Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della...

46
XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) Abstract e fonti (la disposizione segue l’ordine alfabetico degli autori) Annunziata D. (Salerno) ......................................... 1 Il regime giuridico della proprietà ecclesiastica dal 313 d.C. al 411 d.C. Aubert J.-J. (Neuchâtel) ........................................... 3 Getting There: Road Maintenance and Liturgies in the Theodosian Code (XV.3) Babusiaux U. (Zürich) ............................................ 4 Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum: ragioni economiche di una costruzione giuridica? Barone Adesi G. (Catanzaro Magna Græcia) ...... 6 Iuga, quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh.16.2.15 pr.): i fondi ecclesiastici in età costantiniana [La configurazione “costantiniana” del regime fondiario ecclesiastico] Bassanelli Sommariva G. (Bologna) .................... 8 Il Codice Teodosiano in Occidente. Osservazioni di metodo Bianchi P. (Roma Tor Vergata) ............................. 9 Distribuzione della terra ai Goti. Contadini e barbari e l’evasione fiscale nella tarda antichità: cenni Bueno Delgado J.A. (Alcalá-UAH) .................... 10 De Roma a Europa. Cuestiones sobre fronteras Cañizar Palacios J.L. (Càdiz) .............................. 12 Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepción e idea de la frontera Carrié J.-M. (Paris EHESS) .................................. 13 Questioni della terra nella tarda antichità tra realtà archeologiche, strutture agrarie e norme legislative Crescenzi V. (Urbino) ............................................ 15 Loschiavo L. (Teramo) “Dopo” il tardoantico De Salvo L. (Messina) ............................................ 16 Aspetti rurali della Gallia merovingia in Gregorio di Tours Di Paola L. (Messina) ............................................. 17 Terrarum spatia vindicata: una nota a proposito di Cass. Var. 1.29 Escribano Paño M.V. (Zaragoza) ....................... 20 El patrimonio de los heréticos en Codex Theodosianus XVI: normativa y praxis Fargnoli I. (Milano Statale; Bern) ........................ 22 Perfido tiranno o brillante sovrano? Proprietà terriera, successione e religione nella legislazione dell’imperatore Decio Fasolino F. (Salerno) ............................................. 24 Scambi in natura e attività bancaria nel tardoantico Franciosi E. (Bologna) .......................................... 25 Proprietà contadina e abbandono delle terre. Aspetti della legislazione tardoimperiale García Garrido M.J. (Madrid UNED) ................. 27 Regime giuridico della terra nel diritto visigoto. Precedenti romani Laquerrière-Lacroix A. (Reims) ......................... 28 A propos de la Lettre Divjak 8* de Saint Augustin: normes et pratiques en matière de maîtrises foncières Liebs D. (Freiburg) ................................................ 30 Le terre dei limitanei Lovato A. (Bari) ...................................................... 32 Prima e dopo Adrianopoli. Forme e modalità d'insediamento dei barbari nei territori imperiali Lucrezi F. (Salerno) ............................................... 34 Minieri L. (Seconda Università di Napoli) Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico Mataix Ferrándiz E. (Southampton) ................. 36 Riflessioni sull’utilizzazione dell’acqua potabile nella tarda antichità Minale V.M. (Milano Bocconi) ............................ 38 Soldati che acquistano la terra in età severiana: a proposito di un passo di Macro (D. 49.16.13 pr.-2) Pavese M.P. (Genova) .......................................... 39 “Termini ad modum agri sine rigore sunt ordinati”. Ars mensoria e confinazioni fondiarie in età tardo antica Pietrini S. (Siena) .................................................... 40 Cass. Var. 5.14.6: un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dell’imposta fondiaria? Puliatti S. (Parma) .................................................. 41 Patronato e tutela della piccola proprietà in età tardoantica Sacchi O. (Seconda Università di Napoli) .......... 43 Dall’ager privatus alla forma agrimensorum: evoluzione di un paradigma giuridico Tarozzi S. (Bologna) .............................................. 45 Terre e patrimonio ecclesiastico: i papiri di Ravenna. Una ricerca campione

Transcript of Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della...

Page 1: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

Abstracte

fonti(la disposizione segue

lrsquoordine alfabetico degli autori)

Annunziata D (Salerno) 1 Il regime giuridico della proprietagrave ecclesiastica dal 313 dC al 411 dC

Aubert J-J (Neuchacirctel) 3 Getting There Road Maintenance and Liturgies in the Theodosian Code (XV3)

Babusiaux U (Zuumlrich) 4 Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum ragioni economiche di una costruzione giuridica

Barone Adesi G (Catanzaro Magna Graeligcia) 6 Iuga quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh16215 pr) i fondi ecclesiastici in etagrave costantiniana [La configurazione ldquocostantinianardquo del regime fondiario ecclesiastico]

Bassanelli Sommariva G (Bologna) 8 Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Bianchi P (Roma Tor Vergata) 9 Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

Bueno Delgado JA (Alcalaacute-UAH) 10 De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Cantildeizar Palacios JL (Cagravediz) 12 Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

Carrieacute J-M (Paris EHESS) 13 Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Crescenzi V (Urbino) 15 Loschiavo L (Teramo) ldquoDopordquo il tardoantico

De Salvo L (Messina) 16 Aspetti rurali della Gallia merovingia in Gregorio di Tours

Di Paola L (Messina) 17 Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var 129

Escribano Pantildeo MV (Zaragoza) 20 El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

Fargnoli I (Milano Statale Bern) 22 Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

Fasolino F (Salerno) 24 Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

Franciosi E (Bologna) 25 Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoimperiale

Garciacutea Garrido MJ (Madrid UNED) 27 Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

Laquerriegravere-Lacroix A (Reims) 28 A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Liebs D (Freiburg) 30 Le terre dei limitanei

Lovato A (Bari) 32 Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave dinsediamento dei barbari nei territori imperiali

Lucrezi F (Salerno) 34 Minieri L (Seconda Universitagrave di Napoli) Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

Mataix Ferraacutendiz E (Southampton) 36 Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

Minale VM (Milano Bocconi) 38 Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613 pr-2)

Pavese MP (Genova) 39 ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardo antica

Pietrini S (Siena) 40 Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

Puliatti S (Parma) 41 Patronato e tutela della piccola proprietagrave in etagrave tardoantica

Sacchi O (Seconda Universitagrave di Napoli) 43 Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

Tarozzi S (Bologna) 45 Terre e patrimonio ecclesiastico i papiri di Ravenna Una ricerca campione

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

DARIO ANNUNZIATA Salerno

Il regime giuridico della proprietagrave ecclesiastica dal 313 dC al 411 dC

ABSTRACT

La svolta costantiniana consacratasi nel 313 dC con gli accordi tra Costantino e Licinio e la conseguente produzione del cosiddetto ldquoeditto di Milanordquo ha comrsquoegrave noto modificato radicalmente la storia dei rapporti tra Impero e Chiesa ovvero tra Autoritagrave politica e comunitagrave cristiane Infatti nei primi anni di storia del cristianesimo non egrave affatto chiaro come sotto il profilo giuridico venissero viste le comunitagrave di cristiani e conseguentemente non egrave chiaro se tali comunitagrave originarie di cristiani avessero la possibilitagrave di possedere beni mobili ed immobili La politica ecclesiastica in favore dei cristiani inaugurata nel 313 dC proseguiragrave nella legislazione costantiniana volta a favorire e ad incrementare il patrimonioecclesiastico oggetto di ampia regolamentazione anche dai successori di Costantino La comunicazione intende analizzare i piugrave importanti provvedimenti emanati sul tema nel periodo compreso tra il 313 dC e il 411 dC

FONTI

CTh 1111 Costantinus (Constantius) Praeter privatas res nostras et ecclesias catholicas et domum clarissimae memoriae Eusebii exconsule et exmagistro equitum et peditum et Arsacis regis Armeniorum nemo ex nostra iussione praecipuis emolumentis familiaris iuvetur substantiae Datianus enim vir clarissimus patricius qui hanc olim gratiam fuerat consecutus auferri sibi id cum tanta instantia depoposcit cum quanta alii poscere consuerunt Ideoque omnes pensitare debebunt quae manu nostra delegationibus adscribuntur nihil amplius exigendi Nam si qui vicarius aut rector provinciae aliquid iam cuiquam crediderit remittendum quod aliis remiserit de propriis dare facultatibus compelletur (a 315 a 360)

C Th 16229 Arcadius Onorius Quaecumque a parentibus nostris diversis sunt statuta temporibus manere inviolata adque incorrupta circa sacrosanctas ecclesias praecipimus Nihil igitur a privilegiis immutetur omnibusque qui ecclesiis serviunt tuitio deferatur quia temporibus nostris addi potius reverentiae cupimus quam ex his quae olim praestita sunt immutari (a 325)

C Th 111621 Arcadius Onorius Privilegia venerabilis ecclesiae quae divi principes contulerunt inminui non oportet proinde etiam quae circa urbis Romae episcopum observatio intemerata custodiet ita ut nihil extraordinarii muneris ecclesia vel sordidae functionis agnoscat Et cetera (a 397)

C Th 16230 Arcadius Onorius Post alia non novum aliquid praesenti sanctione praecipimus quam illa quae olim videntur indulta firmamus Privilegia igitur quae olim reverentia religionis obtinuit mutilari sub poenae etiam interminatione prohibemus ita ut hi quoque qui ecclesiae obtemperant his quibus ecclesia beneficiis perfruantur (a 327)

C Th16234 Arcadius Onorius Sapidiano vicario Africae Si ecclesiae venerabilis privilegia cuiusquam fuerint vel temeritate violata vel dissimulatione neglecta commissum quinque librarum auri sicut etiam prius constitutum est condemnatione plectatur Si quid igitur contra ecclesias vel

ndash 1 ndash

clericos per obreptionem vel ab haereticis vel ab huiuscemodi hominibus fuerit contra leges impetratum huius sanctionis auctoritate vacuamus (a 399)

C Th 16240 Arcadius Onorius Placet rationabilis consilii tenore perpenso destricta moderatione praescribere a quibus specialiter necessitatibus ecclesiae urbium singularum habeantur inmunes Prima quippe illius usurpationis contumelia depellenda est ne praedia usibus caelestium secretorum dicata sordidorum munerum fasce vexentur Nullam iugationem quae talium privilegiorum sorte gratulatur muniendi itineris constringat iniuria nihil extraordinarium ab hac superindicticiumve flagitetur nulla pontium instauratio nulla translationum sollicitudo gignatur non aurum ceteraque talia poscantur Postremo nihil praeter canonicam illationem quod adventiciae necessitatis sarcina repentina depoposcerit eius functionibus adscribatur Si quis contra venerit post debitae ultionis acrimoniam quae erga sacrilegos iure promenda est exilio perpetuae deportationis uratur (a 411)

ndash 2 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-JACQUES AUBERT Neuchacirctel

Getting There Road Maintenance and Liturgies in the Theodosian Code (XV3)

The first part of Book 15 of the Theodosian Code is dedicated to the issue of public works (CTh 151 a total of 53 laws) with three additional shorter titles as appendices (CTh 152 on water-conducts CTh 153 on road building and maintenance and CTh 154 on imperial representations) The burden of road building and maintenance was imposed on liturgists and regulated by imperial legislation part of it was obviously considered of some interest to the compilers Six laws from Constantine (319) to Honorius and Theodosius II define the fiscal obligations of various categories of landowners and tenants gradually restricting the grant of exemptions a sign that the task was so heavy that it required the involvement of people of means above regular tax payers The imperial administration worked towards upgrading the status of such liturgies in order to make them less repulsive to the higher classes

153 De itinere muniendo (from The Roman Law Library httpdroitromainupmf-grenoblefr)

1531 Imp Constantinus a ad Proculum proconsulem Africae Emphyteuticarii possessores qui mansuetudinis nostrae beneficio ad extraordinaria minime devocentur sicut ceteri provinciales obsequium suum muniendis itineribus impendant Nulla enim ratione debent ab hoc quod in commune omnibus profuturum est esse seiuncti Proposita non mai Karthagine Constantino a V et Licinio caes conss (319 mai 7)

1532 Imp Iulianus a ad Avitianum vicarium Africae Post alia in muniendis viis iustissimum aequitatis cursum reliquit auctoritas Singuli enim loca debent quaeque sortiri ut sibi consulant vel neglegentia vel labore Igitur eos loca iuxta morem priscum delegata curare oportebit Et cetera Dat VII kal nov Iuliano a IIII et Sallustio conss (363 [362] oct 26)

1533 Imppp Valentinianus Theodosius et Arcadius aaa ad Eusignium praefectum praetorio A viarum munitione nullus habeatur inmunis et eorum praediorum actores qui forte iniuncto oneri privilegiorum contemplatione parere minime voluerint nostrae domui vindicentur Dat IIII kal mart Valentiniano a III et Eutropio conss (387 febr 26)

1534 Impp Arcadius et Honorius aa Messalae praefecto praetorio Dudum quidem fuerat constitutum ut illustrium patrimonia dignitatum ab instauratione itinerum haberentur excepta Verum propter inmensas vastitates viarum certatim studia cunctorum ad reparationem publici aggeris conducibili devotione volumus festinare nulla ad instructum munitionis huiusce dignitate aut privatorum privilegiorum in qualibetstudiosius adpetita Etiam istud adiungimus ut domos etiam clementiae nostrae quas vetusta et innumera ab huius oneris curatione privilegia vindicabant par condicio et sollicitudo constringat ita tamen ut in ceteris quae vel illustribus vel patrimonio nostro praecedentibus edictis beneficia fuerant adtributa intemerata permaneant Dat III kal mai Mediolano Theodoro v c cons (399 apr 29)

1535 Impp Honorius et Theodosius aa Anthemio praefecto praetorio Antiquatis omnibus vel personalibus rescriptis vel per adnotationes elicitis per Bithyniam ceterasque provincias possessores et reparationi publici aggeris et ceteris eiusmodi muneribus pro iugorum numero vel capitum quae possidere noscuntur adstringi cogantur Dat VII kal nov Constantinopoli Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (412 oct 26)

1536 Idem aa Asclepiodoto praefecto praetorio Absit ut nos instructionem viae publicae et pontium stratarumque operam titulis magnorum principum dedicatam inter sordida munera numeremus Igitur ad instructiones reparationesque itinerum pontiumque nullum genus hominum nulliusque dignitatis ac venerationis meritis cessare oportet Domos etiam divinas ac venerandas ecclesias tam laudabili titulo libenter adscribimus Quam legem cunctarum provinciarum iudicibus intimari conveniet ut noverint quae viis publicis antiquitas tribuenda decrevit sine ullius vel reverentiae vel dignitatis exceptione praestanda Dat XV kal mart Constantinopoli Asclepiodoto et Mariniano conss (423 febr 15)

ndash 3 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ULRIKE BABUSIAUX Zuumlrich

Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum ragioni economiche di una costruzione giuridica

ABSTRACT

Il fideicommissum familiae relictum cioegrave il divieto del testatore verso i suoi eredi di vendere un oggetto determinato al di fuori della famiglia rappresenta dallrsquoetagrave imperiale un fenomeno attestato in maniera molteplice La natura giuridica di questo divieto a favore della famiglia egrave svariata Sia i suoi effetti sia gli scopi sono trattati in modo controverso nella ricerca storico-giuridica Dato che il fideicommissum familiae relictum era spesso imposto per i fondi (fundus) nella storia sociale vale come attestato per il significato dellrsquoeconomia agraria nel pensiero giuridico dellrsquoetagrave imperiale Nonostante non possa essere contestato il significato dei fondi per lrsquoeconomia romana unrsquoanalisi precisa del fideicommissum familiae relictum mostra la presenza di meno ragioni economiche ma piugrave di motivi giuridici per tale decisione del testatore Pertanto un motivo considerevole per lrsquoimposizione di un fideicommissum familiae relictum potrebbe essere stato lo scopo di evitare le conseguenze della caducitagrave prevista nella lex Iulia et Papia Infatti se il testatore trasmetteva un oggetto drsquoidentitagrave gravato a favore della famiglia i membri della famiglia potevano pretendere lrsquooggetto dopo il subingresso della caducitagrave persino dal fisco In questo modo non erano tutelate le attese drsquoacquisizione in base allrsquoappartenenza alla famiglia o alla discendenza lo scopo dellrsquoistituto era piuttosto sottrare un oggetto determinato dellrsquoaccesso del fisco In questo modo il fideicommissum familiae relictum dimostra certe il significato dei fondi come base di esistenza e identitagrave della famiglia romana ma sarebbe erroneo fare una semplice perequazione del motivo economico e della costruzione giuridica

FONTI

1) D 32 38 4 Scaevola 19 digestorumIulius Agrippa primipilaris testamento suo cavit ne ullo modo reliquias eius et praedium suburbanum aut domum maiorem heres eius pigneraret aut ullo modo alienaret filia eius heres scripta heredem reliquit filiam suam neptem primipilaris quae easdem res diu possedit et decedens extraneos instituit heredes quaesitum est an ea praedia extraneus heres haberet an vero ad Iuliam Domnam quae habuit patruum maiorem Iulium Agrippam pertinerent respondi cum hoc nudum praeceptum est nihil proponi contra voluntatem defuncti factum quo minus ad heredes pertinerent

2) Gaius Institutionum 2 287Item olim incertae personae vel postumo alieno per fideicommissum relinqui poterat quamvis neque heres instituti neque legari ei posset sed senatusconsulto quod auctore divo Hadriano factum est idem in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque constitutum est

3) D 31326 Modestinus 9 regularumIn fideicommisso quod familiae relinquitur hi ad petitionem eius admitti possunt qui nominati sunt aut post omnes eos exstinctos qui ex nomine defuncti fuerint eo tempore quo testator moreretur et qui ex his primo gradu procreati sint nisi specialiter defunctus ad ulteriores voluntatem suam extenderit

4) Gaius Institutionum 2 286-286a286 Caelibes quoque qui per legem Iuliam hereditates legataque capere prohibentur olim fideicommissa videbantur capere posse 286a Item orbi qui per legem Papiam ob id quod liberos non habent dimidias partes hereditatum legatorumque perdunt olim solida fideicommissa capere posse Sed postea senatus consultum Pegasiano proinde fideicommissa quoque ac legata capere posse prohibiti sunt eaque translata sunt ad eos qui in eo testamento

ndash 4 ndash

liberos habent aut si nullus liberos habebit ad populum sicuti iuris est in legatis et in hereditatibus quae eadem aut simili ex causa vel tota vel ex parte caduca fiunt

