io. Augusto Ernesti, Lipsiae1796 [prim. ed. 1736].

Gerretzen, Schola Hemst.Jan Gerard Gerretzen, Schola Hemsterhusiana. De herleving dergrieksche studien aan de nederlandsche universiteiten in de 18. eeuwvan Perizonius tot en met Valckenaer, Nijmegen/Utrecht 1940.

Ian. doct. umbr.Danielis Friderici Iani De doctoribus umbraticis eorumque variisincommodis in republica litteraria commentarius. Accedit eiusdemdissertatio Lipsiensis de nimio latinitatis studio..., Vitembergae1720.

Ian. nim. lat.ib. [ceterum simile opus iam antea scripsit Christianus Uhlich,Dissertatio philologico-historica de nimio latinitatis studio, Lipsiae1712].

KS R. Kühner – C. Stegmann, Ausführliche Grammatik der latei-nischen Sprache, Hannover 1914, 2 voll.

P R A E F A T I O

[ 19 ]

LHS J. B. Hofmann – A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik,München 1972.

Mahne, Epist. sod. Socr.Epistolae sodalium Socraticorum Philomathiae cum praefationeet appendicibus Guilielmi Leonhardi Mahne, Zierizeae 1813.

Mencken. charlat.De charlataneria eruditorum declamationes duae; auctore J. B.Menckenio, Lipsiae 1715.

Nikitinski, Serg.Sergius sive de eloquentia grammaticorum libri duo (= De eloquentialatina saec. XVII et XVIII dialogus auctore Helgo Nikitinski,Neapoli 2000).

Perizonii orat.Jacobi Perizonii Oratio De usu atque Utilitate Graecae Roma-naeque Linguae, Eloquentiae, Historiae, et Antiquitatis, in Gra-vioribus Disciplinis. Dicta publice Nonis Quinctilibus 1693. QuumHistoriarum, Eloquentiae, et Graecae linguae in Academia Lug-duno-Batava docendae professionem susciperet. Lugduni Bata-vorum 1693.

ReichardtWalther Reichardt, “David Ruhnkens Doctor Umbraticus”,in: Neue Jahrbücher für Pädagogik 26 (1910), 191-211. [idemValtharius Reichardt Ruhnkenii De doctore umbratico orationemin usum, ut opinor, scholarum edididit s. a, s. l. [Ienae 1906],quae tamen editio negligi potest, cum praeter Ruhnkenii verbanihil proferat].

Ruhn. dict. ad Ovid.Dav. Ruhnkenii Dictata ad Ovidii Heroidas et Albinovani Elegiam.Nunc primum edidit Frid. Traug. Friedemann, Lipsiae 1831.

N I K I T I N S K I

[ 20 ]

Ruhn. orat.Dav. Ruhnkenii Orationes, dissertationes et epistolae. Cum suisaliorumque adnotationibus edidit Frid. Traug. Friedemann,Brunswigae 1828.

Ruhn. Rutil. Lup.P. Rutilii Lupi De figuris sententiarum et elocutionis libri duo.Recensuit et annotationes adjecit David Ruhnkenius. AcceduntAquilae Romani et Julii Rufiniani de eodem argumento libri.Lugduni Batavorum 1768.

Ruhn. Schol. in Suet.Dav. Ruhnkenii Scholia in Suetonii Vitas Caesarum. EdiditJacobus Geel, Leidae 1828 [ed. anast. Amsterdam 1966]. dehoc libro egit Arnoldus Gerardus Wientjes in disputationelitteraria quam scripsit De Jacobo Geelio philologo classico,Lugduni Batavorum 1909, p. 14-16.

Ruhn. Vell.C. Velleii Paterculi quae supersunt ex Historiae Romanae …curante Davide Ruhnkenio, Lugduni Batavorum, 1779, 2 voll.

Seyffert – Müller, Lael.M. Tullii Ciceronis Laelius …, bearbeitet von M. Seyffert.Zweite Auflage, besorgt von C. F. W. Müller, Leipzig 1876.

ThlL Thesaurus linguae Latinae.

Wolf, Kl. Schr.Fr. Aug. Wolf, Kleine Schriften, hrsg. G. Bernhardy, Halle 1869,2 voll.

Wytt., VitaVita Davidis Ruhnkenii auctore Daniele Wyttenbachio, Lug-duni Batavorum et Amstelodami 1799.

Pag. 1(imagines contractae)

16 x 19,5 cm.

Pag. 3

Pag. 4

Pag. 5

Pag. 6

ORATIO DEDOCTORE UMBRATICO

publice dicta in Academia Lugduno-Batava

A. D. XXI SEPTEMBRIS MDCCLXI

quum ordinariam Historiarum etEloquentiae professionem auspicaretur.

CUM ANTE QUADRIENNIUM eoque amplius ex hoc illustriatque edito loco, auspicii caussa, verba facerem, etsi

animo non mediocriter conturbabar, tamen me erigebatsustentabatque ipsius muneris, tum mihi delati, cogitatio,quod non tam disertam et rhetorum artificiis expolitamorationem, quam nudam argumenti e Graecis literis haustienarrationem postulabat. Hodiernus autem dies majoremmihi curam et sollicitudinem injicit. Etenim non satis est,locum minus tritum, et ab Historiarum tradendarum mu-nere non alienum, ex vetustatis memoria depromere, nisi hicidem omnibus verborum sententiarumque lumi|nibus itafrequentetur, nemo ut unus, quin Eloquentiae etiam Pro-fessio in loco posita sit, in dubium vocare possit. Verummulto vehementius commoveor et loci, in quem prodeo,splendore, et muneris, quod auspicor, amplitudine et gra-vitate. Est haec propria et perennis hujus Academiae gloria,

p. 7 (ed. a. 1761)

1, 1

2

3

4

R U H N K E N I I

[ 28 ]

illustrari magnis in omni doctrinarum genere viris, in hacautem humanitatis disciplina sine exemplo maximis. Namex quo ille inprimis, omnium, quotquot fuerunt, aut fortassefuturi sunt, Literatorum princeps, Josephus Scaliger, Bata-vam gentem incorrupto veritatis et elegantiae, quae priscisGraecorum Latinorumque monimentis continetur, gustuimbuit, hujus Academiae fasti, quot humaniorum literarumProfessores, totidem prope heroas ostendunt. Omnes necommemorem, quis ignorat Dan. Heinsii, Jo. Fred. Gro-novii, Jac. Perizonii et P. Burmanni consecrata ad omnemposteritatis memoriam nomina? Adhuc, non dicam in ani-mis, sed paene in oculis nostris versatur recondita Vir eru-ditione, et de laudandarum artium studiis praeclare meritus,quem nuper acerbo funere extulimus, Franciscus Ouden-dorpius. Talium virorum partes cum excipiendae sint, nemoest, quantumvis ingenii et doctrinae copiis affluat, quin sesacro quodam horrore corripi sentiat, nedum ego, qui tantaerei facultatem ut assequerer, optavi quidem semper, asse-cutum me esse, nunquam existimavi. | Neque haec tenui-tatis meae conscientia linguam tantum, per se satis infantem,debilitat, sed omnem etiam laetitiae, ex novo honore hau-riendae, sensum, si non excutit e pectore, hebetat certeatque obtundit. Verum enim vero demissum animum allevatVestra, Ornatissimi Auditores, de me spes et opinio, quamore vultuque ad festivitatem composito significatis: recreatinprimis atque confirmat honorificum sapientissimorumAcademiae Moderatorum de me judicium, cui eo minus dif-fidere par est, quo longius et humilis prensatio abfuit, et

1, 5

6

7

8

9

p. 8

O R A T I O

[ 29 ]

blanda munerum conciliatrix, gratia. Etenim, quae sin-gularis summorum virorum est prudentia, non temere mein hunc altiorem locum provexerunt, sed Graecarum lite-rarum praelegendarum provincia mihi demandanda, perquadriennium virium mearum periculum fecerunt. In quaadministranda cum me talem gessissem, qualem maximevoluerunt, idoneus illorum judicio visus sum, cui publicamHistoriarum et Latinarum literarum disciplinam delegarent.Nec ignorabant illi, Graecarum Latinarumque literarumstudium nuper se, quorundam hominum inertissima segni-tie, scidisse, ut, quae olim unae eaedemque, nunc duae propediversae artes esse videantur. Sed cum iidem praeclare didi-cissent, has literas ipsa natura et genere ita colligatas impli-catasque teneri, ejusdem ut sit dementiae, Latinas a Graecisdivellere, et navim communem cum socio dividere, veris-sime | statuerunt, tanto quemque meliorem esse Latinarumliterarum magistrum, quanto meliorem Graecarum, et tantomeliorem Graecarum, quanto meliorem Latinarum.

Jam praetervectus scopulum, in quo ne pudor meus offen-deret, verebar, liberiore magisque soluto animo ad dicendiargumentum accedo, quod, ut spero, bonum omen novihonoris auspiciis faciet, eritque huic loco et tempori accom-modatum. Omnium fere, in simili munere adeundo, ora-tionem vel in lireris commendandis, vel in caussis, cur illaelabantur et ad interitum vergant, inquirendis video consumi.Quas quidem caussas cum alii aliunde repetant, hi vehe-mentius invehuntur in juventutis desidiam et mollitiem: illiparentes objurgant, qui ad ambitionis vanitatem, et quaestus

p. 9

1, 10

11

12

13

2, 1

2

3

R U H N K E N I I

[ 30 ]

humilitatem referant omnia, ad cultum ingenii nihil: hiingens, quod nuper exarsit, vernacularum linguarum exco-lendarum studium Graecas Latinasque literas e mediopellere indignantur: illi denique bonas artes, potentiumvirorum patrocinio orbatas, sic concidisse, graviter con-queruntur. Vere omnes ac merito: quis neget? At mihi inhanc cogitationem incumbenti, quicunque in hoc argu-mento copiosissime sunt diligentissimeque versati, visi suntpraecipuam, quae literarum fundum affligit, calamitatem velplane transiisse, vel leviter attigisse, sive quod ejus rei expli-catio aliquid invidiae habitura vide|retur, sive quod semetipsi imprudenter traducere nollent. Profecto, quae vulgoMusis infesta creduntur omnia, non tantam melioribusliteris pestem afferunt, quantam multi eorum, qui se hu-manitatis magistros dici haberique volunt. Hi enim cumpraeclaram juventutis indolem absurda, et nullo consiliotemperata, disciplina corrumpunt, et felicia naturae semina,quae fovere et excitare deberent, exstinguunt, quid, quaeso,aliud agunt, nisi ut ipsum humanitatis studium in perniciemvocent, teterrimamque barbariem reducant? Vere igiturPetronius Arbiter omnem liberalis doctrinae, inprimis elo-quentiae, in deterius lapsae culpam confert in umbraticumDoctorem, qui juvenum ingenia delet. Juvat, quam Petroniusleviter perstrinxit umbratici doctoris disciplinam, in hoceruditissimorum hominum conventu explicare uberius,praesertim cum illa examinanda, quam ipse viam ac ratio-nem docendi tenendam putem, simul significare ac decla-rare possim. Quod dum facio, quaeso a Vobis, Ornatissimi

p. 10

2, 4

5

6

7

8

O R A T I O

[ 31 ]

Auditores, ut me, sicut facere instituistis, benigne attentequeaudiatis.

Etsi plerique mortales insito quodam lucis et celebritatisstudio ducuntur, multos tamen in literarum studiosis re-perietis, qui sive naturae morositate, sive superbia, et alio-rum contemtu, sive nimia literarum aviditate, sive qua-cunque alia caussa, in musei umbra ita se literis abdant, utreipublicae lucem, ho|minumque consuetudinem fugiant,nec quicquam, quod ad communem fructum et utilitatempertineat, in adspectum producant: qui inde a Latinis um-bratici sunt appellati. Hi postquam se ab hominum com-mercio segregarunt, ceteris hominibus nulla re similes essevolunt, sic demum, stulte credentes, se graviorem augus-tioremque speciem habituros. Vultus est tetricus et trucu-lentus, ridiculus incessus, abhorrens a more communicorporis motus, vestitus immunda illuvie squalens, ut nonhomines diceres, sed hominum terriculamenta. Quodsi forteex umbraculis suis in honestioris conventus lumen pro-trahantur quasi in sole caligant, tum vero, anxie trepidant,nec, ut ingenuos homines decet, oculos attollere audent. Exhoc insano solitudinis studio primum, animus, si ante inte-ger fuit, contumaciam arrogantiamque contrahit. Nam utinfantes, quibus nulli obtigere collusores, contumacissimiesse solent, sic umbratici homines, ab omni convictu con-suetudineque civili remoti, cum nunquam vel monendo, velcastigando, ad humanitatem sint comitatemque revocati,duros, difficiles, et prope intolerabiles se aliis praebent.Cumque in illa vita solitaria, qui plus ipsis sapiat, videant

p. 11

3, 1

2

3

4

5

6

7

R U H N K E N I I

[ 32 ]

neminem, opinionis et assentationis errore se solos intermortales sapere, se solos pulchros beatosque esse putant.Porro in istis latebris sensum, qui communis dicitur, itaperdunt, ut, si alius, atque de literis, sermo | cum ipsis in-stituatur, vix muliercularum ludibrium effugiant. Talisdenique eorum animis stupor ab obscura vivendi rationeoffunditur, ut, quid in quaque re verum, pulchrum, et de-corum sit, sentire nullo modo queant. E decori praesertimneglectu innumerabiles existunt ineptiae, quae per omnesvitae partes vagantur. Hoc Pedantismi vitium (utamur enimGallico verbo, cum in Latina lingua satis aptum huic rei no-men non invenimus) hoc igitur vitium tam late patet, nullusut eruditorum ordo sit, quem non ejus contagio leviusgravius infecerit. Sed, ut verum vel invitus fatear, maximehoc malo laborant ii, a quibus omnem decoris, pulchri-tudinisque sensum, ipsam denique amabilem humanitatemexspectaretis, propterea quod literas, quae ab humanitatenomen habent, profitentur. Quid ergo? an humanissimaeliterae, quae mores emollire, et feritatem animis eximeredicuntur, quicunque illas colunt, feros atque inhumanosreddunt? An veteres Scriptores, pleni venustatis, gratiae,leporis, ut quisque familiarissime cum iis versatus est, itaillum ineptum, agrestem et inficetum a consuetudine suadimittunt? Minime vero. Unde igitur hujus rei caussam du-camus? Nempe haec humanitatis disciplina, primum, rerummagnitudine et varietate tam ampla est, et per tot anti-quitatis monimenta dissipatur, ut, nisi quis divino praeditussit ingenio, remotus plerumque ab oculis populi, omne

p. 12

3, 8

9

10

11

12

13

14

15

O R A T I O

[ 33 ]

otium tempus|que in ea discenda conterere debeat. Quoumbratili otio cum quidam ita capiantur, ut, Timonis instar,ab omni humana societate abhorreant, sensim inde morescontrahunt, quos dixi. Deinde hae ipsae literae, quanquammaxime elegantia et suavitate censentur, habent tamen hicillic spinas vepresque, non illas quidem a scriptorum inge-nio, sed a barbari temporis inscitia et corruptela. In quibussenticetis cum isti, nescio qua mentis pravitate ducti, liben-tius desideant, quam in laetis amoenisque viridariis, necesseest ingenium etiam exasperari, et velut horridum hispidum-que reddi. Huc accedit insanum minutiarum studium, quodproprium est literatoribus otiosis. Gerris enim crepundi-isque tractandis animus ad eam humilitatem abjicitur, utnullius, nisi levis, minutae, et puerilis rei cogitationem sus-cipere possit.

