ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa...

57
ARISERUS, OI E CRASI

Transcript of ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa...

Page 1: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

ARISERUS, OI E CRASI

Page 2: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

ALFA EDITRICE

IS TRABALLUS DE SETZUCOMPUTER, MEMORIA E VECCHI MESTIERI

ISBN 978-88-85995-19-2

© 2007 Comune di Setzu - Cumunu de Setzu

Prima edizione, dicembre 2007 -Tutti i diritti riservatiPrimu imprenta, mesi ‘e idas 2007 -Tutu is deretus arreservaus

Progetto grafi co e realizzazione editorialeALFA EDITRICEVia Mercadante, 1 - 09045 - Quartu S. Elena (CA)Tel. 070 8805855 E-mail: [email protected]

In sa manta: Una pinneta de sa Jara de Setzu (Fotografi a de Giannino Melis).Stampa: Nuove Grafi che Puddu - Ortacesus (CA)

Comunu de Setzu - Comune di SetzuProvìncia de su Campidanu ‘e Mesu

Is traballusde Setzu

Computer, memoria e vecchi mestieri

Il progetto “Computer, memoria e vecchi mestieri”è stato realizzato con la partecipazionedella Regione Autonoma della Sardegna - L.R. 26/97

Page 3: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

5

Saludu de sa Sìndiga 7Introdusidura 9

Sa butaghera 13Sa cosingera 17S’acodrau 20Su brabieri 23A fai is drucis 27A fai sa cunsreva 31A fai sa pasta 34A fai su pani 38A fai s’ollu 43A fai scarteddus 47Su boinaxu 50Su crabaxu 55A traballai cun su cuaddu 58A fai su casu 62Su massaju 65Su pastori de brobeis 70Su procaxu 75A tessi 80S’arranda 84Fueddarieddu sadru - italianu 87Circador@s 92 I mestieri di Setzu 93

Ìndixi

Page 4: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

7

Saludu de sa Sìndiga

Sa tenta prus manna chi s’at fatu detzidi, cumenti a Aministratzioni, a fai custu lìburu est stètia a allogai sa memòria stòrica po cumprendi mellus su presenti nostu.

Su lìburu est fàcili a ddu ligi, no ca siat superficiali, ma ca si seus pensaus de fai unu lìburu po totus, unu lìburu bonu a ddu ligi po is genias noas chi funt is prus interessadas a allogai sa sienda curturali nosta. Po custa arrexoni eus detzìdiu de ddu scri’ in sadru po fai connosci e allogai sa fueddada setzesa puru.

Dedicaus custu traballu prus chi totu a is giòvunus, sperendi chi a con-nosci is traballus antigus de su connotu nostu ddus potzat torrai a fai bivi, castiendi puru a is interessus curturalis e econòmicus nous.

Sa circa a suba de is traballus bècius est stètia ùtili po cumprendi cumenti sa biddixedda nosta est andada a innantis in sa curtura e in s’economia e at permìtiu de amentai de manera crara una parti scarèscia de sa vida setzesa passada.

A boddi’ is scedas est stètiu unu traballu chi at tocau totu sa comunidadi setzesa, prus chi totu a is bècius, chi funt stètius prexaus meda de contai is contus de su tempus passau.

A dolu mannu is traballus sparèssius funt de prus de is chi si pensaus, difatis po calincunu de cussus (po ndi nai unu, su sabateri) no at fatu a

Page 5: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

9

Introdusidura

Custu libru chi teneis in is manus est una parti sceti, de su progetu Com-puter, memoria e vecchi mestieri, chi s’Arregioni at finantziau a su Cumunu ‘e Setzu cun sa lei 26. S’atra parti, chi no podit arresurtai innoi, est un’amo-sta e unu cumbènniu po fai biri is fainas e is ainas de Setzu. Custa circa est stètia unu traballu de profetu mannu, ca at bogau a pillu una sienda chi fut pedrendisi’, po dda fai connosci a totu is giòvunas e is giòvunus.

Custu libru, scritu e fatu de una manera agilosa e moderna, tenit unu CD ROM puru, chi agatais in sa busciaca de s’ùrtimu pàgina, po ddu imperai de medas maneras. Nci agatais is capìtulus de su libru, prus fotografias, is fainas cun sa possibilidadi de ddas fai ingunis e totu e biri chi funt giustas o sballiadas. In prus, sa tradusidura in italianu de is càpitulus, unu fueddàriu sardu mannu de prus de sesmilla fueddus e una filera de dogumentus uti-losus po chini ‘olessit sighiri a ligi cosa in sadru e de sa lìngua sadra.

Un’agratziamentu mannu a is informadoris e a is informadoras de Setzu. Tzius e tzias chi ant obertu s’enna ‘e ‘omu e ant arriciu a is circadoras e a su circadori de sa mellus manera, contendiddi cosa de importu e agiuden-diddas in totu su chi podiant. Gràtzias de coru mannu, chentz’‘e ‘osatrus, no femus nimancu innoi a ndi chistionai. E gràtzias a Frantziscu, Luxia e Mariàngiula chi, mancai noeddas, ant traballau beni sempri, assigurendi s’arrennèscida bona de su progetu.

boddi’ datu perunu. Po custu nosu aministradoris depeus torrai a pigai e a balorisai sa sienda curturali de su logu impari a su connotu antigu suu.

Torru gràtzias a totu is chi ant traballau po fai cust’obra, is bècius chi s’ant contau is amentus insoru, is piciocus chi ant fatu is interbistas e Amos Cardia su dotori e Perdu Perra su dotori chi ant coidau e traballau su materiali.

Annarita CotzaSa Sìndiga

Page 6: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

10

Po contai is fainas eus circau de imperai sa fueddada setzesa e totu, ca est una sienda custa puru. A dda scriri a bortas fait, a bortas nou, ca su sa-dru tenit arrègulas chi no fait a sartiai. Po nai, fait a scriri candu sa e de su campidanesu literàriu is setzesus dda nant a, cumenti in is fueddus setze-sus trabutzu e saguri, chi po is atrus campidanesus funt trebutzu e segu-ri. Sa fueddada setzesa no fait a dda scriri candu no nant sa n in mesu a duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa n no dda nerint e su fueddu Tuili tòcat a ddu scriri aici, mancai ddu nerint Tuibi. Ma totu custa cosa dda podeis impa-rai in su cursu de sadru chi su Cumunu est fadendi gràtzias a su progetu “Setzu Bilìngua”.

Po dda serrai in crutzu, custu traballu a ddu coidai at ‘òfiu traballu me-da ma s’at fatu apànniu su pròpiu tanti e totu. Spereus chi si praxat a ‘osa-trus puru.

dott. Amos Cardiadott. Pietro Perra Is traballus

Su traballu est a candu pòrtat su picu…(Dìciu populari sadru)

Page 7: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

13

Tzia Delfina (Lina) at imparau su traballu in sa butega de tzia Pelagia (Làgia) Uzeri, a s’acabu de is annus ‘e Sessanta e a su cumentzu de

is annus ‘e Setanta, ca su pobiddu fut su nabodi de tzia Làgia. A s’inghi-tzu acabidàt sa mercantzia e limpiàt sa butega.

In s’istadi oberiant a is set’e mesu is otu e serrànt a sa una, a mari’ abe-riant de is cuatru a is otu. In s’ierru fut sa pròpiu cosa, perou serrànt a is ses de a mari’.

Sa butega fut in sa ‘ia manna ‘e bidda, in d-un’aposentu de sa domu de sa meri e totu. Fut un’aposentu de unus trintaxincu metrus cuadrus, prus lon-gu chi no ladu, cun d-un’atru aposenteddu po sa cosa chi no fut po papai.

Po bendi srebiant: • duas pesas, una po su pani e s’atra po totu s’atra cosa, po fintzas po

su tzùcuru e su cafei chi ddus bendiant a pesu• unu gorteddu mannu po sa murtadella, s’ùnigu salùmini chi bendiant• una credèntzia de linna po sa pasta, su tzùcuru, su cafei e aici nendi

Sa butaghera

Informadora:Delfina Pilloni(nàsciain su 1936)

Sa pesa antigade Delfina

Pilloni.(Fotografia

de A. Cotza)

Page 8: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

14 15

A manca, sa muschera, propriedadi famìllia Lai (Fotografia de P. Perra).A su costau: una sàssula antiga de linna e, a suta, s’imboddicamentu de su piseddu.

Pàgina sighendi: s’imboddicamentu de sa castàngia e su fasolu a ogu nieddu.

• una molixedda po su cafei e un’atra po su casu• una sàssula po dònnia sacu de cosa chi bendiant a pesu. A primu fut

de linna e agoa de liàuna• paperi olliau, po imboddicai• libureddus, po assentai sa spèndida de dònnia famìllia• arregistrus, po assentai su dinai intrau e bessiu de butega

Sa mercantzia chi teniant fut:• terràllia o ingallieria, est a nai pingiadas de liàuna o de ferru smartauarroba a metru• filu po cosi’ e po arrandai de dònnia calidadi e de dònnia colori• bistiris po piciocheddus (mudandas, cratzonis crutzus, mallieddas, crapitas)craboni

Sa cosa ‘e papai fut:• tzùcuru• arangada, est a nai anciova a sut’‘e sali• cunsreva, in botus de liàuna de tres chillus• gintilla• ous• murtadella• casu• pasta, chi sa primu a lompi fuant is findeus po su brodu• pani, chi fut arribau in is annus ‘e Cincuanta

Su prus de sa cosa dda pigàt in Casteddu tziu Luisu, su pobiddu de sa meri, o puru dda pigànt de is carratoneris.

Su tzùcuru e sa farra ddus teniant in sacus de tela de binti chillus, su ca-fei in sacus de narba de otu chillus.

Sa genti pagàt a dinai o, chini no ndi teniat, pigàt a dèpidu e sa buta-ghera assentàt in su libureddu. Atrus sa mercantzia dda cuncambiànt cun cosa chi arànt issus.

Sa butega pagàt su dàtziu a su Stadu, chi s’òmini chi passàt a incasciai fut Mundicu Dotzu. Fut unu tanti diferenti dònnia ‘orta, segundu su chi ar-resurtàt in is arregistrus de sa butega, de su dinai intrau e bessiu.

Page 9: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

16 17

Tzia Arrosària at cumantzau a dex’annus, imparendi de tzia Consolata Schirru, chi fut parenti sua. A bintiduus annus fut andada a bivi in Ca-

steddu e iat traballau po unas cantu siendas, cument’a Costamarras.

Su traballu fut a tot’annu e in bidda cumantzàt a is otu de a mangianu fintzas a mesudi’, ca depiat fai su pràngiu. A mari’ torràt a pigai de sa una e mesu fintzas a is otu. In austu traballàt fintzas a is tres de a mangianu, ca ddi domandànt bistiris medas po sa festa de Santu Niàtziu.

Fuant in duus, issa e tzia Consolata, chi teniant fainas diferentis. Tzia Consolata fadiat mudandas, camisas po mascu e acònciat bistiris e lentzo-rus. Tzia Arrosària fadiat is bistiris po fèmina. Traballànt in d-un’aposen-tu ‘e domu de s’una o de s’atra.

Is ainas chi srebiant fuant:• màchina ‘e cosi’, cun d-un’agu sceti, chi no si segàt giai mai

Sa cosingera

Informadora:Rosaria Montis(nàscia in su 1935)

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Is sacus de su cafeu pesànt binti chillus [B] [F]Sa cosa fadiat a dda pigai a dèpidu puru [B] [F]Tzia Lina bendiat sa bidrura chi aràt tziu Luisu [B] [F]S’ùnigu salùmini chi bendiant fut sa murtadella [B] [F]In s’ierru serrànt a is seti [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Sa primu de calidadi de pasta a dda bendi fuant.........................................

Sa molixedda srebiat a moli su....................................................................

Su pani iant cumantzau a ddu bendi me is annus ‘e ....................................

Su pisci chi bendiant fut ...............................................................................

Sa cosa dda imboddicànt a............................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

A tui ti praxit a andai a butega? Cun chini andas?

.........................................................................................................................

Giogas a butaghera/i? Ita bendis? Ti ndi pìgant?

.........................................................................................................................

Chi a manna/u fadiast sa butaghera/i, ita t’iat a praxi a bendi?

.........................................................................................................................

Ti praxit de prus sa cosa de butega o sa cosa de genti chi connoscis?

.........................................................................................................................

A pigai a dèpidu provau mai as? Chi eja, ita t’ant nau?

.........................................................................................................................

Màchina ‘e cosi’de Natalina Montis.

Page 10: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

18 19

• fi la de cotoni• ferrus• didalis• scuadra• ghìscius• agus piticas, po fai su sutapuntu• agus mannas po infrissi’Totu custa cosa dda pigànt in Setzu, me is biddas a canta o in Casted-

du candu andànt po atra cosa puru.Candu ddi cumandànt unu traballu, pigànt is masuras de sa pressoni (giru

de is palas, petus, chintzu e fi ancus) e assentànt totu in d-unu libureddu. De cuddas masuras cumprendiant sa lòngària puru e s’arroba dda bitiat sa persona e totu, chi dda pigànt de is bendidoris chi girànt is biddas o de atras butegas.

Is cosingeras marcànt s’arroba a ghìsciu e a scuadra e agoa dda segànt a ferrus. Infrissiànt e tzerriànt a sa persona po ddu provai e si dd’arrangiànt chi fut mannu tropu. Agoa ddu cosiant a màchina, ddu pranciànt (a ferru a craboni o elètrigu segundu is annus) e sa persona beniat a si ndi ddu liai.

Po fai unu bistiri srebiant a su mancus duas diis e su chi ‘oliant de prus, ma fi ntzas su prus traballosu, fut sa bistimenta ‘e fèmina (tailleur).

A su chi fadiat sa cosingera sceti ddi narànt “su bistiri bellu” e si ddu poniant po andai a crèsia a tot’annu.

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

S’arroba dda scioberànt a nche sa cosingera [B] [F]S’agu de sa màchina ‘e cosi’ si segàt sempri [B] [F]Tzia Arrosària in su mesi de austu traballàt de prus [B] [F]S’arroba dda marcànt a lapis [B] [F]“Su bistiri bellu” ddu fadiat sa cosingiara sceti [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Tzia Arrosària at imparau a............................................................................

Su bistiri agoa chi ddu cosiant a màchina ddu ............................................

Sa fi la chi portànt fut de.............................................................................

Po is masuras pigànt su giru de ....................................................................

S’arroba dda marcànt a..................................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Tui cosiu mai as? Chi eja, candu? Cun chini?

.........................................................................................................................

Is bistiris chi tenis funt totus pigaus a butega o fatus puru?

.........................................................................................................................

Ti praxint de prus is de butega o is fatus? Poita?

.........................................................................................................................

T’iat praxi a fai sa cosingera / su cosingeri? Poita?

.........................................................................................................................

Is bistiris chi pigas in butega, chini ddus fait?

.........................................................................................................................

Ferrus de pranciai. A manca, unu de Caterina Sanna e, a dereta, un’atru de sa

famìllia Usai. A costau, ferrus(Fotografi a de G. Usai).

Page 11: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

20 21

Sendi chi is fainas fuant medas, is ainas e totu fuant diferentis, ma is chi portànt de prus fuant:

• marra• ciapa, una marra lada po scoratzai e po limpiai is acorrus• fraci• trabutzu• saguri• sarroni• pudatza• cotza

Totu is ainas e sa sementza fiant de su meri e totu.Su cuntratu fut a fueddus sceti e sa paga fut a trigu o a faa. Su tanti ddu

stabiliant in trigu e faa araus e totu dipendiat de s’annada.

Su chi dd’abarràt, tziu Frantziscu ddu bendiat puru, ma su prus de is ‘ortas su chi un’acodrau godangiàt bastàt aici aici po sa famìlia e duncas no dd’abarràt nudda in prus.

De cumenti fut bessiu bonu meda, tziu Frantziscu de su 1959 a su 1962 iat traballau a marrai a scarada, fadendi una cedda de tres, issu cun atrus duus. De custa manera ddus pagànt a dinai e cuntratànt sa paga issus e totu.

S’acodrau

Informadori:Francesco Pintori (nàsciu in su 1936)

S’acodrau traballàt segundu su cuntratu chi fadiat cun su meri, chi su prus de is ‘ortas fut po un’annu. Su traballu fut su prus in su sartu, ma

in domu puru, chi ingunis castiànt is bèstias, limpiànt s’acorru e sa pratza e, a bortas, agiudànt a fai su fogu po su forru ‘e su pani.

Sa giorronada cumantzàt a s’obrescidroxu e acabàt a su scurigadroxu. Si frimànt a is noi oras po murzai, a mesudi’ po prandi e a is cincu po murzai torra. In s’ierru, a pusti-prandi, torrànt a traballai luegu ma in s’istadi torrànt a pigai a is duas. Po su tempus de traballu, comuncas, baliat sempri su chi detzidiat su meri e totu.

Sa genti a traballai dipendiat de cantu fut manna sa sienda, duncas de cantu fut arrica sa famìllia de is meris, ma su prus de is ‘ortas fuant in duus o tres.