5) Gaius Institutionum 2 269-270269 Nam ecce per fideicommissum post mortem heredis relinqui potest cum alioquin legatum ita relictum inutile sit 270 Item intestatus moriturus potest ab eo ad quem bona eius pertinent fideicommissum alicui relinquere cum alioquin ab eo legari non possit

6) D 3011414 Marcianus 8 institutionumDivi Severus et Antoninus rescripserunt eos qui testamento vetant quid alienari nec causam exprimunt propter quam id fieri velint nisi invenitur persona cuius respectu hoc a testatore dispositum est nullius esse momenti scripturam quasi nudum praeceptum reliquerint quia talem legem testamento non possunt dicere quod si liberis aut posteris aut libertis aut heredibus aut aliis quibusdam personis consulentes eiusmodi voluntatem significarent eam servandam esse sed haec neque creditoribus neque fisco fraudi esse nam si heredis propter testatoris creditores bona venierunt fortunam communem fideicommissarii quoque sequuntur

7) D 31 78 3 Papinianus 9 responsorumPraedium pater de familia liberorum alienari verbis fideicommissi prohibuit supremus ex liberis qui fideicommissum petere potuit non idcirco minus actionem in bonis suis reliquisse visus est quod heredem extrarium sine liberis decedens habuit

8) D 3167pr -3 Papinianus 9 quaestionumpr Unum ex familia propter fideicommissum a se cum moreretur relictum heres eligere debet ei quem elegit frustra testamento suo legat quod posteaquam electus est ex alio testamento petere potest Utrum ergo non constitit quod datur quasi creditori relictum an quamdiu potest mutari voluntas non recte creditori comparabitur Sive tamen durat electio fuisse videtur creditor sive mutetur ex neutro testamento petitio competit 2 itaque si cum forte tres ex familia essent eius qui fideicommissum reliquit eodem vel dispari gradu satis erit uni reliquisse nam postquam paritum est voluntati ceteri condicione deficiunt 3 sed si uno ex familia herede instituto ille fundus extraneo relictus est perinde fideicommissum ex illo testamento petetur ac si nemo de familia heredi heres exstitisset Verum is qui heres scriptus est ratione doli exceptionis ceteris fideicommissum petentibus facere partem intellegitur nam quae ratio ceteros admittit eadem tacitam inducit pensationem

9) C 6 5111-1a Iustinianus (a 534)1 Et quemadmodum in multis capitulis lex Papia ab anterioribus principibus emendata fuit et per desuetudinemabolita ita et a nobis circa caducorum observationem invidiosum suum amittat vigorem qui et ipsis prudentissimis viris displicuit multas invenientibus vias per quas caducum ne fieret 1a Sed et ipsis testamentorum conditoribus sic gravissima caducorum observatio visa est ut et substitutiones introducerent ne fiant caduca et si facta sint apud certas personas recurrere disponerent vias recludentes quas lex Papia posuit in caducis quod et nos fieri concedimus

10) Epitome Ulpiani 17 2-32 Hodie ex constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vindicantur sed servato iure antiquo liberis et parentibus 3 Caduca cum suo onere fiunt ideoque libertates et legata fideicommissa ab eo data ex cuius persona hereditas caduca facta est salva sunt scilicet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca

11) D 30 114 2 Marcianus 8 institutionumQui intestato decedit et scit bona sua ad fiscum perventura vacantia fidei fisci committere potest

12) D 31 88 14 Scaevola 3 responsorumInsulam libertis utriusque sexus legavit ita ut ex reditu eius masculi duplum feminae simplum percipiant eamque alienari vetuit ex consensu omnium ab herede venumdata est quaero an et ex pretio insulae duplum mares simplum feminae caperent respondi ob pretium nullam fideicommissi persecutionem esse nisi ea mente venditioni consenserunt ut similiter ex pretio mares quidem duplum feminae autem simplum consequantur

ndash 5 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GIORGIO BARONE ADESI Catanzaro Magna Graeligcia

Iuga quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh16215 pr) i fondi ecclesiastici in etagrave costantiniana [La configurazione ldquocostantinianardquo del regime fondiario ecclesiastico]

Nel costituire la ratio perseguita dalla normativa ecclesiastica costantiniana lrsquoinserimento nella legalitagrave di consuetudini e usi attestati nei corpora christianorum effettuata dal primo legislatore cristiano mediante lrsquoimposizione alle ecclesiae di principi ritenuti inderogabili dallrsquoordinamento giuridico romano (quali ad esempio la documentata attestazione della voluntas dominicale di manomettere lo schiavo liberato in ecclesiae gremio C1132) mi ha indotto a proporre come contributo allrsquoodierno Convegno qualche rapida osservazione sulla confi-gurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico Problematica come incautamente non avevo supposto lrsquoindagine attraverso fonti giuridiche e letterarie induce in realtagrave a constatare la probabile assenza di una configu-razione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico articolatamente disciplinato invece solo nei secoli succes-sivi secondo quanto si evince dal codex repetitae praelectionis Aldilagrave della mancanza di fonti costantiniane in ar-gomento lrsquoassenza di disposizioni normative relative a terre appartenenti ad associazioni cristiane (ecclesiae) ne attesta plausibilmente la coeva marginalitagrave se non irrilevanza quantomeno nel 313 La constatazione sembra pe-raltro riflettere non soltanto le coeve vicende ecclesiastiche localmente segnate da alternanza tra periodi di perse-cuzione piugrave o meno intensa o di tolleranza ma anche da posizioni cristiane non certo favorevoli allo sviluppo di proprietagrave fondiarie ecclesiastiche Detti indirizzi appaiono riscontrabili in fonti determinate dallrsquoincidenza esercitata sulle prime associazioni cultuali cristiane da AcAp434-512 Nellrsquoelaborazione lucana la comunione dei beni economici vigente nella prima ecclesia gerosolimitana non prospetta per non dire esclude la costituzione di fondi appartenenti allrsquoecclesia In accordo con lrsquoingiunzione evangelica alla vendita dei beni economici per distribuirne il ricavato ai poveri previa alla sequela Christi (Mt1916-29 Mc1017-31 Lc1818-30 e vang Haebr) i sinot-tici devono avere sollecitato i primi cristiani a devolvere il denaro ricavato dalla vendita dei beni alle rispettive as-sociazioni per la realizzazione degli scopi comunitari (usufruibilitagrave di locali assembleari e sostentamento degli indigenti) La prima ecclesia doveva del resto essere ritenuta unrsquoassociazioni giudaica caratterizzata come le altre synagogai diffuse in Palestina e nella diaspora dalla comune identitagrave etnica e cultuale attestata anche in AcAp61 allrsquoecclesia di Gerusalemme appartengono giudeo-cristiani ebrei ed ellenisti uniti dalla condivisione di beni spirituali e materiali Associazione giudaica con connotazioni ldquofamiliarirdquo la Chiesa presieduta da Giacomo fratello del Signore e dagli anziani unisce allrsquoosservanza della Torah la fede nel Rabbi Risorto dalla morte in croce Bencheacute i nazorei proseguano dunque nellrsquoosservanza della Lex Dei e frequentino il Tempio lrsquoaffermata universa-litagrave della salvezza accordata oltre che agli ebrei anche ai gentili inseriti in ecclesia senza circoncisione (e conse-guente sottoposizione a tutti i precetti della Torah) contrasta con lrsquoesclusiva elezione del popolo ebraico Il kerygma cristiano appare pertanto fin dalle origini denso di ripercussioni destabilizzanti in merito allrsquounicitagrave del Tempio di Gerusalemme e alla specificitagrave della terra promessa da Dio ad Israele e alla sua discendenza La posi-zione non costituisce peraltro isolata novitagrave Anche i rotoli del mar Morto documentano attese messianiche e apo-calittiche presenti nel giudaismo del secondo Tempio oggi note grazie ai documenti collezionati dalla ldquomisteriosardquo comunitagrave qumranica che si proclama fedele allrsquoAlleanza sinaitica e allrsquoautentica Torah in palese polemica con la classe sacerdotale del Tempio In merito alle prime comunitagrave cristiane va rilevato come persecuzioni e attesa escatologica (ApGv2220) inducano i fedeli alla vendita dei beni per destinarne il ricavato ai fini comunitari in alternativa alla loro diretta distribuzione agli indigenti Fonti neotestamentarie canoniche e apocrife non risultano dunque favorevoli alla costituzione di patrimoni comunitari ecclesiastici Lrsquoincidenza dellrsquoindirizzo sembra ancora riscontrabile in disposizioni normative emanate tra il 311 ed il 313 per porre termine in oriente alla ldquogrande persecuzionerdquo In seguito allrsquoeditto di Galerio pubblicato il 30 maggio del 311 a Nicomedia che consente ai cristiani di ricostituire le loro associazioni (conventicula sua componant ita ut ne quid contra disciplinam agant Lact de mort 344) Massimino Daia limita lrsquoautorizzazione allo svolgimento di riunioni cultuali e associative (EusHE918) Di seguito il medesimo tetrarca vieta perograve lo svolgimento di assem-blee cristiane nei cimiteri (HE92) Solo dopo la battaglia di ponte Milvio il tetrarca trasmette ai governatori dei suoi territori le disposizioni di Galerio pur vietando costruzioni di domus ecclesiae e adunanze comunitarie (HE9911) Sconfitto il 30 aprile 313 Massimino consente ai cristiani di costruire domus per scopi cultuali e asso-ciativi Con lrsquoeditto pubblicato a Nicomedia il 15 giugno del 313 Licinio ordina ai funzionari imperiali di attivarsi per la rapida restituzione al corps christianorum di tutti i locali confiscati alle associazioni (ecclesiae) (EusHE1059-12 Lact De mort488-10) Nel porre termine alla persecuzione lrsquoaugusto ripristina dunque nella legalitagrave le associazioni cultuali cristiane legittimate a riottenere i locali comunitari confiscati Concordata a Milano da Costantino e Licinio la ricostituzione dei patrimoni immobiliari appartenenti alle associazioni cristiane costituisce la premessa di privilegi conferiti da Costantino alle ecclesiae Nel patrocinare i fini assistenziali perseguiti dalle associazioni cristiane il legislatore promuove lrsquoinserimento nel clero dei pauperes

ndash 6 ndash

destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica Riguardo infine allo sviluppo della proprietagrave fondiaria ecclesiastica in etagrave costantiniana va rile-vato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel ri-fiuto opposto nel 360 da Costante (CTh16215) alla richiesta avanzata dal concilio di Rimini ut iuga quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza giagrave nel can25 promulgato dal concilio antiocheno del 341 La dispo-sizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes potrebbero dunque avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dellrsquoinalienabilitagrave patrimoniale ecclesiastica Il principio risulta del resto recettivo di convergenti indirizzi norma-tivi canonici e imperiali intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni apparte-nenti alle comunitagrave cristiane

FONTI

I) AcAp434-7 Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰςτῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως Λευΐτης Κύπριος τῷ γένει 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων

2) CTh1623 IMP CONSTANTINUS A AD BASSUM PP Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel exdecurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorumnomen obsquiumque confugere sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari qui fortuna tenuens nequemuneribs civilibs teneantur obstricti cognovimus illos etiam inquietari qui ante legis promulgationem clericorum se consortiosociaverint (18 luglio 320)

3) CTh1624 IMP CONSTANTINUS A AD POPULUM Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabiliqueconcilio decedens bonorum quem optavit relinquere Non sint cassa iudica Nihil est quod magis hominibus debetur quam utsupremae voluntatis post quam aliud velle non possunt liber sit stilus et licens quod iterum non redit arbitrium PROPOSITA VNON IUL ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS CONSS (3 luglio 321)

4) Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh1623 CT1626 l il 1 giugno del 326 (o 329) CTh1623 giunge alla segneteaffermazione Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis substentari

5) CTh16215 C0STANTIUS A ET IULIANUS CAES AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO In Ariminensi synodosuper ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est ut iuga quae videntur ad ecclesiampertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse 1 Clerici vero vel hiquos copiatas recens usus instituit nuncupari ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari si exiguisadmodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent reliqui autem quorum nomina negotiatorum matriculacomprehendit eo tempore quo conlatio celebrata est negotiatorum munia et pensitationes agnoscant quippe postmodumclericorum se coetibus adgregarunt 2 De his sane clericis qui praedia possident sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuganequaquam statuet excusare sed etiam pro his quae ipsi possident eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri Universos namqueclericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus maximme cum in comitatu tranquillitatisnostrae alii episcopi qui de Italiae partibus venerunt et illi quoque qui ex Hispania adque Africa commearunt probaverint idmaxime iuste convenire ut praeter ea iuga et professionem quae ad ecclesiam pertinet ad universa munia sustinendatraslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri DAT EPISTULA PRID KAL IUL MEDIOLANO CONSTANTIO AX ET IULIANO III CAES CONSS (30 giugno del 360)

6) CanAp38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα καὶ διοικείτω αὐτά ὡς τοῦ Θεοῦἐφορῶντος μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι εἰ δὲ πένητες εἶενἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω

7) CanAp40 Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδιατελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰτοῦ ἐπισκόπου ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκέτας Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὸ μήτετὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων μήτε τὸν ἐπίσκοπον ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖςπροφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαιςπεριβάλλεσθαι

8) Can 24 del concilio antiocheno del 341 Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶἀγαθῆς συνειδήσεως καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇἐκκλησίᾳ μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστιτῆς ἐκκλησίας ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον φανερῶν ὄντων τῶνδιαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι προφάσειτῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου οἷς ἂν αὐτὸςβούληται καταλιμπάνεσθαι τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν μήτε τὸνἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰθάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι

9) Can25 del concilio antiocheno del 341 Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάνταςτοὺς δεομένους μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων εἴγε δέοιτο εἰς τὰς ἀναγκαίαςαὐτοῦ χρείας καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολονλέγοντα Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα τούτοις ἀρκεσθησόμεθα εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰςοἰκείας αὐτοῦ χρείας καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων ἢ τῶνδιακόνων χειρίζοι ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν ἢ ἀδελφοῖς ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν ὥστε διὰ τῶν τοιούτωνλεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας Εἰ δὲ καὶ ἄλλωςδιαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα ἤτοι ἐξ ἀγρῶν ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεωςἐκκλησιαστικῆς εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τελόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου

ndash 7 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 2: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

DARIO ANNUNZIATA Salerno

Il regime giuridico della proprietagrave ecclesiastica dal 313 dC al 411 dC

ABSTRACT

La svolta costantiniana consacratasi nel 313 dC con gli accordi tra Costantino e Licinio e la conseguente produzione del cosiddetto ldquoeditto di Milanordquo ha comrsquoegrave noto modificato radicalmente la storia dei rapporti tra Impero e Chiesa ovvero tra Autoritagrave politica e comunitagrave cristiane Infatti nei primi anni di storia del cristianesimo non egrave affatto chiaro come sotto il profilo giuridico venissero viste le comunitagrave di cristiani e conseguentemente non egrave chiaro se tali comunitagrave originarie di cristiani avessero la possibilitagrave di possedere beni mobili ed immobili La politica ecclesiastica in favore dei cristiani inaugurata nel 313 dC proseguiragrave nella legislazione costantiniana volta a favorire e ad incrementare il patrimonioecclesiastico oggetto di ampia regolamentazione anche dai successori di Costantino La comunicazione intende analizzare i piugrave importanti provvedimenti emanati sul tema nel periodo compreso tra il 313 dC e il 411 dC

FONTI

CTh 1111 Costantinus (Constantius) Praeter privatas res nostras et ecclesias catholicas et domum clarissimae memoriae Eusebii exconsule et exmagistro equitum et peditum et Arsacis regis Armeniorum nemo ex nostra iussione praecipuis emolumentis familiaris iuvetur substantiae Datianus enim vir clarissimus patricius qui hanc olim gratiam fuerat consecutus auferri sibi id cum tanta instantia depoposcit cum quanta alii poscere consuerunt Ideoque omnes pensitare debebunt quae manu nostra delegationibus adscribuntur nihil amplius exigendi Nam si qui vicarius aut rector provinciae aliquid iam cuiquam crediderit remittendum quod aliis remiserit de propriis dare facultatibus compelletur (a 315 a 360)

C Th 16229 Arcadius Onorius Quaecumque a parentibus nostris diversis sunt statuta temporibus manere inviolata adque incorrupta circa sacrosanctas ecclesias praecipimus Nihil igitur a privilegiis immutetur omnibusque qui ecclesiis serviunt tuitio deferatur quia temporibus nostris addi potius reverentiae cupimus quam ex his quae olim praestita sunt immutari (a 325)

C Th 111621 Arcadius Onorius Privilegia venerabilis ecclesiae quae divi principes contulerunt inminui non oportet proinde etiam quae circa urbis Romae episcopum observatio intemerata custodiet ita ut nihil extraordinarii muneris ecclesia vel sordidae functionis agnoscat Et cetera (a 397)

C Th 16230 Arcadius Onorius Post alia non novum aliquid praesenti sanctione praecipimus quam illa quae olim videntur indulta firmamus Privilegia igitur quae olim reverentia religionis obtinuit mutilari sub poenae etiam interminatione prohibemus ita ut hi quoque qui ecclesiae obtemperant his quibus ecclesia beneficiis perfruantur (a 327)

C Th16234 Arcadius Onorius Sapidiano vicario Africae Si ecclesiae venerabilis privilegia cuiusquam fuerint vel temeritate violata vel dissimulatione neglecta commissum quinque librarum auri sicut etiam prius constitutum est condemnatione plectatur Si quid igitur contra ecclesias vel

ndash 1 ndash

clericos per obreptionem vel ab haereticis vel ab huiuscemodi hominibus fuerit contra leges impetratum huius sanctionis auctoritate vacuamus (a 399)

C Th 16240 Arcadius Onorius Placet rationabilis consilii tenore perpenso destricta moderatione praescribere a quibus specialiter necessitatibus ecclesiae urbium singularum habeantur inmunes Prima quippe illius usurpationis contumelia depellenda est ne praedia usibus caelestium secretorum dicata sordidorum munerum fasce vexentur Nullam iugationem quae talium privilegiorum sorte gratulatur muniendi itineris constringat iniuria nihil extraordinarium ab hac superindicticiumve flagitetur nulla pontium instauratio nulla translationum sollicitudo gignatur non aurum ceteraque talia poscantur Postremo nihil praeter canonicam illationem quod adventiciae necessitatis sarcina repentina depoposcerit eius functionibus adscribatur Si quis contra venerit post debitae ultionis acrimoniam quae erga sacrilegos iure promenda est exilio perpetuae deportationis uratur (a 411)

ndash 2 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-JACQUES AUBERT Neuchacirctel