Jam satis bene cum literis, earumque studiosis ageretur,si tales lucifugi suum modo ingenium perversa studiorumratione corrumperent. Sed cum juvenilis aetas iis potissi-mum erudienda tradi soleat, eadem perversitate juvenumingenia ad altum surgentia delent. Etenim falsa scientiaeopinione inflati, non se accommodant infirmis ingeniis, sed,ut supra vulgus sapere videantur, eruditionem venditant,docendo difficultates augent, et angustas puerorum mentespraeceptorum farragine opprimunt et suffocant. Ita fit, utadolescentuli animum despondeant, et quas nondum | cog-novere literas, odisse incipiant. Dandum esse aliquem huicaetati ludum, quo animus remittatur, indulgendum inter-dum et connivendum levioribus peccatis, una et consentiens

p. 13

p. 14

3, 16

17

18

19

4, 1

2

3

4

5

R U H N K E N I I

[ 34 ]

prudentum virorum vox est. At hic de umbra doctor semperest

Difficilis, querulus, laudator temporis actiSe puero:

semper in ore habet illud in scholis adeo decantatum: o!tempora, o! mores. Sed ut faciles simus, et hanc tristitiam acmorositatem feramus, quis immanem in puerorum tergasaeviendi consuetudinem ferat? Vix alia res est, mihi credite,quae majorem optimarum artium studiis calamitatem im-portet. Accidit enim nescio quo iniquo literis fato, ut plagosiOrbilii illis potissimum, qui ingenii praestantia literis ali-quando ornamento essent futuri, omnem discendi amoremexcutiant. Frustra quis erectioris indolis juvenes, tali con-tumelia affectos, ubi semel scholas reliquerint, revocet adveteres scriptores iterum evolvendos: quippe cum ipsoCiceronis aut Virgilii nomine redit tristis imago immi-sericordis paedagogi. Quid jam dicam de ridiculo horummagistrorum supercilio et fastu? Ferulam dum gestant,sceptrum regium se tenere opinantur, stolideque jactant, seGrammaticam, doctrinarum reginam, docere, secum etnatas et morituras literas: erigunt denique tribunal, Sciop-piano isti simile, ad quod summi viri, si forte in vocula | syl-labave lapsi sint, obtorto collo rapiantur. Atque utinam hancarrogantiam, ceterasque scholasticas ineptias in scholisrelinquerent, nec secum in vitam civilem ferrent! Sed, dumpuerorum gregem ficta auctoritate continent, in eam con-

p. 15

4, 6

7

8

9

10

11

12

O R A T I O

[ 35 ]

suetudinem adducuntur, ut extra scholam etiam eandemgravitatem affectent, vultumque minacem ostendant. Qui-bus moribus cum semet ipsi omnium contemtui exponant,tamen deplorant sortem suam, et graviter queruntur, selepidorum hominum ludibrio vexari, congressumque suum,tanquam contactu contaminet, a viris illustrioribus vitari.Sed ut illi dignas moribus suis poenas luunt, sic iniquissi-mum est, paucorum ineptias vulgo ad universos trahi, ip-sumque Scholasticum ordinem, cujus quanta est utilitas inrepublica, tanta etiam dignitas esse debebat, in contemtumet invidiam vocari.

Cognovistis, Auditores Ornatissimi, doctorem umbra-ticum in leviori Grammatices studio: jam eum cognoscitein graviori.

Praeclare comparatum est more institutoque majorum, utjuventus salutari Graecorum Latinorumque scriptorum tan-quam succo mature imbuatur. Cum enim viri eximia menteet consilio praediti vidissent, non summam modo humaniingenii vim in Graecis Latinisque eluxisse, artesque omnesliberali homine dignas ab iisdem et inventas esse, et plenecumulateque perfectas, sed incredibiles etiam animi virtutesin eorum libris esse expressas: ex his fontibus omnem ingeniicultum, | omnem solidiorem doctrinam, sapientiae porroac prudentiae praecepta, et, quod multo majus est, vitaebene instituendae exempla haurienda esse statuerunt. Ho-rum igitur scriptorum interpretatione prope omne ejus, quise humaniorum literarum magistrum profitetur, munusabsolvitur. Sed has partes, nolite dubitare, quin omnium

p. 16

4, 13

14

15

5, 1

2

3

4

R U H N K E N I I

[ 36 ]

pessime tueantur ii, qui tota vita in umbra desederunt. Nam,ut alia mittam, quis non intelligit, ne lucem quidem a te-nebris magis differre posse, quam horum vespertilionumjudicium discrepat a veterum scriptorum, quos interpretariconantur, sensu? Hi quidem cum omnem vitam in reipubli-cae luce, in bello, in foro, in legationibus, aliisve gravissimiscivitatis muneribus transegissent, aut mores venustorum ho-minum consuetudine excoluissent, simillima splendidaevitae monimenta literis prodiderunt. Nihil in illis humile,nihil putidum, nihil ineptiis fucatum, nihil quod scholaesordes redoleat: omnia lucent naturali pulchritudine, etsingulari quodam splendore, quem magni et elati animitanquam spiritus afflavit. Jam quomodo magistri, e latibulisextracti, juventutem ad talis pulchritudinis sensum acuent,quam nec sentiunt ipsi, nec, ut sentirent, unquam elabora-runt? Quomodo, qui omnes cogitationes suas in quisquiliasabjecerunt, quid suaviter, acute, venuste, magnifice dictum,secusve, sit, judicabunt? Mirum fortasse quibusdam videa-tur, quod dicam: sed verum esse, ipse experiundo cognovi.| Saepenumero homines mediocriter docti, at bono praeditiingenio, et vitae humanae usu politi, quid in antiquis scrip-toribus rectum, venustum, et admirabile sit, multo meliusintelligunt, quam qui aetate in tenebricosis ergastulis con-terenda, permagnam sibi eruditionem compararint. Gallicagens, ut ludis dedita scenicis, Tragicorum et Comicorumpoëtarum exquisitum judicium habere putatur. Ac vidi inipso hujus gentis elegantiori sexu, non eruditas illas quidemde scholae more, aut ineptas eruditionis ostentatrices, quales

p. 17

5, 5

6

7

8

9

10

11

O R A T I O

[ 37 ]

Galliae Menander lepida fabula exagitavit, sed quarum prae-clarus naturae habitus sola vitae elegantia esset excultus, vidiigitur, quae de Sophoclis et Euripidis dramatis, sibi tantumper versionem cognitis, longe verius judicarent, quam multi,quos cognoram, de schola literatores, qui omnes horumpoëtarum versus memoria tenebant. Non illae quidem dis-putare poterant de loquendi formulis, de Atticismo, demetro Tragico, sed tanto melius intelligebant, qua rationefabula esset contexta, quam apte nodi adstricti, et rursussoluti, quantum poëtae artificium in moribus exprimendis,quae sententiarum altitudo, qui animorum motus efficacesvel ad virtutis amorem, vel ad vitii odium concitandum. Vixullus poëta est, qui lautioris generis et fortunae hominibusmagis in deliciis sit Horatio. Cui tametsi nihil ad summamvel ingenii vel artis laudem deest, tamen, | quod prae ceterispoetis, magnis splendidisque viris comes haereat, inprimistribuendum est mirificae illi urbanitati, quam ex Maecenatis,unius omnium politissimi viri, et vero ex Augusti aula, veris-sima omnis elegantiae schola, duxit. Hanc Horatii venus-tatem lucifugi, quos perpetuae lucubrationes stupefecerunt,gustare non possunt: sed ingenio elegantes viri sentiunt eoacrius, quo magis versati sunt in luce commerciorum. Itaqueverissimum credo id, quod mihi aliquando confirmavit virgeneris splendore, et honorum amplitudine, incertum, aningenii et doctrinae elegantia illustrior,* cum diceret, sejuvenili aetate Horatium ita trivisse, ut omnnes ejus versus

* Comes Guil. a Bentink. (adn. Ruhnkenii).

p. 18

5, 12

13

14

15

16

R U H N K E N I I

[ 38 ]

tanquam digitos suos nosset, sed exquisitiores ejus venereset lepores tum demum, cum honorum cursu ad mores ho-minum, regum in primis et principum, cognoscendos essetdelatus, penitus percepisse. Sed redeat oratio ad umbraticosdoctores, unde deflexit. Ut humilis et angustus eorum ani-mus est, ita humilem etiam de antiquis scriptoribus opinio-nem susceperunt. Nam quod bonorum, quae inde ad nosproficiscuntur, omnium minimum est, ut sermonis puri-tatem ex iis hauriamus, illi longe maximum et prope dicamunicum bonum censent. Itaque, missis rebus, quarum cog-noscendarum caussa veteres scriptores ab hominibus sanisle|guntur, nihil nisi verba scrutantur, diligentia quidem adeomiseranda, ut, quoties vocabulum vel dicendi forma apudquemque scriptorem occurrat, scrupulose ad calculos vo-cent. Ex quo luto si se erigant, ritus antiquos et fabulas adineptias usque consectantur. Non illi, legendis divinis Ho-meri et Virgilii carminibus, una cum poetis animo effe-runtur, et semet ipsi videntur majores fieri, non interioresingenii et sapientiae opes quaerunt, sed in verborum corticehaerent, fabulisque cognoscendis delectantur. Ex quo fa-bularum studio ortae sunt vanae et ridiculae talium Gram-maticorum quaestiones, veterum etiam ludibrio explosae:Quid Sirenes cantare sint solitae? quot Ulysses remigeshabuerit? Quae nomina fuerint heroum in equo Trojano ab-ditorum? An canes aluerit Cyclops? O! minutos magistel-lorum animos! o! stultum laborem ineptiarum! Iidem inCicerone non id, quo uno vera ejus magnitudo judicandaest, vim eloquentiae, sapientiam vita, haud facile dixerim, an

p. 19

5, 17

18

19

20

21

22

23

O R A T I O

[ 39 ]

scriptis testatiorem, animum denique omnium rerum praepatriae salute contemtorem, admirantur, sed festivam lo-quendi formularum copiam et varietatem. Et mirabimur,juventutis talibus magistris commissae animos, non admagnificentiam ali et roborari, non ad veterum heroumexempla formari, sed potius deprimi ad frivolarum vana-rumque rerum studium?

Hic quod diximus, umbraticos doctores maxime ritus |antiquos venari, nemo ad antiquitatis contumeliam trahat.Quis enim, cui mens sana est, reprehendat studium ad uti-litatem uberrimum, et ad suavitatem jucundissimum, sinequo nullus ad quemvis veterem scriptorem intelligendumaditus patet? Non morum, consuetudinumque vetustaruminvestigationem, sed praeposteram perversamque, qua istiantiquitatem excutiunt, diligentiam spernimus et repu-diamus. Etenim neglecta illa antiquitatis parte, cujus perlatepatet usus, in levibus nugatoriisque inquirendis versantur.Citius tibi explicabunt, qui Deus fuerit Ajus Locutius, quaeDea Cunina, quae Cloacina, quam quod sit discrimen interjus Civitatis, jus Latii, et jus Italiae. Citius enarrabunt, quidRomani comedere et bibere soliti fuerint, quam qua rationerempublicam temperarint. Itaque cupienti tibi aucti lapsiqueImperii Romani caussas cognoscere, animum explebitMontesquieusius; hi praeclari antiquarii te inanem dimit-tent. Extitere quondam Aristotelis libri Politei«n, quibusCLVIII. Rerumpublicarum originem, formam, leges, pu-blicos privatosque mores explicuerat, divinum et admirabileopus, ut e fragmentis existimare licet, quod plurium aliorum

p. 20

5, 24

6, 1

2

3

4

5

6

R U H N K E N I I

[ 40 ]

librorum, qui ad nos pervenerint, jactura redemtum vellem.Atque hoc tam grave damnum qui deplorent, multi sunt, quiresarcire conetur, nemo. Haec, haec digna est erudito etAntiquitatis studioso homine materia, qua rite tractanda |de civili disciplina, atque adeo de genere humano benemereatur. Contra paedagogorum ingeniis relinquendae suntinsulsae de veterum calceis, annulis, fibulis, et poenuliscompilationes.

At dixerit aliquis, si inficeti tenebriones in veterum librisnihil nisi ritus et formulas quaerunt, neque adeo vim et prae-stantiam, quae illis inest, mente et intelligentia conse-quuntur, qui fit, ut classicos, quos vocamus, scriptores tamambitiose laudent, sine modo crepantes coeleste Platonisingenium, Atticos sales Aristophanis, admirabilem Ciceroniseloquentiam, beatam Livii ubertatem? Huic quod, respon-deamus, non alte petendum est. Nego illos de suo sensu, etde certa animi persuasione sic judicare: negent omnes ne-cesse est, qui eorum stuporem et ineptias cognorint. Quidigitur? Psittacorum instar voces, quas a primariis viris acce-perint, reddunt, si forte imperitis persuadere possent, nonminus se, quam Scaligeros et Casaubonos, quae tantorumscriptorum sit excellentia, tenere. Ac nescio, an priscisscriptoribus contumeliosum sit, ab istis cum laude com-memorari. Nam qui a studiis nostris alieni, Demosthenem,ut hoc utar, aut Ciceronem talium magistrorum praeconiocelebrari audiunt, statim sibi fingunt speciem abjecti, ineptiet umbratici literatoris, quales sunt, qui eos laudibus ferunt.Unde fit, ut multi optimos antiquitatis scriptores istorum

p. 21

6, 7

8

9

7, 1

2

3

4

5

6

O R A T I O

[ 41 ]

jejunitate metientes, ipsas ingenuas artes, quae inde ad nosmanarint, | respuant, ac pro nihilo ducant. Enimvero paeda-gogorum labes non est cum divinis viris communicanda.Jaceant magistelli: in coelo sint veteres heroës: rideaturpaedagogica disciplina: in honore sint artes ab antiquorumingenio ad nos profectae. Sed non satis est cerebrosis doc-toribus, veteres comparato ad ostentationem studio laudare,nisi hanc laudem conjungant cum acerba ingeniosorum,quos recentior aetas tulit, scriptorum vituperatione. Etenimseculum, quo vivunt, illis adeo consenuisse videtur, nihil utin ullo doctrinae genere, quod legi operae pretium sit, pro-ferre queat. Nauseant ad Bossueti et Fenelonii eloquentiam:illepidos vocant lepores Molierii: sordet Cornelius cum So-phocle, Racinius cum Euripide comparatus. Fontanum veroubi Phaedro longe praeferri audiunt, plane cerebrum sibiexcuti putant. Nos tametsi veteres artibus iis, quae ingeniocontinentur, ita excellere judicamus, ut posteris omnem suiconsequendi spem abstulisse videantur, tamen, quin velstolidi, vel invidiae labe suffusi, obtrectatoris sit, suam nos-trae aetati laudem detrahere, nihil dubitamus. Quin ad uti-litatem fructuosissimum, atque ad animi voluptatem libera-lissimum est, maxima ex antiquitate ingenia cum citerioristemporis luminibus committere, et quam felici studio recen-tiores antiquos illos imitati sint, curiose explorare. Ecquidvero aliud livore pallidi Grammatistae acerbissimo in novaingenia odio proficiunt, nisi ut ipsi libe|ralioris animi virisrisus jocusque sint, vel, quo nihil est indignius, auctoribusantiquis invidiam conflent. Est enim novitiorum quorun-

p. 22

p. 23

7, 7

8

9

10

11

12

13

14

15

R U H N K E N I I

[ 42 ]

dam scriptorum ea stultitia, ut se tum demum illatam sibiinjuriam egregie repulisse putent, cum indignationem etiram, quae in paedagogos effundenda fuisset, in ipsam an-tiquitatem evomuerint.