Ainas po traballai in su sartu de sa

famìllia Perra (Fotografia de P.

Perra). Pàgina sighendi, ainas de Francesco Maria

Cotza.

Page 12: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

22 23

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su cuntratu de s’acodrau fut a fueddus sceti [B] [F]Po ddu pagai ddi ‘onànt petza [B] [F]S’acodrau traballàt in su sartu e in bidda puru [B] [F]A mesudi’ si frimànt po mrutzai [B] [F]Marrendi a scarada ddu pagànt a trigu e a faa [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Sa genti a traballai dipendiat de....................................................................

Sa sementza e is ainas ddas depiat ponni.....................................................

Su tempus de traballu ddu detzidiat .............................................................

Sa ciapa srebiat po ........................................................................................

A marrai a scarada fiant in.............................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

In su sartu traballau mai as? Chi eja, ita as fatu?

.........................................................................................................................

T’iat a praxi de prus a traballai in su sartu o in tzitadi? Poita?

.........................................................................................................................

Nara cincu traballus de su sartu e cincu de tzitadi

.........................................................................................................................

T’iat a praxi de prus a traballai in d-una sienda tua o a t’acodrai? Poita?

.........................................................................................................................

Is acodraus de oi cumenti bivint? Cumenti ddus pàgant?

.........................................................................................................................

Su brabieri

Informadori:Gesualdo Corona (nàsciu in su 1930)

Tziu Gesualdu at cumantzau a fai su brabieri a bintitres annus, ca iat imparau in Tuili, in domu ‘e tziu Ètori Fadda, chi fut unu brabieri e

unu cosingiaru àbili e famau meda in totu su logu.

Giai chi in Setzu no s’agatàt genti meda, tziu Gesualdu traballàt a brabieri duas diis sceti, a solu sempri, su mrècuris e su sàbudu. Cumantzàt a is seti de a mangianu, cun sa genti chi dd’iat avèrtiu giai is diis a primu.

Sa brabieria fut un’aposentu de domu sua e totu o, in istadi, sa lolla puru. Ddui fiant duas cadiras ‘e brabieri de linna, chi girànt e teniant un’arrima-conca de linna e totu, e unu sprigu cun d-unu pranu ‘e imbidri.

Is ainas suas fiant:• is ferrus• s’arresoja• is pètinis

Sa cadira cun su pannixeddu, po

tundi in sa lolla. (Fotografia

de A. Cardia).

Page 13: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

24 25

• sa machinedda• unu pannixeddu• un’arrogu ‘e arroba po su tzugu• su pinzellu• su saboni

Su saboni ddu pigànt a pesu e totu is ainas ddas pigàt in Casteddu, in d-una butega in bia ‘e Angioy. Sa machinedda srebiat po fai sa sfumadura.

Cumenti arribàt sa genti, ddi narànt a tziu Gesualdu cumenti ‘oliant a tundi. Cumantzàt tundendi cun is pilus sciutus e acabàt sciacuendiddus. Segàt a pipius e a pipias puru.

Po is òminis, is maneras prus portadas fiant• a sa Guglielma: pilus crutzus cun sa scrimera a manca• a s’Umberta: pilus artus a innantis unu o duus didus, ma a canta ‘e su

tzugu crutzus giai a zeru totu• a spumadori (a spazzola): pilus artus unu o duus didus in dònnia logu• a zàzara: in bàscius tùndius a zeru ma faci a suba, de su nuu de su

tzugu, allonghiànt a prexeri de sa genti• a arrasu: tùndius totus a zeru, cun d-unu cucurùciu in fronti

Po is pipias, is maneras prus portadas fiant• a caschetto: is pilus ddus tundiat a sa mèmoria e a su pistiddu• a manteddu: is pilus fiant longus meda e a palas duus tundiat donen-

diddi una forma de mesu tundu

Po sa braba fadiant aici:• pigànt un’arrogu ‘e saboni e ddu poniant in su pinzellu infustu• passànt su pinzellu in sa braba fintzas a fai totu sa spuma po dd’amoddiai• segànt sa braba cun s’arresoja• fadiant is basetas e limpiànt sa faci cun su pannixeddu

Dònnia ‘orta is ainas ddas sciacuànt beni meda e ddas allogànt in d-una cascitedda in s’aposentu-brabieria.

In is annus ‘e Cincuanta a fai sa braba costàt 25 francus, a fai is pilus costàt 60 francus. A bortas sa genti pagàt a trigu, chi cun d-una cuarra unu teniat deretu a si fai braba un’‘orta a sa cida e is pilus un’‘orta a su mesi po un’annu e totu. Cun d-unu moi, intamis, unu teniat deretu a si fai sa braba duas bortas a sa cida, sempri po un’annu.

Pinzellu e arresoja(Propriedadie fotografiade P. Perra).

Masuras(Fotografia

de A. Cotza)

Page 14: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

26 27

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Tziu Gesualdu at imparau a fai su brabieri in Casteddu [B] [F]Sa brabieria sua fut in d-una butega in sa ‘ia [B] [F]Su saboni ddu pigàt a pesu [B] [F]Sa genti podiat pagai a trigu puru [B] [F]Tundiat is pilus a is mascus sceti [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Tziu Gesualdu cumantzàt a traballai a is......................................................

Sa machinedda ddi srebiat po fai sa .............................................................

Sa genti si setziat in d-una cadira de.............................................................

Is pilus tùndius a manteddu fiant po is..........................................................

Is ainas ddas pigàt in......................................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Tui dònnia cantu tempus àndas a ti tundi is pilus?

.........................................................................................................................

Cumenti ti praxit a ti tundi?

.........................................................................................................................

Cun chini andas e ita fais candu ses abetendi chi tochit a tui?

.........................................................................................................................

Ti praxint is òminis a braba, eja o nou? Poita?

.........................................................................................................................

T’iat a praxi a mannu a fai su brabieri o sa piluchera? Poita?

.........................................................................................................................

A fai is drucis

Informadoras:Caterina Sanna(nàscia in su 1956)Orsola Pala(nàscia in su 1927)

Tzia Catarina at imparau a fai is drucis po Carnivali candu teniat dexot’annus, chi si dd’iat imparau tzia sua.

Is drucis de past’‘e ferru funt antigus meda e fait a ddus fai a solus e in duas oras sceti.

Friiant in sa coxina manna e is ainas chi srebiant fiant:

• una turra, po amesturai• una tassa, po su binu• una cullera, po ghetai su fromentu in s’impastu• una pianedda, po traballai sa pastedda• unu testu, una pingiada de allumìniu po frii e po scallai su ollu ‘e procu• unu cicaroni, po nci poni sa pastedda pronta a frii• is mollus, cun sa forma (su prus de is ‘ortas a forma de arrosa, de coru

o de steddu), su bratzu de ferru e su mànigu de linna

Is mollus po fai sa past’‘e fer-ru, propiedadi

de Caterina Sanna.

Page 15: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

28 29

Po fai sa pastedda srebiant:• lati• tzùcuru• ous• croxu tratau de limoni• suci e croxu tratau ‘e aràngiu • farra• binu biancu• fromentu• ollu ‘e procu (po frii sceti)

Is mollus ddus fadiat su ferreri, su tzùcuru ddu pigànt a butega e totu s’atru ddu teniant in domu.

Cumantzànt morighendi beni cun sa turra ‘e linna su tzùcuru cun is ous a intr’‘e sa pianedda, aciungiant su croxu ‘e limoni, su croxu e su suci de aràngiu e sighiant a morigai. Agoa ghetànt a pagu a pagu sa farra, su lati, su binu e su fromentu. Cand’est amesturau beni custu puru, ddu lassànt a pasiai e in s’interis poniant s’ollu ‘e procu a scallai e nc’infundiant is mollus puru.

Poniant sa pastedda in su cicaroni, nc’intrànt unu mollu e custu, prenu de pastedda, ddu calànt a coi in s’ollu ‘e procu callenti e ndi dd’‘ogànt candu su druci fut ‘essiu dorau.

Ddi fadiant scolai s’ollu e, cun d-unu cropu a su mànigu, su druci ndi ‘essiat de su mollu e ddi ghetànt su tzùcuru. Aici sighiant fintzas a acabai sa pastedda e is drucis ‘oliant papaus tèbidus o fridus.

Dònnia festa teniat is drucis suus, chi fiant:• po Carnivali, is tzìpulas, is parafritus, is brunniolus• po Pasca Manna, is pàdrulas, is amaretus e is biancheddus• po Totu is Santus, is pabassinus• po Paschixedda, is amaretus, is ciambellas, is pabassinus, is buconetus• po is cojas, is batiaris, is comunionis e is cunfrimas, su pan’‘e saba,

is biancheddus, is ciambellas, is crobadeddas, is buconeddus, su gatou, is pirichitus

In is famìlias arricas a posta po murzai a mangianu fadiant is pistocus finis puru.

Drucis sadrusIn sa pàgina a primu: gatou cun biancheddus.

(Fotografie de A. Cotza)

Page 16: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

30 31

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Tzia Catarina at imparau a fai is drucis a bint’annus [B] [F]S’impastu ddu morigànt cun d-una turra de ferru [B] [F]Friiant in s’ollu ermanu [B] [F]Po fai sa pasta ‘e ferru srebiant a su mancu tres oras [B] [F]Is drucis ‘oliant papaus callentis meda [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Is mollus fiant a forma de .............................................................................

Cumenti is drucis fiant cotus ddi ghetànt.....................................................

Po primu morigànt su tzùcuru cun is ...........................................................

De s’aràngiu pogant su suci e su...................................................................

Is pàdrulas ddas fiant po................................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

A tui a fai drucis ti praxit? Chi eja, ita drucis fais?

.........................................................................................................................

In domu tua chini est chi fait is drucis? Dònnia cantu tempus?

.........................................................................................................................

Ita ddi narais in bidda tua a Carnevale? Po custa festa ita drucis papas?

.........................................................................................................................

A papai drucis meda, fait beni o mali? Poita?

.........................................................................................................................

Conta de su druci prus bonu o prus mannu chi apast papau mai

.........................................................................................................................

A fai sa cunsreba

Informatrice:Edvige Atzeni(nàscia in su 1937)

Custa faina dda fadiant a mangianu in mes’‘e axrolas, agoa chi iant segau sa tamata, e pigàt duas o tres diis. Traballànt in coxina a su

mancu in duus, su prus de is ‘ortas fèminas mannas. Is calidadis de tamata fiant su crocorigheddu, su coru ‘e boi, sa tamata manna, sa tamata pitica, sa tamatedda de Palermu, su pei ‘e boi.

Is ainas chi srebiant fiant:• unu gorteddu, po sperrai sa tamata• stojas, po ponni sa tamata a coi• unu sadatzu ‘e ferru, po cracai sa tamata e ddi fai ‘essi’ sa prupa e su suci• unu talleri serrau, po fai pasiai sa prupa• una coscinera, po scolai s’àcua in prus,• pingiadeddas de terra, po allogai sa cunsreba

Su traballu cumantzàt seghendi sa tamata e ponendidda a su soli in is stojas, po una pariga ‘e diis a acabai de coi. Cota totu dda limpiànt e dda

Tomata (Fotografiade P. Perra).

Page 17: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

32 33

sperrànt, fendidda buddi’ in s’àcua po una mesoredda. Agoa cracànt totu in su sadatzu po spilloncai su croxu de sa prupa, chi nci calàt in su talleri.

Sa prupa dda poniant a intr’‘e una coscinera po duas o tres oras po scolai s’àcua e agoa dda lassànt in su soli totu una di’ po si callai.

A ùrtimu, dda ghetànt a intrus ‘e is pingiadeddas de terra, cun ollu e afràbica, e ddas serrànt a paperi ollosu e a spagu.

Dd’allogànt in d-un’aposentu friscu, mancai in su magasinu.

Sa tamata longa dda sicànt, fadendi sa pibadra. Dda sperrànt a gorteddu e dda preniant de sabocu, lassendidda sicai a su soli po unas cuìndixi o binti diis. Sa pibadra arremprasàt sa cunsreba candu custa fut acabada e dd’allogànt in pingiadeddas de terra tupadas a folla ‘e afràbica o de lau.

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Sa cunsreba dda fadiant in mes’‘e axrolas [B] [F]Sa tamata dda buddiant intrea, for’‘e segai [B] [F]Tocàt a dda buddi’ po un’ora e mesu [B] [F]Sa coscinera srebiat po dda pistai beni [B] [F]Po primu papànt sa cunsreba, agoa sa tamata sicada [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Po sicai sa tamata in su soli dda poniant in d-una........................................

Agoa chi dd’iant buddia dda cracànt cun d-unu ..........................................

Is pingiadeddas ddas serrànt a spagu e a ......................................................

Po allogai sa tamata sicada dda tupànt a folla de.........................................

S’aposentu po allogai sa cunsreba depiat essi .............................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Ti praxit de prus sa tamata o sa bànnia?

.........................................................................................................................

In domu tua chini est chi fait sa bànnia? Ita ddi ponint?

.........................................................................................................................

Nara a su mancu tres maneras de papai sa tamata?

.........................................................................................................................

Sa tamata crescit in sa mata che sa mela o in terra che sa patata?

.........................................................................................................................

De innui ndi ‘enit sa tamata? De cantu tempus dda teneus in Sardìnnia?

.........................................................................................................................

Pianeddasde Edvige Atzeni.

A suba, talleris ser-raus e culleras de

linna de Francesco Maria Cotza.

Page 18: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

34 35

A fai sa pasta

Informadoras:Ada Caria

(nàscia in su 1941) Edvige Atzeni

(nàscia in su 1937)

Sa pasta dda fadiant de donniasantu a mes’‘e idas e in prus, in mesu de s’annu, fadiant sa frègula puru. Is cruguxonis, is malloreddus de cilìriu

e is lisàndias ddas fadiant po is diis prus de importu.Dda fadiant sempri is fèminas, duas o tres imparis, in sa coxina manna,

chi ddoi fut su forru e fadiant su pani e is drucis puru.Is ainas chi srebiant fiant:• su tùturu• su gorteddu• sa pobina• su cainsteddu• sa turra, de linna de mata de castàngia• sa canna, po nci apicai sa pasta longa a sciutai• sa crobi• sa pianedda• su cilìriu• sa mesa ‘e fai pani

In prus po fai sa frègula srebit:• sa cullera• su lantzoreddu ‘e su pani (po ddu ponni in sa pobina po arrimai e po

tupai sa pasta)

Po fai sa pasta srebiat sìmbula fini, àcua e sali. Po sa frègula sa pròpiu cosa, ma sa sìmbula depiat essi prus grussa. Sa sìmbula dda fadiant in domu, sa sali dda pigànt a butega e s’àcua dda tirànt de su putzu o dda pigànt de su grifoni mannu de Tuili.

Po sa pasta poniant sa sìmbula in sa pianedda, nci ghetànt s’àcua salia e cumantzànt s’impastu ingunis. Agoa ddu sighiant in pitz’‘e sa mesa e totu, fintzas a candu sa pasta no bessiat moddi, pronta a sterri cun su tùturu.

Fatu su pillu ddu segànt a gorteddu e sa pasta longa chi ndi bessiat dd’apicànt a sa canna e dda lassànt a sciutai po una o duas diis.

De pasta longa s’agatànt:• is tallarinus, segaus finis meda (1 mm.), ca ddus papànt a brodu• is bavetas, ladas 3 mm., chi ddas papànt incasadas• is lisàndias, ladas 1 cm., chi ddas papànt incasadas custas puru

Po is marraconis de cilìriu su traballu est su pròpiu ma, de sa pasta, a primu de dda fai fini, ndi pigànt un’arrogu chi segànt a acodeddus e ddus traballànt cun is didus in su fundu de su cilìriu. Fatus, ddus lassànt a sciutai in su cainsteddu mannu po duas diis.

Cerridori po sa farra de Francesco

Maria Cotza.Pàgina sighendi, a

manca, su cibiriu e a dereta, sa poja.

Totu de Maria Lai (Fotografie

di A. Cotza).

Page 19: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

36 37

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

In Sardìnnia fadiant pasta longa e pasta crutza [B] [F]Po fai sa frègula tocàt a ghetai àcua meda [B] [F]Sa forma de is malloreddus dipendit de unu mollu de ferru [B] [F]In Setzu s’impastu de is cruguxonis ddu fadiant a arrescotu [B] [F]Sa frègula dda sciutànt ponendidda a sicai in su soli [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Is tallarinus ddus papànt a.............................................................................

S’àcua po fai sa pasta dda pigànt de unu grifoni de ....................................

S’impastu de sa pasta ddu cumantzànt in.....................................................

Is lisàndias e is bavetas ddas papànt a .........................................................

Po s’impastu de is cruguxonis srebiat su croxu de.......................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Cali calidadi de pasta ti praxit de prus?

.........................................................................................................................

Sa pasta cument’est chi tòcat a dda coi ?

.........................................................................................................................

In sa famìlia tua, calancunu fait sa pasta in domu? Chini? Candu?

