De Christianismi in Lapponia per regum Sveciæ consilia profectibus. Dissertatio quam venia ampl. facult. Philos. Upsal. præside mag. Joh. Henr. Schröder ... pro gradu philosophico p. p. auctor Johannes Antonius Millén Lappo-Norrlandus. stip. reg. In Audit. Gustav. die VIII. Junii MDCCCXXXVI. H. A. M. SD E
C H R I S T I A N I S M I IN L A P P O N I A PER REGUM SVECIÆ CONSILIA PROFECTIBUS.
D I S S E R T A T I O
Q U A M
V E N I A A M P L . F A C U D T . P H I L O S . U T S A L .
P R Æ S I D E
m a g JOH. HENR* S C H R Ö D E R K « G . A CA D . B E B IIO T H E C A R IO , H IS T O R . L 1 T T E R . E T A R C H A E O L . P R O F. R E G . E T O R O . N U M M O T H Y LA C U A CAD. P R A E F E C T O , R E G . ORD H IS T O R IO G R A P H O , R E G . A C A D . L I 1 T . H U M . H IS T . ET A N T IQ U . ST O C K H . R E O . S O C IE T . S C IE N T . U PSA L. R E G . S O C IE T . S C IE N T . E T L IT T . 1IU M , G O T IIO B . R E G . S O C IE T . H IS T . SCA N D . S T O C K H . , REG. S O C IE T . S C IE N T . M D A R O S . R E G . IN S T IT U T . A M S T . R E G . S O C IE T . A N T IQ U A R IO R . H A F M E N S . ET E D IN B U R G . IN S T IT U T . A R C H A E O L . R O M . R E G . S O C IE T . A C A D . SA BA U D . , S O C IE T . H IS T . E T A N T . PW M ER. E T N O H W . S O C IE T . L IT T . E T A R T . M IT A V . AC F L O R E N T . MEMBRO ET U O R R K SP.,
NEC NON S O C IE T . L IT T . IS L . H A F N IE N S. CK T. M EM BRO H O N O R A R IO .
P R O G R A D U P H I L O S O P H I C O
P . P.
A U C T O R
JOHANNES ANTONIUS MILLEN LA PPO -N Q R R L A N D U S. s t i p . r e o .
in Au d i t , g u s t a v . d i e v i n . j u n i i m d c c c x x x v i .
H. A. M. S.
U P S A L I Æ E X C U D E B A N T K E G I Æ A C A D E N I Æ T T P O G R A P H I .
r
af
dew sonliga vördnaden, karleken och fackeamhete*.
D E C H R I S T I A N I S M I I N L A P P O N I A
P E R R E G U M S V E C IÆ CONSILIA
P R O F E C T IB U S .
τ eraporibus nosliis subinde audiuntur querelæ de remisso nationis nostræ studio circa religionem Christianam inter Eth­ nicos propagandam et Verbi Divini præcones dissitas in gentes emittendos. CuiJibet autem animum attendenti ad dissimilem statum et conditionem Sveciæ alque ceterarum terrarum, facile apparet Suecos ljullo iion tempore huic rei pro viribus con­ suluisse. IIoc quidem concedimus, Suecos non tam magni— iico apparatu lamque amplis impensis, quam ” divisos toto orbe’* Britannos illud opus persecutos e s s e ; - id quod nemini facile m iru m videbitur, qui diversas utriusque gentis opes et facul­ tates consideraverit. Certe inter omnes constat, Reges Sve- ci® gloriosissimos, ab antiquissimis inde temporibus multam o-
* peram possuisse in F e n n o n i b u s ad saniorem religionis Chi i- stianæ doctrinam convertendis* nec iidem L a p p o n i æ ejusqu· incolarum obliti sunt.