Sentio orationem a proposito paullum declinasse. Age-batur enim inprimis, ut, quae umbraticorum paedagogorumper omnes humanitatis partes disciplina sit, ostenderemus.Hoc igitur faciemus, ubi ante, quam fieri potest brevissime,demonstrarimus, quomodo eorundem inscitia humaniorumliterarum fines, a veteribus sapientissime constitutos, mu-tarit. Olim humanitatis studiis non tantum Poesis, Eloquen-tia, et Historia, sed inprimis Philosophia, et, sine qua vixpercipi philosophia potest, Mathesis continebantur. Quinc-tilianus quidem in ipso Grammatico, id est, poetarum inter-prete, cum philosophiae, tum siderum scientiam requiritquippe poetae, quos vetustissimos sapientiae magistrosfuisse scimus, permulta Philosophiae et Astronomiae vesti-gia carminibus suis impresserunt. Sed videte, quam versa indeteriorem partem sint omnia. Isti in literarum opprobriumnati literatores, cum nugarum levitati tractandae essentadsueti, Mathesis difficultate deterrebantur, nec Phi|lo-sophiae severitatem ferebant. Quid igitur accidit? Veteresphilosophos omnes, quamvis classicorum auctorum nume-ro comprehensos, procul a se amandarunt, ipsamque Philo-sophiam (o! coecas hominum mentes!) tanquam infaustumomen despuerunt. Videas igitur, qui alios poetas vastiscommentariis obruant, non audere attingere Lucretium.Mole annotationum et conjecturarum laborant Ciceronis

p. 24

8, 1

2

3

4

5

6

7

8

O R A T I O

[ 43 ]

Orationes et Epistolae. At ejus libris philosophicis, qui inter-pretis nomen et dignitatem sustinere possit, nondum obtigitquisquam. Quid? Manilius nonne tenebris sordibusqueadhuc oppletus jaceret, nisi literatores in paucis graviorumartium praesidio instructi, Scaliger, Huetius et Bentlejusillum sibi explicandum corrigendumque sumsissent? Quaecum ita sint, quis miretur, literatores saepe a philosophistanquam syllabarum aucupes rideri, qui paleas modo e vete-rum libris legant, uberrima rerum sententiarumque segeteneglecta? Quo opprobrio si tales, quales descripsimus,dignos censent, ad suum judicium adscribant sententiamnostram. Verum artificum inscitiam ad artes ne transferant,neve propter quorundam literatorum fatuitatem, ipsaspolitiores literas contemnant. Nam turpe est philosophis,nescire hominum culpam segregare ab innocentia rerum.

Philosophia igitur et Mathesi bonarum artium choroexclusis, restat umbraticis magistris Eloquentiae, Poësis | etHistoriae disciplina. Jam primum videamus, quam viamfaciant ad eloquentiam ituris. Qui eloquentiam ex vero aesti-mant, non magnam vim ad eam comparandam praeceptistribuunt, sed prope omnem ab animo magno et excelso,virtutis et sapientiae admiratore, vitiorum, sordidarumquererum contemtore, ducunt. Qualem animum si quis vete-rum oratorum, Demosthenis inprimis et Ciceronis, lectioneadjuvet incitetque, assidua dicendi scribendique exerci-tatione adjungenda, facile, quod in eloquentia summum est,consequetur. Sed ad hanc veram et masculam eloquentiamcum pravi et illiberalis animi magistri adspirare non possent,

p. 25

8, 9

10

11

12

9, 1

2

3

4

R U H N K E N I I

[ 44 ]

aliam adulterinam in scholas invexerunt, verbis turgidam,sententiarum inanem, et ceteris rebus ineptam; ut merito ineos corruptae eloquentiae culpam conjiciat acerrimus um-bratilis disciplinae exagitator, Petronius. Pace vestra, inquit,liceat dixisse, primi omnium eloquentiam perdidistis. Levibusenim atque inanibus sonis ludibria quaedam excitando effecistis,ut corpus orationis enervaretur et caderet. Hic si ita de aetatissuae rhetoribus judicavit, quid eum, si viveret, de recentio-ribus magistris censetis judicaturum, qui non eloquentiam,id est, sapientiam copiose loquentem, sed stultitiam loqua-cem juventuti tradunt, et tum se credunt mirifice locutos,cum oratio sua a communi ratione maxime abhorret. Sunt,qui exoletae ve|tustatis amore capti, cum Euandri matreloquantur, ut docti etiam, nisi glossaria percursa et propedecantata habeant, in singulis verbis haereant. Multo plures,spreta aurea illa Ciceronis simplicitate et verecundia, tumi-dum, phaleratum, et translationibus audax dicendi genussectantur, cujus exemplum in Symmacho et Sidonio Apolli-nari habemus. Tales rhetores quondam multorum ex Belgisanimos veluti pestilenti sidere afflarunt; quorum perversaratio tam late manavit, ut etiam nunc reperiantur, qui nonaliam orationem, nisi quae ex ampullis, et grande quidsonantibus verbis, nullo aetatis scriptorumque discrimine,conflata sit, pulchram ac magnificam ducant. Atque hancpotissimum caussam esse crediderim, quare Belgae, quoscunctis gentibus eruditionis gloria antecelluisse constat, unabene dicendi scribendique laude cesserint Italis, qui se totosad Ciceronis, et ut quisque ei proximus est, imitationem

p. 26

9, 5

6

7

8

9

O R A T I O

[ 45 ]

contulissent. Neque tamen uno hoc morbo novi eloquentiaemagistri laborant. Doctam etiam obscuritatem et ipsi cap-tant, et discipulis suis commendant, propterea quod vulgusmaxime eorum, quae non intelligit, admiratione stupet. Inhac ipsa Academia humanitatis disciplinam tradidit virquidam doctissimus, extemporali oratione, ut accepimus,satis praestans, sed idem cum curam ad scribendum adhi-buisset, stili morositate, et putida eruditionis ostentatione| ita omnia obscurans, ut libri ejus, qui extant, non ad bonasliteras illustrandas, sed ad hominum ingenia fatiganda scriptiesse videantur. Huic vitio etiam affines sunt nonnulli aetatisnostrae philosophi, qui, quas res populari ac perspicuosermone enunciare possent, nimiae subtilitatis affectationeverbis exprimunt a communi usu abductis, interdum etiamnovis, et a se satis inconcinne confictis. Ipsa ratio loquitur,si vel rhetores tacerent, rebus attemperandam esse oratio-nem, humilia summisse, magna graviter, mediocria tem-perate esse dicenda. In quo, dici non potest, quantoperepeccent oratores ex umbra, et scholae pulvere ad dicendumprodeuntes. Vidi, qui, quibus verbis Alexander M. milites adfortiter pugnandum, iisdem discipulos ad discendi studiumcohortarentur; et qui in mansuetiorum Musarum contem-tores declamaturi, Ciceronis Catilinarias compilarent. Vidicontra alios, qui dicta per vernilem jocum a Comicis, rebusgravissimis accommodarent, cum irrisione intelligentium.Adeo verum est, quod divinitus dixit Horatius:

Scribendi recte sapere est et principium et fons.

p. 27

9, 10

11

12

13

14

15

R U H N K E N I I

[ 46 ]

Quodsi paedagogica fatuitas in Eloquentia, sive aliistradenda, sive exercenda, ludos praebet, quid eam facerearbitramini in Poëtices studio? Vetus dictum est, poëtamnon fieri, sed nasci. Quod etsi semper illi magistri in orehabent, ta|men, quae ejus vis sit, non intelligunt. Nam totformulis et dictatis hanc artem tradunt, quasi naturae nihil,omnia egregiae disciplinae suae tribuenda sint. Ita juvenum,qui celeriores animi motus habent, studia tardant; a naturadestitutos excruciant misere. Sed, o! boni, de medio tollitepraeceptorum acervum, nec dubitate, quin vanissimus om-nis in hac arte conatus sit, nisi quis altos sensus, laetamuberemque ingenii venustatem, et raram in veritate ac na-tura imitanda felicitatem, secum quasi domo attulerit. Quodivino munere qui caret, non dicam poëta, sed ne idoneusquidem futurus est poëtarum interpres. Hoc verissime anobis dici, vestri in poëtas commentarii ostendunt. Quotiesenim poëtis de vestro ingenio ineptias affingitis? Quoties eoscorrigendo ad turpem sermonis humilitatem deprimitis?Quoties eorum veneres et latentes jocos, aut non capitis, autinterpretando pervertitis? Sed ineptiendi nullus modus est.Ingenium etiam suum, vel invitis Musis, in carmine pan-gendo periclitantur, invitati prava aetatis nostrae facilitate,quae versibus canoris, et ad aurium lenocinium comparatiscontenta est, nec magnopere desiderat vel nativam ingeniiurbanitatem, vel exquisitarum sententiarum copiam. Quo-modo igitur in carminibus scribendis versantur? Ex sicco etarido cerebro si nihil extundi potest, prosodiae, thesauripoëtici, florilegia, et similia infelicium ingeniorum | subsi-

p. 28

p. 29

10, 1

2

3

4

5

6

7

8

O R A T I O

[ 47 ]

dia adhibentur. Haerent, unde carminis principium ducant?Ex Helicone advocantur novem sorores, vel ex Olympototum agmen Deorum. Nuptiae sunt elegia celebrandae?Benignam materiam suppeditant Venus magico cesto cincta,et, quem illa comitem trahit, Cupido pharetratus. Funusversibus ornandum? Convicia de trivio in Parcas et Pluto-nem congeruntur. Tota denique mythologia ita jactatur etinculcatur, ut Ovidii Ibin te legere credas. Ex horum etiamumbraculis prodiere difficiles nugae, anagrammata, chro-nosticha, acrosticha, isopsepha: quae dum refero techno-paegnia, jam in ore vestro, Ornatissimi Auditores, fastidiisigna conspicio. In his ludicris cum olim graves etiam doc-tique viri bonas horas perdiderint, est sane, quod gaudea-mus, aetatem nostram ita resipuisse, ut, qui in talibus in-geniosi videri velint, vel puerorum sibilis explodantur. Sedquid poëtastrorum deliriis immoror? Ad Historiae docendaerationem veniamus.

Historiam aliter tradit tenebris et squalore obsitus doctor,aliter elegans et vitae usu limatus. Ille in hoc studio majoresmemoriae partes esse censet; hic judicii. Ille in fabulositemporis caligine haeret, ubi reconditam eruditionemostentare, minutasque observationes jactare possit; hic exvetusta historia certissima quaeque deligit, studiumquesuum ad haec quoque citeriora tempora traducit. Ille praemagni et pulchri inscitia levibus, vanis et inutilibus | immo-ratur; hic ad Polybii normam indagat gentium origines,sedes, migrationes, regnorum conversiones, incrementa,deminutiones, mores, instituta, leges, religionem, nec tan-

p. 30

10, 9

10

11

11, 1

2

3

R U H N K E N I I

[ 48 ]

tum, quid evenerit, exponit, sed a quibus consiliis et caussisquaeque actio manarit, quibus artibus casibusve impedita,infelicem exitum habuerit, quibus adjuta, felicem. Ille de-nique se magnifice circumspicit, ubi immensam factorumnominumque copiam memoria comprehenderit, variamquesibi eruditionem compararit; hic etsi veram eruditionem necipse negligit, tamen praestantissimum historiae fructum essestatuit, splendidis et immortalibus maximorum virorumanimis contemplandis, tum se ipsum, tum disciplinae suaealumnos ad talis virtutis excellentiam conformare, atqueadeo inde sapientiae potius et prudentiae praesidia petere,quam eruditionis. Extiterunt quidem, superiore praesertimseculo, e latibulis magistri, qui supra Grammaticam sapere,et historiam, scribendis politicis in veteres Historicos ob-servationibus, ad vitae civilis usum transferre auderent.Sed, mihi credite, nunquam alias turpius se dederunt. Namscholasticis ineptiis obliti, de regum et rerumpublicarumcontroversiis, tanto fastu et supercilio, quanta ignorantia ettemeritate, pronunciabant, et prudentiae praecepta, quaecuivis non stultissimo, lectis auctorum verbis, suapte spontein mentem venirent, ad fastidium usque inculcabant. |Quodsi qui in otio et solitudine consenuerint, ad historiamdocendam minus idonei reperiuntur, quales futuros existi-matis in historia monumentis literarum prodenda? Profectonec bellum commode narrabit, qui nunquam pulverem,solem, clamorem, castra viderit, nec rerumpublicarum virtu-tes aut vitia intelligenter explicabit, qui a civitate regendalonge remotus, in obscuris angulis vixerit, nec arcana

p. 31

11, 4

5

6

7

8

O R A T I O

[ 49 ]

aulicorum consilia callide assequetur, qui hominum aditumsermonemque fugiens, ne privatorum quidem ingenia cog-norit, nec dignam magnis rebus orationem afferet, qui insordibus volutatus, omnem pulchritudinis sensum perdi-derit. Atque hinc ratio repetenda est, cur, quicquid aetasnostra, in hoc genere efficere conetur, cum antiquis historiaemonimentis comparatum sordeat. Nam qui illa aetate histo-riam literis mandarunt, e Graecis Thucydides, Xenophon,Polybius, e Latinis Sallustius, Caesar, Livius, Tacitus, cumvel exercitibus praefuissent, vel maximas civitates rexissent,vel certe magnum rerum civilium militariumque usum sibicomparassent, non modo acta et eventus, sed consilia etiamet caussas verissime exponere, omninoque historiam, quaecivilis prudentiae magistra sit, condere potuerunt. Hodievero quam abjecta et depressa est historiae conditio! adquam scribendam umbratici fere homines studium suumconferunt, iidemque, quo nihil turpius est, mercede con-ducti. Itaque jejunis et macilentis | annalibus, commenta-riisque abundamus: historiae quod nomen mereatur, vixhabemus.