Getting There Road Maintenance and Liturgies in the Theodosian Code (XV3)

The first part of Book 15 of the Theodosian Code is dedicated to the issue of public works (CTh 151 a total of 53 laws) with three additional shorter titles as appendices (CTh 152 on water-conducts CTh 153 on road building and maintenance and CTh 154 on imperial representations) The burden of road building and maintenance was imposed on liturgists and regulated by imperial legislation part of it was obviously considered of some interest to the compilers Six laws from Constantine (319) to Honorius and Theodosius II define the fiscal obligations of various categories of landowners and tenants gradually restricting the grant of exemptions a sign that the task was so heavy that it required the involvement of people of means above regular tax payers The imperial administration worked towards upgrading the status of such liturgies in order to make them less repulsive to the higher classes

153 De itinere muniendo (from The Roman Law Library httpdroitromainupmf-grenoblefr)

1531 Imp Constantinus a ad Proculum proconsulem Africae Emphyteuticarii possessores qui mansuetudinis nostrae beneficio ad extraordinaria minime devocentur sicut ceteri provinciales obsequium suum muniendis itineribus impendant Nulla enim ratione debent ab hoc quod in commune omnibus profuturum est esse seiuncti Proposita non mai Karthagine Constantino a V et Licinio caes conss (319 mai 7)

1532 Imp Iulianus a ad Avitianum vicarium Africae Post alia in muniendis viis iustissimum aequitatis cursum reliquit auctoritas Singuli enim loca debent quaeque sortiri ut sibi consulant vel neglegentia vel labore Igitur eos loca iuxta morem priscum delegata curare oportebit Et cetera Dat VII kal nov Iuliano a IIII et Sallustio conss (363 [362] oct 26)

1533 Imppp Valentinianus Theodosius et Arcadius aaa ad Eusignium praefectum praetorio A viarum munitione nullus habeatur inmunis et eorum praediorum actores qui forte iniuncto oneri privilegiorum contemplatione parere minime voluerint nostrae domui vindicentur Dat IIII kal mart Valentiniano a III et Eutropio conss (387 febr 26)

1534 Impp Arcadius et Honorius aa Messalae praefecto praetorio Dudum quidem fuerat constitutum ut illustrium patrimonia dignitatum ab instauratione itinerum haberentur excepta Verum propter inmensas vastitates viarum certatim studia cunctorum ad reparationem publici aggeris conducibili devotione volumus festinare nulla ad instructum munitionis huiusce dignitate aut privatorum privilegiorum in qualibetstudiosius adpetita Etiam istud adiungimus ut domos etiam clementiae nostrae quas vetusta et innumera ab huius oneris curatione privilegia vindicabant par condicio et sollicitudo constringat ita tamen ut in ceteris quae vel illustribus vel patrimonio nostro praecedentibus edictis beneficia fuerant adtributa intemerata permaneant Dat III kal mai Mediolano Theodoro v c cons (399 apr 29)

1535 Impp Honorius et Theodosius aa Anthemio praefecto praetorio Antiquatis omnibus vel personalibus rescriptis vel per adnotationes elicitis per Bithyniam ceterasque provincias possessores et reparationi publici aggeris et ceteris eiusmodi muneribus pro iugorum numero vel capitum quae possidere noscuntur adstringi cogantur Dat VII kal nov Constantinopoli Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (412 oct 26)

1536 Idem aa Asclepiodoto praefecto praetorio Absit ut nos instructionem viae publicae et pontium stratarumque operam titulis magnorum principum dedicatam inter sordida munera numeremus Igitur ad instructiones reparationesque itinerum pontiumque nullum genus hominum nulliusque dignitatis ac venerationis meritis cessare oportet Domos etiam divinas ac venerandas ecclesias tam laudabili titulo libenter adscribimus Quam legem cunctarum provinciarum iudicibus intimari conveniet ut noverint quae viis publicis antiquitas tribuenda decrevit sine ullius vel reverentiae vel dignitatis exceptione praestanda Dat XV kal mart Constantinopoli Asclepiodoto et Mariniano conss (423 febr 15)

ndash 3 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ULRIKE BABUSIAUX Zuumlrich

Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum ragioni economiche di una costruzione giuridica

ABSTRACT

Il fideicommissum familiae relictum cioegrave il divieto del testatore verso i suoi eredi di vendere un oggetto determinato al di fuori della famiglia rappresenta dallrsquoetagrave imperiale un fenomeno attestato in maniera molteplice La natura giuridica di questo divieto a favore della famiglia egrave svariata Sia i suoi effetti sia gli scopi sono trattati in modo controverso nella ricerca storico-giuridica Dato che il fideicommissum familiae relictum era spesso imposto per i fondi (fundus) nella storia sociale vale come attestato per il significato dellrsquoeconomia agraria nel pensiero giuridico dellrsquoetagrave imperiale Nonostante non possa essere contestato il significato dei fondi per lrsquoeconomia romana unrsquoanalisi precisa del fideicommissum familiae relictum mostra la presenza di meno ragioni economiche ma piugrave di motivi giuridici per tale decisione del testatore Pertanto un motivo considerevole per lrsquoimposizione di un fideicommissum familiae relictum potrebbe essere stato lo scopo di evitare le conseguenze della caducitagrave prevista nella lex Iulia et Papia Infatti se il testatore trasmetteva un oggetto drsquoidentitagrave gravato a favore della famiglia i membri della famiglia potevano pretendere lrsquooggetto dopo il subingresso della caducitagrave persino dal fisco In questo modo non erano tutelate le attese drsquoacquisizione in base allrsquoappartenenza alla famiglia o alla discendenza lo scopo dellrsquoistituto era piuttosto sottrare un oggetto determinato dellrsquoaccesso del fisco In questo modo il fideicommissum familiae relictum dimostra certe il significato dei fondi come base di esistenza e identitagrave della famiglia romana ma sarebbe erroneo fare una semplice perequazione del motivo economico e della costruzione giuridica

FONTI

1) D 32 38 4 Scaevola 19 digestorumIulius Agrippa primipilaris testamento suo cavit ne ullo modo reliquias eius et praedium suburbanum aut domum maiorem heres eius pigneraret aut ullo modo alienaret filia eius heres scripta heredem reliquit filiam suam neptem primipilaris quae easdem res diu possedit et decedens extraneos instituit heredes quaesitum est an ea praedia extraneus heres haberet an vero ad Iuliam Domnam quae habuit patruum maiorem Iulium Agrippam pertinerent respondi cum hoc nudum praeceptum est nihil proponi contra voluntatem defuncti factum quo minus ad heredes pertinerent

2) Gaius Institutionum 2 287Item olim incertae personae vel postumo alieno per fideicommissum relinqui poterat quamvis neque heres instituti neque legari ei posset sed senatusconsulto quod auctore divo Hadriano factum est idem in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque constitutum est

3) D 31326 Modestinus 9 regularumIn fideicommisso quod familiae relinquitur hi ad petitionem eius admitti possunt qui nominati sunt aut post omnes eos exstinctos qui ex nomine defuncti fuerint eo tempore quo testator moreretur et qui ex his primo gradu procreati sint nisi specialiter defunctus ad ulteriores voluntatem suam extenderit

4) Gaius Institutionum 2 286-286a286 Caelibes quoque qui per legem Iuliam hereditates legataque capere prohibentur olim fideicommissa videbantur capere posse 286a Item orbi qui per legem Papiam ob id quod liberos non habent dimidias partes hereditatum legatorumque perdunt olim solida fideicommissa capere posse Sed postea senatus consultum Pegasiano proinde fideicommissa quoque ac legata capere posse prohibiti sunt eaque translata sunt ad eos qui in eo testamento

ndash 4 ndash

liberos habent aut si nullus liberos habebit ad populum sicuti iuris est in legatis et in hereditatibus quae eadem aut simili ex causa vel tota vel ex parte caduca fiunt

5) Gaius Institutionum 2 269-270269 Nam ecce per fideicommissum post mortem heredis relinqui potest cum alioquin legatum ita relictum inutile sit 270 Item intestatus moriturus potest ab eo ad quem bona eius pertinent fideicommissum alicui relinquere cum alioquin ab eo legari non possit

6) D 3011414 Marcianus 8 institutionumDivi Severus et Antoninus rescripserunt eos qui testamento vetant quid alienari nec causam exprimunt propter quam id fieri velint nisi invenitur persona cuius respectu hoc a testatore dispositum est nullius esse momenti scripturam quasi nudum praeceptum reliquerint quia talem legem testamento non possunt dicere quod si liberis aut posteris aut libertis aut heredibus aut aliis quibusdam personis consulentes eiusmodi voluntatem significarent eam servandam esse sed haec neque creditoribus neque fisco fraudi esse nam si heredis propter testatoris creditores bona venierunt fortunam communem fideicommissarii quoque sequuntur

7) D 31 78 3 Papinianus 9 responsorumPraedium pater de familia liberorum alienari verbis fideicommissi prohibuit supremus ex liberis qui fideicommissum petere potuit non idcirco minus actionem in bonis suis reliquisse visus est quod heredem extrarium sine liberis decedens habuit

8) D 3167pr -3 Papinianus 9 quaestionumpr Unum ex familia propter fideicommissum a se cum moreretur relictum heres eligere debet ei quem elegit frustra testamento suo legat quod posteaquam electus est ex alio testamento petere potest Utrum ergo non constitit quod datur quasi creditori relictum an quamdiu potest mutari voluntas non recte creditori comparabitur Sive tamen durat electio fuisse videtur creditor sive mutetur ex neutro testamento petitio competit 2 itaque si cum forte tres ex familia essent eius qui fideicommissum reliquit eodem vel dispari gradu satis erit uni reliquisse nam postquam paritum est voluntati ceteri condicione deficiunt 3 sed si uno ex familia herede instituto ille fundus extraneo relictus est perinde fideicommissum ex illo testamento petetur ac si nemo de familia heredi heres exstitisset Verum is qui heres scriptus est ratione doli exceptionis ceteris fideicommissum petentibus facere partem intellegitur nam quae ratio ceteros admittit eadem tacitam inducit pensationem

9) C 6 5111-1a Iustinianus (a 534)1 Et quemadmodum in multis capitulis lex Papia ab anterioribus principibus emendata fuit et per desuetudinemabolita ita et a nobis circa caducorum observationem invidiosum suum amittat vigorem qui et ipsis prudentissimis viris displicuit multas invenientibus vias per quas caducum ne fieret 1a Sed et ipsis testamentorum conditoribus sic gravissima caducorum observatio visa est ut et substitutiones introducerent ne fiant caduca et si facta sint apud certas personas recurrere disponerent vias recludentes quas lex Papia posuit in caducis quod et nos fieri concedimus

10) Epitome Ulpiani 17 2-32 Hodie ex constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vindicantur sed servato iure antiquo liberis et parentibus 3 Caduca cum suo onere fiunt ideoque libertates et legata fideicommissa ab eo data ex cuius persona hereditas caduca facta est salva sunt scilicet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca

11) D 30 114 2 Marcianus 8 institutionumQui intestato decedit et scit bona sua ad fiscum perventura vacantia fidei fisci committere potest

12) D 31 88 14 Scaevola 3 responsorumInsulam libertis utriusque sexus legavit ita ut ex reditu eius masculi duplum feminae simplum percipiant eamque alienari vetuit ex consensu omnium ab herede venumdata est quaero an et ex pretio insulae duplum mares simplum feminae caperent respondi ob pretium nullam fideicommissi persecutionem esse nisi ea mente venditioni consenserunt ut similiter ex pretio mares quidem duplum feminae autem simplum consequantur

ndash 5 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GIORGIO BARONE ADESI Catanzaro Magna Graeligcia

Iuga quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh16215 pr) i fondi ecclesiastici in etagrave costantiniana [La configurazione ldquocostantinianardquo del regime fondiario ecclesiastico]

Nel costituire la ratio perseguita dalla normativa ecclesiastica costantiniana lrsquoinserimento nella legalitagrave di consuetudini e usi attestati nei corpora christianorum effettuata dal primo legislatore cristiano mediante lrsquoimposizione alle ecclesiae di principi ritenuti inderogabili dallrsquoordinamento giuridico romano (quali ad esempio la documentata attestazione della voluntas dominicale di manomettere lo schiavo liberato in ecclesiae gremio C1132) mi ha indotto a proporre come contributo allrsquoodierno Convegno qualche rapida osservazione sulla confi-gurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico Problematica come incautamente non avevo supposto lrsquoindagine attraverso fonti giuridiche e letterarie induce in realtagrave a constatare la probabile assenza di una configu-razione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico articolatamente disciplinato invece solo nei secoli succes-sivi secondo quanto si evince dal codex repetitae praelectionis Aldilagrave della mancanza di fonti costantiniane in ar-gomento lrsquoassenza di disposizioni normative relative a terre appartenenti ad associazioni cristiane (ecclesiae) ne attesta plausibilmente la coeva marginalitagrave se non irrilevanza quantomeno nel 313 La constatazione sembra pe-raltro riflettere non soltanto le coeve vicende ecclesiastiche localmente segnate da alternanza tra periodi di perse-cuzione piugrave o meno intensa o di tolleranza ma anche da posizioni cristiane non certo favorevoli allo sviluppo di proprietagrave fondiarie ecclesiastiche Detti indirizzi appaiono riscontrabili in fonti determinate dallrsquoincidenza esercitata sulle prime associazioni cultuali cristiane da AcAp434-512 Nellrsquoelaborazione lucana la comunione dei beni economici vigente nella prima ecclesia gerosolimitana non prospetta per non dire esclude la costituzione di fondi appartenenti allrsquoecclesia In accordo con lrsquoingiunzione evangelica alla vendita dei beni economici per distribuirne il ricavato ai poveri previa alla sequela Christi (Mt1916-29 Mc1017-31 Lc1818-30 e vang Haebr) i sinot-tici devono avere sollecitato i primi cristiani a devolvere il denaro ricavato dalla vendita dei beni alle rispettive as-sociazioni per la realizzazione degli scopi comunitari (usufruibilitagrave di locali assembleari e sostentamento degli indigenti) La prima ecclesia doveva del resto essere ritenuta unrsquoassociazioni giudaica caratterizzata come le altre synagogai diffuse in Palestina e nella diaspora dalla comune identitagrave etnica e cultuale attestata anche in AcAp61 allrsquoecclesia di Gerusalemme appartengono giudeo-cristiani ebrei ed ellenisti uniti dalla condivisione di beni spirituali e materiali Associazione giudaica con connotazioni ldquofamiliarirdquo la Chiesa presieduta da Giacomo fratello del Signore e dagli anziani unisce allrsquoosservanza della Torah la fede nel Rabbi Risorto dalla morte in croce Bencheacute i nazorei proseguano dunque nellrsquoosservanza della Lex Dei e frequentino il Tempio lrsquoaffermata universa-litagrave della salvezza accordata oltre che agli ebrei anche ai gentili inseriti in ecclesia senza circoncisione (e conse-guente sottoposizione a tutti i precetti della Torah) contrasta con lrsquoesclusiva elezione del popolo ebraico Il kerygma cristiano appare pertanto fin dalle origini denso di ripercussioni destabilizzanti in merito allrsquounicitagrave del Tempio di Gerusalemme e alla specificitagrave della terra promessa da Dio ad Israele e alla sua discendenza La posi-zione non costituisce peraltro isolata novitagrave Anche i rotoli del mar Morto documentano attese messianiche e apo-calittiche presenti nel giudaismo del secondo Tempio oggi note grazie ai documenti collezionati dalla ldquomisteriosardquo comunitagrave qumranica che si proclama fedele allrsquoAlleanza sinaitica e allrsquoautentica Torah in palese polemica con la classe sacerdotale del Tempio In merito alle prime comunitagrave cristiane va rilevato come persecuzioni e attesa escatologica (ApGv2220) inducano i fedeli alla vendita dei beni per destinarne il ricavato ai fini comunitari in alternativa alla loro diretta distribuzione agli indigenti Fonti neotestamentarie canoniche e apocrife non risultano dunque favorevoli alla costituzione di patrimoni comunitari ecclesiastici Lrsquoincidenza dellrsquoindirizzo sembra ancora riscontrabile in disposizioni normative emanate tra il 311 ed il 313 per porre termine in oriente alla ldquogrande persecuzionerdquo In seguito allrsquoeditto di Galerio pubblicato il 30 maggio del 311 a Nicomedia che consente ai cristiani di ricostituire le loro associazioni (conventicula sua componant ita ut ne quid contra disciplinam agant Lact de mort 344) Massimino Daia limita lrsquoautorizzazione allo svolgimento di riunioni cultuali e associative (EusHE918) Di seguito il medesimo tetrarca vieta perograve lo svolgimento di assem-blee cristiane nei cimiteri (HE92) Solo dopo la battaglia di ponte Milvio il tetrarca trasmette ai governatori dei suoi territori le disposizioni di Galerio pur vietando costruzioni di domus ecclesiae e adunanze comunitarie (HE9911) Sconfitto il 30 aprile 313 Massimino consente ai cristiani di costruire domus per scopi cultuali e asso-ciativi Con lrsquoeditto pubblicato a Nicomedia il 15 giugno del 313 Licinio ordina ai funzionari imperiali di attivarsi per la rapida restituzione al corps christianorum di tutti i locali confiscati alle associazioni (ecclesiae) (EusHE1059-12 Lact De mort488-10) Nel porre termine alla persecuzione lrsquoaugusto ripristina dunque nella legalitagrave le associazioni cultuali cristiane legittimate a riottenere i locali comunitari confiscati Concordata a Milano da Costantino e Licinio la ricostituzione dei patrimoni immobiliari appartenenti alle associazioni cristiane costituisce la premessa di privilegi conferiti da Costantino alle ecclesiae Nel patrocinare i fini assistenziali perseguiti dalle associazioni cristiane il legislatore promuove lrsquoinserimento nel clero dei pauperes

ndash 6 ndash

destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica Riguardo infine allo sviluppo della proprietagrave fondiaria ecclesiastica in etagrave costantiniana va rile-vato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel ri-fiuto opposto nel 360 da Costante (CTh16215) alla richiesta avanzata dal concilio di Rimini ut iuga quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza giagrave nel can25 promulgato dal concilio antiocheno del 341 La dispo-sizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes potrebbero dunque avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dellrsquoinalienabilitagrave patrimoniale ecclesiastica Il principio risulta del resto recettivo di convergenti indirizzi norma-tivi canonici e imperiali intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni apparte-nenti alle comunitagrave cristiane