Quibus temporibus jubar lucis Christianae prim um affulsert
gent in te r gelidas nivibusque obsitas Sueciæ et Norvegiæ Alpe
degenti in aprico non est. Id tamen apparet Reges Sueciæ pr>-
stins jam temporibus operam dedisse, uL inter incolas harun
regionum Christianismus propagaretur. Eorum sententiae, it
verisimillimæ, adstipulamur, qui s tatuunt, prim um sonum re­
ligionis Christianae ad gentem hanc a commercio nationum cu -
tiorum vulgo remotam penetrasse regnante M a g n o L a d u l å i ,
qui Lapponiam primus domuisse perhibetur (i) . Non satis eoi-
venit in ter Historicos, utrum operae pretium duxerint pristiii
reges armis opprimere Lapponiam antea neglectam , an callicis
consiliis occupata sit. Sed praeterquam quod illa regio abuncnt
ferarum pellibus maximi p re t i i , quie lucrutfi armis dignuu
pollicerentur, alia etiam sunt testimonia, Lapponiam armis olm
fuisse petitam. Testantur hoc, exempli gratia, tela magno nu­
mero inventa ad montem R e k k a r G a i t s Lapponiæ Pitensis 2)
ileraque traditiones Lapponum de proeliis majorum cim
hostibus peregrinis. Q ua liscum que vero fuerit m odus, ruo
Lappones in ditionem Suecanae nationis venerin t, certe cm -
stat nomen Christi ab his temporibus apud eos increpuise.
( 1 ) bchejferus, Lappouia. Cfr. ornceus, H ögström , Grape.
( 2 ) Rev. G. E. Rhetl, Pastor Elfkarlebyensis , antehac Pastor vicarius in
A r v i d s j a u r me docuit, ad montem Rekkar G aits coronam quandam eiam
inventam esse, ex m etallo, orichalco simili, factam, sceptris eminentibus e t fon—
dibus ornatam, quae hodie lacunar templi A r i e p l o g e n s i s ornat et viem
lychnuchi pensilis efficit.
C o JU mercium tamen cum Suecis nullum fuit, nisi p eir 13 i r- c a r l o s , quibus M a g n u s L a d u l å s Lapponiam tcadiidlit, ea lege u t eam sub imperium et ditionem ejus subjungerent (5). H i vi et dolo Lappones oppresserunt et vexarunt, e t , quum eo ru m minime interesset gentem hanc erudire et exco le re , e contrario studuerunt omni modo impedire, quominus lumen C h ri­ stianismi appareret genti, cujus ex ignorantia quæstum facie­ b an t (4). Fidem huic rei lacit Damicinus a Goés (5), q u i de B ircarlis dicit: ” Vetant Lappones Christianos fieri, ne sulbdili
svavi jugo Christi aliquid lucelli eorum tyrannidi et rapacitati subducan t et aliquid ex vectigalibus decrescat.*’
Reges vero Sueciæ pristinos gentem hanc non neglexisse, sed erudiendam et poliendam inprimis curasse, testantur litterœ Reginae M a r g a r e t h æ et Archiepiscopi Lundensis, quibus L appones ad religionem Christianam amplectendam admomen- t ur , atque litterae E r i c i P o m e r a n i ad Capitulum Upsal.iense de Sacerdotibus in Lapponiam mittendis (6). Res vero hæc atrdua n o n ulterius deducta videtur, quam ut praecones quidam verbi
(3 ) Cfr. jPorthan et F ranzén , Diss. de Bircarlis.
(4) Cfr. G eijer , Svea Rikes Háfder pag. 4 6 5 sq.
(5 ) In libro longe rarissimo: Deploratio Lappianx gentis ad Paulum P. III.
Lovanii l 5 4 4.
( 6 ) v. T ro ii, Handl. i Sv. K\rk.oHist. I : 3 6 8 . Cfr. tamen Grap>C·
divini Lapponiam peragraverint, forUsse imbuerint infantes
quosdam sacro lavacro et matrimonia quaedam legitimo ritu
confirmaverint. Q uum autem hi lingus gentis vernaculæ ignari
Suecana necessario uterentur et per interpretes Lappones in
praeceptis doctrinæ Christianæ instituerent prælereaque non nisi semel anno eo proficiscerentur, exinde colligere l ice t , hos Sacer­
dotes haud multum ad defricandam ger.lis barbariem profecisse.