.........................................................................................................................

Is cruguxonis ddus papas de atrus logus puru? Chi eja, cumenti funt?

.........................................................................................................................

Àcua de su putzu tirau mai nd’as? Innui? Candu?

.........................................................................................................................

Po sa frègula, in sa pianedda, de sìmbula tocàt a ndi ponni prus pagu meda e su pròpiu a ddi ghetai s’àcua salia a stìddius. Cumenti is didus girànt sa sìmbula, bessiat sa frègula, chi agoa tocàt a dda inforrai po dda sciutai, chi su forru no depiat essi callenti meda.

Po is cruguxonis fadiant su pillu cumenti po is lisàndias e po s’arreprenu fadiant s’impastu de farra, arrescotu, tzafaranu, croxu de limoni. Ddus segànt cun s’ar-rodedda e ddus poniant a sciutai in su cainsteddu mannu.

De pitzus a bàscius, cerridori de Fran-

cesco Maria Cotza, arrodedda de Caterina

Sanna, talleri serrau de Francesco Maria

Cotza, pàlia po sa far-ra de Francesco Maria

Cotza, sciadatzadori de Orsola Pala.

Page 20: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

38 39

A fai su pani

Informadora:Vincenza Pala

(nàscia in su 1925)

At cumantzau a traballai faci a cuindix’annus e ddu fadiant a tot’annu. In s’ierru cumantzànt a s’obrescidroxu e sighiant fintzas a mesu mangianu,

in s’istadi, chi ddoi fut bentu ‘e soli, si pesànt a sa una de a mangianu, de si nunca su bentu su pani no dd’iat essi fatu fromentai beni. Ddu fadiant un’‘orta a sa cida o un’‘orta a su mesi puru, segundu sa farra chi teniant.

Una parti de s’impastu dda podiant imperai po fai is costeddas, chi sa pasta dda traballànt a tùturu po dda fai fini, agoa is costeddas ddas segànt a gorteddu e ddas friiant in su ollu ‘e procu. Cumenti fiant cotas fadiat a ddas intzucurai puru.

Traballànt in duas o tres personas, no bècias, ca fut unu traballu grai meda, fèminas e òminis puru. A bortas traballànt a fai s’impastu is pipius e totu. Su prus de is ‘ortas s’òmini alluiat su fogu e ddu sighiat beni su forru po ddu fai arribai a 300 gradus. Sa fèmina fadiat s’impastu e castiàt po ddu coi beni.

Tzia Bissentica a piciochedda traballàt in domu ‘e is meris suus, ma de cumenti si fut cojada iat cumantzau a fai su pani po sa famìlia sua sceti. S’impastu ddu fadiat in coxina ma su forru fut in pratza o in d-un’atr’aposentu chi nci fut su forru sceti.

Is ainas po sadatzai fiant:• su sadatzu, a màllias ladas

de tela e su bastu de linna• su cilìriu, a màllias de can-

nixedda e su bastu de palla

Sa cosa chi srebit fut:• sali• farra• fromentu• àcua

Su fromentu ddu fadiant cun d-un’arrogu ‘e impastu de sa cida a primu, chi iant lassau a axedai in d-un’aposentu ùmbidu in s’istadi o, in s’ierru, a suta ‘e una pariga ‘e mantas.

Po sa ladarrussa (su chi oi ddi nant pane integrale) imperànt su pòddini sceti, de sa segundu sedatzadura de sa farra. Su trigu fut de Setzu e totu.

Su pani pintau, po sa coja, de Orsola Pala. In bàscius, a manca, su cocoi e, a dereta,

su civraxu,(Fotografia de A.

Cotza).

Pàlias po su forru deFrancesco Maria Cotza.

A suba, su civraxu e su cocoi (Fotografia de A. Cotza).

Page 21: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

40 41

Po primu cosa su trigu ‘oliat sciacuau e agoa ddu betiant a su mòlliu de su burricu. Po s’impastu nci poniant una o duas oras, po ddu fai fra-mentai beni. Ndi bessiant fromixeddas ‘e pani chi ddas poniant a pasiai in sa crobi, a suta ‘e una pariga ‘e mantas po una o duas oras. In s’interis alluiant su fogu e ddu fadiant tenni cun cambus finis. Su pani ddu coiant po un’ora e mesu e dd’allogànt in sa pianedda o in sa crobi, tupendiddu cun lentzorus e mantas.

Is calidadis de pani fiant:

• su civraxu, fut tundu e pesàt unus 800 gramus, sa matza fut a stam-pixeddus

• sa moddixia, fut tunda e pesàt unu chillu, sa matza fut prus craca• sa lada stampada, teniat unu stampu in mesu e pesàt prus pagu de is

atrus• sa ladarrussa, fut allonghiada, pesàt de prus e dda fadiant cun su

pòddini sceti• su cocoi, ddu fadiant po is festas e no teniat sempri sa pròpiu froma

Po Pasca manna, ma po is cojas puru, is fèminas pintànt su cocoi, afrorigendiddu a ferrus, fendi bessi’, su prus de is ‘ortas, fromas de columbas.

Pianeddade Francesco Maria Cotza.

Maria Concas molendi su trigu in su 1957 e su

forru in sa domude is de Delìgia.

Page 22: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

42 43

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su pani ddu fadiant po ddu bendi [B] [F]Sa lada stampada fut su pani prus grai de totus [B] [F]Su pani po ‘essi’ beni tenit abisòngiu de pigai beni [B] [F]Su trigu ddu moliat su burricu [B] [F]Su cocoi ddu fadiant po is festas [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Su civraxu tenit sa matza a............................................................................

Sa crobi dda tupànt cun..................................................................................

Su fogu dd’alluiant is.....................................................................................

Su pani ddu coiiant po....................................................................................

Is costeddas ddas friiant in su........................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Su pani sadru ddu connoscis? Chi eja, dònnia di’ ddu papas?

.........................................................................................................................

Su trigu ddu connoscis? Cument’est fatu?

.........................................................................................................................

De su pani ti praxit de prus su croxu o sa matza?

.........................................................................................................................

Sa farra a fai su pani sceti srebit? Chi nou, po ita atra cosa srebit?

.........................................................................................................................

Candu abàrrat pani bèciu nce ddu fùlias? Chi nou, poi ita ddu imperas?

.........................................................................................................................

A fai s’ollu

Informadori:Gioacchino Cotza

(nàsciu in su 1938)

Su traballu cumantzàt in cabudanni boddendi s’olia arruta a terra a sola, agoa, faci a donniasantu, s’atra dda scudiant e, segundu s’annu e is

matas, sighiant fintzas a gennaxu.

Cumantzànt a s’obrescidroxu, faci a is noi oras de a mangianu murzànt e faci a mesudi’ prandiant. Acabànt a su scurigadoxu. Traballàt totu sa fa-mìlia, òminis, fèminas, pipius e pipias e, a bortas, agiudàt atra genti puru, chi dda pagànt a giorronada o cun d-unu scarteddu ‘e olia po cunfatai. Is fèminas boddiant e poniant a intr’‘e is sacus, is òminis scudiant e artziànt is sacus prenus a su carru.

Po scudi srebiant custas ainas:• fruconis, de linna de castàngia, ca fut lèbia meda, e fiant longus unu

tres o cuatru metrus• cannas, custas puru longas cument’‘e is fruconis• prantamalloni unu fusti sempri de unu tres o cuatru metrus de longària

Matas de olia(Fotografia

de A. Cotza).

Page 23: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

44 45

e sempri de linna ‘e castàngia, chi ddi acapiànt una soga e un’atr’arrogu ‘e linna, po scudi in is matas prus artas

E po boddi’ srebiant:• scarteddus• cadinus• sacusMoliant in s’‘omu ‘e sa mola,

chi ddoi fiant:• sa mola• sa prentza• su ziru

Sa mola dda fadiant unu lacu mannu, tundu, de duus metrus de

diàmetru e, a intrus, una pedra tunda strantaxa, cun d-unu butu a centru chi ddu giràt su burricu o su cuaddu. Anantis ‘e s’arroda ddoi fut una spètzia ‘e pàlia po mandai s’olia in s’arroda e totu.

Sa prentza fut po cracai sa prupa chi iant fatu cun sa mola. Sa prupa dda poniant a intr’‘e is portinus, sacus de narba o de giuncu, stampaus a centru. Is portinus ddus apillànt in sa prentza e ddus òminis ddus cracànt girendi. S’ollu e s’àcua calànt a bàscius in d-unu còssiu mannu e de ingunis, cun sa turra, ndi pigànt s’ollu e dd’allogànt in su ziru.

A primu de dda moli, s’olia dda stasonànt cuìndixi diis ca pentzànt ca aici iat ai pèdriu s’àcua e iat ai fatu prus ollu. Sa genti s’ollu ddu fadiant po sa famìllia ma po bendi o cuncambiai puru.

Butillionis po s’ollu de Giovannino Melis. In sa pàgina a primu, in bàsciu, unu ziru de Saverio Incani, e a suba, scarteddu cun olia. (Fotografias de A. Cotza).

Page 24: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

46 47

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

S’olia cumantzànt a dda scuri a mesudi’ [B] [F]Sa linna po is fruconis fut de modditzi [B] [F]Sa mola fut de pedra [B] [F]Su butu est una parti de sa prentza [B] [F]In su còssiu calàt ollu ma àcua puru [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Sa prentza dda portànt duus .......................................................................

A scuri s’olia traballàt totu sa .......................................................................

S’olia dda poniant a intrus de........................................................................

Totu su traballu acabàt in su mesi de ............................................................

Is sacus nce ddus ‘etiant a domu a................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

S’ollu ‘e olia chi imperais est de domu o de butega?

.........................................................................................................................

Cali de is duus est mellus a imperai? Poita?

.........................................................................................................................

Sa mata ‘e s’olia dda connoscis? Cument’est?

.........................................................................................................................

S’ollu fait a ddu fai cun atrus frutus puru? Cun ita?

.........................................................................................................................

S’ollu ‘e olia ddu tenint totu is pòpulus? Chi nou, is atrus ita impèrant?

.........................................................................................................................

A fai scarteddus

Informadori:Giulio Corona

(nàsciuin su 1927)

Tziu Giùliu custu traballu ddu fadiat de sa metadi ‘e austu fintzas a is primus diis de friaxu, ca in custus mesis sa linna fut trìmpia. Dda

imperànt aici e totu, chentz’‘e abisòngiu de dda stasonai.Iat cumantzau a fai custu traballu a bintixinc’annus, ca si dd’iat imparau

tziu Antoni Fadda. Sa linna dda circàt in su sartu a solu, a s’obrescidroxu, agoa sa mulleri dd’agiudàt in domu a mulli is pèrtias.

Is ainas fiant:• ferrus ‘e pudai• gorteddu piticu cun sa punta a arrasojeddaIs pèrtias chi srebiant fiant:• ollastu• murta• umbu• modditzi• cannisoni• arannada

Scarteddus (Fotografia de

A. Cardia).

Page 25: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

48 49

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Tziu Giùliu at imparau a fai is scarteddus a pipiu [B] [F]Po segai sa pèrtia pigàt unu serroneddu [B] [F]Po issu no si nd’aporegàt nudda [B] [F]Pèrtias de mudregu no nd’imperàt [B] [F]A intrus nci poniant is camisas puru [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Sa folla de sa pèrtia ‘oliat ..............................................................................

Torrau a domu sa mulleri dd’agiudàt a ........................................................

Candu sa linna est pronta ddi nant ca est .....................................................

Is scarteddus prus mannus arrìbant a essi artus ...........................................

Oindi’ sa genti chi ddu fait est ......................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Tui ndi tenis scarteddus in domu? Poita ddus imperais?

.........................................................................................................................

Ddas connoscis is matas chi srebint? Ita ddis nant in italianu?

.........................................................................................................................

T’iat a praxi a fai scarteddus? Poita?

.........................................................................................................................

A sa naturalesa, seghendiddi sa pèrtia, dannu ddi fais? Poita?

.........................................................................................................................

E chi portas sempri bussas ‘e pràstiga, dannu ddi fais? Poita?

.........................................................................................................................

S’ollastu, s’umbu e sa modditzi ddus portàt prus chi atru po fai su fundu, sa murta e s’arannada po afrorigiai e su cannisoni po is fiancus. Totu is pèrtias ddas segàt in Bìngia Molinu, Bìngia Caparesu, Arriu ‘e Procus.

A is pèrtias, po primu cosa, tocàt a ndi ddi bogai sa folla e su croxu e, agoa chi fiant mùllias, cumantzàt a fai su fundu fadendi duas gruxis, chi una sighiat fintzas a suba. Po chi su mànigu

arresurtessit a centru is pèrtias tocàt a chi fessint a nùmuru paris. De sa parti longa de is gruxis ndi bessiant otu postas, chi ingunis intriciàt su cannisoni fintzas a s’artària chi ‘oliat. Su traballu acabàt fadendi sa trìcia po s’oru e po su mànigu.

Una parti de is scarteddus ddus bendiat, atrus fiant po domu (po binnen-nai, po arregolli sitzigorru, po s’olia, su codrolinu, po is drucis, su pani o is bistiris) e atrus ancoras ddus cuncambiàt cun atra cosa. Una parti arrennesciat a ddus bendi ca sa genti chi ddu connosciat passàt sa boxi a is atrus.

Po fai is piticheddeddus (est a nai cun su fundu de 5 cm. de diàmetru e artus unus 10 cm.) abastànt de duas a cinc’oras, ma po is prus mannus (cun su fundu de 40 cm. e artus unus 60 cm.) srebiat totu una cida.

Custus scarteddus balint meda ancoras ca fait a ddus fai a manu sceti, ca srebit tempus meda e is chi funt bonus a ddus fai funt sempri prus pagus.

Scarteddu po sa fruta, a suba, sa spota. Totus de Caterina Sanna.

Page 26: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

50 51

Su boinaxu

Informadori:Luigi Incani(nàsciu in su 1934)

Su traballu fut de is primus diis de mratzu a is ùrtimus diis de làmpadas, ca s’ebra fut bidri. Sa primu parti de su traballu dda fadiant de is cuatru

e mesu a is otu de a mangianu. Si pasiànt o fadiant atra cosa e torrànt a pigai de is cuatru a is otu de a mari’.

Custu traballu fadiat a ddu fai a solus e su logu mellus po pasci is bois fut a canta ‘e sa Jara. S’aina prus portada fut sa sonalla, de apicai a sa gu-turada ‘e is bois, chi fadiat connosci is bois, ca dònnia boi ndi teniat una chi fadiat unu sonu diferenti.

Is bois srebiant in làmpadas po massai, de austu a cabudanni po beti’ sa linna de sa Jara e in mesi de ladàmini po binnennai e po beti’ su ladà-mini. In prus arànt is terras de is atrus po paga e is bois ddus imperànt po is acumpangiamentus de is santus puru.

In domu is bois abarrànt in sa lolla insoru a nca papànt, bufànt e si pa-siànt. Chi su boi s’amaladiàt o chi si ingolliat, ddu bociant e sa petza dda bendiant a su pangaxu.

Un’arau antigu po cuatru bois, propiedadi de Serafi-no Cotza e, in bàsciu, unu juu de Giovannino Melis.

In sa pàgina a primu: una baca (Fotografia de P. Per-ra), in bàscius, unu lacu de Francesco Maria Cotza.

Page 27: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

52 53

Po arai srebiant:• su ju’, est a nai una loba de

bois• su jali, su palu ‘e linna po

auni’ is bois, su fusteri ddu fadiat a masura de is bois a posta

• su joi, duas corrias de peddi cosias imparis po essi prus fortis

• is lorus, corrias de peddi longas unus duus metrus po acapiai is corrus de is bois a su giali

• sa guri, un’arrogu ‘e linna chi inganitzàt in su jali, acabàt cun d-una lòriga e de ingunis acapiànt s’arau a su jali

• sa carìcia, unu ferru po frimai su carru.

• is odriangus, duas sogas de unus tres metrus po cumandai is bois.

Is nòminis de is bois mudànt a segundu de s’edadi:

• su bigu, nàsciu de pagora.• su bitellu, fintzas a s’annu.• su malloru, de s’annu fintzas a

tres annus.• su giu’ e sa baca, de tres annus

a innantis

Totu is bois imparis fadiant sa cedda e fiant de arratza sardu-mo-dicana, a colori montau arrùbiu o spau, ma calincunu fut montau a nieddu puru.

Unu petiolu de Luigi Incani,unu carrixeddu de linna po giogai is pipius,

de Saverio Incani e una pariga ‘e petiolus(Fotografia de A. Cardia).

Page 28: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

54 55

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su traballu fut in mes’‘e axrolas sceti [B] [F]Su traballu inghitzàt a is seti de mangianu [B] [F]S’aina prus portada fut sa sonalla [B] [F]Su bigu est candu est nàsciu de pagora [B] [F]Su malloru est de cuatr’annus [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Is boinaxus pasciant in sa..............................................................................

Sa sonalla fadiat connosci is .........................................................................

S’impari de is bois ddi nant sa ......................................................................