Ex plena et perfecta earum artium, quas ante commemo-ravimus, scientia efflorescit et redundat Critice, antiquitatisomnis interpres et judex, veri obrussa, fraudum indagatrix,corruptelarum expultrix, quae nullis limitibus circumscripta,per oratores, poëtas, philosophos, historicos late vagatur, etseveram ingeniorum monumentorumque quasi censuramagit. Hujus artis facultate eos tantum, qui ingenio supracommunem mensuram eminuerint, omnisque liberalis

p. 32

11, 9

10

11

12, 1

2

R U H N K E N I I

[ 50 ]

doctrinae pene infinitam vim animo comprehenderint,excelluisse scimus: qui quam pauci omni aetate fuerint,nemo ignorare potest, nisi qui literarum historiam ignoret.Sed hic in umbraticis doctoribus quid potius mirer, dubito,stultitiamne, an impudentiam? qui hanc divinam artem,quam ne attingere quidem debebant, sibi solis arrogant,hanc tanquam filiolam exosculantur, hujus denique facultatecenseri volunt. Etenim ingenium ineptiis depravatum, tri-casque eruditas potius, quam veram eruditionem, ad Criti-cen exercendam afferentes, variantium lectionum farraginecongerenda, literarum apicibus ad superstitionem usqueexcutiendis, vocula mutanda, rancido quodam verbo e situet squalore revocando, egregie, si Dis placet, se Criticorummunere fungi credunt. Sic, dum | se veram putant Criticentenere, quid aliud, quam vilissimum literarum aucupium,tenent? Nulla autem in re tantopere sibi placent, quam incorrigendi dicam, an depravandi studio. Equidem comme-morare possem, qui omnem aetatem in ea conterant, nonut sibi ex antiquis scriptoribus sapientiam, et bene dicendiintelligentiam ac facultatem comparent, vitamque ipsamelegantiorem reddant; qui unus est hujus studii fructus,liberali homine dignus: sed ut commissa a librariis peccatainvestigent, in iisque tollendis operam venditent suam.Igitur ut quisque scriptor barbariae sordibus contamina-tissimus est, ita libentissime in eo commorantur, habitant,haerent. Mitto recentioris memoriae exempla, ne quemdescribere velle videar. Nonium Marcellum quis nescit su-periore seculo multo diligentius tritum esse, quam Livium,

p. 33

12, 3

4

5

6

7

O R A T I O

[ 51 ]

aut quemvis alium bonum scriptorem? Caussam si quaeritis,haec est, quod lacera auctorum apud Nonium fragmenta be-nigniorem corrigendi materiam praeberent. Quam disparfuit ratio viri, si quis unquam, Critici, Joan. Freder. Gro-novii*, cujus aurea verba hic recitare, non alienum fuerit: Egoa prima aetate in lectione veterum id potissimum habui, ut meimores emendarentur, non ut apices et puncta librorum. Si inte-rim frequenter legendo eo profecimus, ut genium capere | scrip-toris, ipsumque sua mente et stilo donare possem, in lucro deputavi.Barbari sunt, qui non puram aquam atque ingenuam, quamturbidam sordibusque permixtam bibere malunt. Sed nihilinfelicius magistris, qui in literis et syllabis consenuerunt, pulicumsaltus metiuntur, etc. Ad hujus viri normam, quicunque Cri-tici dici haberique volunt, studia sua dirigant, repudiatisstolidis Pseudocriticorum institutis, quibus haec ars in eumcontemtum adducta est, ut eleganti ingenio viri, aliud stu-diorum genus professi, ejus cognitionem sibi indecoram etturpem ducant. Quanquam res jam eo rediit, ut Critice con-temtum sui prope patienter ferat: sed infamia, qua adsper-gitur, acerbissimum ei dolorem inurit. Etenim permultieorum, qui se Critices alumnos ferunt, ex umbratico maximegenere, morum foeditate bonis honestisque viris se adeoinvisos et pene despuendos reddunt, ut inde summum de-decus et ignominia in ipsam artem, quam se profiteri dicunt,redundet. Citat quidem Critice innocentiae suae testes, Is.

* In Epist. ad Nic. Heinsium, Syllog. Epist. Tom. III. p. 3. (adn.Ruhnkenii).

p. 34

12, 8

9

10

11

12

13

R U H N K E N I I

[ 52 ]

Casaubonum, J. Fr. Gronovium, N. Heinsium, J. G. Grae-vium, alios, quos non minus vitae elegantia, et amabilismorum humanitas, quam Criticae facultatis commendationobilitavit. Sed premitur ejus caussa multitudine eorum, quireprehendendi libidine, rixandique furore agitati, tum insummos quosque viros, levissima de caussa, debacchantur,tum famam suam inter se lace|rant conviciis ex omnis aevimemoria conquisitis. Patres avique nostri, incredibile dictuest, quot quam ridicula et pudenda bella viderint inter hosLapithas et Centauros gesta. Spes erat, futurum, ut seculinostri humanitas talium ingeniorum ferociam mitigaret.Falso. Nam exorti sunt, et exoriuntur in dies, qui de nugistricisque tanta atrocitate inter se digladientur, ut pro capiteac vita certamen suscepisse videantur.

His omnibus commemorandis demonstrandisque, qualisumbraticorum doctorum disciplina, quales mores sint, mearbitror planum fecisse. Nec quisquam amplius dubitabit,quin humanitatis studia, quae olim concelebrata enituerunt,illorum inprimis culpa partim in contemtum, partim ininfamiam adducta, deserantur et obsolescant.

Sed veniam eo, quo et officii sanctitas, et hujus diei sol-lemnitas, me jam dudum vocant. Vobis igitur, illustres Mu-sarum nostrarum praesides ac custodes, gratias, quantasanimus capere maximas potest, ago, agamque, dum vivam,quod Vestra auctoritate eam mihi provinciam decreveritis,in qua, quam assecutus sum humaniorum scientiam lite-rarum, si tamen sum aliquam assecutus, certe in qua tantumstudii consumsi, eam florentissimae, quae hic ingenii cultum

p. 35

12, 14

15

13

14, 1

O R A T I O

[ 53 ]

capit, juventuti explicare possim. Equidem | etsi sentio, mesapientia Vestra fretum plus oneris, quam ferre possim, sus-tulisse, tamen Vobis recipio spondeoque, me, quod ingenioet doctrinae deest, labore et animi contentione ita pensa-turum, nunquam ut Vos Vestri de me judicii poeniteat.

Vos autem, Clarissimi omnium disciplinarum Profes-sores, viri omni laude cumulati, non multis verbis rogandiestis, ut me, quem dudum ante amicitia vestra non indignumexistimastis, libenti animo in amplissimum ordinem Ves-trum recipiatis. Morte Vobis ereptus est collega conjunc-tissimus, Oudendorpius, quo humanior, candidior, et inomnibus vitae partibus integrior, nec sperando, nec optan-do, poterat cogitari. Cujus reliquas virtutes si minus Vobispraestare possum, certe humanitatem et candorem prae-stabo. Cumque me primum natura, tum multo magis ratioac doctrina ad lenitatem finxerit, vere videor posse affirmare,mihi nullam unquam Vobiscum, nisi in juventute ad sapien-tiam virtutemque formanda, et hujus Academiae gloriaamplificanda, contentionem futuram.

Tu vero, divine senex, Tiberi Hemsterhusi, quanto ani-mum meum gaudio exultare putas, cum Te, quem anteamagistrum et alterum parentem salu|tabam, nunc collegacollegam salutem? Quicquid ego sum, Tui muneris sum.Tuere ergo beneficium Tuum, sisque meus, ut in discendo,sic in aliis docendis, dux et moderator. Equidem summumNumen supplex veneror, ut senectutem Tuam, quae aliorumpraestat juventute, bonis suis cumulet, atque ad ultimos,quos humanae vitae constituit, terminos producat.

p. 36

p. 37

14, 2

15, 1

2

3

16, 1

2

3

R U H N K E N I I

[ 54 ]

Denique Vos, carissimi Commilitones, compello. Audi-vistis, qualis sit, quam profiteor, disciplina, non tetrica, nonmorosa, non umbratica, sed humanitatis, comitatisquemagistra. Omni igitur cura et cogitatione in rem pulcher-rimam incumbite, et singulare Vestrum erga me studium,quod, cum Vobis ad Graecas literas viam praeirem, ala-critate, frequentia, adde modestia et silentio, declarastis,mihi perpetuo conservate.

DIXI.

17, 1

2

A D N O TAT I O N E S

Dedicationem et allocutionem Ruhnkenii phototypice tantum dediut quae nihil fere a ceterorum omnium oratorum in academia Lug-dunobatava praeter nomina curatorum differrent potiusque ad vitaeconsuetudinem quam ad ingenii acumen demonstrandum pertine-rent, cf. e. g. allocutionem Perizonii: “Magnifice Rector, Vir Cele-berrime. Splendidissime et Amplissime Civitatis Praetor. Nobilissi-mi, et Dignitate ac Virtute Excellentissimi Consules, quorum in fi-dem ac tutelam non haec Urbs modo, sed et Academia, praeclarorerum successu, est tradita. Gravissimi, et Spectatissimi integritatisac prudentiae, Scabini, Senatores, et qui conficiendis Actis Consul-tisque publicis vestro merito estis praefecti. | Divinae HumanaequeSapientiae Antistites Professoresque, ingenti consummatae Erudi-tionis gloria Clarissimi, Desideratissimi Collegae. Venerande Col-legii Publici Moderator, et Reliqui Sanctissimae Legis et Euangeliiad Populum Interpretes Disertissimi. Doctores Vario Scientiarumgenere ac laude Conspicui, et qui praeterea adestis, Cives, Hospites,Honoribus, Meritis, Literis, Ornatissimi. Denique Potissima NostraeCurae Pars, Pulcherrima Juvenum ad decus et Doctrinam conten-dentium Corona: Certissima Patriae spes et incrementum: AthenaeiHujus Fortuna et Venustas.” Perizonii orat., p. 1 sq. eadem fere om-nia invenies in: Francisci Oudendorpii Oratio de veterum inscriptio-num et monumentorum usu … Lugduni Batavorum 1745, p. 5 sq.

1, 1 ante quadriennium eoque ampliusinnuit Orationem de Graecia artium ac doctrinarum inventrice,habitam a. d. XVI Maji ann. MDCCLVII, cum in Academia Lug-duno-Batava Lectoris Graecarum literarum professionem auspicare-

[ 56 ]

N I K I T I N S K I

tur. in: Ruhn. orat., p. 83-110. rectissime de ea iudicat Wytten-bachius: “Et vere videor affirmare posse, hanc primam postlongum tempus e cathedra auditorii Lugdunobatavi vere ora-tionem, id est, quae et Latinitatis et eloquentiae officio satis-faceret, tunc habitam esse, et, haud dubio omnium hac laudedignarum, ante habitarum principem exstitisse.” Wytt., Vita,p. 74.

1, 1 ex hoc illustri atque edito locolocutio “locus editus” rostris minus convenit (dicitur enim “exloco superiore agere” ThlL 7, 1601, 21 sqq., non: “ex locoedito agere”). "locus editus" translate de loco praeclaro insi-gnique apud auctores, quod sciam, nusquam reperitur. dixitquidem Cicero: “loco perexcelso atque edito” (Verr. 4, 107, cf.Mil. 53), sed proprie.

1, 4 Est haec propria etc.moris fuit in exordiis orationium aditialium viros eruditos lau-dare qui doctrina academiam antea illustrarunt, cf. e. g.: “Quidautem, quando in mentem venit felicium Animarum, quae olimhoc Museum suae eruditions splendore illustrarunt, ejusquegloriam per totum diffuderunt terrarum Orbem? Lipsios dico,Baudios, Meursios, Heinsios, Gronovios: ut taceam illustris-simos literarum Principes, Scaligeros, et Salmasios, in quibusomnia pene quiddam humano modulo majus et augustiusspi|rabant.” Perizonii orat., p. 4 sq.

1, 5 Josephus ScaligerJoseph Justus Scaliger (de la Scala) 1540-1609. Scaligeri me-moriam religiose colebat Ruhnkenius (cf. Wytt., Vita, p. 250)in eademque admiratione permansit discipulus quoque eiusWyttenbachius, cf. “[…] Josephus Scaliger, quem ex omni-bus, qui post renatas Literas fuerunt, omni Antiquitatis scien-

A D N O TAT I O N E S

[ 57 ]

tia consummatissimum exstitisse constat […]” Dan. Wytten-bachii Opuscula varii argumenti, oratoria, historica, critica, nuncprimum conjunctim edita, Lugduni Batavorum et Amstelodami1821, t. 1, p. 279.

1, 5 gustu imbuit“Gustum ea significatione Latini dixerunt sensum. Ergo ad-dendum ut ita dicam, audacioris translationis causa.” adnota-tio Bergmani in: Ruhn., orat. ad l. cf. 5, 15 adn.

1, 5 humaniorum literarumvide 2, 5 melioribus literis adn.; 14, 1 humaniorum … litera-rum.

1, 6 Dan. HeinsiiDaniel Heinsius 1580-1655.

1, 6 Jo. Fred. GronoviiJohann Friedrich Gronov 1611-1671. cf. e. g. “summus illeGronovius” Ruhn. Schol. in Suet., p. 215, “magnus Latinitatismagister, Gronovius” Ruhn. Vell., t. 1, p. 401 et alias eum in-ter “Latinae proprietatis intelligentes judices” (Ruhn. Rutil.Lup., p. 92) recenset. cf. 6, 3 adn.; 11, 5 adn.

1, 6 Jac. PerizoniiJacob Voorbroek 1651-1715. Ruhnkenius magni aestimabatPerizonium, atque adeo in praelectionibus Historiae Univers-alis, teste Wyttenbachio “[…] secutus est exemplum JacobiPerizonii, cum in omni Literarum genere magni viri, et insig-nis earum in hac Academia [sc. Lugdunobatava] ineunte hocsaeculo doctoris, tum in primis Historia tractanda tradenda-que laudem apud intelligentissimos judices adepti.” Wytt., Vita,p. 95.

[ 58 ]

N I K I T I N S K I

1, 6 P. BurmanniPieter Burman 1668-1741. cf. tamen 12, 13 N. Heinsium adn.

1, 6 Franciscus OudendorpiusFranz von Oudendorp 1696-1761. is Ruhnkenium in Acade-mia Leidensi historiam et antiquitates romanas docuit. videRuhn. orat., 552. post Oudendorpii obitum delata est Ruhn-kenio ordinaria Historiarum et Eloquentiae Professio.