FONTI

I) AcAp434-7 Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰςτῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως Λευΐτης Κύπριος τῷ γένει 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων

2) CTh1623 IMP CONSTANTINUS A AD BASSUM PP Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel exdecurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorumnomen obsquiumque confugere sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari qui fortuna tenuens nequemuneribs civilibs teneantur obstricti cognovimus illos etiam inquietari qui ante legis promulgationem clericorum se consortiosociaverint (18 luglio 320)

3) CTh1624 IMP CONSTANTINUS A AD POPULUM Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabiliqueconcilio decedens bonorum quem optavit relinquere Non sint cassa iudica Nihil est quod magis hominibus debetur quam utsupremae voluntatis post quam aliud velle non possunt liber sit stilus et licens quod iterum non redit arbitrium PROPOSITA VNON IUL ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS CONSS (3 luglio 321)

4) Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh1623 CT1626 l il 1 giugno del 326 (o 329) CTh1623 giunge alla segneteaffermazione Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis substentari

5) CTh16215 C0STANTIUS A ET IULIANUS CAES AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO In Ariminensi synodosuper ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est ut iuga quae videntur ad ecclesiampertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse 1 Clerici vero vel hiquos copiatas recens usus instituit nuncupari ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari si exiguisadmodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent reliqui autem quorum nomina negotiatorum matriculacomprehendit eo tempore quo conlatio celebrata est negotiatorum munia et pensitationes agnoscant quippe postmodumclericorum se coetibus adgregarunt 2 De his sane clericis qui praedia possident sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuganequaquam statuet excusare sed etiam pro his quae ipsi possident eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri Universos namqueclericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus maximme cum in comitatu tranquillitatisnostrae alii episcopi qui de Italiae partibus venerunt et illi quoque qui ex Hispania adque Africa commearunt probaverint idmaxime iuste convenire ut praeter ea iuga et professionem quae ad ecclesiam pertinet ad universa munia sustinendatraslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri DAT EPISTULA PRID KAL IUL MEDIOLANO CONSTANTIO AX ET IULIANO III CAES CONSS (30 giugno del 360)

6) CanAp38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα καὶ διοικείτω αὐτά ὡς τοῦ Θεοῦἐφορῶντος μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι εἰ δὲ πένητες εἶενἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω

7) CanAp40 Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδιατελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰτοῦ ἐπισκόπου ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκέτας Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὸ μήτετὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων μήτε τὸν ἐπίσκοπον ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖςπροφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαιςπεριβάλλεσθαι

8) Can 24 del concilio antiocheno del 341 Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶἀγαθῆς συνειδήσεως καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇἐκκλησίᾳ μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστιτῆς ἐκκλησίας ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον φανερῶν ὄντων τῶνδιαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι προφάσειτῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου οἷς ἂν αὐτὸςβούληται καταλιμπάνεσθαι τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν μήτε τὸνἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰθάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι

9) Can25 del concilio antiocheno del 341 Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάνταςτοὺς δεομένους μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων εἴγε δέοιτο εἰς τὰς ἀναγκαίαςαὐτοῦ χρείας καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολονλέγοντα Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα τούτοις ἀρκεσθησόμεθα εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰςοἰκείας αὐτοῦ χρείας καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων ἢ τῶνδιακόνων χειρίζοι ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν ἢ ἀδελφοῖς ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν ὥστε διὰ τῶν τοιούτωνλεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας Εἰ δὲ καὶ ἄλλωςδιαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα ἤτοι ἐξ ἀγρῶν ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεωςἐκκλησιαστικῆς εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τελόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου

ndash 7 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 3: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

clericos per obreptionem vel ab haereticis vel ab huiuscemodi hominibus fuerit contra leges impetratum huius sanctionis auctoritate vacuamus (a 399)

C Th 16240 Arcadius Onorius Placet rationabilis consilii tenore perpenso destricta moderatione praescribere a quibus specialiter necessitatibus ecclesiae urbium singularum habeantur inmunes Prima quippe illius usurpationis contumelia depellenda est ne praedia usibus caelestium secretorum dicata sordidorum munerum fasce vexentur Nullam iugationem quae talium privilegiorum sorte gratulatur muniendi itineris constringat iniuria nihil extraordinarium ab hac superindicticiumve flagitetur nulla pontium instauratio nulla translationum sollicitudo gignatur non aurum ceteraque talia poscantur Postremo nihil praeter canonicam illationem quod adventiciae necessitatis sarcina repentina depoposcerit eius functionibus adscribatur Si quis contra venerit post debitae ultionis acrimoniam quae erga sacrilegos iure promenda est exilio perpetuae deportationis uratur (a 411)

ndash 2 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-JACQUES AUBERT Neuchacirctel

Getting There Road Maintenance and Liturgies in the Theodosian Code (XV3)

The first part of Book 15 of the Theodosian Code is dedicated to the issue of public works (CTh 151 a total of 53 laws) with three additional shorter titles as appendices (CTh 152 on water-conducts CTh 153 on road building and maintenance and CTh 154 on imperial representations) The burden of road building and maintenance was imposed on liturgists and regulated by imperial legislation part of it was obviously considered of some interest to the compilers Six laws from Constantine (319) to Honorius and Theodosius II define the fiscal obligations of various categories of landowners and tenants gradually restricting the grant of exemptions a sign that the task was so heavy that it required the involvement of people of means above regular tax payers The imperial administration worked towards upgrading the status of such liturgies in order to make them less repulsive to the higher classes

153 De itinere muniendo (from The Roman Law Library httpdroitromainupmf-grenoblefr)

1531 Imp Constantinus a ad Proculum proconsulem Africae Emphyteuticarii possessores qui mansuetudinis nostrae beneficio ad extraordinaria minime devocentur sicut ceteri provinciales obsequium suum muniendis itineribus impendant Nulla enim ratione debent ab hoc quod in commune omnibus profuturum est esse seiuncti Proposita non mai Karthagine Constantino a V et Licinio caes conss (319 mai 7)

1532 Imp Iulianus a ad Avitianum vicarium Africae Post alia in muniendis viis iustissimum aequitatis cursum reliquit auctoritas Singuli enim loca debent quaeque sortiri ut sibi consulant vel neglegentia vel labore Igitur eos loca iuxta morem priscum delegata curare oportebit Et cetera Dat VII kal nov Iuliano a IIII et Sallustio conss (363 [362] oct 26)

1533 Imppp Valentinianus Theodosius et Arcadius aaa ad Eusignium praefectum praetorio A viarum munitione nullus habeatur inmunis et eorum praediorum actores qui forte iniuncto oneri privilegiorum contemplatione parere minime voluerint nostrae domui vindicentur Dat IIII kal mart Valentiniano a III et Eutropio conss (387 febr 26)

1534 Impp Arcadius et Honorius aa Messalae praefecto praetorio Dudum quidem fuerat constitutum ut illustrium patrimonia dignitatum ab instauratione itinerum haberentur excepta Verum propter inmensas vastitates viarum certatim studia cunctorum ad reparationem publici aggeris conducibili devotione volumus festinare nulla ad instructum munitionis huiusce dignitate aut privatorum privilegiorum in qualibetstudiosius adpetita Etiam istud adiungimus ut domos etiam clementiae nostrae quas vetusta et innumera ab huius oneris curatione privilegia vindicabant par condicio et sollicitudo constringat ita tamen ut in ceteris quae vel illustribus vel patrimonio nostro praecedentibus edictis beneficia fuerant adtributa intemerata permaneant Dat III kal mai Mediolano Theodoro v c cons (399 apr 29)

1535 Impp Honorius et Theodosius aa Anthemio praefecto praetorio Antiquatis omnibus vel personalibus rescriptis vel per adnotationes elicitis per Bithyniam ceterasque provincias possessores et reparationi publici aggeris et ceteris eiusmodi muneribus pro iugorum numero vel capitum quae possidere noscuntur adstringi cogantur Dat VII kal nov Constantinopoli Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (412 oct 26)

1536 Idem aa Asclepiodoto praefecto praetorio Absit ut nos instructionem viae publicae et pontium stratarumque operam titulis magnorum principum dedicatam inter sordida munera numeremus Igitur ad instructiones reparationesque itinerum pontiumque nullum genus hominum nulliusque dignitatis ac venerationis meritis cessare oportet Domos etiam divinas ac venerandas ecclesias tam laudabili titulo libenter adscribimus Quam legem cunctarum provinciarum iudicibus intimari conveniet ut noverint quae viis publicis antiquitas tribuenda decrevit sine ullius vel reverentiae vel dignitatis exceptione praestanda Dat XV kal mart Constantinopoli Asclepiodoto et Mariniano conss (423 febr 15)

ndash 3 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ULRIKE BABUSIAUX Zuumlrich

Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum ragioni economiche di una costruzione giuridica

ABSTRACT

Il fideicommissum familiae relictum cioegrave il divieto del testatore verso i suoi eredi di vendere un oggetto determinato al di fuori della famiglia rappresenta dallrsquoetagrave imperiale un fenomeno attestato in maniera molteplice La natura giuridica di questo divieto a favore della famiglia egrave svariata Sia i suoi effetti sia gli scopi sono trattati in modo controverso nella ricerca storico-giuridica Dato che il fideicommissum familiae relictum era spesso imposto per i fondi (fundus) nella storia sociale vale come attestato per il significato dellrsquoeconomia agraria nel pensiero giuridico dellrsquoetagrave imperiale Nonostante non possa essere contestato il significato dei fondi per lrsquoeconomia romana unrsquoanalisi precisa del fideicommissum familiae relictum mostra la presenza di meno ragioni economiche ma piugrave di motivi giuridici per tale decisione del testatore Pertanto un motivo considerevole per lrsquoimposizione di un fideicommissum familiae relictum potrebbe essere stato lo scopo di evitare le conseguenze della caducitagrave prevista nella lex Iulia et Papia Infatti se il testatore trasmetteva un oggetto drsquoidentitagrave gravato a favore della famiglia i membri della famiglia potevano pretendere lrsquooggetto dopo il subingresso della caducitagrave persino dal fisco In questo modo non erano tutelate le attese drsquoacquisizione in base allrsquoappartenenza alla famiglia o alla discendenza lo scopo dellrsquoistituto era piuttosto sottrare un oggetto determinato dellrsquoaccesso del fisco In questo modo il fideicommissum familiae relictum dimostra certe il significato dei fondi come base di esistenza e identitagrave della famiglia romana ma sarebbe erroneo fare una semplice perequazione del motivo economico e della costruzione giuridica

FONTI

1) D 32 38 4 Scaevola 19 digestorumIulius Agrippa primipilaris testamento suo cavit ne ullo modo reliquias eius et praedium suburbanum aut domum maiorem heres eius pigneraret aut ullo modo alienaret filia eius heres scripta heredem reliquit filiam suam neptem primipilaris quae easdem res diu possedit et decedens extraneos instituit heredes quaesitum est an ea praedia extraneus heres haberet an vero ad Iuliam Domnam quae habuit patruum maiorem Iulium Agrippam pertinerent respondi cum hoc nudum praeceptum est nihil proponi contra voluntatem defuncti factum quo minus ad heredes pertinerent

2) Gaius Institutionum 2 287Item olim incertae personae vel postumo alieno per fideicommissum relinqui poterat quamvis neque heres instituti neque legari ei posset sed senatusconsulto quod auctore divo Hadriano factum est idem in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque constitutum est

3) D 31326 Modestinus 9 regularumIn fideicommisso quod familiae relinquitur hi ad petitionem eius admitti possunt qui nominati sunt aut post omnes eos exstinctos qui ex nomine defuncti fuerint eo tempore quo testator moreretur et qui ex his primo gradu procreati sint nisi specialiter defunctus ad ulteriores voluntatem suam extenderit

4) Gaius Institutionum 2 286-286a286 Caelibes quoque qui per legem Iuliam hereditates legataque capere prohibentur olim fideicommissa videbantur capere posse 286a Item orbi qui per legem Papiam ob id quod liberos non habent dimidias partes hereditatum legatorumque perdunt olim solida fideicommissa capere posse Sed postea senatus consultum Pegasiano proinde fideicommissa quoque ac legata capere posse prohibiti sunt eaque translata sunt ad eos qui in eo testamento

ndash 4 ndash

liberos habent aut si nullus liberos habebit ad populum sicuti iuris est in legatis et in hereditatibus quae eadem aut simili ex causa vel tota vel ex parte caduca fiunt

5) Gaius Institutionum 2 269-270269 Nam ecce per fideicommissum post mortem heredis relinqui potest cum alioquin legatum ita relictum inutile sit 270 Item intestatus moriturus potest ab eo ad quem bona eius pertinent fideicommissum alicui relinquere cum alioquin ab eo legari non possit

6) D 3011414 Marcianus 8 institutionumDivi Severus et Antoninus rescripserunt eos qui testamento vetant quid alienari nec causam exprimunt propter quam id fieri velint nisi invenitur persona cuius respectu hoc a testatore dispositum est nullius esse momenti scripturam quasi nudum praeceptum reliquerint quia talem legem testamento non possunt dicere quod si liberis aut posteris aut libertis aut heredibus aut aliis quibusdam personis consulentes eiusmodi voluntatem significarent eam servandam esse sed haec neque creditoribus neque fisco fraudi esse nam si heredis propter testatoris creditores bona venierunt fortunam communem fideicommissarii quoque sequuntur

7) D 31 78 3 Papinianus 9 responsorumPraedium pater de familia liberorum alienari verbis fideicommissi prohibuit supremus ex liberis qui fideicommissum petere potuit non idcirco minus actionem in bonis suis reliquisse visus est quod heredem extrarium sine liberis decedens habuit

8) D 3167pr -3 Papinianus 9 quaestionumpr Unum ex familia propter fideicommissum a se cum moreretur relictum heres eligere debet ei quem elegit frustra testamento suo legat quod posteaquam electus est ex alio testamento petere potest Utrum ergo non constitit quod datur quasi creditori relictum an quamdiu potest mutari voluntas non recte creditori comparabitur Sive tamen durat electio fuisse videtur creditor sive mutetur ex neutro testamento petitio competit 2 itaque si cum forte tres ex familia essent eius qui fideicommissum reliquit eodem vel dispari gradu satis erit uni reliquisse nam postquam paritum est voluntati ceteri condicione deficiunt 3 sed si uno ex familia herede instituto ille fundus extraneo relictus est perinde fideicommissum ex illo testamento petetur ac si nemo de familia heredi heres exstitisset Verum is qui heres scriptus est ratione doli exceptionis ceteris fideicommissum petentibus facere partem intellegitur nam quae ratio ceteros admittit eadem tacitam inducit pensationem

9) C 6 5111-1a Iustinianus (a 534)1 Et quemadmodum in multis capitulis lex Papia ab anterioribus principibus emendata fuit et per desuetudinemabolita ita et a nobis circa caducorum observationem invidiosum suum amittat vigorem qui et ipsis prudentissimis viris displicuit multas invenientibus vias per quas caducum ne fieret 1a Sed et ipsis testamentorum conditoribus sic gravissima caducorum observatio visa est ut et substitutiones introducerent ne fiant caduca et si facta sint apud certas personas recurrere disponerent vias recludentes quas lex Papia posuit in caducis quod et nos fieri concedimus

10) Epitome Ulpiani 17 2-32 Hodie ex constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vindicantur sed servato iure antiquo liberis et parentibus 3 Caduca cum suo onere fiunt ideoque libertates et legata fideicommissa ab eo data ex cuius persona hereditas caduca facta est salva sunt scilicet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca

11) D 30 114 2 Marcianus 8 institutionumQui intestato decedit et scit bona sua ad fiscum perventura vacantia fidei fisci committere potest

12) D 31 88 14 Scaevola 3 responsorumInsulam libertis utriusque sexus legavit ita ut ex reditu eius masculi duplum feminae simplum percipiant eamque alienari vetuit ex consensu omnium ab herede venumdata est quaero an et ex pretio insulae duplum mares simplum feminae caperent respondi ob pretium nullam fideicommissi persecutionem esse nisi ea mente venditioni consenserunt ut similiter ex pretio mares quidem duplum feminae autem simplum consequantur

ndash 5 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GIORGIO BARONE ADESI Catanzaro Magna Graeligcia

Iuga quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh16215 pr) i fondi ecclesiastici in etagrave costantiniana [La configurazione ldquocostantinianardquo del regime fondiario ecclesiastico]