A su piciocu chi pasciat is bois ddi narànt su...............................................

A su mannu chi pasciat is bois ddi narànt su................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Ti praxit su bestiàmini mannu che is bois?

.........................................................................................................................

In d-unu carru a bois artziau mai ses?

.........................................................................................................................

Cumenti ti praxit sa petza de boi? A buddiu o a arrustu?

.........................................................................................................................

Parentis boinaxus tenis? E pangaxus?

.........................................................................................................................

Is bois chi bis o chi as biu de ita colori funt?

.........................................................................................................................

At cumantzau a trex’annus agiudendi a is fradis Ersilio e Peppino, a trintacuatr’annus at comporau crabas suas in Biddanoadulu e at

acabau de fai su crabaxu in su 1981, candu at cambiau traballu. Si pesàt a obrescidroxu, betiat is crabas a pasci e furriàt a scurigadroxu.

Po custu traballu si fadiat agiudai de duus cumpàngius, su fradi Ersilio e Antonio Montis.

Su logu de su traballu ddu fadiant:• su cuili, su logu serrau anca intràt is crabas innanti de ddas mulli• s’aposentu de pedra a crabetura de linna anca su pastori papàt e si pasiàt• sa corti ‘e mulli, a nca s’òmini mulliat.• su cuili ‘e is crabitus, a nca poniant is crabiteddus.

Is crabas biviant lìberas in sa Jara, mancai su pastori ddas ponessit avatu fintzas a candu furriànt de pasci a is otu e ddas mulliat. Is crabas angiànt in duas tèmporas diferentis, una cedda de sa perra de ladàmini a inghitzu de donniasantu e s’atra cedda de s’acabu de Paschixedda a inghitzu de friaxu.

Su crabaxu

Informadori:Saverio Incani(nàsciu in su 1941)

Crabasde Saverio Incani.

Page 29: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

56 57

A is crabas chi mulliant ddas narànt madrieddus, a is prìngias ddas narànt ogadius. Is madrieddus pasciant in monti e is ogadius pasciant in sa Jara.

Is crabas chi iant angiau dromiant in su cuili, is atras dromiant in su pa-denti, chi ddas billànt tres canis e is crabas torrànt totus in paris in friaxu.

Po Paschixedda is crabitus mellus ddus srabànt e is atrus ddus bociant o ddu bendiant. Tocàt a scerai fintzas is crabas, castiendi cantu lati fadiant o cumenti fiant. In su tempus de s’angiadina a su crabaxu ddi tocàt a dromi’ cun is crabas po mori de is mraxanis, chi si podiant papai is crabitus. Agoa de tres oras a pustis de ddas essi mùllias, su crabaxu torràt is crabitus a is mamas, ddus mamàt.

Po mulli, is ainas chi portànt fiant:• su casiddu, de metallu, po nci ponni su lati.• is brocas, a nca poniant su lati de su casidduSu lati ddu bendiant po fai su casu, ma de cabudanni fintzas a donnia-

santu no fadiat ca is crabas fiant prìngias e no fadiant prus lati.

Is nòminis de is crabas mudànt a segundu de s’edadi:• crabitu, de zeru a cincu mesis• ergalla, de cincu mesis a un’annu• samantusa, de un’annu a duus annus• badutza, de duus annus a tres annus• craba, de tres annus a innantis

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su traballu inghitzàt a obrescidroxu [B] [F]Su traballu inghitzàt a is otu de mangianu [B] [FIs crabas dromiant in sa corti ‘e mulli [B] [F]Su casiddu fut de linna [B] [F]Su sementusu tenit tres annus [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Is crabas pasciant in sa...................................................................................

Is crabas chi iant angiau dromiant in su........................................................

S’impari de is crabas ddu nant sa .................................................................

Su lati ddu bendiant po fai su .......................................................................

Su crabitu tenit de zeru a cincu ....................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

A andai a sa Jara ti praxit?

.........................................................................................................................

De sa Jara cali matas connoscis?

.........................................................................................................................

Sa petza de craba cumenti ti praxit?

.........................................................................................................................

Parentis crabaxus tenis? Su casu ddu faint?

.........................................................................................................................

Is crabas chi bis o chi as biu de ita colori funt?

.........................................................................................................................

A suba, a manca, ainas po fai su casu; e a de-reta, unu aiscu de linna antigu meda.

Acanta, cuili in sa Jara(Fotografia de Giannino Melis).

Page 30: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

58 59

A traballai cun su cuaddu

Informadori:Cesarino Incani

(nàsciu in su 1925)

Tziu Cesarinu at cumantzau a tenni cuaddus in is annus ‘e Setanta, ma giai ndi sciiat ca fut fillu de tziu Edmondo Incani, unu bendidori de

bestiàmini chi giràt is mercaus de Abbasanta, Serri, Aristanis, Sriugu e Genoni.

Su cuaddu ddu portànt su prus po andai de unu logu a un’atru, po acumpangiai a is santus, ma po traballai in su sartu puru e su traballu fut a tot’annu e in tempus de arai a totu di’. Inghitzànt a traballi a s’obrescidroxu, a mesudi’ si frimànt po papai ma luegu e totu torrànt a traballai fintzas a scurigadroxu.

Dònnia cuaddu ddu pigàt sempri su pròpiu cuadderi e is ainas chi portànt po domai fiant:

• fuetu, una pèrtia cun d-una feta ‘e peddi a s’acabu• funi, po acapiai su cuaddu a unu truncu• sacus, prenus de palla e agoa de arena, po acostumai su cuaddu a su pesu• sedda, si dda poniant agoa chi su cuaddu si fut acostumau a is sacus

• frenu, po imparai a girai segundu is cumandus.

S’ùrtimu cosa fut a ddu setzi, ma tocàt a abetai a candu fiant mannus de duus o tres annus, ca a primu fiant dèbilis tropu.

Su cuaddu dd’amasedànt po arai e po ti-rai su carru puru e fiant prus forti is mascus, spècias a set’annus. S’arau ddu pigànt de is bendidoris de Casteddu e a su cuaddu ddi donànt a papai sa faa, su fenu e sa palla, s’oxru no ca fut malu po su stògumu. Su cuaddu dromiat in sa lolla sua.

Po podi setzi a cuaddu srebiat a ddi ponni totu custa cosa:• sedda• stafas, po is peis de chini setziat• bàtili, su pannu a sut’‘e sa sedda• arredis• frenu• martingala, un’atru frenu po no s’impennai• tira-coa o arretranga, po aregai sa sedda dereta • zirònnia

Su carru fut un’aparau mecànigu cumpriu, chi teniat partis medas, chi innoi ndi naraus unas cantu:

• stangas, is palus de linna de a innantis• subastanga e sutabrenti, po acapiai su cuaddu a is stangas• sterrimentu, su fundu de su carru• montantis, is trunchixeddus stran-taxus po fai is spondas

Cuaddu de sa Jara (Fotografia

de G. Melis).Pàgina sighendi, a suba, unu stri-padori e, a suta,

un’arau de Giovan-nino Melis.

Page 31: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

60 61

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su traballu fut in istadi sceti [B] [F]Su traballu fut a tot’annu [B] [F]Po dònnia cuaddu ddoi fiant tres cuadderis [B] [F]Su cuaddu prus forti fut su de set’annus [B] [F]Is manuntzas funt una parti de s’arau [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Is cuadderis traballànt in su ...........................................................................

S’arroda est una parti de su............................................................................

Po arai portànt su ...........................................................................................

Su cuaddu papàt su.........................................................................................

Su cuaddu dromiat in sa.................................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

A andai a cuaddu ti praxit?

.........................................................................................................................

Calis arratzas de cuaddu ddoi funt in Sardìnnia?

.........................................................................................................................

Sa petza de cuaddu cumenti ti praxit?

.........................................................................................................................

Parentis o amigus chi tenint cuaddus tenis?

.........................................................................................................................

Is cuaddus chi bis o chi as biu de ita colori funt? Cali colori ti praxit de prus?

.........................................................................................................................

• àscia, su palu chi àunit is duas arrodas• ferrada, su circu de ferru de is arrodas

Su pròpiu s’arau, chi teniat custas partis:• manuntzas• teba, sa parti de pitzus de sa lama• prada, sa parti de bàscius, sa chi segàt sa terra diaderus• tira, po acapiai s’arau a su cuaddu• arroda, po arai mellus e cun prus fortza

Su cuaddu teniat nòminis chi cambiànt segundu s’edadi. Fintzas a un’annu ddi narànt puddacheddu, de un’annu fintzas a tres annus ddi narànt puddecu e de tres annus a innantis bessiat cuaddu diaderus.

A suba, a manca, ochiallis e brìllias;

a dereta, collanade Giovannino Melis. Acanta,

ferrus‘e cuaddu

de Edvige Atzeni.

Page 32: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

62 63

A fai su casu

Informadori:Giorgio Corona

(nàsciu in su 1945)

Su tempus po fai su casu fut candu is brobeis e is crabas iant angiau de unus cantu mesis. Su lati caustu, su primu lati, ddu lassànt po is

angioneddus e po is crabiteddus, ca fut prenu de anticorpus.Su casu ddu fadiant a mangianu, agoa de essi mùlliu, faci a is otu, candu

betiant su lati a domu. Si poniant a traballai in coxina e nci poniant unas duas o tres oras. No srebiant prus de duas personas, antzis, fut mellus una, ca in su mamentu de s’acotadura su casu bessiat totu aguali.

Is ainas chi portànt fiant:• su craddaxu, sa pingiada manna de arràmini• su trèbini, su ferru a tres peis po nci arrimai su craddaxu in su fogu• su fusti de linna, po morigai su lati in su craddaxu• su sciadatzadori, un’aina de linna po nci arrimai is aiscus in pitzus• is aiscus, est a nai is mollus po is fromas• sa turra po agrumai, una turra stampada• s’aiscu de giuncu• su cantareddu o stareddu, unu pranu de linna acapiau a sa crabetura• su stareddu, una carrada pitichedda segada a metadi

Po primu cosa poniant su lati in su craddaxu, alluiant su fogu in sa for-redda e poniant su craddaxu a suba ‘e su trèbini po callentai su lati fintzas a 37 o 38 gradus. Chi fut arribau a su tanti ddu cumprendiant cun sa manu e totu. Poniant su callu po fai callai su lati, girendiddu a fusti po fai andai su soru a pillu.

Bogànt su craddaxu de su fogu, ddu poniant in terra, a suba nci poniant su sciadatzadori, e a suba de su sciadatzadori is aiscus po pesai su casu. A intrus ‘e is aiscus poniant su lati callau chi pigàt sa froma de s’aiscu e ndi bessiat su soru, est a nai sa pixeddadura.

Fadendi callentai su soru ndi ‘essiat s’arrescotu, chi pigànt a turra de agrumai.

Is fromas ‘e casu, chi ddi narànt pisceddas, ddas poniant in àcua e sali po duas diis e, po no fai intostai su croxu tropu, ddi poniant sa fexi de s’ollu, pischendidda de su fundu ‘e is zirus.

Su casu ddu bendiant agoa de tres o cuatru mesis, ma in domu ddu papànt agoa de otu diis puru. Po fai unu chillu de casu srebiant ses litrus de lati de brobei ma de craba de prus puru. Su casu bessit mellus candu su lati est prus grassu, in mratzu.

Fromas ‘e casude Saverio Incani.

Pàgina sighendi, stareddu de Giorgio

Corona.

Page 33: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

64 65

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su traballu fut candu is brobeis angiànt [B] [F]Su traballu fut a tot’annu [B] [F]Su fusti de linna srebiat po morigai s’arrescotu [B] [F]Imperànt su callu de angioni o de crabitu [B] [F]Su craddaxu fut de linna [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Su lati mùlliu ddu poniant in su.....................................................................

Su callu serbiat po..........................................................................................

Po fai custu traballu no serbiant prus de duas ..............................................

Su casu po sa domu ddu podiant papai a pustis de otu ...............................

Su casu bessit mellus candu su lati est prus .................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Su casu ti praxit?

.........................................................................................................................

Cali arratzas de casu ddoi funt in Sardìnnia?

.........................................................................................................................

Su casu cumenti ti praxit? Bèciu o nou?

.........................................................................................................................

Parentis o amigus chi faint su casu tenis? Chi eja, ddus agiudas?

.........................................................................................................................

A imparai a fai su casu t’iat a praxi?

.........................................................................................................................

Su massaju

Informadoris:Francesco Maria Cotza(nàsciu in su 1925) Albina Sisti(nàscia in su.1931)

Su traballu cumantzàt in cabudanni e acabàt in mesi de axrolas, candu messànt. Inghitzànt a traballai a s’obrescidroxu e acabànt a su scuri-

gadroxu.Abastànt tres o cuatru òminis, ma chi sa terra fut manna meda ndi

srebiant de prus. Is massajus traballànt in is terras insoru e in is terras de atrus puru.

Is ainas chi portànt fiant:• su boi e s’arau.• sa sporta, po ponni su trigu.• sa marra• sa fraci• sa tella, una pedra prana e lada po limpiai su trigu• su trabutzu, po ddu girai

Pàlia po su trigu e fruconeddu a intrus

de una masura.Totu de Francesco

Maria Cotza.

Page 34: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

66 67

• is masuras, bòtulus po ddu masurai• sa scedra, una spètzia ‘e stoja po fai su fiancu de su carru prus artu

e nci capi prus trigu. Fut de linna ‘e cadumbu e dda fadiat un’artisanu de su Sinis.

In cabudanni is massajus arretrociant sa terra, a arau a bois e in donnia-santu seminànt a manu, portendi sa sporta. In friaxu poniant su ladàmini e marrànt su trigu, in maju bogànt s’ebra mala e is ùrtimus diis de làmpadas messànt su trigu.

Su traballu inghitzàt a is cincu de mangianu, candu is massajus segànt su trigu a fraci e fadiant is mannugus, chi ses mannugus fadiant una maghia. A palas de dònnia òmini ddoi fut una spigadrixi, chi segàt is spigas chi su cumpàngiu si ndi fut scarèsciu.

A is noi is òminis murzànt, a mesudi’ prandiant e a pusti-prandi si pasiànt duas oras. De is duas a is seti carrigànt su trigu in su carru po ddu beti’ in is axrolas, a nca scarrigànt.

S’axroladura fut a fai passai sa tella acapiada a is bois a a suba ‘e is

Unu campu de trigu nascendi (Fotografia de P. Perra).Pàgina sighendi, tzia Albina Sisti fadendi sa spigadrixi.

Page 35: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

68 69

spigas, po fai bessi’ su trigu, agoa fadiant unu muntoni de trigu e de palla e abetànt una di’ de bentu po sceberai su trigu de sa palla.

Agoa de sa bentuladura poniant su trigu in sacus, chi dònnia sacu teniat cuatru masuras de trigu e dònnia masura fut de binti litrus.

Is sacus ‘e trigu ddus allogànt in su solàriu e sa palla dda poniant in s’‘omu ‘e palla.

Su trigu fut po sa domu o ddu bendiant a su consòrtziu o a is cabesusesus. Ddu portànt po pagai a is giorronaderis puru, ca sa pagamenta insoru fut bintixincu litrus de trigu, est a nai una guarra de trigu, e cincu francus.

Su bistiri de sa spigadrixi tenait totu custa cosa:• su giponi, sa camisa chentz’‘e tzughera• is mrascilis, tubus ‘e arroba po amparai is mànigas de sa camisa• su vantàliu, unu grembiali• sa sachita po sa conca sconcada, unu grembiali cun d-una busciaca a

innantis po is spigas chentz’‘e cambu• su muncadori de tzugu, po su soli e po su prùinu

E su bistiri de su massaju dd’assimbillàt e totu:• sa pallieta, unu capeddu ‘e palla po su soli• sa camisa, chentz’‘e tzughera• sa mrascilis, tubus ‘e arroba po amparai is mànigas de sa camisa• su muncadori de tzugu.• su pannu de ananti, su de is mascus fadiat a dd’acapiai a su tzugu e a su chintzu

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su traballu fut in istadi [B] [F]Su traballu fut a tot’annu [B] [F]Po custu traballu serbiant a su mancu dexi òminis [B] [F]Is scedras ddas fadiant in domu [B] [F]Su trigu fut po domu o ddu bendiant [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Su trigu ddu poniant in su..............................................................................

A mesudi’ is òminis fadiant su.......................................................................

Sa palla dda allogànt in sa .............................................................................

Dònnia masura fut de binti ...........................................................................

Su traballu inghitzàt a is cincu de .................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

A andai a su sartu ti praxit?

.........................................................................................................................

A massai bona/u ses?

.........................................................................................................................

Su trigu in beranu de ita colori est? E in làmpadas?

.........................................................................................................................

Parentis o amigus chi messànt tenis? Chi eja, ddus agiudas?

.........................................................................................................................

A imparai a tenni una sienda manna in su sartu t’iat a praxi?

.........................................................................................................................Su trabutzu po bentulai

de Francesco Maria Cotza.