1, 9 festivitatem “festivitatem i. e. comitatem” Ruhnkenius ad Ter. Eun. 1048in: P. Terentii Afri Comoediae … et Cel. Ruhnkenii Dictata inTerentium necdum typis impressa adiecit D. Paulus Iacobus Bruns…, Halae 1811, t. 1, p. 260 [Dictata autem haec confecit Ruhn-kenius anno 1786 vel non multo post, certe non prius, cf. Brun-sii praefationem, ib. XXVII sq.]. non sustinuit tamen nosterhaud spernendi grammatici supercilium: “mallem dixissetRuhnkenius hilaritatem, favorem, vel simile quid.” Friedeman-nus in: Ruhn. orat. ad l. nempe festivitas sensu “animi hilaritasfesto diei commoda” a sequioris tantum aetatis scriptoribususurpatur, cf. ThlL 6, 623, 44 sqq.

1, 13 divellerecf. “Recte vir magnus [Hemsterhusium dicit] statuebat, La-tinam linguam Graecae sic aptam et nexam esse, ut, qui alte-ram ab altera distrahat ac divellat, animi et corporis discidiuminducere videatur.” Elog. Hemst. in: Ruhn. orat. p. 258. videq. sq. adn.

1, 13 tanto quemque meliorem etc.v. supra. cf. “Nullus enim vere iudicare potest de Latinitate,nisi Graecae linguae cognitione instructus sit, cum analogiarerum et scientiarum accedere debeat.” Ian. nim. lat., p. 136.

A D N O TAT I O N E S

[ 59 ]

“Nec M. A. Muretus [Var. Lect. 2, 20] dicere dubitavit, eos, quiGraeci sermonis expertes sint, ne Latine quidem scripta penitus per-cipere posse … Ipse vir summus [Hemsterhusium dicit] sese inLatinis intellegendis sic a Graecis adjuvari sentiebat, ut inter-dum negaret, Poetas eos, qui se totos ad Graecorum imitatio-nem contulissent, nominatim Propertium et Horatium, Graeceimperitis valde placere posse” Elog. Hemst. in: Ruhn. orat.,p. 259 (atque extant adhuc in bibliotheca publica AcademiaeLugduno-Batavae Hemsterhusii observationes in Propertiummanu scriptae: Codices Ruhnkeniani, nr. 78: Conf. Geel no. 568);in epist. ad Heynium: “me cum Graecis semper conjunxisseLatina” Ruhn. orat., p. 673; et ib. in Praef. ad Schelleri Lexicon,ib. p. 516; in Dedicat. edit. Rutilii Lupi, ib. p. 283; Annot. adMuret., ib. p. 523. eodem quoque spectant loci: Wytt., Vita,p. 93; Wyttenbach. Bibl. Crit. 1, 22 sq. cf. praeterea: “wer nureine Literatur kennt, kennt auch diese in Wahrheit nicht, undeine so reiche und so trümmerhaft erhaltene wie die der Grie-chen (von der sich | römische gar nicht trennen läßt) erfor-dert besonders weiten Umblick.” Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, Erinnerungen 1848-1914, Leipzig 2[1929], p. 202sq. (neque prorsus alienum erit Goethianum illud huc ad-ducere: “Wer fremde Sprachen nicht kennt, weiß nichts vonseiner eigenen.” Maximen und Reflexionen, Nr. 90).

Ruhnkenius quidem ipse, quod omni aevo rarum, ex aequograecarum latinarumque litterarum scientia eminuit. cf.“I might have remembred the instances, not many but stillsome, e. g. Ruhnken, who were equally eminent in the twolanguages […]” Mark Pattison [1813-1884] Late Rector ofLincoln College, Oxford, Memoirs of an Oxford don. Editedwith an Introduction and Notes by Vivian H. H. Green Ho-norary Fellow, formerly Rector, of Lincoln College, Oxford,London 1988, p. 128.

[ 60 ]

N I K I T I N S K I

2, 1 Jam praetervectus … verebarvariavit dicendi formulam qua usus erat iam anno 1747 in lit-teris ad Io. Dan. Ritterum datis: “Jam scopulum illum, ad quemne adhaeresceret meus pudor verebar, praetervectus, quid mihiex tempore, quo a Te discessi, obtigerit, ordine quidem sedbreviter referam.” Ruhn. orat., p. 551.

2, 2 omnium … consumicf. e. g. Perizonii orat. vel Arnoldi Drackenborchii (ArnoldDrakenborch 1684-1748) orationem quae est De utilitate etfructu, qui ex Humanioribus disciplinis in omne hominum et doc-trinarum genus redundat, cum Historiarum et Eloquentiae Pro-fessionem auspicaretur, habita Traiecti Batavorum ad d. XXV. MaiiMDCCXVI, Traiecti Batavorum 1716.

2, 5 melioribus literisaltiores (interiores, reconditae, absconsae vel absconditae, ex-quisitae) litterae (cf. ThlL 7, 1526, 54 sqq.) vel bonae (opti-mae) artes (cf. ThlL 2, 2090, 14 sqq) legitime dicuntur, at “me-liores litterae” non item. cave praeterea “humaniores litteras”(1, 5; 14, 1; cf. 3, 13 humanissimae literae. eundem erroremanno 1768 in Praefatione editionis Rutili Lupi in: Ruhn. orat.p. 284 et a. 1778 in Dedicatione editionis C. Veleii Paterculi, ib.p. 451 commisit) pro antiquis (veteribus) litteris vel “studiahumaniora” pro studiis humanitatis dicas. cf. Wolf, Kl. Schr.,p. 814 et Antibarb., 1, 665: “Bei den Alten wird dieses Adjektiv[sc. humanus], in welchem Grade es sei, nirgends der doctrina,den artes, litterae, studia beigelegt, und so werden denn dieseit langer Zeit üblichen Ausdrücke doctrina humanior, litteraehumaniores, studia humaniora und humaniora verdächtig, zu-mal da der Komparativ in dieser Benennung seltsam und ganzunzulässig ist, und die Frage gestattet, welche litterae – huma-nae, und welche humanissimae zu nennen seien. Freilich brau-

A D N O TAT I O N E S

[ 61 ]

chen schon Manutius, Perpinian, Muret und Henricus Ste-phanus humaniores litterae und humanior doctrina. Durch sol-che Männer erhielt diese Redensart Autorität, wurde gangbarund ist es noch jetzt.”

2, 6 deberentmallem scripsisset “debebant”; vide KS 1, 171, cf. tamen ib.174. sed Ruhnkenio id vitium – si est vitium – in consuetudi-ne fuit, cf. “In quo judicio plus, quam deberet, Heinsiani no-minis favor […] valuit.” Praef. ed. Vell. Pat. in: Ruhn. orat.,p. 458. cf. 12, 6 possem.

2, 7 umbraticum Doctorem, qui juvenum ingenia deletPetr. 2, 4.

3, 1 contemtucf. 4, 13, 14; 12, 11. si alteram editionem dedisset, mutassetfortasse in: “contemtione”, nam in prima editione Elogii Hemst.ubique invenias contemtum, in altera vero aliquoties contemtumreliquit, saepius autem in contemtionem mutavit (Ruhn. orat.p. 249 et Bergmani adn.; 276). cum doct. umbr. scriberet, non-dum scilicet compertum habebat Ruhnkenius, Ciceronemsemper contem(p)tionem usurpasse, numquam contem(p)tum.quod autem aliquoties in Elog. Hemst. contemtum servavit, con-sentaneum est credere eum auctoritate Caesaris (qui contemp-tum semel, contemptionem sexies scripsit) atque Livii (qui se-mel contemptionem, plerumque vero contemptum posuit) id fe-cisse, vide ThlL 4, 658, 60 sqq.

3, 1 musei umbrasimili sententia Perizonius: “Nempe, sicuti nullae inter Aca-demicas sunt disciplinae, quae noceant, si quis recta via pereas ingrediatur, nec in semitas et anfractus studiose aberret;

[ 62 ]

N I K I T I N S K I

sic certe illa Antiquitatis et Historiarum notitia modeste quae-sita et culta, nec effusa in minutias, praeparat atque instruitanimos Juvenum ad graviores mox scientias facilius et liquidi-us percipiendas, ac dein, ubi jam ex his Musarum umbraculisin theatrum, vel lucem publicam, erunt producti, luculentiusatque utilius exercendas.” Perizonii orat., p. 41.

3, 1 museihoc vocabulum sensu “cabinet d’étude”, “Studierzimmer” apudveteres nusquam reperitur, cf. Antibarb., 2, p. 116. ceterum deceleberrimo illo Alexandriae museo vide Ruhn. Schol. in Suet.,p. 312.

3, 1 umbraticivide praef.

3, 3 vultus … incessus … motus … vestituseodem ordine vitia haec recensentur in: Ernesti, Init. doct. so-lid., p. 490 sq. (pars III, cap. VI De Decori Studio et HumanitatisOfficiis, § 178-180). Ianus vero primum de incessu manuum-que motu (Ian. doct. umbr., p. 74-76), deinde de sermone (ib.p. 76-78), tum tandem de vestitu (ib. p. 78-87) refert. ceterumcf. Cic. orat. 55-60; de orat. 213-227; Quint. inst. 11, 3.

3, 3 incessuscf. 4, 12 adn.

3, 4 Quodsi forte etc.cf. e. g.: “Accidit ergo huic, quod omnibus solet accidere, qui,dum vitae obscurae ac umbratili nimium adsuescunt, et festi-vam cum aliis consuetudinem negligunt, splendorem ferre nonpossunt: et si quando e museis in aulam protrahuntur, et in

A D N O TAT I O N E S

[ 63 ]

lucem hominum, obstupescunt, vertigine laborant, et in orbealio posuisse pedem suum videntur.” Ian. doct. umbr., p. 72.

3, 11 Pedantismivide praef.

3, 12 pulchritudinisque sensumaestheticae quidem vocem, ut barbaram, damnabat Ruhnke-nius, et merito, cf. 9, 12 inconcinne confictis adn. sed pulchritu-dinis sensus latine dici nequit, licet nescius non sim, hodie quo-que locutionem hanc saepe usu venire. cf. Antibarb., 1, 118.

3, 13 humanissimae literaevide 2, 5 adn. dixit quidem Cicero de Bruto qui “humanissi-mas litteras scripsit” (Att. 6, 1, 7), sed sensu “benignissimas”.

3, 14 an veteres etc.cf. “Tantum enim abest, ut humanitatis studia, quae horridosatque feros mores propellunt, ullum cultorem ineptum red-dant, ut potius humaniores, sapientiores, atque etiam pruden-tiores omnes faciant.” Ian. doct. umbr., p. 4.

4, 6 Difficilis … pueroHor. ars. 173 sq.

4, 6 o! tempora, o! mores!Cic. Catil. 1, 1.

4, 7 immanem in puerorum terga saeviendi consuetudinemin hac re tractanda Ruhnkenius humanissimus omnium qui insimili argumento versabantur extitit. cf. e. g.: “Multi Scholar-um magistri discipulos verberibus caedunt, si syllabam minusrecte pronuntiant, aut missam faciunt, sed de moribus incom-

[ 64 ]

N I K I T I N S K I

tis, quibus depravati sunt, ne verbum quidem proferunt.” Ian.doct. umbr., p. 92.

4, 8 plagosi Orbiliicf. “memini quae plagosum mihi parvo / Orbilium dictare”Hor. epist. 2, 1, 70 sq.

4, 10 tribunal, Scioppiano isti similenam Scioppius (Kaspar Schoppe 1576-1649) summos virosThuanum (Jacques-Auguste de Thou 1553-1617), Scaligerum(1, 5 adn.), Lipsium (Joest Lips 1547-1606), Casaubonum (12,13 adn.), Stradam (Famiano Strada 1572-1649) propter pe-regrinitates barbarismos soloecismos procacibus eisdemqueeruditissimis scriptis incessebat, cf. John Edwin Sandys, A His-tory of Classical Scholarship, Cambridge 1908 [ed. anast. NewYork 1958], vol. 2, p. 363 et Florian Neumann, Schoppe contraStrada in: Kaspar Schoppe (1576-1649), Philologe im Dienste derGegenreformation. Beiträge zur Gelehrtenkultur des europäischenSpäthumanismus. Herausgegeben von Herbert Jaumann,Frankfurt 1998 (Zeitsprünge: Forschungen zur Frühen Neuzeit.Hrsg. Klaus Reichert, Bd. 2 [1998], Heft 3/4), p. 298 sqq.

4, 12 gravitatem affectent etc.eandem rem maiore verborum ambitu depingit Ianus: “Iamcum stolidam ambitionem occultare non possint, pedes adgravitatem Hispanorum componunt, ut prae aliis videri ve-lint. Corpus fingunt, ut qui eiusmodi hominem videt, ab irri-sione animum con|tinere nequeat. Cervice rigida et capite adalteram partem inflexo incedunt, more prorsus insolito vultumtorquent, labia comprimunt, sublimia meditantur, non secus,ac si pro totius romani imperii salute curam agerent.” Ian.doct. umbr., p. 74 sq.

A D N O TAT I O N E S

[ 65 ]

4, 13 contemtuicf. 3, 1 contemtu adn.

4, 13 congressumque suum … a viris illustrioribus vitaricf. e. g. Ian. doct. umbr., p. 71 sq.

4, 14 tanta etc. debebatcredo Ruhnkenium si quidem ei orationem hanc iterum ede-re contigisset, immutaturum fuisse in: “tantam etiam digni-tatem esse oportebat” (sic conieci ex mente Ruhnkenii. nequetamen absurdum esset scribere “par erat”, cf. “Jenes [sc. parest] sagt, daß die Anforderung dem gegenseitigen Verhältnis-se […] entspricht, also billig ist, dieses [sc. oportet], daß es dieabsolute Pflicht ist; jenes bestimmt die Pflicht aus quantitati-ven Rücksichten, dieses aus rein qualitativen.” Seyffert-Mül-ler, Lael., p. 487); sicut quae antea in Elog. Hemst. dedit: “Ani-mus ejus erat, qualis esse debebat tot sa|pientum praeceptisconformatum etc.”, secundis curis correxit: “qualem esse opor-tebat” (Ruhn. orat., p. 278 sq.); et “non tales emendationes,quales a principe Criticorum proficisci debebant” mutavit in:“proficisci par erat” ib. p. 273.

4, 14 contemtumcf. 3, 1 contemtu adn.

5, 2 solidiorem doctrinamhanc locutionem postea ipse damnavit in adnotationibus adMureti scripta: “Solida doctrina ¥kuron est, nec Latinis usita-tum: ut mirer, elegantissimum librum, quo Philosophiae ele-menta traduntur, ab Ernesto inscriptum esse: Initia solidiorisdoctrinae.” Ruhn. orat., p. 521 [elegantissimum autem librumvocat Ioannis Augusti Ernesti Initia doctrinae solidioris. cf. prae-terea: “Muretus et | Ernestus bene scripserunt, pure etiam in

[ 66 ]

N I K I T I N S K I

habitu et forma; ita tamen, ut in singulis verbis ac dictionibusaliqud subinde sordium adhaeresceret: quod in Mureto nota-vit Ruhnkenius: in Ernesto item notare poterat, si hoc agerevoluisset.” Wytt., Vita, p. 227 sq.], cf. Antibarb., 2, p. 584.

anno 1751 eundem errorem commisit in praefatione LexiciTimaei (quem tamen anno 1789 repetita editione correxit[Ruhn. orat. p. 68]), item in oratione de Graecia artium ac doc-trinarum inventrice anno 1757 “solidioris doctrinae parentem”scripsit (Ruhn. orat., p. 86). Fridericus Augustus Wolfius sub-tilem doctrinam quam solidiorem malebat, vide Erinnerungenan F. A. Wolf. Ein Beitrag zu seiner Lebensgeschichte … von Pro-fessor Hanhart, Basel 1825, p. 62. vide praeterea praef. meam.