Faciem tam tristem vulgo praebebat res sacra in Lapponia usque dum G u s t a v u s I. summa imperii Suecani po'itus, inter
alias curas, tenebras etiam Lapponiæ circumfusas dispellere
animum induceret. E xu it Bircarlos imperio a M a g n o L a d u ­ l å s eis tradito, politiam populi emendavit mutando modum
censendi et jussit doctores quosdam religonis, imprimis e M o­
nasterio abolito Skelleftensi B u r e , pervagari Lapponiam et ver­ bum Dei promulgare. E x his nominantur M i c h a c i A g r i ­
c o l a , B e n e d i c t u s et J o n a s B u r e , ultimus Monasterii B u-
rcnsis Abbas, qui monasterio desolato io Lapponiam ad Evan­
gelium docendum missus, lumina oculorum fascinatione L ap -
ponum amisisse dicitur (7). Ambulatoria hcec instituendi me­ thodus per longam annorum seriem viguisse videtur, quid? quod
ferme unica fuit. Frequenlissimus conventus sacerdotum cum
auditoribus fuit tempore hiemali, cum nundinae ageren tu r, tri­
buta publica a Lapponibus exigerentur et Pastores finitimarum
(7 ) Vid. Rhyzelii Monasteriol. Suiogoth. Cap. XII· Cfr. tameu Ilulphers ,
ora Vesievbotten , p. 1 1 2 .
b
Suecanæ geniis paroeciarum Lapponiam profecti sacra, reliquo anni tempore intermissa, administrarent.
Adhuc nulla fuere Lapponiæ templa. A t Carolus IX . Lapponiæ studiosissimus Rex, illa variis locis (8) exstruenda curavit. Filius magnus Gustavus 11. A do lphus , paternis curis favens, Scholam Lapponicam instituit in oppido Pitensi anno 1619, quæ deinde, auspice L. Bar. J o h . S k y t t e , R. Sv. Senatore , adaucta 1651, in Lapponiam Umensem ad L y c k s e 1 e deducta est (9) ubi hodie floret. Hæ tamen curae non suffecerurt ad incolas Lapponiæ religione imbuendos. Æ v o Reginae C h r i - s l i n æ hæc laus debetur. Nam illa regnante non solum plurima Lapponiee templa exstructa sunt et regali Jiberalitate ornata (10),
(8) Lycksele, Jockmock, Juckasjårvi.
(9) Schefferus, 1. c.
(1 0 ) Silbojock, Naiafjall, Arvidsjaur, Arieplogj Asele. — Lilteroe R. Chri­ sti nCE ad D. Laur. aulmurru, Archiepiseopum Upsaliensem, dat. Stockh. d. 3 9
Sept. l 6 4 o . \ ar synnerliga gunst ocb nåde etc. E der drager viil till minnes Herr Erkiebiskop, att Yij fur någon tid sedan eder, genom Vår skrifvelse fcr- slåndigade, huruledes \ lj af diragande omsorg öfrer vare unders» tares Lapparnas i V ister Norlandens viilfard, så i andelige som tim m eliga m åtto , föroidnat, att tvenne Kyrkor skola der med forderligast uppbyggias, den ena vid Silfverberget i Piteå lappmark den andra vid Arjeplog . . . Nu såsom uti den landzortcn månge flere orter finnas, som lälleligen kunde Hggia att byggia Kyrkior upp3 , der Lapparne, som härtill dags foga hafva vettat af Guds ord oek deras salighets medel, kunna kom ma tillsammans ocb öfva »ig i en sann G udztjenst. . . ty bafve V ij alleredo gilvit order at Kiörkor ocb våningshus för prästcrne skola på bemålle
s
sed Sacerdotes etiam stipendio annuo donati cons ti tueban tur ,
qui ad templa habitarent et sacra indigenis porrigerent. H inc co­
pia Lapponibus parata est doctores suos sæpius conveniendi et
ministerio eorum uten Ii. Mancam tamen fuisse instituendi ratio­
nem vel inde colligere licet, quod ministri verbi, linguae au ­
ditorum vernaculae plerumque inscii per interpretes doctrinam
proponebant et condonabantur. F u e re quidem ante hæc tem­
pora libri quidam lingua Lapponica editi, neque tamen hi nisi
apud paucissimos sacerdotes in usu fuerunt, quippe quibus, si
linguam Lapponicam callerent, nulla urnquam fuerit spes ex
regione hac barbara ad uberiorem perveniendi provinciam. P er­
pauci adhuc libri in usum vulgi erant editi ( n ) et quamquam
per baptismum universi Lappones civitate Christiana erant do-
oiler ined aldraförsta bygde och uppsalte, ocii hvar Kiorkia en särdeles
Predikaut, deu Vij af våre och Cronones medel underhålla -vilia, forsörgt bliíva.