Page 36: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

70 71

Su traballu fut a tot’annu, dònnia dii e fut a cresci is brobeis, a ddas pasci, a ddas mulli e a fai su casu po domu.

Su pastori abarràt cun is brobeis a totu di’, a domu furriàt po si pasiai sceti. Tziu Giorgi fadiat totu su traballu a solu, bogau candu mulliat ca si fadiat agiudai de unu piciocheddu. Is logus de su traballu suu fiant is stulas, a nca pasciat is brobeis, s’acorru (fatu a fàscias de linna strantaxas o a perda) a nca acorrai is brobeis e sa corti ‘e mulli.

Is ainas chi portànt pascendi fiant:• sa matzoca, unu fusti po ghiai is brobeis o po s’acotzai• is petiolus e is cracioleddus, is primus ddus poniant in istadi ca fadiant

prus arrumòriu, is segundus, prus piticheddus, ddus poniant in ierru• su sulitu, po nci passai su tempus sonendi• sa bèrtula, de lana, fata a tralaxu, po nci ponni su casu, su pani e sa

crocoriga de su binu

Su pastori de brobeis

Informadori:Giorgio Corona

(nàsciu in su 1945)

Po traballai su pastori si poniat custa cosa:• is cratzonis de peddi ‘e angioni, chi portànt mullendi po no si sciundi• is cambalis, de peddi, postus in su cambùciu, contras a sa spina• su bonetu, de lana o de cotoni• su sacu nieddu de orbaxi, una spètzia ‘e manteddu fatu a tralaxu, po

s’àcua e po su frius.

Po mulli portànt su casiddu, de liàuna, is brocas, de liàuna e totu, po allogai su lati mùlliu, su pannu, po sedatzai su lati passendiddu de su casiddu a is brocas. Su casiddu e is brocas ddas pigànt de is carratoneris e agoa de is lataraneris, genti chi bendiant cosa po lati sceti.

A mangianu chitzi mulliant e agoa betiant su tallu a pasci. Acorrànt is brobeis, furriànt a domu po prandi e a meigama ddas torrànt a pasci. Su pastori passàt sa noti cun is brobeis po no ddas furai e po no ddas boci’ is canis o is mraxanis.

Su lati ddu bendiant a is famìlias e agoa a is casajas, su casu a sa genti. A is srebidoris ddis donànt un’angioneddu o una brobei angiada.

Is nòminis de is brobeis mudànt a segundu de s’edadi:• angioni, de zeru a cincu mesis• angioni mannu, de cincu a noi mesis• sacaja, de noi mesis a un’annu• sogadiu, de un’annu, chi no at angiau• sementusa, de ddus annus, chi at angiau duas ‘ortas• badutza, de tres annus, chi at angiau tres ‘ortas

Is brobeis tocàt a ddas fai angiai un’‘orta a s’annu sceti, ca aici fadiant prus lati (de Paschixedda a austu).

Una pinneta de sa Jara de Setzu (Fotografia de

Gainnino Melis).Pàgina sighendi, unu sulitu e un’arrogu de launedda de P. Perra

(Fotografia de P. Perra.

A is pàginas 72-73: brobeis pascendi

in Is Axrolas,in su sartu ‘e Setzu.

Page 37: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

72 73

Page 38: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

74 75

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su traballu fut in otòngiu [B] [F]Su traballu fut a tot’annu [B] [F]Po custu traballu srebiat genti meda [B] [F]Is brobeis pasciant totu sa di’ [B] [F]Su pastori dromiat in su cuili [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Su lati ddu poniant in su ................................................................................

Su lati ddu bendiant a is ................................................................................

Su sulitu srebiat po ........................................................................................

In sa bèrtula nci poniant su ...........................................................................

Su lati de su casiddu ddu poniant in .............................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Is brobeis ti praxint?

.........................................................................................................................

A mulli bona/u ses?

.........................................................................................................................

Sa Jara in beranu de ita colori est? E in ierru?

.........................................................................................................................

Parentis o amigus chi pascint tenis? Chi eja, ddus agiudas?

.........................................................................................................................

A tenni unu cuili mannu in su sartu t’iat a praxi?

.........................................................................................................................

Su procaxu

Informadori:Ersilio Incani(nàsciu in su 1928)

Su traballu fut a tot’annu. Tziu Ersilio iat comporau is procus in Tuili e, de su 1956, ddus at pàscius dònnia di’ imparis a un’atru cumpàngiu. A

de noti si donànt sa muda po no ddus furai, prus chi totu in otòngiu, candu fiant amueddaus beni. Sa cedda de tziu Ersilio fut unu erri, su mascu, e co-ranta procus, est a nai madris, atzidroxus (mannus de tres mesis e un’annu) e proceddus (fintzas a tres mesis).

Si pesànt a obrescidroxu, betiant is procus a pasci e a scurigadroxu tocàt a furriai, bogau chini depiat abarrai a castiai. Srebiant duas personas, òminis sceti chi de mesi de ladàmini fintzas a maju pasciant is procus in su cràchiri, in sa Jara de Setzu, e de maju fintzas a mesi de ladàmini pasciant in su paris o in su jossu, in is terras de tziu Ersilio e totu.

Is ainas chi portànt fiant:• sa bèrtula, a nca poniant su casu, su civraxu e sa crocoriga de su binu• su sacu nieddu, una spètzia ‘e manteddu longu fintzas a is peis, fatu

Procus (Fotografiade G. Pupillo).

Page 39: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

76 77

de lana ‘e brobei a tralaxu, po s’àcua e po su frius. Ddu fadiant in Gonnos, Nurri e Ìsili, ma is mellus fiant is de Gonnos, ca aporegànt a su mancu duus annus

• su fuetu, unu fusti po movi sa cedda ‘e is procus

In ierru portànt sa cedda a pasci de obrescidroxu fintzas a scurigadroxu. In istadi, faci a is otu e mesu de a mangianu portànt sa cedda a bufai a s’arriu, a nca is procus afosciànt in su ludu po s’infriscai. A mari’ pasciant a pustis de scurigadroxu puru e furriànt a s’acorru a pustis chi iant acabau de papai sceti.

Is madris angiànt su primu annu tres bortas e su segundu annu duas bortas, dònnia angiada fadiant ses o seti proceddeddus. Unus cantu pro-ceddus ddus bendiant a coranta diis e sighiant a ddus pesai fintzas a ùndixi mesis, candu fiant prontus po papai. Is atrus ddus teniant po ddus pesai in sa cedda.

S’arratza fut sadra, pitichedda (no prus de otanta chillus, est a nai

Làndiri (Fo-tografia de

P. Perra). In sa pàgina a

primu: mata de ìlixi de sa famìllia Lai (Fotografia

de P. Perra).

Page 40: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

78 79

duus chintaris), nieddutza. S’arratza furistera est bènnia agoa e fut prus manna.

Sa petza de procu dda papànt un’‘orta a s’annu puru e no fuliànt nudda:• is unghitas ddas arrosigànt is pipieddus• is tzuddas, srebiant po fai pinzellus• su craxolu e is ossus, salius, srebiant po su brodu• de sa petza ndi fadiant presutu e sartitzu.• de su lardu ndi fadiant s’ollu ‘e procu e is gerdas, bonas po ddas ponni

a intrus ‘e su pani• de su sànghini ndi fadiant is buddixeddas, unu druci cun pabassa, nuxi,

mèndula, saba e tzùcuru

Candu bociant su procu a is amigus donànt su mandau e ddu betiant is pipius. Fut unu pratu cun arrogus de coru, de figau, de uriga, de coa, de lardu e de lìngua, unu chillu de petza e is buddixeddas. Is amigus de famìlia torrànt su prexeri donendi a is pipius is strinas, tzùcuru o cafei.

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su traballu fut in mratzu e austu sceti [B] [F]Su traballu fut a tot’annu [B] [F]Po custu traballu serbiant a su mancu tres òminis [B] [F]In sa bèrtula nci poniant is proceddus [B] [F]De su procu no ndi fuliànt nudda [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Is procaxus si pesànt a ...................................................................................

Is madris angiànt tres .............................................................su primu annu

Candu bociant su procu a is amigus donànt ................................................

Su fuetu srebiat po movi ..............................................................................

In is buddixeddas poniant ............................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

A andai a monti, me is padentis, ti praxit?

.........................................................................................................................

A caminai e a t’apiculai in is arrocas bona/u ses?

.........................................................................................................................

Su padenti in beranu de ita colori est? E in otòngiu?

.........................................................................................................................

Parentis o amigus chi tenint procus tenis?

.........................................................................................................................

A imparai a fai presutu e sartitzu t’iat a praxi?

.........................................................................................................................A manca, procus in corti (fotografia de A. Cardia), e a dereta, una bussa po andai

a pasci de Saverio Incani, chi dd’at fata a tralaxu Caterina Sanna.

Page 41: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

80 81

A tessi

Informadora:Biagina Melis

(nàscia in su 1938)

Tzia Biagina at inghitzau a traballai a tralaxu a dexot’annus, ca at tentu a maista a una tzia de Tuili. In su 1965 at abitau unu cursu in Tuili e

agoa in Ìsili. Fut unu traballu chi fadiant fatu fatu in sa lolla, po satisfai is abisòngius de sa famìllia.

Candu srebiat a tessi montànt su tralaxu, nci boliat una giorronada e duas personas spertas. No traballànt su tempus totu paris fintzas a acabai, su traballu ddu lassànt e ddu torrànt a pigai fatu fatu, ca in s’interis ddis tocàt a fai atra cosa puru. A tessi abastàt una persona sceti.

Su tralaxu ddu fadiant:• su srùbiu, un’arrogu ‘e linna a nca arrumbulai su cotoni, a palas de

su tralaxu• un’atru srùbiu, po arrumbulai su traballu, ananti de sa tessidora• is càscias, duus fustis tuvaus a intrus, chi ddui fiant is pètinis• su pètini, a dentis ladus po fai is bèrtulas e strintus po fai tapissus.

Unu traballude Biagina Melis.Pàgina sighendi,

su tralaxu de Albina Sisti, chi dd’at fatu Francesco Sanna

de Tuili.

Page 42: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

82 83

• is litzas, de cotoni, liadas a un’arrogu de canna.• is canneddus, agus mannas de canna, longas unus cuìndixi cm., po

fai passai su cotoni• sa spola, un’agu ovali stampada po fai passai su tratoxu, est a nai sa

lana filada e colorada

Totu sa lana chi portànt ndi beniat de is brobeis ‘e sa bidda e su cotoni ddu comporànt.

Po fai una bètula sa tessingiana inghitzàt fadendi s’oru de cotoni de cincu cm. e passàt s’agu cun su tratoxu a intrus ‘e is filus de cotoni. Batiat is càscias una borta, poniat su filu torra e batiat torra is càscias, custu po cincu ‘ortas. Passàt s’agu a zig-zag po duas bortas po stesiai su cotoni de sa lana e su traballu acabàt cun is pistocus e s’oru. Su disinnu de sa bèrtula ddu narànt s’amosta.

Totu sa cosa fata a tralaxu fut po sa domu e dda allogànt in sa càscia sarda.

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

Su traballu fut po sa domu sceti [B] [F]Su traballu no si ndi pesànt fintzas a candu no dd’acabànt [B] [F]Po custu traballu srebiant tres fèminas [B] [F]Su traballu ddu fadiant in sa lolla [B] [F]Su tralaxu fut de ferru [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Sa primu dii montànt .....................................................................................

Totu sa cosa fata dda allogànt in ...................................................................

A sa fèmina chi portàt su tralaxu ddi nant ..................................................

Is fèminas traballànt candu ...........................................................................

Tessiant su cotoni e sa ...................................................................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

A portai su tralaxu t’iat a praxi?

.........................................................................................................................

In domu tua, cosa fata a manu ndi tenis?

.........................................................................................................................

Is tapissus de ita colori ti praxint?

.........................................................................................................................

Parentis o amigas/us chi impèrant su tralaxu tenis?

.........................................................................................................................

A ti bisti’ de cosa fata a tralaxu t’iat a praxi? E ita t’iast a ponni?

.........................................................................................................................Unu traballu de Albina Sisti, cun sa pintura de sa cassa manna.

Page 43: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

84 85

A fai s’arranda

Tialla fattaa intàlliu,

propiedadide Ignazia

Scintu(Fotografias

de A. Cotza).Pàgina sighendi,

de manca,centrinu fatu

a fillet e a chiaccherino

de A. Cotza

Tzia Albina at imparau s’arti candu fut bagadia, chi teniat dexot’annus. Si dd’iat imparada tzia Clelia Corona. Fiant s’arranda is fèminas sceti,

donniuna cun su traballu suu, perou mancai si setziant imparis in s’‘eca ‘e s’omu, ma cumbinàt po fintzas in coxina puru, a nantis ‘e sa giminera.

Sa cosa e is ainas chi srebiant fiant:• tela de cotoni o de linu• filu de cotoni• catàlugu • paperi ‘e seda, po cracai su disinnu de su catàlugu• paperi ‘e craboni, po cracai su disinnu in sa tela• agu fini• agullas po frimai su paperi• ferrus• ditali

Informadora:Albina Sisti(nàsciain su 1931)

Totu custa cosa dda pigànt in is butegas e po primu cosa scioberànt su disinnu. Ddu cracànt in su paperi ‘e seda e de ingunis, cun su paperi ‘e craboni, in sa tela e totu. Pronta sa tela, segundu su disinnu cumentzànt a fai s’arranda de su centru o de foras e is puntus dipendiant de su disinnu e totu.

Is prus connotus fiant:• su puntu festoni, de manca a dereta, a primu tòcat a imbasti’• su puntu pratu, su prus simpli e su prus connotu, unu puntu po tupai,

sempri de manca a dereta• su puntu prenu, unu puntu po preni, tòcat a primu a imbasti’ e agoa a

cosi’ de pitzus a bàscius e de manca a derata• su puntu erba, podit essi simpli o allobau e ddu fiant in d-unu movi-

mentu sceti. Intrànt s’agu in sa tela pighendi donni’‘orta cuatru o cincu filus e serrànt su puntu fendi ‘essi’ s’agu crocau

• su puntu Rodi, ddu imperànt prus chi atru po centrus, tiallas o tendas. Su puntu ‘olit fatu de traessu de pitzus a bàscius castiendi a no pigai prus de tres o cuatru filus de sa tela

• su puntu cadena, est unu puntu strantaxu de pitzus a bàscius chi s’agu tòcat a ddu fai ‘essi’ agoa de ses o seti filus de tela, lassendi su filu sempri a manu manca

Acabada s’arranda, segànt su ki no srebiat, sciacuànt e pranciànt. Custus traballus fiant po sa famìlia, po is arrobas po sa coja o po ddus arregalai. Ddus allogant in sa moarra.

Unu traballu stravanau fut sa mantìllia, una manta bianca arrandada po nci portai su deddu a batiai e po nce ddu ponni agoa batiau.

Page 44: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

86 87

Custu fueddarieddu pìgat is fueddus sadrus prus pagu connotus chi s’agàtant in su libru e ddus tradusit in italianu. De custa manera, chinichisiat podit ligi e cumprendi totu su libru, chentz’‘e nisciuna scusa prus.

Is nòminis ddus agatais a su singulari, is agetivus e is particìpius passaus a su gèniri singulari chi s’agàtat in su contu e totu e is verbus a su disfiniu presenti.

Candu su fueddu setzesu est diferenti de su campidanesu literàriu, eis a agatai sa tradusidura in italianu e agoa, intr’‘e parentesis cuadras, sa bersioni in campidanesu literàriu puru. Ma custu acadessit pagu ‘ortas, ca su cam-pidanesu est una bariedadi omogènia meda, standardisada naturaliamenti e totu de cumenti sa genti de Campidanu s’est abitada a paris de sempri.

abitai, frequentareacabidai, ordinareacadessi, succedereacodrau, dipendenteacorru, recinto, raduno del bestiameacumpangiamentu, processione, accompagnamentoafrorigiai, decorareagilosa, agileagratziamentu, ringraziamentoaina, strumento, attrezzoaiscu, cascino, stampo per il formaggioallogai, conservareamosta, mostraanciova, acciugaangiai, partorire (degli animali)

angioni, agnelloapànniu, soddisfazioneapicai, appendereapillai, impilareapustis, dopoarai, ararearannada, melograno [arenada]arau, aratroarranda, ricamoarrandai, ricamarearratza, razzaarredi, redinearrennèscida, riuscitaarrescotu, ricottaarresurtai, risultarearretroci, rigirare

Fueddarieddusadru-italianu

Impareus su traballu

Po dònnia fràsia sinna chi est berus [B] o fàulas [F]

S’arranda dda fiant is òminis puru [B] [F]Tzia Albina at imparau agoa chi s’est cojada [B] [F]Sa tela podiat essi de cotoni o de linu [B] [F]Sa mantìllia fut po fai callenti a is malàdius [B] [F]Is traballus ddus allogànt in sa moarra [B] [F]

Acaba custas fràsias scriendi su chi amàncat

Is fèminas is disinnus ddus pigànt de is........................................................

Ddus copiànt in sa tela crachendiddus a ......................................................