5, 6 in reipublicae luce etc.vide praef.

5, 8 pulchritudinis sensumcf. 3, 12 adn.

5, 11 elegantiori sexunove dixit Ruhnkenius, bellos, ut opinor, quosdam ex franco-gallorum gente homunciones imitatus (incidit igitur in “galan-tismum”, de quo v. Nikitinski, Serg., p. 198., quo quidem vitiorarissime peccat noster). at romani femineum sexum imbecil-lem (cf. Tac. ann. 4, 50, 2) imbellem (ib. 14, 33, 1), invalidum(ib. 3, 34, 5), molliorem (Ps. Quint. decl. mai. 19, 5), miserri-mum (ib. 8, 6), infirmiorem (ib. 8, 7; Hier. epist. 1, 4; Salv. eccl.2, 63), sequiorem (Apul. met. 7, 8; 10, 23), pigriorem (Tert.resurr. 61), fragilem (Hier. epist. 54, 13, 1) atque delicatiorem(August. contra epist. Parmen. 2, 10, 20) appellabant.

5, 11 Galliae MenanderJean Baptiste Molière 1622-1673. cf. 7, 10 adn.

A D N O TAT I O N E S

[ 67 ]

5, 11 versionemvox latinis auribus inaudita (melius utcumque dixeris “inter-pretationem”). eodem errore anno 1768 tenebatur cum Praefa-tionem editionis Rutili Lupi scriberet (“e Quintiliano clarumest, Graecorum oratorum Latinas versiones extitisse” Ruhn.orat. p. 293).

5, 15 venustatem … gustareRuhnkenius in gustandi verbo communi eiusdem temporissermonis consuetudine abutitur (cf. e. g. “gustare: percipere vim,suavitatem alicujus rei.” Io. Augusti Ernesti Clavis Ciceroniana… Halae 41777, p. 540). melius tamen dixisset “venustatemsentire, percipere”; nam “gustare” apud aureae aetatis aucto-res translate tantum sensu “attingere, primitias alicuius reinoscere”, non simpliciter “sentire” (pace ThlL 6, 2368, 37-44)dicitur. cf. praeterea 1, 5 adn.

5, 16 illustriorcomitem Guilielmum Bentinckium (Willem Bentinck 1704-c. 1774) dicit, sicut ipse adnotavit. cf. “Non habet patria pro-ceres illustriores, prudentiores, et bonis artibus ad omnem hu-manitatem magis excultos, quam fratres Guilielmum et Caro-lum Bentinckios. […] Ac nescio, majorine gloriae sit Hem-sterhusio, Bentinckiis placuisse, an Bentinckiis, Hemsterhusiivirtutes intellexisse.” Elog. Hemst. in: Ruhn. orat., p. 278.

5, 18 sermonis puritatemhic Cicero dixisset “sermonis integritatem” (Brut. 132), velsim., vide Antibarb., 2, p. 428. “puritatis” vocabulum eo sensuprimum apud Hieronymum invenies: “mirarentur eam (sc.epistulam) pro doctrina et puritate sermonis” epist. 57, 2; “ge-nus eloquii pressum est et nitidum, et cum Tulliana luceat pu-ritate crebrum est in sententiis” ib. 58, 8. recentiorum exem-

[ 68 ]

N I K I T I N S K I

pla invenies in Nikitinski, Serg., p. 155; 192 adn. 565; ceterummireris sane, Morhofium (Daniel Georg Morhof 1639-1691)in libro De pura dictione latina ab impuro isto puritatis vocabu-lo non abstinuisse, cf. e. g. “ex eo apparet puritatem dictionistriplici ratione esse considerandam etc.” Dan. Georg. Mor-hofii De pura dictione latina liber. Io. Laur. Moshemius … edi-dit et notas adiecit, Hanoverae 1725, p. 2. sed hoc vitium altesedit apud recentioris aetatis scriptores.

5, 19 occurratfalso dicitur: “locus, sententia, verbum, occurrit” apud scrip-torem. latinitatis ratio postulat: “est, invenitur, legitur”. cf.Antibarb., 2, p. 200.

5, 20 fabulas ad ineptias usque consectanturfortasse Staverenus (vide praef.) hic se potissimum peti puta-bat. nam is librum confecit q. i. Auctores Mythographi latini …cum integris commentariis Jacobi Micylli, Joannis Schefferi,et Thomae Munckeri, quibus adcedunt Thomae Wopkensiiemendationes ac conjecturae. Curante Augustino van Stave-ren, Qui et suas animadversiones adjecit. Lugd. Bat. et Am-stelaed. 1742.

5, 21 Non illi etc.cf. Goethii: “Ein Lump bleibt freilich ein Lump, und einekleinliche Natur wird durch einen selbst täglichen Verkehrmit der Großheit antiker Gesinnung um keinen Zoll größerwerden. Allein ein edler Mensch, in dessen Seele Gott dieFähigkeit künftiger Charaktergröße und Geisteshoheit gelegt,wird durch Bekanntschaft und den vertraulichen Umgang mitden erhabenen Naturen griechischer und römischer Vorzeitsich auf das Herrlichste entwickeln und mit jedem Tage zuse-hends zu ähnlicher Größe heranwachsen.” Johann Wolfgang

A D N O TAT I O N E S

[ 69 ]

Goethe, Sämtliche Werke. Briefe, Tagebücher und Gespräche. II.Abteilung, Band 12 (39): Johann Peter Eckermann, Gesprächemit Goethe in den letzten Jahren seines Lebens. Hrsg. ChristophMichel unter Mitwirkung von Hans Grüters, Frankfurt amMain 1999. p. 597 (1.04.1827).

5, 23 Quid Sirenes cantare sint solitae?cf. “nam et grammaticos, quod genus hominum praecipue, utdiximus, appetebat, eius modi fere quaestionibus experieba-tur: quae mater Hecubae, quod Achilli nomen inter virginesfuisset, quid Sirenes cantare sint solitae.” Suet. Tib. 70, 3, cuiloco artius inhaeserunt Perizonius (“Neque etiam decorumPrincipi, quod fecit Tiberius, experiri an vexare Grammaticossolitus inanibus quaestiunculis, quae mater Hecubae, quid Sire-nes cantaverint. Ea enim cum per se nihil conferant ad usumvitae, publicae privataeve, nec lucem ullam priscae VeterumSapientiae fenerari queant, quis negare ausit, illos, quiqui sunt,qui in his rebus unice et strenue movent lacertos, nulla aliaducti ratione, nisi ut eas sciant, occupari labore diligentiaeprorsus obscurae vel miserae; certe inanis plane jactantiae.”Perizonii orat., p. 39), Ianus (“quae mater Hecubae? qualenomen Achilli inter virgines fuisset? quid Sirenes cantare sintsolitae?” Ian. doct. umbr., p. 14 [haec sicut alia multa sumpsitex Menckenio: Mencken. charlat., p. 74 sq.]), Ferrarius, scrip-tor elegantissimus, cf. Nikitinski, Serg., p. 48 sqq. (“Nihil prae-ter antiquas illas naenias, utrum maior aetate fuerit Homerusan Hesiodus, quasi magis ad rem pertineat scire, Telemachusan Ulyssis canis antiquior fuerit: quotque hic socios habuerit,et quo nomine vocarentur: quae mater Hecubae, quid Sirenescantare sint solitae.” Prolusio VII. Suppetiae criticis latae in: Oc-tavii Ferrarii Opera varia, Wolffenbuttelii 1711, p. 74). videpraeterea praef.

[ 70 ]

N I K I T I N S K I

5, 23 quae nomina fuerint heroum in equo Trojanoea nomina ex Hygino petita invenies in Stavereni op. mem. (cf.5, 20 adn.), p. 199 sq.

5, 23 Cyclopsde Cyclopibus quot fuerint quidve fecerint fuse agit Staverenus,op. mem. (cf. 5, 20 adn.), p. 113; 219; 946, sed de canibus quae-stionem intactam reliquit.

5, 23 Ciceronede Ciceronianis cf. Nikitinski, Serg., p. 32 sqq.

6, 3 praeposteram … diligentiamde hoc litterarum malo satis etiamtum recenti egit Ernestus:“Ecce vero aliud repente malum! Cum illi praeclari viri [Io.Frid. Gronovium et Graevium dicit] ad intelligendos scripto-res graecos et latinos plurimum prodesse ostenderent cog-ni|tionem antiquitatis graecae et latinae, rituum et morumantiquorum, eamque et ipsi iuvarent vel docendo vel libris an-tiquariis edendis, accepta est res et culta diligentius. Ibi tummaior pars repente se totam eo convertit, et nihil nisi antiqui-tates loqui coepit. Itaque effectum est paullatim, ut literashumaniores nosse, earumque scientiam ostendere, nihil aliudesset, quam locos quosdam antiquitatis in promptu habere,super iis collecta ex Indicibus, Lexicis, vel in Lectionibus su-per auctores veteres, vel in Commentariis, libellisque aliis pro-ferre et iactare, cum magna pompa auctoritatum, et latis no-tarum, nominibus illustribus splendentium, limbis. Haec, meadolescente, ratio dominabatur, haec in Scholis, haec in hacipsa Academia [sc. Lipsiensi] valebat maxime, cum Gesnerus,ante hos prope quadraginta annos, in hanc Urbem venit, cumipse ad docendum accessi. Ego vero, cum ille a nobis abisset,hanc rationem oppugnare coepi etc.” Io. Augusti Ernesti Ar-

A D N O TAT I O N E S

[ 71 ]

chaeologia literaria, Lipsiae 1768, p. XII sq., cf. Gesneri Disser-tationem de vi consuetudinis ac saeculi in studiis litterarum in: Io.Matthiae Gesneri Opuscula minora argumenti varii, Vratisla-viae 1743, t. 1, p. 11.

6, 4 in levibus nugatoriisque inquirendis versantur etc.at longe aliter Ruhnkenius, qui in praelectionibus Antiquita-tum Romanarum in Academia Lugdunobatava “[…] et uni-verse totius rei publicae imperiique ingenium et caussam, etsingularum partium formam, statum, conversiones, ordinumjura et conditionem, magistratum munera, porro instituta,mores, leges, in rebus publicis, privatis, domesticis, civilibus,militaribus, sacris, historica et vere Polybiana ratione explica-bat. Deinde singulis locis adhibebat grammaticam criticam-que interpretationem, tamquam veri obrussam; ne rei vulgotraditae, aut falsae aut non satis perceptae, vel ipse assentiret,vel assentiri discipulos sineret, sed ab assentiendi eos temeri-tate cohiberet, et ad eamdem judicii severitatem adsuesceret.Atque harum rerum materiam non e turbidis recentiorum ri-vulis, sed e limpidissimis Veterum fontibus hauriebat: aut siquos recentiores advocaret, non eos promiscue e GraevianoThesauro aut similibus collectionibus promebat; sed eorumqui postea fuissent, et Antiquitatum locos singulares, vel sin-gularibus libris, vel in animadversionibus ad veteres Scripto-res ab ipsis editos, explicuissent, et accuratissimi cujusquemaxime et rationem ducebat et mentio|nem faciebat, cumaliorum, tum in primis Dukeri et Ernesti.” Wytt., Vita, p. 108sq. cf. 11, 3.

6, 5 MontesquieusiusCharles de Secondat, Baron de la Brède et de Montesquieu1689-1755. cf. Considérations sur les causes de la grandeur desRomains et de leur décadence (1734) et De l’esprit des lois (1748).

[ 72 ]

N I K I T I N S K I

6, 8 ritecf. tamen Antibarb., 2, p. 519.

6, 9 insulsae de veterum calceis, annulis, fibulis, et poenulis compilationesquales in unum collectas videre licet e. g. in Io. Georg. GraeviiThesauro antiquitatum romanarum (1694-1699, 12 voll.), vide6, 4 adn.

6, 9 poenulissc. paenulis, cf. ThlL 10, 68, 68.

7, 3 ScaligerosIosephum Scaligerum dicit, 1, 5 adn.

7, 3 CasaubonosIsaac Casaubon 1559-1614.

7, 4 nescio, anad aureae aetatis usum se accomodat Ruhnkenius, cf. “Ac ne-scio an optandum sit, ut duplicis generis Lexica conficiantur”(sensu: credo, optandum esse etc.) Ruhn. orat., p. 503 et inadn. ad Muret. ib. p. 529. semel tamen titubavit in Elogio Hem-sterhusii, ubi ad argenteae aetatis normam dixit: “haud scio,an multum fallamur” (ib. p. 239) sensu: credo, nos non multumfalli. cf. KS 2, 522 sqq.

7, 10 BossuetiJacques Bénigne Bossuet 1627-1704, orator Francogallorummaximus. cf. Nikitinski, Serg., p. 117 sq.

7, 10 FeneloniiFrançois Fénelon 1651-1715, auctor Xenophonteae suavita-tis.

A D N O TAT I O N E S

[ 73 ]

7, 10 Molierii5, 11 adn. ceterum nominis forma praestat q. e. “Molerius”,ut quae a Francogallis usurpata (e. g. in: De mala ingeniorumcontagione vitanda oratio, habita Lutetiae Parisiorum, in regioLudovici Magni collegio societatis Jesu, A Natalistephano Sana-done, ex eadem societate. VI. decembris an. M.DCC.XIII., Lu-tetiae Parisiorum 1714, p. 62); plerique tamen forma “Molie-rius” utebantur, e. g. in Elogio Iohannis Meermanni (FridericusLindemann in: Vitae duumvirum Tiberi Hemsterhusii et DavidisRuhnkenii altera ab eodem Ruhnkenio altera a Dan. Wyttenbachoscripta … curavit Fridericus Lindemann Lipsiae 1822, p. 230).

7, 10 Cornelius cum Sophocle, Racinius cum Euripide comparatusanno 1758 in Dedicat. ed. Rutil. Lupi Ruhnkenius laudabatFranciscum Fagel, qui “qua facilitate Cornelium et Racinium,eadem Sophoclem et Euripidem” (Ruhn. orat., p. 283) legeresolebat.

7, 10 Cornelius … RaciniusPierre Corneille 1606-1684; Jean Racine 1639-1699. cf. Ni-kitinski, Serg., p. 226 sqq.; 118.