Nel costituire la ratio perseguita dalla normativa ecclesiastica costantiniana lrsquoinserimento nella legalitagrave di consuetudini e usi attestati nei corpora christianorum effettuata dal primo legislatore cristiano mediante lrsquoimposizione alle ecclesiae di principi ritenuti inderogabili dallrsquoordinamento giuridico romano (quali ad esempio la documentata attestazione della voluntas dominicale di manomettere lo schiavo liberato in ecclesiae gremio C1132) mi ha indotto a proporre come contributo allrsquoodierno Convegno qualche rapida osservazione sulla confi-gurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico Problematica come incautamente non avevo supposto lrsquoindagine attraverso fonti giuridiche e letterarie induce in realtagrave a constatare la probabile assenza di una configu-razione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico articolatamente disciplinato invece solo nei secoli succes-sivi secondo quanto si evince dal codex repetitae praelectionis Aldilagrave della mancanza di fonti costantiniane in ar-gomento lrsquoassenza di disposizioni normative relative a terre appartenenti ad associazioni cristiane (ecclesiae) ne attesta plausibilmente la coeva marginalitagrave se non irrilevanza quantomeno nel 313 La constatazione sembra pe-raltro riflettere non soltanto le coeve vicende ecclesiastiche localmente segnate da alternanza tra periodi di perse-cuzione piugrave o meno intensa o di tolleranza ma anche da posizioni cristiane non certo favorevoli allo sviluppo di proprietagrave fondiarie ecclesiastiche Detti indirizzi appaiono riscontrabili in fonti determinate dallrsquoincidenza esercitata sulle prime associazioni cultuali cristiane da AcAp434-512 Nellrsquoelaborazione lucana la comunione dei beni economici vigente nella prima ecclesia gerosolimitana non prospetta per non dire esclude la costituzione di fondi appartenenti allrsquoecclesia In accordo con lrsquoingiunzione evangelica alla vendita dei beni economici per distribuirne il ricavato ai poveri previa alla sequela Christi (Mt1916-29 Mc1017-31 Lc1818-30 e vang Haebr) i sinot-tici devono avere sollecitato i primi cristiani a devolvere il denaro ricavato dalla vendita dei beni alle rispettive as-sociazioni per la realizzazione degli scopi comunitari (usufruibilitagrave di locali assembleari e sostentamento degli indigenti) La prima ecclesia doveva del resto essere ritenuta unrsquoassociazioni giudaica caratterizzata come le altre synagogai diffuse in Palestina e nella diaspora dalla comune identitagrave etnica e cultuale attestata anche in AcAp61 allrsquoecclesia di Gerusalemme appartengono giudeo-cristiani ebrei ed ellenisti uniti dalla condivisione di beni spirituali e materiali Associazione giudaica con connotazioni ldquofamiliarirdquo la Chiesa presieduta da Giacomo fratello del Signore e dagli anziani unisce allrsquoosservanza della Torah la fede nel Rabbi Risorto dalla morte in croce Bencheacute i nazorei proseguano dunque nellrsquoosservanza della Lex Dei e frequentino il Tempio lrsquoaffermata universa-litagrave della salvezza accordata oltre che agli ebrei anche ai gentili inseriti in ecclesia senza circoncisione (e conse-guente sottoposizione a tutti i precetti della Torah) contrasta con lrsquoesclusiva elezione del popolo ebraico Il kerygma cristiano appare pertanto fin dalle origini denso di ripercussioni destabilizzanti in merito allrsquounicitagrave del Tempio di Gerusalemme e alla specificitagrave della terra promessa da Dio ad Israele e alla sua discendenza La posi-zione non costituisce peraltro isolata novitagrave Anche i rotoli del mar Morto documentano attese messianiche e apo-calittiche presenti nel giudaismo del secondo Tempio oggi note grazie ai documenti collezionati dalla ldquomisteriosardquo comunitagrave qumranica che si proclama fedele allrsquoAlleanza sinaitica e allrsquoautentica Torah in palese polemica con la classe sacerdotale del Tempio In merito alle prime comunitagrave cristiane va rilevato come persecuzioni e attesa escatologica (ApGv2220) inducano i fedeli alla vendita dei beni per destinarne il ricavato ai fini comunitari in alternativa alla loro diretta distribuzione agli indigenti Fonti neotestamentarie canoniche e apocrife non risultano dunque favorevoli alla costituzione di patrimoni comunitari ecclesiastici Lrsquoincidenza dellrsquoindirizzo sembra ancora riscontrabile in disposizioni normative emanate tra il 311 ed il 313 per porre termine in oriente alla ldquogrande persecuzionerdquo In seguito allrsquoeditto di Galerio pubblicato il 30 maggio del 311 a Nicomedia che consente ai cristiani di ricostituire le loro associazioni (conventicula sua componant ita ut ne quid contra disciplinam agant Lact de mort 344) Massimino Daia limita lrsquoautorizzazione allo svolgimento di riunioni cultuali e associative (EusHE918) Di seguito il medesimo tetrarca vieta perograve lo svolgimento di assem-blee cristiane nei cimiteri (HE92) Solo dopo la battaglia di ponte Milvio il tetrarca trasmette ai governatori dei suoi territori le disposizioni di Galerio pur vietando costruzioni di domus ecclesiae e adunanze comunitarie (HE9911) Sconfitto il 30 aprile 313 Massimino consente ai cristiani di costruire domus per scopi cultuali e asso-ciativi Con lrsquoeditto pubblicato a Nicomedia il 15 giugno del 313 Licinio ordina ai funzionari imperiali di attivarsi per la rapida restituzione al corps christianorum di tutti i locali confiscati alle associazioni (ecclesiae) (EusHE1059-12 Lact De mort488-10) Nel porre termine alla persecuzione lrsquoaugusto ripristina dunque nella legalitagrave le associazioni cultuali cristiane legittimate a riottenere i locali comunitari confiscati Concordata a Milano da Costantino e Licinio la ricostituzione dei patrimoni immobiliari appartenenti alle associazioni cristiane costituisce la premessa di privilegi conferiti da Costantino alle ecclesiae Nel patrocinare i fini assistenziali perseguiti dalle associazioni cristiane il legislatore promuove lrsquoinserimento nel clero dei pauperes

ndash 6 ndash

destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica Riguardo infine allo sviluppo della proprietagrave fondiaria ecclesiastica in etagrave costantiniana va rile-vato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel ri-fiuto opposto nel 360 da Costante (CTh16215) alla richiesta avanzata dal concilio di Rimini ut iuga quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza giagrave nel can25 promulgato dal concilio antiocheno del 341 La dispo-sizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes potrebbero dunque avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dellrsquoinalienabilitagrave patrimoniale ecclesiastica Il principio risulta del resto recettivo di convergenti indirizzi norma-tivi canonici e imperiali intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni apparte-nenti alle comunitagrave cristiane

FONTI

I) AcAp434-7 Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰςτῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως Λευΐτης Κύπριος τῷ γένει 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων

2) CTh1623 IMP CONSTANTINUS A AD BASSUM PP Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel exdecurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorumnomen obsquiumque confugere sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari qui fortuna tenuens nequemuneribs civilibs teneantur obstricti cognovimus illos etiam inquietari qui ante legis promulgationem clericorum se consortiosociaverint (18 luglio 320)

3) CTh1624 IMP CONSTANTINUS A AD POPULUM Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabiliqueconcilio decedens bonorum quem optavit relinquere Non sint cassa iudica Nihil est quod magis hominibus debetur quam utsupremae voluntatis post quam aliud velle non possunt liber sit stilus et licens quod iterum non redit arbitrium PROPOSITA VNON IUL ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS CONSS (3 luglio 321)

4) Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh1623 CT1626 l il 1 giugno del 326 (o 329) CTh1623 giunge alla segneteaffermazione Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis substentari

5) CTh16215 C0STANTIUS A ET IULIANUS CAES AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO In Ariminensi synodosuper ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est ut iuga quae videntur ad ecclesiampertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse 1 Clerici vero vel hiquos copiatas recens usus instituit nuncupari ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari si exiguisadmodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent reliqui autem quorum nomina negotiatorum matriculacomprehendit eo tempore quo conlatio celebrata est negotiatorum munia et pensitationes agnoscant quippe postmodumclericorum se coetibus adgregarunt 2 De his sane clericis qui praedia possident sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuganequaquam statuet excusare sed etiam pro his quae ipsi possident eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri Universos namqueclericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus maximme cum in comitatu tranquillitatisnostrae alii episcopi qui de Italiae partibus venerunt et illi quoque qui ex Hispania adque Africa commearunt probaverint idmaxime iuste convenire ut praeter ea iuga et professionem quae ad ecclesiam pertinet ad universa munia sustinendatraslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri DAT EPISTULA PRID KAL IUL MEDIOLANO CONSTANTIO AX ET IULIANO III CAES CONSS (30 giugno del 360)

6) CanAp38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα καὶ διοικείτω αὐτά ὡς τοῦ Θεοῦἐφορῶντος μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι εἰ δὲ πένητες εἶενἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω

7) CanAp40 Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδιατελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰτοῦ ἐπισκόπου ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκέτας Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὸ μήτετὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων μήτε τὸν ἐπίσκοπον ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖςπροφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαιςπεριβάλλεσθαι

8) Can 24 del concilio antiocheno del 341 Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶἀγαθῆς συνειδήσεως καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇἐκκλησίᾳ μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστιτῆς ἐκκλησίας ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον φανερῶν ὄντων τῶνδιαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι προφάσειτῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου οἷς ἂν αὐτὸςβούληται καταλιμπάνεσθαι τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν μήτε τὸνἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰθάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι

9) Can25 del concilio antiocheno del 341 Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάνταςτοὺς δεομένους μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων εἴγε δέοιτο εἰς τὰς ἀναγκαίαςαὐτοῦ χρείας καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολονλέγοντα Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα τούτοις ἀρκεσθησόμεθα εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰςοἰκείας αὐτοῦ χρείας καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων ἢ τῶνδιακόνων χειρίζοι ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν ἢ ἀδελφοῖς ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν ὥστε διὰ τῶν τοιούτωνλεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας Εἰ δὲ καὶ ἄλλωςδιαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα ἤτοι ἐξ ἀγρῶν ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεωςἐκκλησιαστικῆς εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τελόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου

ndash 7 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 4: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-JACQUES AUBERT Neuchacirctel

Getting There Road Maintenance and Liturgies in the Theodosian Code (XV3)

The first part of Book 15 of the Theodosian Code is dedicated to the issue of public works (CTh 151 a total of 53 laws) with three additional shorter titles as appendices (CTh 152 on water-conducts CTh 153 on road building and maintenance and CTh 154 on imperial representations) The burden of road building and maintenance was imposed on liturgists and regulated by imperial legislation part of it was obviously considered of some interest to the compilers Six laws from Constantine (319) to Honorius and Theodosius II define the fiscal obligations of various categories of landowners and tenants gradually restricting the grant of exemptions a sign that the task was so heavy that it required the involvement of people of means above regular tax payers The imperial administration worked towards upgrading the status of such liturgies in order to make them less repulsive to the higher classes

153 De itinere muniendo (from The Roman Law Library httpdroitromainupmf-grenoblefr)

1531 Imp Constantinus a ad Proculum proconsulem Africae Emphyteuticarii possessores qui mansuetudinis nostrae beneficio ad extraordinaria minime devocentur sicut ceteri provinciales obsequium suum muniendis itineribus impendant Nulla enim ratione debent ab hoc quod in commune omnibus profuturum est esse seiuncti Proposita non mai Karthagine Constantino a V et Licinio caes conss (319 mai 7)

1532 Imp Iulianus a ad Avitianum vicarium Africae Post alia in muniendis viis iustissimum aequitatis cursum reliquit auctoritas Singuli enim loca debent quaeque sortiri ut sibi consulant vel neglegentia vel labore Igitur eos loca iuxta morem priscum delegata curare oportebit Et cetera Dat VII kal nov Iuliano a IIII et Sallustio conss (363 [362] oct 26)

1533 Imppp Valentinianus Theodosius et Arcadius aaa ad Eusignium praefectum praetorio A viarum munitione nullus habeatur inmunis et eorum praediorum actores qui forte iniuncto oneri privilegiorum contemplatione parere minime voluerint nostrae domui vindicentur Dat IIII kal mart Valentiniano a III et Eutropio conss (387 febr 26)

1534 Impp Arcadius et Honorius aa Messalae praefecto praetorio Dudum quidem fuerat constitutum ut illustrium patrimonia dignitatum ab instauratione itinerum haberentur excepta Verum propter inmensas vastitates viarum certatim studia cunctorum ad reparationem publici aggeris conducibili devotione volumus festinare nulla ad instructum munitionis huiusce dignitate aut privatorum privilegiorum in qualibetstudiosius adpetita Etiam istud adiungimus ut domos etiam clementiae nostrae quas vetusta et innumera ab huius oneris curatione privilegia vindicabant par condicio et sollicitudo constringat ita tamen ut in ceteris quae vel illustribus vel patrimonio nostro praecedentibus edictis beneficia fuerant adtributa intemerata permaneant Dat III kal mai Mediolano Theodoro v c cons (399 apr 29)

1535 Impp Honorius et Theodosius aa Anthemio praefecto praetorio Antiquatis omnibus vel personalibus rescriptis vel per adnotationes elicitis per Bithyniam ceterasque provincias possessores et reparationi publici aggeris et ceteris eiusmodi muneribus pro iugorum numero vel capitum quae possidere noscuntur adstringi cogantur Dat VII kal nov Constantinopoli Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (412 oct 26)

1536 Idem aa Asclepiodoto praefecto praetorio Absit ut nos instructionem viae publicae et pontium stratarumque operam titulis magnorum principum dedicatam inter sordida munera numeremus Igitur ad instructiones reparationesque itinerum pontiumque nullum genus hominum nulliusque dignitatis ac venerationis meritis cessare oportet Domos etiam divinas ac venerandas ecclesias tam laudabili titulo libenter adscribimus Quam legem cunctarum provinciarum iudicibus intimari conveniet ut noverint quae viis publicis antiquitas tribuenda decrevit sine ullius vel reverentiae vel dignitatis exceptione praestanda Dat XV kal mart Constantinopoli Asclepiodoto et Mariniano conss (423 febr 15)

ndash 3 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ULRIKE BABUSIAUX Zuumlrich

Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum ragioni economiche di una costruzione giuridica

ABSTRACT

Il fideicommissum familiae relictum cioegrave il divieto del testatore verso i suoi eredi di vendere un oggetto determinato al di fuori della famiglia rappresenta dallrsquoetagrave imperiale un fenomeno attestato in maniera molteplice La natura giuridica di questo divieto a favore della famiglia egrave svariata Sia i suoi effetti sia gli scopi sono trattati in modo controverso nella ricerca storico-giuridica Dato che il fideicommissum familiae relictum era spesso imposto per i fondi (fundus) nella storia sociale vale come attestato per il significato dellrsquoeconomia agraria nel pensiero giuridico dellrsquoetagrave imperiale Nonostante non possa essere contestato il significato dei fondi per lrsquoeconomia romana unrsquoanalisi precisa del fideicommissum familiae relictum mostra la presenza di meno ragioni economiche ma piugrave di motivi giuridici per tale decisione del testatore Pertanto un motivo considerevole per lrsquoimposizione di un fideicommissum familiae relictum potrebbe essere stato lo scopo di evitare le conseguenze della caducitagrave prevista nella lex Iulia et Papia Infatti se il testatore trasmetteva un oggetto drsquoidentitagrave gravato a favore della famiglia i membri della famiglia potevano pretendere lrsquooggetto dopo il subingresso della caducitagrave persino dal fisco In questo modo non erano tutelate le attese drsquoacquisizione in base allrsquoappartenenza alla famiglia o alla discendenza lo scopo dellrsquoistituto era piuttosto sottrare un oggetto determinato dellrsquoaccesso del fisco In questo modo il fideicommissum familiae relictum dimostra certe il significato dei fondi come base di esistenza e identitagrave della famiglia romana ma sarebbe erroneo fare una semplice perequazione del motivo economico e della costruzione giuridica

FONTI

1) D 32 38 4 Scaevola 19 digestorumIulius Agrippa primipilaris testamento suo cavit ne ullo modo reliquias eius et praedium suburbanum aut domum maiorem heres eius pigneraret aut ullo modo alienaret filia eius heres scripta heredem reliquit filiam suam neptem primipilaris quae easdem res diu possedit et decedens extraneos instituit heredes quaesitum est an ea praedia extraneus heres haberet an vero ad Iuliam Domnam quae habuit patruum maiorem Iulium Agrippam pertinerent respondi cum hoc nudum praeceptum est nihil proponi contra voluntatem defuncti factum quo minus ad heredes pertinerent

2) Gaius Institutionum 2 287Item olim incertae personae vel postumo alieno per fideicommissum relinqui poterat quamvis neque heres instituti neque legari ei posset sed senatusconsulto quod auctore divo Hadriano factum est idem in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque constitutum est

3) D 31326 Modestinus 9 regularumIn fideicommisso quod familiae relinquitur hi ad petitionem eius admitti possunt qui nominati sunt aut post omnes eos exstinctos qui ex nomine defuncti fuerint eo tempore quo testator moreretur et qui ex his primo gradu procreati sint nisi specialiter defunctus ad ulteriores voluntatem suam extenderit

4) Gaius Institutionum 2 286-286a286 Caelibes quoque qui per legem Iuliam hereditates legataque capere prohibentur olim fideicommissa videbantur capere posse 286a Item orbi qui per legem Papiam ob id quod liberos non habent dimidias partes hereditatum legatorumque perdunt olim solida fideicommissa capere posse Sed postea senatus consultum Pegasiano proinde fideicommissa quoque ac legata capere posse prohibiti sunt eaque translata sunt ad eos qui in eo testamento

ndash 4 ndash

liberos habent aut si nullus liberos habebit ad populum sicuti iuris est in legatis et in hereditatibus quae eadem aut simili ex causa vel tota vel ex parte caduca fiunt

5) Gaius Institutionum 2 269-270269 Nam ecce per fideicommissum post mortem heredis relinqui potest cum alioquin legatum ita relictum inutile sit 270 Item intestatus moriturus potest ab eo ad quem bona eius pertinent fideicommissum alicui relinquere cum alioquin ab eo legari non possit

6) D 3011414 Marcianus 8 institutionumDivi Severus et Antoninus rescripserunt eos qui testamento vetant quid alienari nec causam exprimunt propter quam id fieri velint nisi invenitur persona cuius respectu hoc a testatore dispositum est nullius esse momenti scripturam quasi nudum praeceptum reliquerint quia talem legem testamento non possunt dicere quod si liberis aut posteris aut libertis aut heredibus aut aliis quibusdam personis consulentes eiusmodi voluntatem significarent eam servandam esse sed haec neque creditoribus neque fisco fraudi esse nam si heredis propter testatoris creditores bona venierunt fortunam communem fideicommissarii quoque sequuntur

7) D 31 78 3 Papinianus 9 responsorumPraedium pater de familia liberorum alienari verbis fideicommissi prohibuit supremus ex liberis qui fideicommissum petere potuit non idcirco minus actionem in bonis suis reliquisse visus est quod heredem extrarium sine liberis decedens habuit

8) D 3167pr -3 Papinianus 9 quaestionumpr Unum ex familia propter fideicommissum a se cum moreretur relictum heres eligere debet ei quem elegit frustra testamento suo legat quod posteaquam electus est ex alio testamento petere potest Utrum ergo non constitit quod datur quasi creditori relictum an quamdiu potest mutari voluntas non recte creditori comparabitur Sive tamen durat electio fuisse videtur creditor sive mutetur ex neutro testamento petitio competit 2 itaque si cum forte tres ex familia essent eius qui fideicommissum reliquit eodem vel dispari gradu satis erit uni reliquisse nam postquam paritum est voluntati ceteri condicione deficiunt 3 sed si uno ex familia herede instituto ille fundus extraneo relictus est perinde fideicommissum ex illo testamento petetur ac si nemo de familia heredi heres exstitisset Verum is qui heres scriptus est ratione doli exceptionis ceteris fideicommissum petentibus facere partem intellegitur nam quae ratio ceteros admittit eadem tacitam inducit pensationem

9) C 6 5111-1a Iustinianus (a 534)1 Et quemadmodum in multis capitulis lex Papia ab anterioribus principibus emendata fuit et per desuetudinemabolita ita et a nobis circa caducorum observationem invidiosum suum amittat vigorem qui et ipsis prudentissimis viris displicuit multas invenientibus vias per quas caducum ne fieret 1a Sed et ipsis testamentorum conditoribus sic gravissima caducorum observatio visa est ut et substitutiones introducerent ne fiant caduca et si facta sint apud certas personas recurrere disponerent vias recludentes quas lex Papia posuit in caducis quod et nos fieri concedimus