A traballai totus imparis is fèminas si setziant in.........................................

Agoa de dd’ai sciacuau, su traballu tocàt a ddu...........................................

Su puntu prus simpli e prus connotu est su puntu........................................

Arrespundi in sadru a custas preguntas

Po tui giustu est chi s’arranda dda fetzant is fèminas sceti? Poita?

.........................................................................................................................

A tui t’iat a praxi a dda fai? Eja o nou, poita?

.........................................................................................................................

In domu tua cosa meda de arranda teneis? A chini ddi praxit?

.........................................................................................................................

Cosiu mai tui as? Ita?

.........................................................................................................................

Ti pentzas chi a fai s’arranda siat una cosa chi srebit? Poita?

.........................................................................................................................

Page 45: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

88 89

arrima-conca, poggiatestaarroba, stoffaarrogu, pezzoarrumbulai, rotolare, arrotolareassentai, prendere notaaxedai, inacidireaxrolas (mesi ‘e), lugliobastu, telaiobentu ‘e soli, levantebentulai, ventolarebeti’, portarebètula, bisacciabillai, controllare, vegliarebistimenta, abitoboddi’, raccogliere [boddiri]boinaxu, conduttore di buoibrobei, pecora [brobei]brocas, contenitori per il latte muntobrodu, brodo [brodu]busciaca, tascabussa, borsabutu, asse di ferrocabesusesu, della Sardegna centrale e settentrionalecabudanni (mesi ‘e), settembrecadinu, cestinocainsteddu, cestocallentai, riscaldarecallu, cagliocambu, gambo, ramocannisoni, cannacarratoneri, carrettiere [carretoneri]cartulàriu, quadernocasiddu, secchio per mungere

cedra, stuoia che funge da sponda supplementare del carrochintzu, vita (del corpo)chitzi, prestocilìriu, setaccio piccolo [ciuliru]circa, ricercacircadora, ricercatricecojada, sposatacojai, sposarecosingiara, sarta [cosingiana, maista’ e pannu]còssiu, grande recipiente di terra-cottacrabaxu, caprarocrabetura, tettocràchiri, frasconaia, sottoboscocraddaxu, caldaia [caddaxu]crobi, cestocruguxoni, raviolo [culixoni]cuarra, misura equivalente a 20 kg di granocucurùciu, ciuffocuili, ovilecumantzai, inziare [cumentzai]cumantzu, inizio [cumentzu]cumbènniu, convegnocuncambiai, scambiarecunfatai, confettare [cunfitai]cunsreba, conservadi’, giornodisinnu, disegnodonai, daredonniasantu (mesi ‘e), novembredromi&murza, bed and breakfast

dromi’, dormireenna, portaenna, porta internafaa, favafaina, attività, compito, faccendafindeu, spaghetto sottileframentai, lievitarefriaxu, febbraiofrii, friggere [friri]fromentu, lievitofueddàriu, dizionariofuetu, frustinofuristeri, forestiero, stranierofurriai, tornarefusteri, falegnamegennaxu, gennaioghìsciu, gessogiorronada, giornatagiorronaderi, lavoratore a giornatagrifoni, rubinettoguturada, collareimperai, usareinfrissi’, imbastire [infrissiri]inganitzai, incastrareinghitzai, iniziareinghitzu, inizioingolli (s’), ferirsiingunis, lìinteris (in s’), nel mentreintriciai, intrecciarelacu, vasca ricavata nella pietraladàmini (mesi ‘e), ottobreladàmini, letameladu, largo

làmpadas (mesi ‘e), giugnolantzoru, lenzuolo [lentzoru]liàuna, lattalisàndias, tagliatelleloba, coppialòriga, anello di ferroluegu, subitomadri, scrofamaju, maggiomàllia, magliamanta, copertamanteddu, mantellomarcai, segnaremarra, zappamarraconi, maccherone [macarroni]marrai, zapparemassai, mieteremassaju, contadino, mietitorematza, mollicameigama, primo pomeriggiomèndula, mandorla [mìndula]mangianu, mattinomari’, seramodditzi, lentiscomoi, misura equivalente a 40 kg di granomollu, stampomratzu, marzo [martzu]mudai, cambiaremudregu, cistomulli, mungeremùllia, (legna) torta per renderla elasticamùlliu, muntomurta, mirto

Page 46: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

90 91

murzu, spuntinonarba, iutanieddutzu, nerastronoedda, novizianuxi, noceobrescidroxu, albaollastu, olivastroollu ‘e procu, strutto‘omu, casa [domu]orbaxi, orbaceoxru, orzopabassa, uva passapadenti, boscopagora (de), recentementepalla, pagliapangaxu, macellaiopaschixedda (mesi ‘e), dicembre [mesi ‘e idas]Paschixedda, Natalepasci, pascolarepàsiu, riposopastedda, pastellapèrtia, ramo drittopesa, bilanciapetza, carnepianedda, terrinapibadra, pomodoro essicatopillu, stratopiluchera, parrucchierapinzellu, pennellopobiddu, maritopobina, cestopòddini, cruscapranciai, stirare

pràngiu, pranzopratzi’, dividereprentza, torchiopresutu, prosciuttoprìngia, incintaprocaxu, porcaroprùinu, polvere [pruini]pudatza, roncolosaba, sapasabocu, sale mediosadatzu, setaccio [sedatzu]saguri, ascia [seguri]sarroni, sega [serroni]sàssula, paletta-cucchiaioscarada, cottimoscarteddu, canestroscoratzai, scalzare [scratzai]scrimera, riga dei capelliscurigadroxu, tramontosegai, tagliaresienda, azienda, patrimoniosmartau, smaltatosoga, cordasonalla, campanaccio [pitiolu]spau, (rosso) tendente al marronspèndida, spesaspilloncai, spellaresrebi’, servire [serbiri]srebidori, servitoresteddu, stellasterri, stenderestesiai, allontanarestoja, stuoiatalleri, tagliere

tapissu, tappettotralaxu, telaioterra, terracotta, terratessidora, tessitricetessingiana, tessitricetestu, pentola, vasotorra, nuovamentetrabutzu, forcone [trebutzu]trìcia, trecciatrigu, granotrìmpia, (legna) matura per la la-

vorazionetundi, tosare, tagliare i capellitùndiu, tosatoturra, mestolotùturu, mattarellotzùcuru, zuccherotzudda, setolaùmbidu, umidoumbu, lomboziru, orcio

Page 47: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

92 93

Circador@s

Sa circa dd’ant fata:Francesco Cotza, nàsciu in su 1983, est de Setzu ma, po stùdiu, bona parti de s’annu bivit in Assèmini. «A fai custu traballu est ‘essia un’ocasioni po connosci no is traballus sceti, ma sa manera de bivi puru de is bècius nostus. Est cumenti chi fessimus intraus in sa vida insoru chi ant trumentau e s’ant ‘onau essemprus fortis meda, cumenti su balori de sa famìllia. Totu is parentis in su mamentu ‘e s’abisòngiu s’agiudànt pari pari».

Lucia Incani, nàscia in su 1983, est de Setzu ma, po stùdiu, bona parti de s’annu bivit in Casteddu. «Mi seu dipromada in su Liceu linguìstigu de Ìsili e imoi seu laurendimi’ in Scèntzias de sa Formadura Primària. Fadendi custu traballu apu imparau cosa meda chi a primu no scidia. M’est praxu meda a pigai is fotografias e a biri cumenti is informadoris si spassiànt a contai sa gioventudi de issus».

Mariangela Pitzalis, est nàscia in su 1982 e est de Setzu. «Chistionendi cun is bècius eus biu una diferèntzia manna meda intr’‘e sa vida de issus e sa nosta, ca teniant costumus e apretus chi nosu no eus connotu. Po issus a papai fut su primu pentzamentu chi teniant».

Totu is informador@s funt setzesus. Is fotografias, candu no dd’eus sinnalau diferentementi, ddas ant fatas Francesco Cotza, Lucia Incani e Mariangela Pitzalis.

I mestieri

Page 48: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

94 95

Signora Delfina (Lina) ha imparato il lavoro nella bottega di signora Pelagia (Làgia) Uzeri, alla fine degli anni Sessanta e all’inizio degli anni Settanta, perché il marito era il nipote di signora Lagia. Inizialmente sistemava la merce e puliva la bottega.

In estate aprivano tra le sette mezza e le otto e chiudevano all’una, di pomeriggio aprivano dalle quattro alle otto. D’inverno era lo stesso, però chiudevano alle sei del pomeriggio. Il negozio era nella via principale del paese, in una stanza della casa della padrona. Era un locale di circa trentacinque metri quadri, più lungo che largo, con un’altra stanzetta per la merce non alimentare.

Per il lavoro di vendita servivano:• due bilance, uno per il pane e l’altro per tutto il resto, come lo zucchero e il caffè

che venivano venduti a peso• un grande coltello per la mortadella, l’unico salume in vendita• una credenza di legno per la pasta, lo zucchero, il caffè e via dicendo• una macina per il caffè e un’altra per il formaggio• una sassola per ogni sacco di ciò che veniva venduto a a peso. Inizialmente era in

legno e in seguito di latta• carta oleata, per involgere• un taccuino, per segnare la spesa di ogni famiglia• un registro, per registrare le entrate e le uscite del negozioTra la merce in vendita c’erano:• pentole in terracotta, in latta o in ferro smaltato• tessuti a metraggio• filo per cucire e per ricamare di ogni qualità e di ogni colore• vestiti per i ragazzini (mutande, pantaloni corti, magliette e scarpe)• carboneI prodotti alimentari erano:zucchero, acciughe sotto sale, conserva, in barattoli di latta di tre chili, lenticchie,

uova, mortadella, formaggio, pasta, la prima ad arrivare furono i capellini per il brodo, pane, che arrivò negli anni cinquanta.

La maggior parte dei prodotti venivano comprati a Cagliari da signor Luigi, il marito della padrona, oppure li compravano dai carrettieri.

Lo zucchero e la farina stavano in sacchi di tela da venti chili, il caffè nei sacchi di iuta di otto chili.

Le persone pagavano in denaro o, chi non ne aveva, acquistava lasciando un debito e la negoziante segnava sul taccuino. Altri scambiavano la merce con prodotti che colti-vavano. La negoziante pagava un’imposta allo Stato e l’uomo che passava ad incassare era Raimondo Dotzu.

Era una quota diversa di volta in volta, a seconda di ciò che risultava nei registri della bottega, rispetto al denaro entrato e uscito.

Signora Rosaria ha iniziato a dieci anni, imparando da Consolata Schirru, che era sua parente. A ventun’anni è andata a vivere a Cagliari e ha lavorato per alcune aziende come Costamarras.

Il lavoro si svolgeva in tutto il corso dell’anno e in paese iniziava alle otto del mattino, fino a mezzogiorno, momento in cui la sarta si fermava perché doveva fare il pranzo. Di pomeriggio riprendeva dall’una e mezza fino alle otto. In agosto lavorava fino alle tre del pomeriggio, perché le chiedevano molti vestiti per la festa di Sant’Ignazio.

Lavoravano in due, lei e Signora Consolata, e avevano mansioni diverse. Signora Consolata faceva mutande, camicie per maschi e riparava vestiti e lenzuola. Signora Rosaria confezionava vestiti da donna. Lavoravano in una stanza dell’una o dell’altra.

Gli strumenti necessari erano:• macchina per cucire con un solo ago, che non si spezzava quasi mai• filo di cotone• forbici• ditali• squadra• gessi• aghi piccoli per fare il sotto punto• aghi grandi per imbastire

Tutte queste cose venivano comprate a Setzu, nei paesi vicini o a Cagliari quando andavano per altre faccende.

Quando gli ordinavano un lavoro, prendevano le misure della persona (il giro spalla, petto, vita e fianchi) e segnavano tutto in un taccuino.

Da quelle misure ricavavano anche la lunghezza e la stoffa veniva portata dalla persona, che la comprava dagli ambulanti che andavano per i paesi o in altri negozi.

Le sarte segnavano la stoffa col gesso e una squadra e dopo la tagliavano con le forbici. Imbastivano e chiamavano la persona affinché misurasse il capo e lo modificavano se risultava troppo grande. Dopo lo cucivano a macchina, lo stiravano (col ferro a carbone o elettrico a seconda del periodo) e le persone venivano a ritirarlo.

Per fare un vestito servivano almeno due giorni e ciò che veniva richiesto di più, ma che risultava anche più complicato, era il tailleur.

Quello che veniva confezionato soltanto dalla sarta era chiamato il vestito buono e veniva indossato tutto l’anno per andare in chiesa.

La negoziante La sarta

Page 49: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

96 97

Il barbiere

Il dipendente agricolo lavorava secondo il contratto che stipulava col padrone, che il più delle volte durava un anno. Il lavoro si svolgeva perlopiù in campagna ma anche in casa, dove venivano curati gli animali, veniva pulito il cortile e talvolta si aiutavano a preparare il fuoco per il forno del pane.

La giornata iniziava all’alba e finiva al tramonto. Ci si fermava alle nove per meren-dare, a mezzogiorno per pranzo e alle cinque per merendare nuovamente.

In inverno si ricominciava a lavorare dopo pranzo, ma in estate si riprendeva alle due. Per la quantità di ore di lavoro, comunque, valeva sempre ciò che decideva il padrone.

Il numero di persone assunte dipendeva da quanto grande era l’azienda, dunque da quanto ricca era la famiglia dei padroni, ma il più delle volte erano due o tre.

Poiché i lavori erano tanti, gli strumenti erano diversi, ma quelli più utilizzati erano:• zappa• ciapa, una zappa larga per scalzare e per pulire il suolo• falce • tridente • ascia • segaccio • potatoio • cuneo Tutti gli strumenti e le sementi erano del padrone.Il contratto era solo verbale e la paga veniva stabilita in grano o in fave arati e tutto

dipendeva dall’annata.Ciò che rimaneva, signor Francesco lo vendeva, ma il più delle volte ciò che il dipen-

dente guadagnava bastava appena per la famiglia e non avanzava nulla in più.

Siccome era diventato molto bravo, signor Francesco dal 1959 al 1962 aveva lavorato a cottimo come zappatore, creando un gruppo di tre persone In questo modo venivano pagati in denaro e contrattavano la paga loro stessi.

Il dipendente agricolo

Signor Gesualdo ha iniziato a fare il barbiere a ventitré anni, imparando a Tuili, a casa di signor Ettore Fadda, un barbiere e un sarto abile e conosciuto in tutta la zona.

Siccome a Setzu non si trovavano tanti clienti, signor Gesualdo lavorava come bar-biere soltanto due giorni e sempre da solo, il mercoledì e il sabato. Iniziava alle sette del mattino, con le persone che prendevano appuntamento giorni prima.

La barberia era una stanza della casa del barbiere o, in estate, anche la loggia. C’erano due sedie da barbiere di legno, girevoli col poggiatesta in legno, e uno specchio con un ripiano in vetro.

I suoi strumenti erano:le forbici, il rasoio, i pettini, la macchinetta, un asciugamano, una striscia di stoffa

per il collo, il pennello, il saponeIl sapone veniva comprato a peso, gli strumenti li acquistava a Cagliari in un negozio

in via Angioy. La macchinetta serviva per fare la sfumatura.Appena arrivava il cliente, signor Gesualdo chiedeva il tipo di taglio. Inizia a tagliare

con i capelli asciutti e concludeva lavandoli. Tagliava i capelli anche ai bambini e alle bambine.

Per gli uomini, i tipi di taglio più utilizzato erano:• alla Guglielma, capelli corti con la riga a sinistra• all’Umberta, capelli lunghi davanti uno o due dita, ma vicino al collo corti quasi a zero• a spazzola, capelli lunghi uno o due dita in tutta la testa• a zazzera, in basso tagliati a zero ma verso l’alto lunghi secondo il gusto del cliente• rasati, tagliati tutti a zero con un ciuffo in frontePer le bambine i tipi di taglio più utilizzati erano:• a caschetto, i capelli venivano tagliati all’altezza delle tempie e della nuca• a mantello, i capelli erano molto lunghi e venivano tagliati alle spalle con una

forma semicircolarePer la barba compieva queste operazioni:• prendeva un pezzo di sapone e lo metteva sul pennello bagnato• passava il pennello nella barba fino a fare schiuma, per ammorbidirla• tagliava la barba con il rasoio• faceva le basette e puliva la faccia con un asciugamanoOgni volta sciacquava gli strumenti molto bene e li conservava in una cassettina

nella stanza della barberia.Negli anni cinquanta fare la barba costava venticinque lire, tagliare i capelli sessanta

lire. A volte le persone pagavano in grano, con una cuarra si aveva diritto di fare la barba una volta alla settimana e i capelli una volta al mese per un anno. Con un moi, invece, si aveva diritto a fare la barba due volte la settimana, sempre per un anno.

Page 50: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

98 99

Questo lavoro veniva svolto la mattina nel mese di luglio, dopo avere tagliato il po-modoro, e richiedeva due o tre giorni. Lavoravano in cucina almeno in due, il più delle volte donne adulte. Le qualità di pomodori erano il pomodoro allungato, il cuore di bue, il pomodoro grande, il pomodoro piccolo, il, pomodorino di Palermo, il piede di bue.