Lx apogr. Archiep. M atlh. Sleuchii ia obss. ad Ol. Oraan Lappouiain,
Mscr. Bibi. R. Acad. Upsal.
( l i ) Litterx S. R. M. d. 2 8 Febr. 1 6 4 3 ad Rer. Jo/ι. Turnccum, Ma­
nualis Lapponici Translatorem , nred nådig befallniug au be:ie Manuale trans-
ferera och förtolka på thet bästa och tydellgste som sig göra låter, ?*så
lagandes att J träffa theruti medelvägen oc then d i a l e c t u m som samthge
Lapparne, efter åtskillig i n d o l e aff språken sin emellan bast kunna förstå och måst
komma öfvereus uti. T å Vij och sedan J thermedh äre färdige, vele ställa then
o r d re att be:te Manuale skal m e d h v å r b e k o s t n a d förderligest blifra
tryckt och förfärdigat. Förutan thet W ij och rele edher använde möda och flijt
inedli alt godt nådigst erkäuaa oc ihugkomraa ’.
nati , v ix tamen quisquam potuit legere l i b i um, nisi qui fre- quentasset scholam Lyckselensem, tunc temporis in Lapponia unicam. Omnis institutio coram fiebat pe r interpretes. Hic vero instituendi m odus, etsi ex amussi non optim us, fructu tam en non caruit. Sensim enim factum est, u t gens, usui doc­ to rum adsuefacta, patientes praebuerit aures, et rejectis animi erroribus delelisque ignorantiae opinionibus, capax redderetur cognitionis accuratioris. H inc liquet, cur sequenti tempore p rospe re cesserint conatus rem Christianam Lapponiæ emen­ dandi. Maxime vero ad Christianismum in Lapponia juvan­ dum contulit Regia Directio rerum Lapponiac ecclesiasticarum anno 1759 faustis auspiciis ordinata. Ab instituta hac Directio­ n e , novus incipit rerum sacrarum in Lapponia ordo (12). Nam praeterquam quod Sacerdotes ordinarii majore accuratione suf­ fecti sunt, non solum Scholæ auctoritate Regia jam dudurn ad quodque templum primarium condilæ sunt, sed etiam docto- ribus extraordinariis, M i s s i o n a r i i s dictis, demandatum est, ut Lapponiam pervagarentur et collectis undique auditoribus, ser­ m one Lapponico condonaren tu r, ilemque perquirerent, quibus Lapponiæ locis diligentior cura esset adhibenda ad Christia­ nism um juvandum. Libri ad usum vulgi adcommodati lingua Lappotiica scripti et typis editi sunt. Curatum est, ut ministri verb i, qui insigni studio et ardore muneribus suis perfuncti
( 1 2 ) Jir. RiksdagsBeshit 1 7 3 g , ilem \η ^ ι.
essent, proemiis laborum non defraudarentur,· quid? quod sti­ pendia et ad scholam et ad Regiam Academiam Upsaliensem
iis sunt adsignata , qui linguam Lapponicam discere et ecclesiis
his Arctois inservire gestirent. Prælerea, ut viri doctrina or­
nati, hæc loca remotissima non abhorrerent, spes ipsis facta et
fides data , fore ut post X annorum exantlalas molestias, Eccle­
siis Suecanis adm overentur, inter quos nominasse sufficiat P e ­
t r u m H ö g s t r ö m et P e t r u m P j e l l s t r ö m , qui τλοι ecclesiæ
Lapponicæ merito appellandi sunt. Q uorum alterius opera
laudabilis in ecclesiis diligentius visitandis et utriusque in libris
vertendis atque lingua Lapponica purganda et excolenda ne­
mini non perspecta est, cui contigerit his in rebus esse versa­
tum. Præ terea ex scholis præstantiora electa sunt ingenia, quæ
nomine Catechetarum Lappones vagantes sequerentur.
His curis res Lapponiæ sacra tam felices progressus fecit,
ut, cum ante medium seculum X.VIIhum paucissimi Lappones v ix prim a elementa Christianismi tenerent, nec librum legere
possent, ad finem ejusdem seculi vix quisquam esset X II annos
natus, qui capita Christianismi m axim e necessaria non calleret.