10) Epitome Ulpiani 17 2-32 Hodie ex constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vindicantur sed servato iure antiquo liberis et parentibus 3 Caduca cum suo onere fiunt ideoque libertates et legata fideicommissa ab eo data ex cuius persona hereditas caduca facta est salva sunt scilicet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca

11) D 30 114 2 Marcianus 8 institutionumQui intestato decedit et scit bona sua ad fiscum perventura vacantia fidei fisci committere potest

12) D 31 88 14 Scaevola 3 responsorumInsulam libertis utriusque sexus legavit ita ut ex reditu eius masculi duplum feminae simplum percipiant eamque alienari vetuit ex consensu omnium ab herede venumdata est quaero an et ex pretio insulae duplum mares simplum feminae caperent respondi ob pretium nullam fideicommissi persecutionem esse nisi ea mente venditioni consenserunt ut similiter ex pretio mares quidem duplum feminae autem simplum consequantur

ndash 5 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GIORGIO BARONE ADESI Catanzaro Magna Graeligcia

Iuga quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh16215 pr) i fondi ecclesiastici in etagrave costantiniana [La configurazione ldquocostantinianardquo del regime fondiario ecclesiastico]

Nel costituire la ratio perseguita dalla normativa ecclesiastica costantiniana lrsquoinserimento nella legalitagrave di consuetudini e usi attestati nei corpora christianorum effettuata dal primo legislatore cristiano mediante lrsquoimposizione alle ecclesiae di principi ritenuti inderogabili dallrsquoordinamento giuridico romano (quali ad esempio la documentata attestazione della voluntas dominicale di manomettere lo schiavo liberato in ecclesiae gremio C1132) mi ha indotto a proporre come contributo allrsquoodierno Convegno qualche rapida osservazione sulla confi-gurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico Problematica come incautamente non avevo supposto lrsquoindagine attraverso fonti giuridiche e letterarie induce in realtagrave a constatare la probabile assenza di una configu-razione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico articolatamente disciplinato invece solo nei secoli succes-sivi secondo quanto si evince dal codex repetitae praelectionis Aldilagrave della mancanza di fonti costantiniane in ar-gomento lrsquoassenza di disposizioni normative relative a terre appartenenti ad associazioni cristiane (ecclesiae) ne attesta plausibilmente la coeva marginalitagrave se non irrilevanza quantomeno nel 313 La constatazione sembra pe-raltro riflettere non soltanto le coeve vicende ecclesiastiche localmente segnate da alternanza tra periodi di perse-cuzione piugrave o meno intensa o di tolleranza ma anche da posizioni cristiane non certo favorevoli allo sviluppo di proprietagrave fondiarie ecclesiastiche Detti indirizzi appaiono riscontrabili in fonti determinate dallrsquoincidenza esercitata sulle prime associazioni cultuali cristiane da AcAp434-512 Nellrsquoelaborazione lucana la comunione dei beni economici vigente nella prima ecclesia gerosolimitana non prospetta per non dire esclude la costituzione di fondi appartenenti allrsquoecclesia In accordo con lrsquoingiunzione evangelica alla vendita dei beni economici per distribuirne il ricavato ai poveri previa alla sequela Christi (Mt1916-29 Mc1017-31 Lc1818-30 e vang Haebr) i sinot-tici devono avere sollecitato i primi cristiani a devolvere il denaro ricavato dalla vendita dei beni alle rispettive as-sociazioni per la realizzazione degli scopi comunitari (usufruibilitagrave di locali assembleari e sostentamento degli indigenti) La prima ecclesia doveva del resto essere ritenuta unrsquoassociazioni giudaica caratterizzata come le altre synagogai diffuse in Palestina e nella diaspora dalla comune identitagrave etnica e cultuale attestata anche in AcAp61 allrsquoecclesia di Gerusalemme appartengono giudeo-cristiani ebrei ed ellenisti uniti dalla condivisione di beni spirituali e materiali Associazione giudaica con connotazioni ldquofamiliarirdquo la Chiesa presieduta da Giacomo fratello del Signore e dagli anziani unisce allrsquoosservanza della Torah la fede nel Rabbi Risorto dalla morte in croce Bencheacute i nazorei proseguano dunque nellrsquoosservanza della Lex Dei e frequentino il Tempio lrsquoaffermata universa-litagrave della salvezza accordata oltre che agli ebrei anche ai gentili inseriti in ecclesia senza circoncisione (e conse-guente sottoposizione a tutti i precetti della Torah) contrasta con lrsquoesclusiva elezione del popolo ebraico Il kerygma cristiano appare pertanto fin dalle origini denso di ripercussioni destabilizzanti in merito allrsquounicitagrave del Tempio di Gerusalemme e alla specificitagrave della terra promessa da Dio ad Israele e alla sua discendenza La posi-zione non costituisce peraltro isolata novitagrave Anche i rotoli del mar Morto documentano attese messianiche e apo-calittiche presenti nel giudaismo del secondo Tempio oggi note grazie ai documenti collezionati dalla ldquomisteriosardquo comunitagrave qumranica che si proclama fedele allrsquoAlleanza sinaitica e allrsquoautentica Torah in palese polemica con la classe sacerdotale del Tempio In merito alle prime comunitagrave cristiane va rilevato come persecuzioni e attesa escatologica (ApGv2220) inducano i fedeli alla vendita dei beni per destinarne il ricavato ai fini comunitari in alternativa alla loro diretta distribuzione agli indigenti Fonti neotestamentarie canoniche e apocrife non risultano dunque favorevoli alla costituzione di patrimoni comunitari ecclesiastici Lrsquoincidenza dellrsquoindirizzo sembra ancora riscontrabile in disposizioni normative emanate tra il 311 ed il 313 per porre termine in oriente alla ldquogrande persecuzionerdquo In seguito allrsquoeditto di Galerio pubblicato il 30 maggio del 311 a Nicomedia che consente ai cristiani di ricostituire le loro associazioni (conventicula sua componant ita ut ne quid contra disciplinam agant Lact de mort 344) Massimino Daia limita lrsquoautorizzazione allo svolgimento di riunioni cultuali e associative (EusHE918) Di seguito il medesimo tetrarca vieta perograve lo svolgimento di assem-blee cristiane nei cimiteri (HE92) Solo dopo la battaglia di ponte Milvio il tetrarca trasmette ai governatori dei suoi territori le disposizioni di Galerio pur vietando costruzioni di domus ecclesiae e adunanze comunitarie (HE9911) Sconfitto il 30 aprile 313 Massimino consente ai cristiani di costruire domus per scopi cultuali e asso-ciativi Con lrsquoeditto pubblicato a Nicomedia il 15 giugno del 313 Licinio ordina ai funzionari imperiali di attivarsi per la rapida restituzione al corps christianorum di tutti i locali confiscati alle associazioni (ecclesiae) (EusHE1059-12 Lact De mort488-10) Nel porre termine alla persecuzione lrsquoaugusto ripristina dunque nella legalitagrave le associazioni cultuali cristiane legittimate a riottenere i locali comunitari confiscati Concordata a Milano da Costantino e Licinio la ricostituzione dei patrimoni immobiliari appartenenti alle associazioni cristiane costituisce la premessa di privilegi conferiti da Costantino alle ecclesiae Nel patrocinare i fini assistenziali perseguiti dalle associazioni cristiane il legislatore promuove lrsquoinserimento nel clero dei pauperes

ndash 6 ndash

destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica Riguardo infine allo sviluppo della proprietagrave fondiaria ecclesiastica in etagrave costantiniana va rile-vato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel ri-fiuto opposto nel 360 da Costante (CTh16215) alla richiesta avanzata dal concilio di Rimini ut iuga quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza giagrave nel can25 promulgato dal concilio antiocheno del 341 La dispo-sizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes potrebbero dunque avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dellrsquoinalienabilitagrave patrimoniale ecclesiastica Il principio risulta del resto recettivo di convergenti indirizzi norma-tivi canonici e imperiali intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni apparte-nenti alle comunitagrave cristiane

FONTI

I) AcAp434-7 Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰςτῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως Λευΐτης Κύπριος τῷ γένει 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων

2) CTh1623 IMP CONSTANTINUS A AD BASSUM PP Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel exdecurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorumnomen obsquiumque confugere sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari qui fortuna tenuens nequemuneribs civilibs teneantur obstricti cognovimus illos etiam inquietari qui ante legis promulgationem clericorum se consortiosociaverint (18 luglio 320)

3) CTh1624 IMP CONSTANTINUS A AD POPULUM Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabiliqueconcilio decedens bonorum quem optavit relinquere Non sint cassa iudica Nihil est quod magis hominibus debetur quam utsupremae voluntatis post quam aliud velle non possunt liber sit stilus et licens quod iterum non redit arbitrium PROPOSITA VNON IUL ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS CONSS (3 luglio 321)

4) Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh1623 CT1626 l il 1 giugno del 326 (o 329) CTh1623 giunge alla segneteaffermazione Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis substentari

5) CTh16215 C0STANTIUS A ET IULIANUS CAES AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO In Ariminensi synodosuper ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est ut iuga quae videntur ad ecclesiampertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse 1 Clerici vero vel hiquos copiatas recens usus instituit nuncupari ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari si exiguisadmodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent reliqui autem quorum nomina negotiatorum matriculacomprehendit eo tempore quo conlatio celebrata est negotiatorum munia et pensitationes agnoscant quippe postmodumclericorum se coetibus adgregarunt 2 De his sane clericis qui praedia possident sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuganequaquam statuet excusare sed etiam pro his quae ipsi possident eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri Universos namqueclericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus maximme cum in comitatu tranquillitatisnostrae alii episcopi qui de Italiae partibus venerunt et illi quoque qui ex Hispania adque Africa commearunt probaverint idmaxime iuste convenire ut praeter ea iuga et professionem quae ad ecclesiam pertinet ad universa munia sustinendatraslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri DAT EPISTULA PRID KAL IUL MEDIOLANO CONSTANTIO AX ET IULIANO III CAES CONSS (30 giugno del 360)

6) CanAp38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα καὶ διοικείτω αὐτά ὡς τοῦ Θεοῦἐφορῶντος μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι εἰ δὲ πένητες εἶενἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω

7) CanAp40 Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδιατελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰτοῦ ἐπισκόπου ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκέτας Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὸ μήτετὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων μήτε τὸν ἐπίσκοπον ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖςπροφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαιςπεριβάλλεσθαι

8) Can 24 del concilio antiocheno del 341 Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶἀγαθῆς συνειδήσεως καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇἐκκλησίᾳ μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστιτῆς ἐκκλησίας ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον φανερῶν ὄντων τῶνδιαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι προφάσειτῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου οἷς ἂν αὐτὸςβούληται καταλιμπάνεσθαι τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν μήτε τὸνἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰθάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι

9) Can25 del concilio antiocheno del 341 Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάνταςτοὺς δεομένους μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων εἴγε δέοιτο εἰς τὰς ἀναγκαίαςαὐτοῦ χρείας καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολονλέγοντα Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα τούτοις ἀρκεσθησόμεθα εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰςοἰκείας αὐτοῦ χρείας καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων ἢ τῶνδιακόνων χειρίζοι ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν ἢ ἀδελφοῖς ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν ὥστε διὰ τῶν τοιούτωνλεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας Εἰ δὲ καὶ ἄλλωςδιαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα ἤτοι ἐξ ἀγρῶν ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεωςἐκκλησιαστικῆς εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τελόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου

ndash 7 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 5: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ULRIKE BABUSIAUX Zuumlrich

Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum ragioni economiche di una costruzione giuridica

ABSTRACT

Il fideicommissum familiae relictum cioegrave il divieto del testatore verso i suoi eredi di vendere un oggetto determinato al di fuori della famiglia rappresenta dallrsquoetagrave imperiale un fenomeno attestato in maniera molteplice La natura giuridica di questo divieto a favore della famiglia egrave svariata Sia i suoi effetti sia gli scopi sono trattati in modo controverso nella ricerca storico-giuridica Dato che il fideicommissum familiae relictum era spesso imposto per i fondi (fundus) nella storia sociale vale come attestato per il significato dellrsquoeconomia agraria nel pensiero giuridico dellrsquoetagrave imperiale Nonostante non possa essere contestato il significato dei fondi per lrsquoeconomia romana unrsquoanalisi precisa del fideicommissum familiae relictum mostra la presenza di meno ragioni economiche ma piugrave di motivi giuridici per tale decisione del testatore Pertanto un motivo considerevole per lrsquoimposizione di un fideicommissum familiae relictum potrebbe essere stato lo scopo di evitare le conseguenze della caducitagrave prevista nella lex Iulia et Papia Infatti se il testatore trasmetteva un oggetto drsquoidentitagrave gravato a favore della famiglia i membri della famiglia potevano pretendere lrsquooggetto dopo il subingresso della caducitagrave persino dal fisco In questo modo non erano tutelate le attese drsquoacquisizione in base allrsquoappartenenza alla famiglia o alla discendenza lo scopo dellrsquoistituto era piuttosto sottrare un oggetto determinato dellrsquoaccesso del fisco In questo modo il fideicommissum familiae relictum dimostra certe il significato dei fondi come base di esistenza e identitagrave della famiglia romana ma sarebbe erroneo fare una semplice perequazione del motivo economico e della costruzione giuridica

FONTI

1) D 32 38 4 Scaevola 19 digestorumIulius Agrippa primipilaris testamento suo cavit ne ullo modo reliquias eius et praedium suburbanum aut domum maiorem heres eius pigneraret aut ullo modo alienaret filia eius heres scripta heredem reliquit filiam suam neptem primipilaris quae easdem res diu possedit et decedens extraneos instituit heredes quaesitum est an ea praedia extraneus heres haberet an vero ad Iuliam Domnam quae habuit patruum maiorem Iulium Agrippam pertinerent respondi cum hoc nudum praeceptum est nihil proponi contra voluntatem defuncti factum quo minus ad heredes pertinerent

2) Gaius Institutionum 2 287Item olim incertae personae vel postumo alieno per fideicommissum relinqui poterat quamvis neque heres instituti neque legari ei posset sed senatusconsulto quod auctore divo Hadriano factum est idem in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque constitutum est

3) D 31326 Modestinus 9 regularumIn fideicommisso quod familiae relinquitur hi ad petitionem eius admitti possunt qui nominati sunt aut post omnes eos exstinctos qui ex nomine defuncti fuerint eo tempore quo testator moreretur et qui ex his primo gradu procreati sint nisi specialiter defunctus ad ulteriores voluntatem suam extenderit

4) Gaius Institutionum 2 286-286a286 Caelibes quoque qui per legem Iuliam hereditates legataque capere prohibentur olim fideicommissa videbantur capere posse 286a Item orbi qui per legem Papiam ob id quod liberos non habent dimidias partes hereditatum legatorumque perdunt olim solida fideicommissa capere posse Sed postea senatus consultum Pegasiano proinde fideicommissa quoque ac legata capere posse prohibiti sunt eaque translata sunt ad eos qui in eo testamento

ndash 4 ndash

liberos habent aut si nullus liberos habebit ad populum sicuti iuris est in legatis et in hereditatibus quae eadem aut simili ex causa vel tota vel ex parte caduca fiunt

5) Gaius Institutionum 2 269-270269 Nam ecce per fideicommissum post mortem heredis relinqui potest cum alioquin legatum ita relictum inutile sit 270 Item intestatus moriturus potest ab eo ad quem bona eius pertinent fideicommissum alicui relinquere cum alioquin ab eo legari non possit

6) D 3011414 Marcianus 8 institutionumDivi Severus et Antoninus rescripserunt eos qui testamento vetant quid alienari nec causam exprimunt propter quam id fieri velint nisi invenitur persona cuius respectu hoc a testatore dispositum est nullius esse momenti scripturam quasi nudum praeceptum reliquerint quia talem legem testamento non possunt dicere quod si liberis aut posteris aut libertis aut heredibus aut aliis quibusdam personis consulentes eiusmodi voluntatem significarent eam servandam esse sed haec neque creditoribus neque fisco fraudi esse nam si heredis propter testatoris creditores bona venierunt fortunam communem fideicommissarii quoque sequuntur

7) D 31 78 3 Papinianus 9 responsorumPraedium pater de familia liberorum alienari verbis fideicommissi prohibuit supremus ex liberis qui fideicommissum petere potuit non idcirco minus actionem in bonis suis reliquisse visus est quod heredem extrarium sine liberis decedens habuit

8) D 3167pr -3 Papinianus 9 quaestionumpr Unum ex familia propter fideicommissum a se cum moreretur relictum heres eligere debet ei quem elegit frustra testamento suo legat quod posteaquam electus est ex alio testamento petere potest Utrum ergo non constitit quod datur quasi creditori relictum an quamdiu potest mutari voluntas non recte creditori comparabitur Sive tamen durat electio fuisse videtur creditor sive mutetur ex neutro testamento petitio competit 2 itaque si cum forte tres ex familia essent eius qui fideicommissum reliquit eodem vel dispari gradu satis erit uni reliquisse nam postquam paritum est voluntati ceteri condicione deficiunt 3 sed si uno ex familia herede instituto ille fundus extraneo relictus est perinde fideicommissum ex illo testamento petetur ac si nemo de familia heredi heres exstitisset Verum is qui heres scriptus est ratione doli exceptionis ceteris fideicommissum petentibus facere partem intellegitur nam quae ratio ceteros admittit eadem tacitam inducit pensationem

9) C 6 5111-1a Iustinianus (a 534)1 Et quemadmodum in multis capitulis lex Papia ab anterioribus principibus emendata fuit et per desuetudinemabolita ita et a nobis circa caducorum observationem invidiosum suum amittat vigorem qui et ipsis prudentissimis viris displicuit multas invenientibus vias per quas caducum ne fieret 1a Sed et ipsis testamentorum conditoribus sic gravissima caducorum observatio visa est ut et substitutiones introducerent ne fiant caduca et si facta sint apud certas personas recurrere disponerent vias recludentes quas lex Papia posuit in caducis quod et nos fieri concedimus

10) Epitome Ulpiani 17 2-32 Hodie ex constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vindicantur sed servato iure antiquo liberis et parentibus 3 Caduca cum suo onere fiunt ideoque libertates et legata fideicommissa ab eo data ex cuius persona hereditas caduca facta est salva sunt scilicet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca

11) D 30 114 2 Marcianus 8 institutionumQui intestato decedit et scit bona sua ad fiscum perventura vacantia fidei fisci committere potest

12) D 31 88 14 Scaevola 3 responsorumInsulam libertis utriusque sexus legavit ita ut ex reditu eius masculi duplum feminae simplum percipiant eamque alienari vetuit ex consensu omnium ab herede venumdata est quaero an et ex pretio insulae duplum mares simplum feminae caperent respondi ob pretium nullam fideicommissi persecutionem esse nisi ea mente venditioni consenserunt ut similiter ex pretio mares quidem duplum feminae autem simplum consequantur

ndash 5 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GIORGIO BARONE ADESI Catanzaro Magna Graeligcia

Iuga quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh16215 pr) i fondi ecclesiastici in etagrave costantiniana [La configurazione ldquocostantinianardquo del regime fondiario ecclesiastico]

Nel costituire la ratio perseguita dalla normativa ecclesiastica costantiniana lrsquoinserimento nella legalitagrave di consuetudini e usi attestati nei corpora christianorum effettuata dal primo legislatore cristiano mediante lrsquoimposizione alle ecclesiae di principi ritenuti inderogabili dallrsquoordinamento giuridico romano (quali ad esempio la documentata attestazione della voluntas dominicale di manomettere lo schiavo liberato in ecclesiae gremio C1132) mi ha indotto a proporre come contributo allrsquoodierno Convegno qualche rapida osservazione sulla confi-gurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico Problematica come incautamente non avevo supposto lrsquoindagine attraverso fonti giuridiche e letterarie induce in realtagrave a constatare la probabile assenza di una configu-razione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico articolatamente disciplinato invece solo nei secoli succes-sivi secondo quanto si evince dal codex repetitae praelectionis Aldilagrave della mancanza di fonti costantiniane in ar-gomento lrsquoassenza di disposizioni normative relative a terre appartenenti ad associazioni cristiane (ecclesiae) ne attesta plausibilmente la coeva marginalitagrave se non irrilevanza quantomeno nel 313 La constatazione sembra pe-raltro riflettere non soltanto le coeve vicende ecclesiastiche localmente segnate da alternanza tra periodi di perse-cuzione piugrave o meno intensa o di tolleranza ma anche da posizioni cristiane non certo favorevoli allo sviluppo di proprietagrave fondiarie ecclesiastiche Detti indirizzi appaiono riscontrabili in fonti determinate dallrsquoincidenza esercitata sulle prime associazioni cultuali cristiane da AcAp434-512 Nellrsquoelaborazione lucana la comunione dei beni economici vigente nella prima ecclesia gerosolimitana non prospetta per non dire esclude la costituzione di fondi appartenenti allrsquoecclesia In accordo con lrsquoingiunzione evangelica alla vendita dei beni economici per distribuirne il ricavato ai poveri previa alla sequela Christi (Mt1916-29 Mc1017-31 Lc1818-30 e vang Haebr) i sinot-tici devono avere sollecitato i primi cristiani a devolvere il denaro ricavato dalla vendita dei beni alle rispettive as-sociazioni per la realizzazione degli scopi comunitari (usufruibilitagrave di locali assembleari e sostentamento degli indigenti) La prima ecclesia doveva del resto essere ritenuta unrsquoassociazioni giudaica caratterizzata come le altre synagogai diffuse in Palestina e nella diaspora dalla comune identitagrave etnica e cultuale attestata anche in AcAp61 allrsquoecclesia di Gerusalemme appartengono giudeo-cristiani ebrei ed ellenisti uniti dalla condivisione di beni spirituali e materiali Associazione giudaica con connotazioni ldquofamiliarirdquo la Chiesa presieduta da Giacomo fratello del Signore e dagli anziani unisce allrsquoosservanza della Torah la fede nel Rabbi Risorto dalla morte in croce Bencheacute i nazorei proseguano dunque nellrsquoosservanza della Lex Dei e frequentino il Tempio lrsquoaffermata universa-litagrave della salvezza accordata oltre che agli ebrei anche ai gentili inseriti in ecclesia senza circoncisione (e conse-guente sottoposizione a tutti i precetti della Torah) contrasta con lrsquoesclusiva elezione del popolo ebraico Il kerygma cristiano appare pertanto fin dalle origini denso di ripercussioni destabilizzanti in merito allrsquounicitagrave del Tempio di Gerusalemme e alla specificitagrave della terra promessa da Dio ad Israele e alla sua discendenza La posi-zione non costituisce peraltro isolata novitagrave Anche i rotoli del mar Morto documentano attese messianiche e apo-calittiche presenti nel giudaismo del secondo Tempio oggi note grazie ai documenti collezionati dalla ldquomisteriosardquo comunitagrave qumranica che si proclama fedele allrsquoAlleanza sinaitica e allrsquoautentica Torah in palese polemica con la classe sacerdotale del Tempio In merito alle prime comunitagrave cristiane va rilevato come persecuzioni e attesa escatologica (ApGv2220) inducano i fedeli alla vendita dei beni per destinarne il ricavato ai fini comunitari in alternativa alla loro diretta distribuzione agli indigenti Fonti neotestamentarie canoniche e apocrife non risultano dunque favorevoli alla costituzione di patrimoni comunitari ecclesiastici Lrsquoincidenza dellrsquoindirizzo sembra ancora riscontrabile in disposizioni normative emanate tra il 311 ed il 313 per porre termine in oriente alla ldquogrande persecuzionerdquo In seguito allrsquoeditto di Galerio pubblicato il 30 maggio del 311 a Nicomedia che consente ai cristiani di ricostituire le loro associazioni (conventicula sua componant ita ut ne quid contra disciplinam agant Lact de mort 344) Massimino Daia limita lrsquoautorizzazione allo svolgimento di riunioni cultuali e associative (EusHE918) Di seguito il medesimo tetrarca vieta perograve lo svolgimento di assem-blee cristiane nei cimiteri (HE92) Solo dopo la battaglia di ponte Milvio il tetrarca trasmette ai governatori dei suoi territori le disposizioni di Galerio pur vietando costruzioni di domus ecclesiae e adunanze comunitarie (HE9911) Sconfitto il 30 aprile 313 Massimino consente ai cristiani di costruire domus per scopi cultuali e asso-ciativi Con lrsquoeditto pubblicato a Nicomedia il 15 giugno del 313 Licinio ordina ai funzionari imperiali di attivarsi per la rapida restituzione al corps christianorum di tutti i locali confiscati alle associazioni (ecclesiae) (EusHE1059-12 Lact De mort488-10) Nel porre termine alla persecuzione lrsquoaugusto ripristina dunque nella legalitagrave le associazioni cultuali cristiane legittimate a riottenere i locali comunitari confiscati Concordata a Milano da Costantino e Licinio la ricostituzione dei patrimoni immobiliari appartenenti alle associazioni cristiane costituisce la premessa di privilegi conferiti da Costantino alle ecclesiae Nel patrocinare i fini assistenziali perseguiti dalle associazioni cristiane il legislatore promuove lrsquoinserimento nel clero dei pauperes

ndash 6 ndash

destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica Riguardo infine allo sviluppo della proprietagrave fondiaria ecclesiastica in etagrave costantiniana va rile-vato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel ri-fiuto opposto nel 360 da Costante (CTh16215) alla richiesta avanzata dal concilio di Rimini ut iuga quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza giagrave nel can25 promulgato dal concilio antiocheno del 341 La dispo-sizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes potrebbero dunque avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dellrsquoinalienabilitagrave patrimoniale ecclesiastica Il principio risulta del resto recettivo di convergenti indirizzi norma-tivi canonici e imperiali intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni apparte-nenti alle comunitagrave cristiane

FONTI

I) AcAp434-7 Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰςτῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως Λευΐτης Κύπριος τῷ γένει 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων

2) CTh1623 IMP CONSTANTINUS A AD BASSUM PP Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel exdecurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorumnomen obsquiumque confugere sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari qui fortuna tenuens nequemuneribs civilibs teneantur obstricti cognovimus illos etiam inquietari qui ante legis promulgationem clericorum se consortiosociaverint (18 luglio 320)

3) CTh1624 IMP CONSTANTINUS A AD POPULUM Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabiliqueconcilio decedens bonorum quem optavit relinquere Non sint cassa iudica Nihil est quod magis hominibus debetur quam utsupremae voluntatis post quam aliud velle non possunt liber sit stilus et licens quod iterum non redit arbitrium PROPOSITA VNON IUL ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS CONSS (3 luglio 321)

4) Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh1623 CT1626 l il 1 giugno del 326 (o 329) CTh1623 giunge alla segneteaffermazione Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis substentari

5) CTh16215 C0STANTIUS A ET IULIANUS CAES AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO In Ariminensi synodosuper ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est ut iuga quae videntur ad ecclesiampertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse 1 Clerici vero vel hiquos copiatas recens usus instituit nuncupari ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari si exiguisadmodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent reliqui autem quorum nomina negotiatorum matriculacomprehendit eo tempore quo conlatio celebrata est negotiatorum munia et pensitationes agnoscant quippe postmodumclericorum se coetibus adgregarunt 2 De his sane clericis qui praedia possident sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuganequaquam statuet excusare sed etiam pro his quae ipsi possident eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri Universos namqueclericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus maximme cum in comitatu tranquillitatisnostrae alii episcopi qui de Italiae partibus venerunt et illi quoque qui ex Hispania adque Africa commearunt probaverint idmaxime iuste convenire ut praeter ea iuga et professionem quae ad ecclesiam pertinet ad universa munia sustinendatraslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri DAT EPISTULA PRID KAL IUL MEDIOLANO CONSTANTIO AX ET IULIANO III CAES CONSS (30 giugno del 360)

6) CanAp38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα καὶ διοικείτω αὐτά ὡς τοῦ Θεοῦἐφορῶντος μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι εἰ δὲ πένητες εἶενἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω

7) CanAp40 Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδιατελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰτοῦ ἐπισκόπου ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκέτας Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὸ μήτετὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων μήτε τὸν ἐπίσκοπον ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖςπροφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαιςπεριβάλλεσθαι

8) Can 24 del concilio antiocheno del 341 Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶἀγαθῆς συνειδήσεως καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇἐκκλησίᾳ μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστιτῆς ἐκκλησίας ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον φανερῶν ὄντων τῶνδιαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι προφάσειτῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου οἷς ἂν αὐτὸςβούληται καταλιμπάνεσθαι τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν μήτε τὸνἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰθάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι

9) Can25 del concilio antiocheno del 341 Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάνταςτοὺς δεομένους μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων εἴγε δέοιτο εἰς τὰς ἀναγκαίαςαὐτοῦ χρείας καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολονλέγοντα Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα τούτοις ἀρκεσθησόμεθα εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰςοἰκείας αὐτοῦ χρείας καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων ἢ τῶνδιακόνων χειρίζοι ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν ἢ ἀδελφοῖς ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν ὥστε διὰ τῶν τοιούτωνλεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας Εἰ δὲ καὶ ἄλλωςδιαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα ἤτοι ἐξ ἀγρῶν ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεωςἐκκλησιαστικῆς εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τελόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου

ndash 7 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 6: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

liberos habent aut si nullus liberos habebit ad populum sicuti iuris est in legatis et in hereditatibus quae eadem aut simili ex causa vel tota vel ex parte caduca fiunt

5) Gaius Institutionum 2 269-270269 Nam ecce per fideicommissum post mortem heredis relinqui potest cum alioquin legatum ita relictum inutile sit 270 Item intestatus moriturus potest ab eo ad quem bona eius pertinent fideicommissum alicui relinquere cum alioquin ab eo legari non possit

6) D 3011414 Marcianus 8 institutionumDivi Severus et Antoninus rescripserunt eos qui testamento vetant quid alienari nec causam exprimunt propter quam id fieri velint nisi invenitur persona cuius respectu hoc a testatore dispositum est nullius esse momenti scripturam quasi nudum praeceptum reliquerint quia talem legem testamento non possunt dicere quod si liberis aut posteris aut libertis aut heredibus aut aliis quibusdam personis consulentes eiusmodi voluntatem significarent eam servandam esse sed haec neque creditoribus neque fisco fraudi esse nam si heredis propter testatoris creditores bona venierunt fortunam communem fideicommissarii quoque sequuntur

7) D 31 78 3 Papinianus 9 responsorumPraedium pater de familia liberorum alienari verbis fideicommissi prohibuit supremus ex liberis qui fideicommissum petere potuit non idcirco minus actionem in bonis suis reliquisse visus est quod heredem extrarium sine liberis decedens habuit

8) D 3167pr -3 Papinianus 9 quaestionumpr Unum ex familia propter fideicommissum a se cum moreretur relictum heres eligere debet ei quem elegit frustra testamento suo legat quod posteaquam electus est ex alio testamento petere potest Utrum ergo non constitit quod datur quasi creditori relictum an quamdiu potest mutari voluntas non recte creditori comparabitur Sive tamen durat electio fuisse videtur creditor sive mutetur ex neutro testamento petitio competit 2 itaque si cum forte tres ex familia essent eius qui fideicommissum reliquit eodem vel dispari gradu satis erit uni reliquisse nam postquam paritum est voluntati ceteri condicione deficiunt 3 sed si uno ex familia herede instituto ille fundus extraneo relictus est perinde fideicommissum ex illo testamento petetur ac si nemo de familia heredi heres exstitisset Verum is qui heres scriptus est ratione doli exceptionis ceteris fideicommissum petentibus facere partem intellegitur nam quae ratio ceteros admittit eadem tacitam inducit pensationem

9) C 6 5111-1a Iustinianus (a 534)1 Et quemadmodum in multis capitulis lex Papia ab anterioribus principibus emendata fuit et per desuetudinemabolita ita et a nobis circa caducorum observationem invidiosum suum amittat vigorem qui et ipsis prudentissimis viris displicuit multas invenientibus vias per quas caducum ne fieret 1a Sed et ipsis testamentorum conditoribus sic gravissima caducorum observatio visa est ut et substitutiones introducerent ne fiant caduca et si facta sint apud certas personas recurrere disponerent vias recludentes quas lex Papia posuit in caducis quod et nos fieri concedimus

10) Epitome Ulpiani 17 2-32 Hodie ex constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vindicantur sed servato iure antiquo liberis et parentibus 3 Caduca cum suo onere fiunt ideoque libertates et legata fideicommissa ab eo data ex cuius persona hereditas caduca facta est salva sunt scilicet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca

11) D 30 114 2 Marcianus 8 institutionumQui intestato decedit et scit bona sua ad fiscum perventura vacantia fidei fisci committere potest

12) D 31 88 14 Scaevola 3 responsorumInsulam libertis utriusque sexus legavit ita ut ex reditu eius masculi duplum feminae simplum percipiant eamque alienari vetuit ex consensu omnium ab herede venumdata est quaero an et ex pretio insulae duplum mares simplum feminae caperent respondi ob pretium nullam fideicommissi persecutionem esse nisi ea mente venditioni consenserunt ut similiter ex pretio mares quidem duplum feminae autem simplum consequantur

ndash 5 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GIORGIO BARONE ADESI Catanzaro Magna Graeligcia

Iuga quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh16215 pr) i fondi ecclesiastici in etagrave costantiniana [La configurazione ldquocostantinianardquo del regime fondiario ecclesiastico]

Nel costituire la ratio perseguita dalla normativa ecclesiastica costantiniana lrsquoinserimento nella legalitagrave di consuetudini e usi attestati nei corpora christianorum effettuata dal primo legislatore cristiano mediante lrsquoimposizione alle ecclesiae di principi ritenuti inderogabili dallrsquoordinamento giuridico romano (quali ad esempio la documentata attestazione della voluntas dominicale di manomettere lo schiavo liberato in ecclesiae gremio C1132) mi ha indotto a proporre come contributo allrsquoodierno Convegno qualche rapida osservazione sulla confi-gurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico Problematica come incautamente non avevo supposto lrsquoindagine attraverso fonti giuridiche e letterarie induce in realtagrave a constatare la probabile assenza di una configu-razione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico articolatamente disciplinato invece solo nei secoli succes-sivi secondo quanto si evince dal codex repetitae praelectionis Aldilagrave della mancanza di fonti costantiniane in ar-gomento lrsquoassenza di disposizioni normative relative a terre appartenenti ad associazioni cristiane (ecclesiae) ne attesta plausibilmente la coeva marginalitagrave se non irrilevanza quantomeno nel 313 La constatazione sembra pe-raltro riflettere non soltanto le coeve vicende ecclesiastiche localmente segnate da alternanza tra periodi di perse-cuzione piugrave o meno intensa o di tolleranza ma anche da posizioni cristiane non certo favorevoli allo sviluppo di proprietagrave fondiarie ecclesiastiche Detti indirizzi appaiono riscontrabili in fonti determinate dallrsquoincidenza esercitata sulle prime associazioni cultuali cristiane da AcAp434-512 Nellrsquoelaborazione lucana la comunione dei beni economici vigente nella prima ecclesia gerosolimitana non prospetta per non dire esclude la costituzione di fondi appartenenti allrsquoecclesia In accordo con lrsquoingiunzione evangelica alla vendita dei beni economici per distribuirne il ricavato ai poveri previa alla sequela Christi (Mt1916-29 Mc1017-31 Lc1818-30 e vang Haebr) i sinot-tici devono avere sollecitato i primi cristiani a devolvere il denaro ricavato dalla vendita dei beni alle rispettive as-sociazioni per la realizzazione degli scopi comunitari (usufruibilitagrave di locali assembleari e sostentamento degli indigenti) La prima ecclesia doveva del resto essere ritenuta unrsquoassociazioni giudaica caratterizzata come le altre synagogai diffuse in Palestina e nella diaspora dalla comune identitagrave etnica e cultuale attestata anche in AcAp61 allrsquoecclesia di Gerusalemme appartengono giudeo-cristiani ebrei ed ellenisti uniti dalla condivisione di beni spirituali e materiali Associazione giudaica con connotazioni ldquofamiliarirdquo la Chiesa presieduta da Giacomo fratello del Signore e dagli anziani unisce allrsquoosservanza della Torah la fede nel Rabbi Risorto dalla morte in croce Bencheacute i nazorei proseguano dunque nellrsquoosservanza della Lex Dei e frequentino il Tempio lrsquoaffermata universa-litagrave della salvezza accordata oltre che agli ebrei anche ai gentili inseriti in ecclesia senza circoncisione (e conse-guente sottoposizione a tutti i precetti della Torah) contrasta con lrsquoesclusiva elezione del popolo ebraico Il kerygma cristiano appare pertanto fin dalle origini denso di ripercussioni destabilizzanti in merito allrsquounicitagrave del Tempio di Gerusalemme e alla specificitagrave della terra promessa da Dio ad Israele e alla sua discendenza La posi-zione non costituisce peraltro isolata novitagrave Anche i rotoli del mar Morto documentano attese messianiche e apo-calittiche presenti nel giudaismo del secondo Tempio oggi note grazie ai documenti collezionati dalla ldquomisteriosardquo comunitagrave qumranica che si proclama fedele allrsquoAlleanza sinaitica e allrsquoautentica Torah in palese polemica con la classe sacerdotale del Tempio In merito alle prime comunitagrave cristiane va rilevato come persecuzioni e attesa escatologica (ApGv2220) inducano i fedeli alla vendita dei beni per destinarne il ricavato ai fini comunitari in alternativa alla loro diretta distribuzione agli indigenti Fonti neotestamentarie canoniche e apocrife non risultano dunque favorevoli alla costituzione di patrimoni comunitari ecclesiastici Lrsquoincidenza dellrsquoindirizzo sembra ancora riscontrabile in disposizioni normative emanate tra il 311 ed il 313 per porre termine in oriente alla ldquogrande persecuzionerdquo In seguito allrsquoeditto di Galerio pubblicato il 30 maggio del 311 a Nicomedia che consente ai cristiani di ricostituire le loro associazioni (conventicula sua componant ita ut ne quid contra disciplinam agant Lact de mort 344) Massimino Daia limita lrsquoautorizzazione allo svolgimento di riunioni cultuali e associative (EusHE918) Di seguito il medesimo tetrarca vieta perograve lo svolgimento di assem-blee cristiane nei cimiteri (HE92) Solo dopo la battaglia di ponte Milvio il tetrarca trasmette ai governatori dei suoi territori le disposizioni di Galerio pur vietando costruzioni di domus ecclesiae e adunanze comunitarie (HE9911) Sconfitto il 30 aprile 313 Massimino consente ai cristiani di costruire domus per scopi cultuali e asso-ciativi Con lrsquoeditto pubblicato a Nicomedia il 15 giugno del 313 Licinio ordina ai funzionari imperiali di attivarsi per la rapida restituzione al corps christianorum di tutti i locali confiscati alle associazioni (ecclesiae) (EusHE1059-12 Lact De mort488-10) Nel porre termine alla persecuzione lrsquoaugusto ripristina dunque nella legalitagrave le associazioni cultuali cristiane legittimate a riottenere i locali comunitari confiscati Concordata a Milano da Costantino e Licinio la ricostituzione dei patrimoni immobiliari appartenenti alle associazioni cristiane costituisce la premessa di privilegi conferiti da Costantino alle ecclesiae Nel patrocinare i fini assistenziali perseguiti dalle associazioni cristiane il legislatore promuove lrsquoinserimento nel clero dei pauperes