7, 11 FontanumJean de La Fontaine 1621-1695, fabularum scriptor lepidissi-mus.

7, 14 auctoribus“auctor” sensu “scriptor” inde a Seneca usu receptum, cf. An-tibarb., 1, p. 216 sq.

8, 1 sitexpectares “esset”, sed et sic dici potest, cf. KS 2, 192; LHS,550 sq. cf. 11, 10.

[ 74 ]

N I K I T I N S K I

8, 3 Poesis … Mathesisde multiplici doctrinae copia, qua virum vere eruditum in-structum esse oportet egit Ruhnkenius in Elogio Tiberii Hem-sterhusii (Ruhn. orat., p. 249 sqq. et strictim in Dedicatione edi-tionis C. Veleii Paterculi ib. p. 451). cf. praeterea Narratio de Jo.Matthia Gesnero ad Davidem Ruhnkenium [hanc vitae Gesne-rianae enarrationem scripsit admonitu Ruhnkenii, vide epi-stulam ad Io. Aug. Ernestum d. 12 Febr. 1762 datam. in: Ruhn.orat., p. 662 sq.] in: Jo. Aug. Ernesti, Opuscula oratoria, Lug-duni Batavorum 1767, p. 483 sqq. et: “quod quidem Gram-maticorum Criticorumque multorum exempla declarant, qui,cum de rebus grammaticis, criticis, historicis, eleganter scri-bant, de rebus philosophicis, aut mathematicis, scribentes,nihil, quod placere possit, afferunt: id quod ex eo temporeinvaluisse arbitror, quo huius generis homines quidam coepe-runt ab arte Philosophiam et Mathesin seiungere, et omnestudium suum ad poetas, oratores historicosque, neglectis dePhilosophia et Mathesi veterum libris, conferre.” Io. Aug.Ernesti, Initia doctrinae solidioris, Lipsiae 41758, f. 16v.

8, 3 inprimis PhilosophiaRuhnkenius, cum iuvenis esset philosophiae haud mediocremoperam navavit, postea vero non quidem refrixit, sed ad sa-num potius iudicium quam ad argutias studia philosophiae re-vocabat, dictitans “suavitatem fructumque Philosophiae posi-tum esse in ratione et forma, non in materia et argumento;quippe de cujus veritate omnia esse incerta” Wytt., Vita, p.16, et idem Wyttenbachius statim excipit: “De quo equidemut nolim statuere, ita illud haud dubitanter affirmem, Ruhn-kenium ex illa quaecumque fuit, Philosophiae cognitione, ejus-modi sensum ingeniique habitum traxisse, ut postea Philoso-phos Veteres et legeret libenius, et intelligeret facilius, quamsolent fere literati Philosophiae ignari.”

A D N O TAT I O N E S

[ 75 ]

de Ruhnkenio puero cf. Wytt., Vita, p. 16 et FriedrichTheodor Rink, Ansichten aus Immanuel Kant's Leben, Königs-berg 1805, in: Immanuel Kant in Rede und Gespräch. Herausge-geben und eingeleitet von Rudolf Malter, Hamburg 1990, p.384: “Unter allen ihren Mitschülern lebten Kant und Ruhn-ken in den innigsten Verhältnissen mit einander, und dies wirdum so erklärlicher, wenn man weiß, was mir der Letztere einstbey minem Aufenthalte in Holland sagte, daß nämlich er selbstdamahls eine besondere Vorliebe für die Philosophie, Kantaber für die Philologie besessen habe.”

8, 4 QuinctilianusQuint. inst. 1, 4, 4.

8, 9 Scaligercf. 1, 5 adn. M. Manilii Astronomicon a Iosepho Scaligero exvetusto codice Gemblacensi infinitis mendis repurgatum. Eius-dem … notae …, Lugduni Batavorum 1600 [11590 Parisiis].

8, 9 Huetiusmerito magnum illum Huetium (Pierre-Daniel Huet 1630-1721), auctorem omnium quotquot Gallia post Muretum tu-lit latinissimum (cf. Nikitinski, Serg., p. 97 sqq.) atque prae-stantis ingenii criticum, uno spiritu cum Scaligero et Bentleioprofert. cf. M. Manilii Astronomica … in usum Serenissimi Del-phini [ed. La Faye]. Accesserunt Petri Danielis Huetii Animad-versiones ad Manilium et Scaligeri notae, Parisiis 1679.

8, 9 BentlejusRichard Bentley 1662-1742. M. Manilii Astronomicon ex re-censione et cum notis Richardi Bentlei, Londini 1739. Bent-leium “magnum” solitus est appellare Ruhnkenius, cf. e. g.Ruhn. Schol. in Suet., p. 218.

[ 76 ]

N I K I T I N S K I

9, 4 Pace vestra … caderetPetr. 2, 2.

9, 6 cum Euandri matre loquanturcf. Gell. 1, 10, 1; “tu autem proinde quasi cum matre Euandrinunc loquare, vis nobis verba multis iam saeculis oblitteratarevocare” Macr. sat. 1, 5, 1. cf. “Cum enim omne recte scri-bendi consilium ad unius Ciceronis, et ut quisque ei similli-mus est, normam dirigere debuissent [sc. Apuleius et AulusGellius], non ii quidem optimos illos omnino reliquerunt, sedtamen cum eorum imitatione scriptores ex ultima antiquitaterepetitos ita conjunxerunt, ut modo cum Cicerone, Caesare,Livio, et similibus, modo cum Euan|dri matre loqui videren-tur.” Praef. Apuleii Oudendorpiani (a. 1786) in: Ruhn. orat.,p. 480 sq.

9, 7 Symmacho et Sidonio ApollinariRuhnkenius in Praefatione ad Schelleri Lexicon lexica vitupera-bat, ubi “tamquam idonei testes citantur Ammianus Marcelli-nus, Sidonius Apollinaris, Cassiodorus, etc. id est, scriptoresLatine balbutientes.” Ruhn. orat. p. 501. cf. Praefationem edi-tionis Mureti, ib. p. 489 et adnotationes ad Muretum, ib. p.534. Ruhnkenius vero laetum illum atque purum quem admi-ramur sermonem finxit “legendo Cicerone, adhibito item Te-rentio, Nepote, et simillimo quoque horum nativa elegantiacastaque simplicitate.” Wytt., Vita, p. 33.

9, 11 vir quidam“Aug. Staverenum [de eo vide praef.] minus recte intelligitKiddius in Ind. ed. op. Ruhnk.; nam de vivo, nec de Rectore, sedde mortuo et de Professore h. l. agi, perspicuum est. Quem vo-luerit Ruhnkenius, non facile dixerim; fortasse P. BurmannumSec. […]” haec Bergmannus in: Ruhn. orat., p. 130 sq. et Frie-

A D N O TAT I O N E S

[ 77 ]

demannus: “Jac. Gronovium h. l. dici existimat Bardili; hujusenim dicendi genus esse, quod Ruhnkenius perstringit.” ib. p.131. potior mihi Bardilii sententia videtur, qui Iacobum Gro-novium (Jakob Gronov 1645-1716) intellegit, cf. Nikitinski,Serg., p. 177. nam, ut temporis rationem taceam, quomodoPetrus Burmannus Secundus (Pieter Burman II 1714-1778),quocum etsi male conveniebat Ruhnkenio (cf. Wytt., Vita,p. 92; Ruhn., orat., p. 673), peti potuerit a Ruhnkenio tam-quam vir doctissimus, qui ipsius sententia non admodumeruditus erat atque “… edenda Anthologia Latina satis osten-dit, se vulgarium potius notarum consarcinatorem esse, quamCriticum elegantem et sollertem” (ib. p. 665), non satis asse-quor.

9, 11 extemporali orationeex tempore dicendi facultatem non magni aestimabat Ruhn-kenius neque ipse ea facultate excellebat, “qui, ut acerrimoerat cum omnis pulcri venustique, tum Latinae orationissensu studioque, ita nolebat se continuo extemporali consue-tudini committere, ne quid vitiosi traheret. Meminerat illudThucydidis: peritia timorem, imperitia audaciam facit [Thucyd.2, 40, 3]; meminerat homines Latine doctissimos ex temporedisserentes haesitare subinde ac subsistere, quod nomen ver-bumve sibi probatum non succurreret; meminerat etiam im-peritos audacter se in extemporale flumen coniicientes, lutu-lentos quidem barbariei et inficetiarum sordibus fluere [cf. Hor.sat. 1, 4, 11], sed fluere tamen magno et suo cum strepitu etaudientium plausu.” Wytt., Vita, p. 75.

ceterum Ruhnkenius hac extemporali loquendi facultate nein familiaribus quidem colloquiis pollebat. hac de re scribitclarissimus ille Fridericus Augustus Wolfius qui, cum Ruhn-kenius provectiore iam aetate Lugduni Batavorum ultimosvitae terminos tangeret corpore quidem propter podagricos

[ 78 ]

N I K I T I N S K I

et chiragricos dolores aegro mente vero vigens, tunc iuvenisadmodum in urbem venit atque devertit ad nostrum a quohumanissme exceptus est et colloquiis non tantum eruditis seddomesticis etiam interfuit, unde multum delectationis cepit.sed age sinamus Wolfium ipsum loqui: “Ruhnkenius, dem derVerf. [se ipsum dicit] in dessen letzten Lebensjahren einenBesuch machte, der zu den angenehmsten Erinnerungenseines vorigen Lebens gehört. Damals hörte er selber denherrlichen Mann im Umgange das ihm eigene Französischsprechen, das in Holland allgemein berühmt war. Lateinischmochte er auch mit ausländischen Gelehrten nicht reden: dieSprache wäre zu gut, um durch gewöhnlichen Gebrauch ver-derbt zu werden. Holländisch sprach er mit seinen Hausleu-ten, auch nicht sehr fertig; Deutsch gar nicht. […] Wer nichtwusste, was das Herkommen der Universitäten einen Prof.der Eloquenz nennt, hätte beide Männern [sc. Ruhnk. et Christ.Saxe] ihre Profession im Gespräch schwerlich anmerkenkönnen.” Wolf, Kl. Schr., vol. 2, p. 927. adeo verum est viriseruditis linguarium non deberi.

9, 12 philosophiTheodiscos maxime petit.

9, 12 inconcinne confictisexemplo erit inepta vox “aesthetica” et pater eius AlexanderBaumgarten, vide Nikitinski, Serg., p. 197 sq. et Gerretzen,Schola Hemst., p. 128; 294 sqq.; 364; 366 adn. 3.

9, 15 M.sc. Magnus.

9, 15 Scribendi recte etc.Hor. ars 309.

A D N O TAT I O N E S

[ 79 ]

10, 10 anagrammata etc. isopsephacf. “Non inique huc etiam referuntur, qui multum operae col-locant in versibus anadromis, acrostichis, chronostichis, ana-grammatibus, et quae cetera sunt harum non adeo utiliumoccupatio|num. Quin et, inquit laudatus Menckenius in Char-let. [sic] Erudit. pag. 146 [= Mencken. charlat. p. 99], novacomminiscuntur carminum genera, Choriantica, Asclepiadica, Di-cola, Distropha, Tetrasticha, Acrosticha, in quibus non quod pueriin faba invenisse sibi videntur.” Ian. doct. umbr., 21 sq.

10, 11 poëtastrorumFriedemannus ad l. docet hoc verbum esse e vulgari Italorumsermone ductum. cf. “Poëtaster, ein Dichterling, Versmacher,armseliger Dichter, ist N. L. [= neulateinisch] für malus poeta,versificator, poëta nescio quis. […] Will man poëtaster brauchen,so entschuldige man die Neuheit des Wortes.” Antibarb., 2,p. 317. sed haec ut alia pleraque nimis severe damnat Krebsi-us. equidem cur talia vocabula lectoribus anxie excusare debe-amus, non video; quamquam, quod ad hoc vocabulum attinet,meis auribus male sonat.

11, 3 Polybii normam etc.vide 6, 4 adn.

11, 5 Extiterunt etc.saeculo XVII in Germania potissimum multi huius farinaeeruditi celebres habebantur, ut Ioannes Henricus Boeclerus(Iohann Heinrich Böckler 1611 [1610]-1692), qui Ruhnkenioiudice, recte statuente "civilem prudentiam ultro exsistere ecerta Antiquitatis interpretatione" Wytt., Vita, p. 198, e nu-mero bonorum antiquitatis studiosorum excludendus est pro-pterea “quod dudum explosa est a viris doctis, inprimis aCl.[arissimo] Ernesto in pulcherrima praefatione ad Tacitum

[ 80 ]

N I K I T I N S K I

p. 49 eorum stultitia, qui Historicos politica ratione interpre-tantur” Praef. edit. Velleii Paterculi in: Ruhn. orat. p. 457.

prima Taciti ed. Ernestina prodiit a. 1752, altera 1772.Ruhnkenius vero haec fere verba respicit: “Sunt autem duogenera [sc. interpretum Taciti]: alterum eorum, qui de emen-datione corruptorum, et explicatione obscurorum laborarunt:alterum horum, qui prudentiae civilis e Tacito discendaemagistros se professi sunt. Huius generis magna multitudosuperiori saeculo extitit. Etenim tempus fuit, quo in magnopraetio ista ratio haberetur, atque adolescentes cupide et fre-quenter ad scholas confluerent, in quibus non tam agebaturhoc, ut Tacitus recte intelligeretur, quam ut civilis prudentia,ut iactabant, e Tacito disceretur: allicientibus stultitiam ado-lescentum illius rationis praeconibus, qui politicas artes in-duere isti aetati stulte ten|tarent. Abiit tempus illud. Coep-tum est intelligi, quam parum utilis in eo labor susciperetur.”C. Cornelii Taciti Opera ex recensione Ioh. Augusti Ernesti de-nuo curavit Ier. Iac. Oberlinus, Lipsiae 1801, t. 1, p. LXV sq.ceterum cf.: “Fuit quoddam tempus superiori saeculo, cumhomines quidam, eruditi illi quidem, sed non satis subactisevera literarum graecarum et latinarum disciplina [..|..] quodaudierant, auctoribus graecis et latinis, imprimis historicis,cognoscendis, prudentiam politicam comparari posse, totamrationem eorum cognoscendorum ad hanc partem trahebant,et, relicta severa interpretandi et intelligendi ratione, in Scholiset in Commentariis Politicam tantum artem sequebantur. Eiusrei dulcedine, praesertim, quae difficultatis nihil haberet,capta iuventus, nihil nisi sententiolas politicas et locos com-munes de rebus civilibus captabat, secura interpretationisaccuratae et utilitatis ceterae, ex scriptorum veterum lectionerecte instituta capiendae. Sublatum est hoc literarum malumper disciplinam I. F. Gronovii et Graevii.” Io. Augusti ErnestiArchaeologia literaria, Lipsiae 1768, p. XI sq.

A D N O TAT I O N E S

[ 81 ]

11, 8 pulchritudinis sensumcf. 3, 12 adn.