Seculo præsenti scholæ nonnullae sublatae sunt et duo Missio-
narii suffecti, qui Catechetis praesint ( id). Quæ de cetero ad
Lappones erudiendos et excolendos instituta et ordinata sunt
Rev. P e t r u s L æ s l a d i u s in Diario egregio in medium pro­
posuit,· quare eos, qui Lapponiarn et statum Christianismi ibi
hodiernum ulterius cognoscere velint, ad eum relegamus.
( r 3 j Litt. Reg. l 8 l 8 d. (* Septeiul»
Coronidis loco elenchum librorum Lapponicoruro, maximam partem sumtibus publicis, typis impressorum heic sistimus:
N i c o l a u s A n d r e æ , Past. et Præp. in Piteå f 1655. E n liten sångebok, huruledes Messan skall hållas på Lappeske.
Slockli. i6 ig . Qn. (Primus Liber lingua Lapponica editus). A .B - C . Bok. Stockh. 1619. Ib. 1638; 1667. Ο. J o h a n n e s J o n æ T o r n æ u s , Past. et Præp. in Tornea *j*
1 6 7 1 . M anuale Lapponicum. Stockh. 1648. O. O l a u s S t e p h a n i G r a a n , Past. et Præp. in Piteå 11689. L u th e r i Catechesis. Stockh. 1.667 (14).
K o r ta och enfaldeliga Spörsmål öfver Catechismum, läm­ pade till ungdomens förkofring i Christendomen, enkannerligen sammanfattade för Piteå och Luleå Lappmarker, samt med flijt deras egit språk bjifogat. Stockh .1667,
Enfaldige och kårla frågor sampt svar aff Thesauro Cate- chelico samnianhämtade för Lapparnes ungdom uti Lycksele, U m eå L appm ark , på Lappska tungomålet förvändt och sam- manfattadt. Stockh. 1668.
M anuale Lapponicum. Stockh. 1669. O. L ib er Abcdarius, Lapponico Suelicus. Stockh. 1726. Calhechismus minor Marth. Lutheri Lapponico-Sueticus.
Stockh. 1726.
A n d r e a s A l e n i u s , Missionarius, tandem Past. in Lycksele. Gallegagie Christenkavoten hietlilwash je waslelzeh, nuireh-
voten ankan diet dilletalleliem. Stockh. 1742.
( l * ) Praeter Scripta viri meritissimi Ijpis «dita, Descriptionem I npponi* , Svecauo idioinate adoruatam, Älscr. in Q uano, »erval UiLliotlieca Acadeinica Γ ρ - salieusis.
P e t r u s Fj el 1 s t r ö m , Past. et Præp. in Lycksele, -j- 1764. Grammatica Lapponica. Stockh. 1738. O. Dictionarium Sueco Lapponicum. Stockh. 1758. O. Gät Kirje. Stockh. 1^44. ö l . S v eb i 1 i i Catechesen Tjälgestem Kaljelwasi ja waslacusi
pakli-sine diclis. Stockh. 1758. D. — Editio 176.5 et sæfius repit ita.
A. B. C. bok på Lappska. Stockh. 1740. O. Ib. 1779, i£o4. D:r M a r t. L u t h e r i Uttjel Catechismus. Stockh. 1744. Ip s .
1761. Hernösand. 1807. Psalm-Kirje, (Liber hymnorum). Stockh. 1744. O. Ib. 1786. G å t-K ir je , (Agenda Ecclesiasl.). Stockh. 1744. O.
F.wangeliumeh Ja Episteleh. (Evangelia et Epistolæ Do- miuical.) Stockh. 1744. O. Ib. 1786.
Adde T estam ent, same Kjäli pouktetum. (Nov. Test.). Stockh. 1755.
P e t r u s H ö g s t r ö m , S. T h . Doct. Past. et Præp. in S<el- lefleå f 1784.
Kaljelwasi ja wastadusi pakli. Stockh. 1748. O. ib. 1779. T a t raktes jakkoles Christendom (Postilla J^apponica j ix ta
Gutneri verum Christianismum). Stockh. 1749. Qu.
H e n r i c u s G a n a n d e r , Past. 111 Sjund. Grammatica Lapponica. Stockh. 1743. O. E r . L i n d a h l , Past. et Præp. in Jockmock, & Jac. Ö h r l i n g , Past. in Lyrcksele. Lexicon Lapponicum cum præfat. J o h . I h r e , cura et im ­
pensis Regiæ Eccles. Lappo n. Directionis. Stockh. 1780. Qu.