Gli strumenti necessari erano:• un coltello, per tagliare a metà il pomodoro• stuoie, per esporre il pomodoro a maturare ulteriormente• un setaccio di ferro, per schiacciare il pomodoro e fargli uscire la polpa e il succo• un tagliere coi bordi, per far riposare la polpa• una federa, per scolare l’acqua in più• pentoline di terracotta, per conservare la conservaIl lavoro cominciava tagliando il pomodoro e mettendolo nelle stuoie al sole, per un

paio di giorni per finire di maturare. Maturato del tutto, lo pulivano e lo tagliavano a metà, facendolo bollire nell’acqua per mezz’ora. Dopo schiacciavano tutto nel setaccio per separare la pellicola, che non scendeva nel tagliere, dalla polpa.

La polpa veniva messa dentro una federa per due o tre ore, per perdere l’acqua e dopo la lasciavano al sole tutto il giorno per raddensarsi.

Infine, li mettevano dentro pentoline di terracotta, con olio di basilico, e le chiudevano con carta oleata e spago. Le conservavano in una stanza fresca, magari nel magazzino.

Il pomodoro allungato lo facevano seccare, facendo i pomodori secchi. Lo tagliavano a metà col coltello e lo riempivano di sale medio, lasciandolo seccare al sole per quindici o venti giorni. Il pomodoro secco sostituiva la conserva quando questa era finita e veniva conservato nelle pentoline di terracotta con foglie di basilico o di alloro.

Fare la pasta

La pasta la facevano da novembre a dicembre, inoltre, durante l’anno, facevano anche la fregola. I ravioli, gli gnocchetti e le tagliatelle venivano preparate per i giorni più importanti.

Le facevano sempre le donne, due o tre insieme, nella cucina grande, dove c’era il forno e facevano il pane e i dolci.

Gli strumenti necessari erano:• il matarello• il coltello• le ceste

Fare la conservaFare i dolci

Signora Caterina ha imparato a fare i dolci di Carnevale quando aveva diciotto anni, glielo aveva insegnato sua zia.

La ricetta per i dolci di past’‘e ferru è molto antica e si possono fare da soli e soltanto in due ore. Friggevano nella cucina grande e gli strumenti necessari erano:

• un mestolo, per mescolare • un bicchiere, per il vino• un cucchiaio, per versare il lievito nell’impasto• una pianedda, per lavorare la pastella• una pentola d’alluminio per friggere e per sciogliere lo strutto• un tazzone, per mettere la pastella pronta da friggere• le formine, composte dalla forma (il più delle volte una rosa, un cuore o una stella),

il braccio di ferro e il manico di legno

Per fare la pastella servivano:latte, zucchero, uova, scorza di limone grattuggiata, succo e scorza d’arancio grat-

tuggiato, farina, vino bianco, lievito, strutto (per friggere)Le formine venivano costruite dal fabbro, lo zucchero acquistato in negozio e tutto

il resto era disponibile in casa.Cominciavano mescolando bene con il mestolo di legno lo zucchero con le uova dentro

la pianedda, aggiungevano la scorza di limone, la scorza e il succo d’arancia e conti-nuavano a mescolare. Dopo versavano piano piano la farina, il latte, il vino e il lievito. Quando il tutto era mescolato bene, lo lasciavano riposare e nel frattempo scioglievano lo strutto e bagnavano le formine.

Mettevano la pastella in un tazzone, ci mettevano la formina e questa, pieno di pastella, la mettevano a cuocere nello strutto caldo e la toglievano quando il dolce era dorato.

Facevano scolare l’olio e, con un colpo al manico, il dolce usciva dalla formina e gli si metteva lo zucchero. Continuavano così fino a terminare la pastella e i dolci si mangiavano tiepidi o freddi.

Ogni festa aveva i suoi dolci, che erano:• per Carnevale, le zeppole, i fatti fritti, i brunniolus• per Pasqua, le formaggelle, gli amaretti e le meringhe• per tutti i Santi, i pabassinus• per Natale, gli amaretti,le ciambelle, i pabassinus, i buconetus• per i matrimoni, i battesimi, le comunioni e le cresime, il pane di sapa, i bianchini,

le ciambelle, le crobadeddas, i buconeddus, il gateaux, i pirichitusNelle famiglie ricche, per merendare la mattina, facevano anche i pistocus finis.

Page 51: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

100 101

Il lavoro iniziava a settembre, raccogliendo le olive cadute per terra da sole, dopo, verso novembre, scuotevano le altre dagli alberi e, a seconda degli anni o delle piante, continuavano fino a gennaio.

Iniziavano all’alba, verso le nove del mattino merendavano e verso mezzogiorno pranzavano. Finivano al tramonto. Lavorava tutta la famiglia, uomini, donne, bambini e bambine e, a volte, aiutavano anche altre persone, che venivano pagate a giornata o con un cestino di olive da confettare. Le donne raccoglievano e mettevano nei sacchi, gli

Fare l’olio

Ha iniziato a lavorare a circa quindici anni e panificava tutto l’anno. In inverno cominciavano all’alba e continuavano fino a metà mattina. In estate, se c’era vento e sole, si svegliavano all’una del mattino, altrimenti il vento non avrebbe fatto lievitare bene il pane. Lo facevano una volta la settimana oppure una volta al mese, a seconda della farina disponibile.

Fare il pane

• un canestro• il mestolo, di legno di castagno• la canna, per mettere la pasta lunga ad asciugare• la pianedda• il setaccio•il tavolo per fare il pane

In più per fare la fregola serve:• il cucchiaio• il lenzuolino per il pane (per metterlo nella cesta per appoggiare e coprire la pasta)

Per fare la pasta serviva semola fine, acqua e sale. Per la fregola ugualmente, ma la semola doveva essere più grossa. La semola veniva prodotta in casa, il sale acquistato in negozio e l’acqua presa dal pozzo o dal grande rubinetto di Tuili.

Per la pasta mettevano la semola nella pianedda, versavano acqua salata e inizia-vano l’impasto. Dopo continuavano sul tavolo, fino a quando la pasta non diventava morbida, pronta da stendere col mattarello. Fatto lo strato, veniva tagliato col coltello e la pasta lunga che si otteneva, veniva appesa sulla canna e lasciata ad asciugare per uno o due giorni.

Come pasta lunga esistevano:• i tallarinus, tagliati molto fini (1 mm.), perché li mangiavano col brodo• le bavette, larghe 3 mm., le mangiavano col sugo• le tagliatelle, larghe 1 cm., anche queste le mangiavano col sugoPer gli gnocchetti il procedimento era lo stesso ma, dalla pasta, prima di renderla

sottile, ne prendevano un pezzo che tagliavano a pezzetti e lavoravano con le dita nel fondo del settaccio. Fatti, li lasciavano ad asciugare nel canestro per due giorni.

Per la fregola, nella pianedda, bisogna mettere molta meno semola e versare l’acqua salata a gocce. Col movimento delle dita che girano sulla semola si ottiene la fregola, che dopo bisogna infornare per asciugarla e il forno non deve essere troppo caldo.

Per i ravioli facevano lo strato come per le lasagne e per il ripieno l’impasto era di farina, ricotta, zafferano, scorza di limone. Li tagliavano con s’arrodedda e li mettevano ad asciugare in una grande cesta.

Una parte dell’impasto veniva utilizzata per fare le costeddas, in questo caso la pasta veniva lavorata col matarello per renderla sottile, le costeddas venivano ritagliate col coltello e fritte nello strutto. Appena cotte, si potevano zuccherare.

Lavoravano in due o tre persone, non anziane, perché era un lavoro molto pesante, sia donne che uomini. A volte, per l’impasto, lavoravano anche i bambini. Quasi sempre gli uomini accendevano il fuoco e seguivano bene il forno, affinché arrivasse a 300 gradi. La donna faceva l’impasto e lo controllava affinché cuocesse bene.

Signora Vincenzina lavorava da ragazzina nella casa dei suoi padroni, ma da quando si era sposata, aveva iniziato a fare il pane soltanto per la sua famiglia. L’impasto lo faceva in cucina, ma il forno era nel cortile o in una stanza apposita dove c’era soltanto il forno.

I setacci erano due, uno con le maglie larghe di tela e il telaio di legno e l’altro con le maglie di canna e il telaio di paglia.

Occorrevano sale, farina, lievito e acqua. Il lievito lo ricavavano dall’impasto della settimana prima, che avevano lasciato a fermentare in una stanza umida d’estate o, d’inverno, o sotto un paio di coperte.

Per il pane integrale utilizzavano soltanto la crusca, della seconda setacciatura della farina. Il grano era di Setzu.

Prima di tutto il grano veniva sciacquato e dopo portato nella macina dell’asino.Per l’impasto ci mettevano una o due ore, per farlo lievitare bene. Venivano formine

di pane che si lasciavano riposare in una cesta, sotto un paio di coperte, per una o due ore. Nel frattempo accendevano il fuoco e lo tenevano vivo con rami sottili. Il pane cuo-ceva per un’ora e mezza e lo conservavano nella pianedda o in una cesta, coprendolo con lenzuola e coperte.

Le qualità di pane erano:• il civraxu, era tondo e pesava circa 800 grammi, l’impasto aveva dei forettini• la moddixia, era tonda e pesava un chilo, l’impasto era più compatto• la lada stampada, aveva un foro in mezzo e pesava meno degli altri• la ladarrussa, era allungata, pesava di più e la facevano soltanto con la crusca• il cocoi, lo facevano per le feste e non avevano sempre la stessa formaPer Pasqua, ma anche per i matrimoni, le donne decoravano su cocoi usando delle

forbici, creando il più delle volte, forme di colombe.

Page 52: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

102 103

Il lavoro si svolgeva dai primi di marzo agli ultimi di giugno, periodo in cui l’erba era verde. La prima parte del lavoro veniva svolta dalle quattro e mezza alle otto del mattino. Dopo il bovaro si riposava o faceva altro e riprendeva dalle quattro alle otto di sera.

Questo lavoro si poteva fare anche da soli e il miglior luogo per pascolare era vicino alla Jara. Lo strumento più utilizzato erano i campanacci, da appendere alla gola dei buoi, che permettevano di riconoscerli, poiché ogni bue ne aveva uno che faceva un suono diverso.I buoi erano utili a giugno, per mietere, da agosto a settembre per trasportare la legna della Jara e a ottobre per vendemmiare e per portare il concime.

I bovari, inoltre, aravano le terre altrui dietro compenso e i buoi venivano utilizzati anche per accompagnare i santi. In casa i buoi rimanevano nel loro locale dove man-giavano, bevevano e si riposavano. Se il bue si ammalava o si feriva, veniva ucciso e la carne venduta al macellaio.

Per arare servivano:• una coppia di buoi• il giogo, il palo di legno per unire i buoi, il falegname lo lavorava apposta a misura

dei buoi• due striscie di pelle cucite insieme per essere più resistenti• striscie di pelle lunghe uno o due metri per legare le corna dei buoi al giogo• un pezzo di legno che s’incastra nel giogo, finisce con un anello e da lì si lega

l’aratro al giogo• un perno di ferro per fermare il carro• due funi di circa tre metri per guidare i buoi

I nomi dei buoi cambiano a seconda dell’età:• il bigu, nato da poco.• il bitellu, fino ad un anno.• il malloru, da un anno fino a tre anni.• il giu’ e la baca, da tre anni in avanti.Il gruppo di buoi riuniti era chiamato cedda ed erano di razza sardo-modicana, di

colore rossiccio tendente al marron ma qualcuno tendeva anche al nero.

Il bovaro

Signor Giulio svolgeva questo lavoro dalla metà di agosto fino ai primi di febbraio, perché in questi mesi la legna era malleabile. La utilizzavano senza bisogno di stagionar-la. Aveva iniziato a fare questo lavoro a venticinque anni, perché glielo aveva insegnato signor Antonio Fadda.

Cercava la legna in campagna da solo, all’alba, dopo la moglie lo aiutava in casa a snervare i rami.

Gli strumenti erano le forbici da potare e un coltello piccolo con la punta a rasoio.Erano necessari rami di olivastro, mirto, olmo, lentisco, canna e melograno.L’olivastro, l’olmo e il lentischio venivano utlizzati perlopiù per il fondo, il mirto e il

melograno per decorare e la cannuccia per i fianchi. Tutti i rami si tagliavano a Bìngia Molinu, Bìngia Caparesu e a Arriu ‘e Procus.

Prima di tutto bisognava togliere le foglie e la corteccia ai rami e, dopo che erano ripuliti, cominciava a fare il fondo realizzando due croci, di cui una proseguiva fino alla sommità. Affinchè il manico risultasse al centro, i rami dovevano essere in numero pari. Dalla parte lunga della croce risultavano otto capi, lì si intrecciava la canna fino all’altezza necessaria. Il lavoro si concludeva facendo una treccia per l’orlo e per il manico.

Una parte dei cestini veniva venduta, altri servivano in casa (per vendemmiare, per raccogliere lumache, per le olive, per i funghi, per i dolci, il pane o i vestiti) e altri anco-

ra li scambiavano con altre cose. Una parte riusciva a venderla perché la gente che lo conosceva faceva il passaparola.

Per fare quelli più piccoli (vale a dire col fondo di 5 cm. di diametro e alti circa 10 cm.) bastavano da due a cinque ore, ma per i più grandi (con un fondo di 40 cm. e alti circa 60 cm.) serviva una settimana.

Questi cestini valgono ancora molto perché sono fatti soltanto a mano, serve molto tempo e coloro che li sanno fare sono sempre meno.

Fare cestini

uomini facevano staccare le olive e portavano i sacchi pieni sul carro.Per staccare le olive servivano questi strumenti:• forconi, di legno di castagno, perché era leggero, lunghi tre o quattro metri• canne, anche queste erano lunghe come i forconi• il prantamalloni, un ramo lungo tre o quattro metri e sempre di legno di castagno,

gli legavano una corda e un altro pezzo di legno, per scuotere i rami più altiPer raccogliere servivano cestini e sacchi.Macinavano nella stanza della mola, dove c’erano la macina, il torchio e l’orcio.La macina era scavata in una grande pietra circolare, di due metri di diametro e,

all’interno stava una ruota verticale di pietra, con un’asse al centro che veniva fatto ruotare dall’asino o dal cavallo. Davanti alla ruota c’era una specie di pala per spingere le olive sotto la ruota stessa. Il torchio serviva per pressare la polpa che avevano ricavato con la macina. La polpa veniva messa dentro dei sacchi di yuta o di giunco, bucati al centro. I sacchi venivano sovrapposti nel torchio e gli uomini li pressavano spingendo la leva. L’olio e l’acqua colavano in basso in una grande tinozza e da lì, con il mestolo, prendevano l’olio e lo conservavano nell’orcio.

Le olive, prima di essere macinate, venivano stagionate quindici giorni perché pen-savano che così avrebbero perso l’acqua e dato più olio. Le persone facevano l’olio per la famiglia, ma anche per venderlo o scambiarlo.

Page 53: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

104 105

Signor Cesarino ha iniziato ad allevare cavalli negli anni Settanta, ma conosceva già il mestiere perché era figlio di signor Edmondo, un venditore di bestiame che frequentava i mercati di Abbasanta, Serri, Oristano, Siurgu e Genoni.

Il cavallo veniva utilizzato per lo più per andare da un luogo ad un altro, per accom-pagnare i santi, per lavorare in campagna e il lavoro si svolgeva in tutto il corso dell’anno e, nel periodo delle arature, tutto il giorno. Si iniziava a lavorare all’alba, a mezzogiorno ci si fermava per mangiare ma subito dopo si riprendeva fino al tramonto.

Ogni cavallo veniva montato dallo stesso cavaliere e gli strumenti necessari per la doma erano:

• una frusta, un bastone con un nastro di pelle alla fine • una fune, per legare il cavallo a un tronco• dei sacchi, pieni di paglia e successivamente di sabbia, per abituare il cavallo al peso• la sella, messa dopo che il cavallo si era abituato ai sacchi• il freno, per insegnargli a girare a seconda dei comandiPer poterlo montare bisognava aspettare che avesse due o tre anni, perché prima di

quest’età i cavalli erano troppo deboli.I cavalli venivano domati per arare e per tirare il carro e i maschi, specie se di sette

anni, erano i più forti. L’aratro veniva comprato dai venditori di Cagliari e al cavallo venivano date fave, fieno e paglia, non l’orzo perché gli avrebbe fatto male allo stomaco. Il cavallo dormiva nel suo loggiato.

Per poter montare a cavallo occorrevano questi finimenti: sella, staffe, bàtili (il panno sotto la sella), redini, freno, martingala (un altro freno affinché non si impennasse), tira-coa o arretranga (per mantenere la sella dritta) e frusta.