11, 9 coneturpotest scribi et “conatur”. sed in talibus coniunctivum Ruhn-kenio solitum fuisse docet Friedemannus ad l., cf. “Multo enimsatius duxi, vel cum famae et existimationis, quantula demumcunque sit, dispendio popularem afferre orationem” Ruhn.orat., 84.

11, 10 magistra sit“malim aut est aut esset” Friedemannus ad l. cf. tamen 8, 1 adn.

12, 1 veri obrussa etc.cf. 6, 4 adn.

12, 1 nullis limitibus circumscriptaPerizonius quoque edixit Grammaticam Criticamve “nullispene terminis circumscribi, sed per omnes se disciplinas quamlatissime effundere” Perizonii orat., p. 33.

12, 6 possemvide KS 1, 174, cf. 2, 6 adn.

12, 7 Nonium Marcellum … Liviumhoc exemplo opponuntur fragmentorum auctores auctoribusintegris probatisque: illi ad minutiarum studium plerumqueutiles, his vero solis assidue tractandis copia rerum et dicendiars perpoliri potest. constabat tamen apud Ruhnkenium suusquoque minutiis illis honor, cf. “Ruhnkenii […] miremur in-genium, qui et parva illa […] sed sine quibus maxima nemoconsequi potest, intime perspecta pertractataque habuit, et ta-men legendis integris Scriptorum libris ingenium ad copiam

[ 82 ]

N I K I T I N S K I

rerum et verborum aluit ac polivit.” Wytt., Vita, p. 82. cf. e. g.“Ernesti ipse fatetur (praef. fol. 3v) praecipue D. Ruhnkeniibenignitati et amicitiae deberi quod editioni suae (1761) [sc.Callimachi] fragmentorum quoque ‘auctarium’ (fr. 418-63)adicere potuerit.” Callimachus. Edidit Rudolfus Pfeiffer, Oxo-nii 1953, vol. II, p. xlvi.

12, 9 virieditio anni 1761 dat: “veri”, nullo sensu.

12, 9 Joan. Freder. Gronoviicf. 1, 6 adn.

12, 9 (*)Sylloges epistolarum a viris illustribus scriptarum, collecti et di-gesti per Petrum Burmannum, Leidae 1724-1727, 5 voll.

12, 9 aurea verba etc.sententiam vere auream profert et quae humanitatis studiisinde a Petrarcae temporibus facem praeferebat. cf. “Ego qui-dem, etsi michi fidem etas [i. e. aetas] deroget, teste tamenconscientia, lego non ut eloquentior aut argutior sed ut meli-or fiam […]” Petrarca, fam. rer. 1, 3, 8 (Le familiari, ed. V.Rossi, Firenze 1933, vol. 1, p. 23).

“[…] usui, non pompae, volui servire. Vide mea vel a ju-venilibus annis, semper scintillae aliquae ad Virtutem autPrudentiam praelucentes: semper animus ille apertus, amansgenerosi et honesti. At grandior paullo, non jam occulto autobliquo tramite, sed palam et recta illuc ivi. Ego ad Sapienti-am primus vel solus mei aevi Musas converti: Ego e Philolo-gia Philosophiam feci.” Justi Lipsii Opera omnia, Vesaliae 1675,vol. 2, p. 413. eiusdem sententiae fuit Ernestus cum diceret(unaque sentiret), Graevio persuasum fuisse “summam et pene

A D N O TAT I O N E S

[ 83 ]

unam ex auctoribus illis petendam utilitatem esse, ut saperediscamus, eo cuncta referenda, in eo esse omnia.” Io. Aug. Er-nesti, Opuscula varii argumenti, Lipsiae 1794, p. 42.

“Scientiae huius est finis, omnem illam ex antiquis mo-numentis materiam proferre ad ingenii cultum fructumque,vitae usum, virtutis et honestatis studium, referre; officium, idest, via qua hunc finem consequitur, positum est in gramaticainterpretatione, quae diligente ac accurata linguae verbo-rumque cognitione ad rerum cognitionem proficiscitur.” Wytt.Vita, p. 24. et Fr. Aug. Wolf, Kl. Schr. p. 837.

quid de fine studiorum antiquitatis Belgae (Batavi) saec.XVII et XVIII senserint vide Gerretzen, Schola Hemst., pas-sim.

12, 11 contemtumcf. 3, 1 contemtu adn.

12, 13 Is. Casaubonumcf. 7, 3 adn.

12, 13 J. Fr. Gronoviumcf. 1, 6 adn.

12, 13 N. HeinsiumNiklaas Heinsius 1620-1681. cf. e. g. “Uni Heinsio integri-tatem, uni Heinsio salutem debet Ovidius, quo inde a renatisliteris non exstitit felicior Latinorum poetarum sospitator etinterpres.” Ruhn. dict. ad Ovid., p. 1. Heinsium sospitatorempoetarum latinorum proclamat: “Duo praestantissimi viri, N.Heinsius et P. Burmannus, omne studium suum in Poetis Lati-nis expoliendis consumserunt, pari uterque eruditione, seddispari acute sentiendi et feliciter divinandi facultate. Alterigitur Poetarum Latinorum sospitator dictus est, alter non po-

[ 84 ]

N I K I T I N S K I

tuit in tantae gloriae societatem venire.” Elog. Hemst. in: Ruhn.orat., p. 230. cf. Franz Felix Blok, Nicolaas Heinsius in dienstvan Christina van Zweden, Ursulapers/Delft 1949, p. 218 sqq.

12, 13 J. G. GraeviumJohann Georg Graevius (Graeve, Greffe) 1632-1703. cf. ta-men 6, 9 adn.; 11, 5 adn.

12, 14 premitur etc.cf. “Nec alienum est, qui Critici nostri animus et mores fuer-int, quaerere, praesertim cum de Criticorum moribus ea in-veteraverit opinio, ut nullum eruditorum genus ferocius, tru-culentius, magisque contentiosum habeatur. Equidem negarenon possum, tales et olim fuisse, et fortasse etiam nunc esse.Addo etiam, ridiculas istorum pugnas de verbis et parvi mo-menti rebus Criticam non leviter infamasse.” Elog. Hemst. in:Ruhn. orat., p. 276.

12, 14 qui reprehendendi libidine, rixandique furore agitati etc.multa huius rei exempla invenies in Menckenii oratione quaeest De origine et causis bellorum inter eruditos, in: Ioannis Bur-chardi Menckenii Orationes academicae, maximam partem lite-rariae … Lipsiae 1734, p. 425-447.

14, 1 humaniorum … literarumcf. 1, 5; 2, 5 melioribus literis adn.

16, 1 Tiberi HemsterhusiTiberius Hemsterhuys 1685-1766. spero me eximium illudElogium Hemsterhusii aliquando editurum.

A P P E N D I X

Memoria orationis De doctore umbratico petita ex:

Vita Davidis Ruhnkeniiauctore Daniele Wyttenbachio

Lugduni Batavorum 1799, p. 89-92.

“Ruhnkenius per quatuor annos obtinuerat provinciam Lecto-ris magna cum industriae doctrinaeque laude, quum Ouden-dorpius moritur [anno 1761]: cui mox veluti de jure et pacto,adjuvante in primis Hemsterhusio, succedit in ordinaria Histo-riarum et Eloquentiae professione: eamque mense Septembreanni h.[uius] s.[aeculi] sexagesimi et primi auspicatur dicta ora-tione de Doctore umbratico. In simili fere argumento erat Men-kenii Lipsiensis libellus de Carlataneria Eruditorum, et HuberiFranequerani Antecessoris de Pedantismo. Quibus nominibusminime Latinis quid significetur, non est cur explicemus; quan-doquidem quotidie non solum nomina audimus, sed res ipsasvidemus. Ruhnkenii aliud erat institutum. Nam | ut compluresin moribus Eruditorum sive sunt, sive esse dicuntur, ineptiae;ita ipse eorum probabat genus, in eoque et nomen profitebatursuum et ut censeretur studebat, qui in neutram partem con-spicerentur, qui et in Literis et vitae consuetudine minimumhaberent ineptiarum, elegantiae ac decori nec ignorantia aut ne-gligentia, nec putida affectatione notarentur. Literarum docto-rem volebat eum, qui earum et cognitionem ratione teneret, et

A P P E N D I X

[ 86 ]

pulchritudinem sensu perciperet, utramque in lucem promeret,in venustiorum hominum principumque civitatis virorum con-suetudinem produceret, ad morum elegantiam referret, ad om-nem vitae usum conditionemque accomodaret, et Socraticaratione popularem redderet. Hoc qui non ageret, sine sensujudicioque pulcri Literas tractaret, ipse pinguis crassusque inscholae umbra se mirantibus jactaret discipulis, eorumque plausuinflatus beatum se et solum sapere putaret, hunc doctorem um-braticum intelligebat. Et argumentum Orationis congruebatLiterarum professioni; et tractatio plane satisfaciebat Eloquen-tiae muneri, cum germana Latinitatis ratione, tum apta descrip-tione, tum perspicuitate, suavitate, gravitate: et vero adeo eratfestiva et quasi Attico sale perspersa, tam frequens facetiarumleporibus, ut et attente audiretur, et cupide legeretur, omnium-que | manibus frequentaretur. Sed eadem multorum in offen-sionem odiumque incurrit, multumque Ruhnkenio invidiaepeperit. Erant qui doctoris umbratici imaginem ex ipsorumexemplo ductam, se depingi, significari, et quasi digito demon-strari putarent: erant nonnulli Scholarum Rectores qui hoc etipsi putarent, et aliis hominibus scholasticis persuaderent, suumvitae genus ac munus in illa oratione rideri ac veluti in scenatraduci a Ruhnkenio, sibi placente quod numquam in ipsorumordine et obscuritate, semper in elegantiorum hominum prin-cipumque virorum consuetudine et celebritate, vixisset. AtquiRuhnkenius doctorem umbraticum intelligebat universe eum,qui illis, de quibus diximus, ineptiis laboraret, nec Scholae po-tius Magistrum, quam Academiae Professorem, spectaverat:scholasticum ordinem magni faciebat, a nemine, nisi qui ipsasLiteras contemneret, contemni posse judicabat, et quo magislaboriosum, eo majoribus praemiis laudibusque dignum cense-bat. Quod judicium quum haud obscure prae se ferret, factum

[ 87 ]

A P P E N D I X

est ut multorum sibi voluntatem reconciliaret. Attamen haudpaucorum in animis remanebant offensionis reliquiae, qui dis-ciplinae suae alumnos Lugdunobatavam Academiam petentesea opinione imbuebant, ut puterent se Ruhnkenii scholis iis, inquibus Scriptores Latini tractarentur, facile carere | posse. At-que hanc ego praecipuam fuisse dixerim caussam, cur hae scho-lae non, pro earum praestantia et utilitate, frequentes fuerint.Accedebat, quod eamdem sibi cathedram et deberi existimabant,et delatum iri speraverant Petrus Burmannus Secundus Amstelo-damensis, et Johannes Schraderus Franequeranus, Professores,versatissimi sane in Latinis Literis homines, hic accurata, illevaria, doctrina clarus, qui ad has laudes etiam hereditariamBurmanniani nominis laudem adjungeret. Uterque eam sibicathedram deferri optaverat, cum propter Academiae celebri-tatem, tum opportunitatem urbis, cujus in vicinia suum uterquehabebat suburbanum, ubi ferias transigere solebant. Igitur fierivix poterat, ut bona horum virorum gratia Ruhnkenius prae-poneretur. Sed cum Burmanno eum animorum liberalitas etsimilitudo facilius reconciliavit: apud Schraderum sedit altamente repostum hoc, veluti Paridis, judicium, spretaeque in-juria doctrinae. Horum amici non verebantur dictitare, Ruhn-kenium magis Graecae quam Latinae cathedrae aptum esse, necprovinciam civibus debitam debuisse peregrinum occupare.Quae voculae ab insigniorine stupore an malevolentia profec-tae fuerint, difficile est statuere.”

I N D E X

Aius Locutius 6, 4Alexander Magnus 9, 15Apollinaris 9, 7Aristophanes 7, 1Aristoteles 6, 6Augustus 5, 14Bentin(c)k, Guilielmus 5, 16Bentleius, Richardus 8, 9Bossuet, Jacques Bénigne

v. BossuetusBossuetus 7, 10Burmannus, Petrus 1, 6; 9, 4Caesar 11, 10Casaubonus, Isaac 7, 3; 12, 13Centauri 12, 15Cicero 4, 9; 5, 23; 7, 1; 7, 5; 8,

8; 9, 3; 9, 7; 9, 9; 9, 15Cloacina 6, 4Corneille, Pierre v. CorneliusCornelius 7, 10Cunina 6, 4Cupido 10, 9Cyclops 5, 23Demosthenes 7, 5; 9, 3Euander 9, 6Euripides 5, 11; 7, 10

Fénelon, François v. Fenelo-nius

Fenelonius 7, 10Fontanus 7, 11Graevius, Ioannes Georgius

12, 13Gronovius, Iacobus 9, 11Gronovius, Ioannes Fredericus

1, 6; 12, 9; 12, 13Heinsius, Daniel 1, 6Heinsius, Nicolaus (12, 9);

12, 13Hemsterhusius, Tiberius 16, 1Homerus 5, 21Horatius 5, 13; 5, 15; 5, 16;

9, 15Huet, Pierre-Daniel

v. HuetiusHuetius, Petrus Daniel 8, 9La Fontaine, Jean de v. Fon-

tanusLapithae 12, 15Livius 7, 1; 11, 10; 12, 7Locutius v. Aius LocutiusLucretius 8, 7Maecenas 5, 14

I N D E X

[ 90 ]

Manilius 8, 9Menander 5, 11 “Galliae Me-

nander” i. e. MolieriusMol(i)erius 7, 10; (5, 11)Molière, Jean Baptiste

v. Mol(i)eriusMontesquieu, Charles de

Secondat v. Montes-quieusius

Montesquieusius 6, 5Musae 2, 5; 10, 7; (10, 9)Nonius Marcellus 12, 7; 12, 8Orbilius 4, 8Oudendorpius, Franciscus 1, 6;

15, 2Ovidius 10, 9Parcae 10, 9Perizonius, Iacobus 1, 6Petronius 2, 7; 2, 8; 9, 4Phaedrus 7, 11Plato 7, 1

Pluto 10, 9Polybius 11, 3; 11, 10Quin(c)tilianus 8, 4Racine, Jean v. RaciniusRacinius 7, 10Sallustius 11, 10Scaliger, Iosephus 1, 5; 7, 3;

8, 9Scioppius, Caspar 4, 10Sidonius v. ApollinarisSirenes 5, 23Sophocles 5, 11; 7, 10Symmachus 9, 7Tacitus 11, 10Thucydides 11, 10Timon 3, 16Ulysses 5, 23Venus 10, 9Vergilius 4, 9; 5, 21Virgilius v. VergiliusXenophon 11, 10

S U M M A R I U M

Epistula5

Praefatio7

Oratio de doctore umbratico27-54

Adnotationes55-84

Appendix85-87

Index89