Il carro era un apparato meccanico completo, che aveva molte parti, tra le quali:• stanghe, i pali di legno anteriori• sottostanga e sottopancia, per legare i cavalli alle stanghe• sterrimentu, il fondo del carro• montanti, i paletti verticali che costituiscono le sponde• asse delle ruote• ferrada, il battistrada di ferro delle ruote

L’aratro era costituito dal manubrio, dalla teba (la parte superiore della lama), dalla prada (la parte bassa, che taglia la terra), dalla tira (per legare l’aratro al cavallo) e dalla ruota, per arare meglio e con più forza.

Il cavallo veniva chiamato con vari nomi a seconda dell’età. Fino ad un’anno lo chiamavano puddacheddu, da un’annu fino ai tre anni lo chiamavano puddecu e dai tre anni in poi veniva considerato un cavallo vero e proprio.

Ha iniziato a trent’anni aiutando i fratelli Ersilio e Peppino, a trentacinque anni ha comprato delle capre a Villanovatulo e ha colcluso l’attività nel 1981, quando ha cambiato lavoro. Si svegliava all’alba, portava le capre a pascolare e rientrava al tramonto. Sai faceva aiutare da due colleghi: il fratello Ersilio e Antonio Montis.

L’ovile, l’intero spazio recintato, era composto dalla stanza in pietra col tetto di frasche, dove i pastori mangiavano e si riposavano, dal recinto per mungere e dall’ovile dei capretti.

Le capre vivevano libere nella Jara, anche se il pastore le seguiva finché rientravano dal pascolo, poi alle otto le mungeva. Le capre partorivano in due periodi diversi, un gruppo dalla metà di ottobre fino all’inizio di novembre e l’altro gruppo dalla fine di dicembre all’inizio di febbraio.

Le capre che venivano munte erano is madriedus e pascolavano sui colli, quelle gravide is ogadius e pascolavano nella Jara.

Le capre che avevano partorito dormivano nell’ovile, le altre dormivano nel bosco, custodite da tre cani. I due gruppi venivano riuniti a febbraio.

Per Natale i capretti venivano uccisi o venduti, si salvavano solo quelli migliori. Oc-correva scegliere anche le capre, controllando quanto latte facevano e come lo facevano. Nel periodo dei parti il capraro doveva dormire con le capre per paura delle volpi, che potevano uccidere e mangiare i capretti. Affinché li allattasero, il capraro riportava i capretti alle madri tre ore dopo averle munte.

Per mungere, il capraro utilizzava un recipiente di metallo, per il latte, che poi versava nei contenitori di latta col coperchio.

Il latte veniva venduto per fare il formaggio, ma le capre da settembre a novembre erano gravide e non producevano più latte.

I nomi cambiavano a seconda dell’età:• crabitu (da zero a cinque mesi)• ergalla (da cinque mesi a un anno)• samantusa (da un anno a due anni)• badutza (da due anni a tre anni)• craba (da tre anni in avanti).

Il capraro Lavorare col cavallo

Page 54: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

106 107

Il lavoro iniziava a settembre e finiva nel mese di luglio con la mietitura.Cominciava all’alba e finiva al tramonto, bastavano tre o quattro uomini ma, se il

terreno era molto grande, ne servivano di più. Gli agricoltori lavoravano le terre loro e altrui.

Gli strumenti utilizzati erano il bue e l’aratro, la sacca per mettere il grano, la zappa, la falce, una pietra piana e larga, il forcone, i contenitori per misurarlo, la scedra, una specie di stuoia per rendere la sponda del carro più alta, affinché contenesse più grano. Era di legno e veniva costruita da un’artigiano del Sinis.

A settembre gli agricoltori rivoltavano la terra, arandola coi buoi e seminavano a mano, utilizzando la sacca per il grano. A febbraio mettevano il concime e zappavano il grano, a maggio toglievano l’erba infestante e gli ultimi giorni di giugno mietevano.

Il lavoro iniziava alle cinque del mattino, con gli agricoltori che tagliavano il grano con la falce e componevano i mazzi. Alle spalle di ogni uomo c’era una spigolatrice, che tagliava le spighe che il compagno aveva dimenticato.

Alle nove si merendava, a mezzogiorno si pranzava e dopo pranzo ci si riposava per due ore. Dalle due alle sette gli uomini caricavano il grano per portarlo e scaricarlo nelle aie. La axroladura consisteva nel far passare la pietra piatta, legata ai buoi, sopre le spighe, separando i chicchi. Dopo si accumulava il grano in un mucchio e si aspettava una giornata ventosa affinché il vento portasse via la paglia.

Dopo la bentuladura si metteva il grano nei sacchi e ognuno conteneva quattro mi-sure di grano da venti litri ciascuna. I sacchi di grano venivano conservati nel solaio e la paglia nel pagliaio.

Il grano serviva per le necessità familiari o veniva venduto al consorzio o agli abitanti della Sardegna centrale e settentrionale. Costituiva anche la principale retribuzione dei lavoratori giornalieri, la loro paga era 25 litri di grano, vale a dire una cuarra, e cinque lire.

Il vestito della spigolatrice era composto dalla camicia senza colletto, dai manicotti per proteggere le maniche della camicia, dal grembiule, da un altro grembiule con una tasca anteriore per le spighe senza gambo, dal fazzoletto per il collo, contro il sole e la polvere.

Il vestito dell’agricoltore gli assomigliava e comprendeva un cappello di paglia contro il sole, la camicia senza colletto, i manicotti per proteggere le maniche della camicia, il

Il contadino

Il formaggio si poteva fare qualche mese dopo che le pecore e le capre avevano partorito. Il latte caustu, il primo latte, ricco di anticorpi, era riservato agli agnellini e alle caprette.

Il formaggio veniva fatto la mattina, dopo aver munto, verso le otto, dopo aver portato il latte a casa. Ci si metteva a lavorare in cucina ed erano necessarie due o tre ore. Non servivano più di due persone, anzi, una era meglio, perché nel momento dell’acotadura il formaggio risultava uniforme.

Gli strumenti utilizzati erano:

• su craddaxu, la grande pentola di rame• il treppiedi, per sistemare su craddaxu nel fuoco • il bastone di legno per mescolare il latte• gli stampi e su sciadatzadori, lo strumento di legno sul quale venivano adagiati• un mestolo forato• uno stampo di giunco• un pianale di legno che pende dal tetto• una piccola botte tagliata a metà

Prima di tutto i pastori mettevano il latte nel craddaxu, accendevano il fuoco, adagia-vano il craddaxu sul treppiede per riscaldare il latte fino a 37 o 38 gradi. Immergendo la loro stessa mano capivano se era giunto alla temperatura giusta. Mettevano il caglio per far addensare il latte, mescolandolo con un bastone per portare il siero in superficie.

Toglievano il craddaxu dal fuoco, lo poggiavano per terra, ci mettevano sopra lo sciadatzadori e, sopra questo, gli stampi da riempire. Il latte addensato prendeva la loro forma e fuoriusciva il siero, detto pisceddadura.

Riscaldando il siero si otteneva la ricotta, che veniva presa col mestolo forato.

Le forme di formaggio, dette pisceddas, venivano messe in acqua e sale per due giorni e la crosta, affinchè non si indurisse troppo, veniva cosparsa della feccia dell’olio, prelevata dal fondo degli orci.

Il formaggio veniva venduto dopo tre o quattro mesi, ma in casa era mangiato anche dopo otto giorni. Per fare un chilo di formaggio servivano sei litri di latte di pecora, se di capra anche di più. Il formaggio viene meglio a marzo, quando il latte è più grasso.

Fare il formaggio

Page 55: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

108 109

Il lavoro si svolgeva in tutto il corso dell’anno. Signor Ersilio aveva comprato i maiali a Tuili e, dal 1956, li allevava ogni giorno con un collega. La notte si davano il cambio affinché non li rubassero, soprattutto in autunno, quando erano ben grassi. Il branco di signor Ersilio era costituito da un verro, il maschio, quaranta scrofe, maiali da uccidere (con un’età da tre mesi a un’anno) e maialetti (fino a tre mesi).

I porcari si svegliavano all’alba, portavano i maiali a pascolare e al tramonto rien-travano, escluso chi doveva restare a custodire. Servivano due persone, soltanto uomini, che da ottobre a maggio pascolavano i maiali nel bosco, nella Jara di Setzu, e da maggio a ottobre in pianura, nelle stesse terre di signor Ersilio.

Gli strumenti utilizzati erano la bisaccia, per il formaggio, su civraxu e la zucca del vino, una specie di mantello nero lungo fino ai piedi, fatto al telaio con lana di pecora, contro la pioggia e il freddo. Venivano confezionati a Gonnos, Nurri e Isili, ma i migliori erano di Gonnos, perché duravano almeno due anni. Inoltre i porcari usavano un bastone per dirigere i maiali.

In inverno, come già detto, i porcari portavano i maiali a pascolare dall’alba al tramonto ma in estate, verso le otto e mezza del mattino, portavano il branco a bere al ruscello, dove i maiali si rotolavano nel fango per rinfrescarsi. La sera pascolavano anche dopo il tramonto e tornavano al recinto soltanto dopo aver finito di mangiare.

Le scrofe partorivano per tre volte il primo anno e per due volte il secondo anno, ogni parto dava alla luce sei o sette maialini. Alcuni maialini venivano venduti a quaranta giorni d’età e altri venivano allevati fino a undici mesi, quando erano pronti per essere mangiati. Gli altri venivano salvati per allevarli nel branco.

La razza era sarda, piccola (non più di ottanta chili, vale a dire non più di due chintaris), tendente al nero. Le razze straniere sono arrivate dopo ed erano di maggiori dimensioni.

La carne del maiale veniva mangiata una volta all’anno e non si buttava nulla: i bambini rosicchiavano le unghie, i peli servivano per fare i pennelli, la cotenna e le ossa, salate, servivano per il brodo, dalla carne facevano il prosciutto e salciccia, dal lardo facevano lo strutto e le gerdas, buone per metterle sul pane, dal sangue facevano le buddixeddas, un dolce con uva passa, noci, mandorle, sapa e zucchero.

Quando si uccideva il maiale agli amici si dava il mandau, portato dai bambini. Era un piatto con pezzi di cuore, fegato, orecchio, coda, lardo e lingua, un chilo di carne e le buddixeddas. Gli amici della famiglia ricambiavano il favore dando ai bambini soldi, zucchero o caffè.

Il lavoro durava tutto l’anno, si svolgeva ogni giorno e consisteva nell’allevare le pecore, nel pascolarle, nel mungerle e nel fare il formaggio. Il pastore restava con le pecore tutto il giorno, rientrava a casa soltanto per riposarsi. Signor Giorgio lavorava da solo, tranne quando mungeva, perché si faceva aiutare da un ragazzino. I luoghi del suo lavoro erano i prati, dove pascolava le pecore, il recinto (fatto di fasci di frasche in piedi o di pietra) dove rinchiudere le pecore, e un altro recinto per mungere.

Gli strumenti utilizzati durante il pascolo erano un bastone per guidare le pecore e per appoggiarsi, i campanacci per l’estate e altri per l’inverno, il flauto, per trascorrere il tempo a suonare, e la bisaccia, di lana, fatta al telaio, per mettere il formaggio, il pane e la zucca del vino.

Per lavorare il pastore indossava pantaloni di pelle d’agnello, per mungere e non bagnarsi, le ghette di pelle, contro le spine, la coppola di lana o di cotone, il mantello nero di orbace, fatto al telaio, contro la pioggia e il freddo.

Per mungere utilizzavano un catino di latta, i contenitori col tappo, anche questi di latta, per conservare il latte munto, un panno per filtrare il latte durante il travaso dal catino ai contenitori.

Il catino e i contenitori venivano acquistati dai carrettieri e successivamente dai lattonieri, che vendevano attrezzatura per il latte.

La mattina presto i pastori mungevano e poi portavano il gregge a pascolare. Rin-chiudevano le pecore, rientravano a casa per pranzo e di pomeriggio le riportavano a pascolare. Il pastore trascorreva la notte con le pecore perché non venissero rubate o uccise dai cani o dalle volpi. Il latte veniva venduto alle famiglie e successivamente ai casefici, il formaggio al pubblico. Ai dipendenti davano gli agnellini o una pecora puerpera.

I nomi delle pecore cambiavano a seconda dell’età:

• angioni (da zero a cinque mesi),• angioni mannu (dai cinque ai nove mesi),• sacaja (dai nove mesi ad un anno),• sogadiu (pecora di un’anno, se non ha partorito),• sementusa (di due anni, se non ha partorito due volte),• badutza (di tre anni, se non ha partorito tre volte).

Era necessario che le pecore partorissero una sola volta all’anno, in questo modo davano più latte, da Natale ad agosto.

Il porcaroIl pastore di pecore

Page 56: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

110 111

Signora Albina ha imparato a svolgere quest’attività da nubile, quando aveva di-ciott’anni e le era stata insegnata da signora Clelia Corona. Ricamavano soltanto le donne, ognuna su un suo lavoro, anche se magari si sedevano insieme nell’ingresso di casa o in cucina, davanti al camino.

Gli attrezzi e i materiali necessari erano la tela di cotone o di lino, filo di cotone, il catalogo, carta velina, per ricalcare il disegno dal catalogo, carta carbone, per trasferire il disegno sulla tela, un ago sottile, spilli per fermare la carta, forbici e ditale.

Tutto questo veniva comprato nei negozi e prima di tutto bisognava scegliere il di-segno. Veniva ricalcato sulla carta velina e da lì, con la carta carbone, sulla tela stessa. Eseguito il disegno sulla tela, le donne cominciavano a ricamare partendo dall’esterno o dall’interno e il tipo di punto dipendeva dal soggetto del disegno.

I tipi di punto più conosciuti erano il punto festoni (da sinistra a destra, prima era necessario imbastire), il punto piatto (il più semplice e conosciuto, riempitivo, sempre da sinistra a destra), il punto pieno (riempitivo, era necessario prima imbastiore e dopo ricamare dall’alto verso il basso e da sinistra a destra), il punto erba (può essere semplice o doppio e veniva eseguito in un solo movimento, l’ago penetrava nella tela prendendo ogni volta quattro cinque fili e il punto si chiudeva facendo uscire l’ago orizzontalmente).

Venivano praticati anche il punto Rodi (più che altro per centrini, tovaglie e tende, l’ago si infila in diagonale dall’alto verso il basso, badando a non prendere più di tre o quattro fili) e il punto catena (un punto verticale dall’alto verso il basso, è necessario far uscire l’ago dalla tela dopo sei o sette fili, lasciando il filo sempre a sinistra).

Finito il ricamo, le donne tagliavano la parte di tela che non serviva, lavavano e stiravano. Questi lavori erano destinati alla famiglia, al corredo per i matrimoni o di-ventavano regali. Venivano conservati nell’armadio e un lavoro speciale era la mantìllia, una coperta bianca ricamata per portare il neonato al battesimo e per deporlo dopo il battesimo stesso.

Ricamare

Signora Biagina ha iniziato a lavorare al telaio a diciotto anni, avendo avuto come maestra una signoradi Tuili. Nel 1965 ha frequentato un corso a Tuili e successivamente a Isili. Era un lavoro che si praticava ogni tanto, nel loggiato, per soddisfare le necessità familiari.

Quando era necessario tessere si montava il telaio e per questo servivano una gior-nata e due persone esperte. Le donne non lavoravano tutto il tempo fino alla conclusione del lavoro, ma lo lasciavano e lo riprendevano di tanto in tanto, perché nel frattempo dovevano fare seguire anche altre faccende.

Per tessere bastava una sola persona.

Il telaio era composto da:• srùbiu (un asse di legno in cui arrotolare il cotone),• un altro srùbiu (per arrotolare il lavoro, davanti la tessitrice),• da due bastoni cavi, dove erano contenuti i pettini, dai pettini (a denti larghi per

fare le bisacce e stretti per fare i tapetti),• dalle litzas di cotone, legate ad un pezzo di canna,• dagli aghi grandi di canna, lunghi circa quindici cm., per far passare il cotone,• da un ago ovale forato per far passare la lana filata e colorata.

Tutta la lana utilizzata proveniva dalle pecore del paese e il cotone veniva compra-to.

Per confezionare una bisaccia la tessitrice iniziava a fare l’orlo di cotone di cinque cm. e passava l’ago con la lana filata e colorata all’interno del filo di cotone. Batteva i bastoni una volta, rimetteva il filo e ribatteva i bastoni, tutto per cinque volte. Passava l’ago a zig-zag per due volte per allontanare il cotone dalla lana, e il lavoro si concludeva con i pistoccus e con l’orlo. Il disegno della bisaccia era detto amosta.

Tutto ciò che veniva fatto al telaio era per le necessità familiari e veniva custodito nella cassapanca.

Tessere

Page 57: ARISERUS, OI E CRASI - Amos Cardia traballus de Setzu.pdf · 2015-03-13 · duas vocalis o candu sa l dda nant b. Su feuddu grifoni tòcat a ddu scri-ri aici a marolla, mancai sa

IMPRENTAU IN SU MESI DE IDAS DE SU 2007DA NUOVE GRAFICHE PUDDU - ORTACESUS (CA)