ndash 6 ndash

destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica Riguardo infine allo sviluppo della proprietagrave fondiaria ecclesiastica in etagrave costantiniana va rile-vato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel ri-fiuto opposto nel 360 da Costante (CTh16215) alla richiesta avanzata dal concilio di Rimini ut iuga quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza giagrave nel can25 promulgato dal concilio antiocheno del 341 La dispo-sizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes potrebbero dunque avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dellrsquoinalienabilitagrave patrimoniale ecclesiastica Il principio risulta del resto recettivo di convergenti indirizzi norma-tivi canonici e imperiali intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni apparte-nenti alle comunitagrave cristiane

FONTI

I) AcAp434-7 Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰςτῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως Λευΐτης Κύπριος τῷ γένει 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων

2) CTh1623 IMP CONSTANTINUS A AD BASSUM PP Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel exdecurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorumnomen obsquiumque confugere sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari qui fortuna tenuens nequemuneribs civilibs teneantur obstricti cognovimus illos etiam inquietari qui ante legis promulgationem clericorum se consortiosociaverint (18 luglio 320)

3) CTh1624 IMP CONSTANTINUS A AD POPULUM Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabiliqueconcilio decedens bonorum quem optavit relinquere Non sint cassa iudica Nihil est quod magis hominibus debetur quam utsupremae voluntatis post quam aliud velle non possunt liber sit stilus et licens quod iterum non redit arbitrium PROPOSITA VNON IUL ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS CONSS (3 luglio 321)

4) Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh1623 CT1626 l il 1 giugno del 326 (o 329) CTh1623 giunge alla segneteaffermazione Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis substentari

5) CTh16215 C0STANTIUS A ET IULIANUS CAES AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO In Ariminensi synodosuper ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est ut iuga quae videntur ad ecclesiampertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse 1 Clerici vero vel hiquos copiatas recens usus instituit nuncupari ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari si exiguisadmodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent reliqui autem quorum nomina negotiatorum matriculacomprehendit eo tempore quo conlatio celebrata est negotiatorum munia et pensitationes agnoscant quippe postmodumclericorum se coetibus adgregarunt 2 De his sane clericis qui praedia possident sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuganequaquam statuet excusare sed etiam pro his quae ipsi possident eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri Universos namqueclericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus maximme cum in comitatu tranquillitatisnostrae alii episcopi qui de Italiae partibus venerunt et illi quoque qui ex Hispania adque Africa commearunt probaverint idmaxime iuste convenire ut praeter ea iuga et professionem quae ad ecclesiam pertinet ad universa munia sustinendatraslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri DAT EPISTULA PRID KAL IUL MEDIOLANO CONSTANTIO AX ET IULIANO III CAES CONSS (30 giugno del 360)

6) CanAp38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα καὶ διοικείτω αὐτά ὡς τοῦ Θεοῦἐφορῶντος μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι εἰ δὲ πένητες εἶενἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω

7) CanAp40 Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδιατελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰτοῦ ἐπισκόπου ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκέτας Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὸ μήτετὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων μήτε τὸν ἐπίσκοπον ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖςπροφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαιςπεριβάλλεσθαι

8) Can 24 del concilio antiocheno del 341 Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶἀγαθῆς συνειδήσεως καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇἐκκλησίᾳ μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστιτῆς ἐκκλησίας ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον φανερῶν ὄντων τῶνδιαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι προφάσειτῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου οἷς ἂν αὐτὸςβούληται καταλιμπάνεσθαι τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν μήτε τὸνἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰθάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι

9) Can25 del concilio antiocheno del 341 Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάνταςτοὺς δεομένους μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων εἴγε δέοιτο εἰς τὰς ἀναγκαίαςαὐτοῦ χρείας καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολονλέγοντα Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα τούτοις ἀρκεσθησόμεθα εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰςοἰκείας αὐτοῦ χρείας καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων ἢ τῶνδιακόνων χειρίζοι ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν ἢ ἀδελφοῖς ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν ὥστε διὰ τῶν τοιούτωνλεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας Εἰ δὲ καὶ ἄλλωςδιαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα ἤτοι ἐξ ἀγρῶν ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεωςἐκκλησιαστικῆς εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τελόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου

ndash 7 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 7: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GIORGIO BARONE ADESI Catanzaro Magna Graeligcia

Iuga quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh16215 pr) i fondi ecclesiastici in etagrave costantiniana [La configurazione ldquocostantinianardquo del regime fondiario ecclesiastico]

Nel costituire la ratio perseguita dalla normativa ecclesiastica costantiniana lrsquoinserimento nella legalitagrave di consuetudini e usi attestati nei corpora christianorum effettuata dal primo legislatore cristiano mediante lrsquoimposizione alle ecclesiae di principi ritenuti inderogabili dallrsquoordinamento giuridico romano (quali ad esempio la documentata attestazione della voluntas dominicale di manomettere lo schiavo liberato in ecclesiae gremio C1132) mi ha indotto a proporre come contributo allrsquoodierno Convegno qualche rapida osservazione sulla confi-gurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico Problematica come incautamente non avevo supposto lrsquoindagine attraverso fonti giuridiche e letterarie induce in realtagrave a constatare la probabile assenza di una configu-razione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico articolatamente disciplinato invece solo nei secoli succes-sivi secondo quanto si evince dal codex repetitae praelectionis Aldilagrave della mancanza di fonti costantiniane in ar-gomento lrsquoassenza di disposizioni normative relative a terre appartenenti ad associazioni cristiane (ecclesiae) ne attesta plausibilmente la coeva marginalitagrave se non irrilevanza quantomeno nel 313 La constatazione sembra pe-raltro riflettere non soltanto le coeve vicende ecclesiastiche localmente segnate da alternanza tra periodi di perse-cuzione piugrave o meno intensa o di tolleranza ma anche da posizioni cristiane non certo favorevoli allo sviluppo di proprietagrave fondiarie ecclesiastiche Detti indirizzi appaiono riscontrabili in fonti determinate dallrsquoincidenza esercitata sulle prime associazioni cultuali cristiane da AcAp434-512 Nellrsquoelaborazione lucana la comunione dei beni economici vigente nella prima ecclesia gerosolimitana non prospetta per non dire esclude la costituzione di fondi appartenenti allrsquoecclesia In accordo con lrsquoingiunzione evangelica alla vendita dei beni economici per distribuirne il ricavato ai poveri previa alla sequela Christi (Mt1916-29 Mc1017-31 Lc1818-30 e vang Haebr) i sinot-tici devono avere sollecitato i primi cristiani a devolvere il denaro ricavato dalla vendita dei beni alle rispettive as-sociazioni per la realizzazione degli scopi comunitari (usufruibilitagrave di locali assembleari e sostentamento degli indigenti) La prima ecclesia doveva del resto essere ritenuta unrsquoassociazioni giudaica caratterizzata come le altre synagogai diffuse in Palestina e nella diaspora dalla comune identitagrave etnica e cultuale attestata anche in AcAp61 allrsquoecclesia di Gerusalemme appartengono giudeo-cristiani ebrei ed ellenisti uniti dalla condivisione di beni spirituali e materiali Associazione giudaica con connotazioni ldquofamiliarirdquo la Chiesa presieduta da Giacomo fratello del Signore e dagli anziani unisce allrsquoosservanza della Torah la fede nel Rabbi Risorto dalla morte in croce Bencheacute i nazorei proseguano dunque nellrsquoosservanza della Lex Dei e frequentino il Tempio lrsquoaffermata universa-litagrave della salvezza accordata oltre che agli ebrei anche ai gentili inseriti in ecclesia senza circoncisione (e conse-guente sottoposizione a tutti i precetti della Torah) contrasta con lrsquoesclusiva elezione del popolo ebraico Il kerygma cristiano appare pertanto fin dalle origini denso di ripercussioni destabilizzanti in merito allrsquounicitagrave del Tempio di Gerusalemme e alla specificitagrave della terra promessa da Dio ad Israele e alla sua discendenza La posi-zione non costituisce peraltro isolata novitagrave Anche i rotoli del mar Morto documentano attese messianiche e apo-calittiche presenti nel giudaismo del secondo Tempio oggi note grazie ai documenti collezionati dalla ldquomisteriosardquo comunitagrave qumranica che si proclama fedele allrsquoAlleanza sinaitica e allrsquoautentica Torah in palese polemica con la classe sacerdotale del Tempio In merito alle prime comunitagrave cristiane va rilevato come persecuzioni e attesa escatologica (ApGv2220) inducano i fedeli alla vendita dei beni per destinarne il ricavato ai fini comunitari in alternativa alla loro diretta distribuzione agli indigenti Fonti neotestamentarie canoniche e apocrife non risultano dunque favorevoli alla costituzione di patrimoni comunitari ecclesiastici Lrsquoincidenza dellrsquoindirizzo sembra ancora riscontrabile in disposizioni normative emanate tra il 311 ed il 313 per porre termine in oriente alla ldquogrande persecuzionerdquo In seguito allrsquoeditto di Galerio pubblicato il 30 maggio del 311 a Nicomedia che consente ai cristiani di ricostituire le loro associazioni (conventicula sua componant ita ut ne quid contra disciplinam agant Lact de mort 344) Massimino Daia limita lrsquoautorizzazione allo svolgimento di riunioni cultuali e associative (EusHE918) Di seguito il medesimo tetrarca vieta perograve lo svolgimento di assem-blee cristiane nei cimiteri (HE92) Solo dopo la battaglia di ponte Milvio il tetrarca trasmette ai governatori dei suoi territori le disposizioni di Galerio pur vietando costruzioni di domus ecclesiae e adunanze comunitarie (HE9911) Sconfitto il 30 aprile 313 Massimino consente ai cristiani di costruire domus per scopi cultuali e asso-ciativi Con lrsquoeditto pubblicato a Nicomedia il 15 giugno del 313 Licinio ordina ai funzionari imperiali di attivarsi per la rapida restituzione al corps christianorum di tutti i locali confiscati alle associazioni (ecclesiae) (EusHE1059-12 Lact De mort488-10) Nel porre termine alla persecuzione lrsquoaugusto ripristina dunque nella legalitagrave le associazioni cultuali cristiane legittimate a riottenere i locali comunitari confiscati Concordata a Milano da Costantino e Licinio la ricostituzione dei patrimoni immobiliari appartenenti alle associazioni cristiane costituisce la premessa di privilegi conferiti da Costantino alle ecclesiae Nel patrocinare i fini assistenziali perseguiti dalle associazioni cristiane il legislatore promuove lrsquoinserimento nel clero dei pauperes

ndash 6 ndash

destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica Riguardo infine allo sviluppo della proprietagrave fondiaria ecclesiastica in etagrave costantiniana va rile-vato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel ri-fiuto opposto nel 360 da Costante (CTh16215) alla richiesta avanzata dal concilio di Rimini ut iuga quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza giagrave nel can25 promulgato dal concilio antiocheno del 341 La dispo-sizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes potrebbero dunque avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dellrsquoinalienabilitagrave patrimoniale ecclesiastica Il principio risulta del resto recettivo di convergenti indirizzi norma-tivi canonici e imperiali intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni apparte-nenti alle comunitagrave cristiane

FONTI

I) AcAp434-7 Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰςτῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως Λευΐτης Κύπριος τῷ γένει 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων

2) CTh1623 IMP CONSTANTINUS A AD BASSUM PP Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel exdecurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorumnomen obsquiumque confugere sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari qui fortuna tenuens nequemuneribs civilibs teneantur obstricti cognovimus illos etiam inquietari qui ante legis promulgationem clericorum se consortiosociaverint (18 luglio 320)

3) CTh1624 IMP CONSTANTINUS A AD POPULUM Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabiliqueconcilio decedens bonorum quem optavit relinquere Non sint cassa iudica Nihil est quod magis hominibus debetur quam utsupremae voluntatis post quam aliud velle non possunt liber sit stilus et licens quod iterum non redit arbitrium PROPOSITA VNON IUL ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS CONSS (3 luglio 321)

4) Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh1623 CT1626 l il 1 giugno del 326 (o 329) CTh1623 giunge alla segneteaffermazione Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis substentari

5) CTh16215 C0STANTIUS A ET IULIANUS CAES AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO In Ariminensi synodosuper ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est ut iuga quae videntur ad ecclesiampertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse 1 Clerici vero vel hiquos copiatas recens usus instituit nuncupari ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari si exiguisadmodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent reliqui autem quorum nomina negotiatorum matriculacomprehendit eo tempore quo conlatio celebrata est negotiatorum munia et pensitationes agnoscant quippe postmodumclericorum se coetibus adgregarunt 2 De his sane clericis qui praedia possident sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuganequaquam statuet excusare sed etiam pro his quae ipsi possident eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri Universos namqueclericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus maximme cum in comitatu tranquillitatisnostrae alii episcopi qui de Italiae partibus venerunt et illi quoque qui ex Hispania adque Africa commearunt probaverint idmaxime iuste convenire ut praeter ea iuga et professionem quae ad ecclesiam pertinet ad universa munia sustinendatraslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri DAT EPISTULA PRID KAL IUL MEDIOLANO CONSTANTIO AX ET IULIANO III CAES CONSS (30 giugno del 360)

6) CanAp38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα καὶ διοικείτω αὐτά ὡς τοῦ Θεοῦἐφορῶντος μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι εἰ δὲ πένητες εἶενἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω

7) CanAp40 Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδιατελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰτοῦ ἐπισκόπου ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκέτας Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὸ μήτετὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων μήτε τὸν ἐπίσκοπον ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖςπροφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαιςπεριβάλλεσθαι

8) Can 24 del concilio antiocheno del 341 Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶἀγαθῆς συνειδήσεως καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇἐκκλησίᾳ μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστιτῆς ἐκκλησίας ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον φανερῶν ὄντων τῶνδιαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι προφάσειτῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου οἷς ἂν αὐτὸςβούληται καταλιμπάνεσθαι τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν μήτε τὸνἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰθάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι

9) Can25 del concilio antiocheno del 341 Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάνταςτοὺς δεομένους μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων εἴγε δέοιτο εἰς τὰς ἀναγκαίαςαὐτοῦ χρείας καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολονλέγοντα Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα τούτοις ἀρκεσθησόμεθα εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰςοἰκείας αὐτοῦ χρείας καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων ἢ τῶνδιακόνων χειρίζοι ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν ἢ ἀδελφοῖς ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν ὥστε διὰ τῶν τοιούτωνλεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας Εἰ δὲ καὶ ἄλλωςδιαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα ἤτοι ἐξ ἀγρῶν ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεωςἐκκλησιαστικῆς εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τελόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου

ndash 7 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 8: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica Riguardo infine allo sviluppo della proprietagrave fondiaria ecclesiastica in etagrave costantiniana va rile-vato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel ri-fiuto opposto nel 360 da Costante (CTh16215) alla richiesta avanzata dal concilio di Rimini ut iuga quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza giagrave nel can25 promulgato dal concilio antiocheno del 341 La dispo-sizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes potrebbero dunque avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dellrsquoinalienabilitagrave patrimoniale ecclesiastica Il principio risulta del resto recettivo di convergenti indirizzi norma-tivi canonici e imperiali intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni apparte-nenti alle comunitagrave cristiane

FONTI

I) AcAp434-7 Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰςτῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως Λευΐτης Κύπριος τῷ γένει 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων

2) CTh1623 IMP CONSTANTINUS A AD BASSUM PP Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel exdecurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorumnomen obsquiumque confugere sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari qui fortuna tenuens nequemuneribs civilibs teneantur obstricti cognovimus illos etiam inquietari qui ante legis promulgationem clericorum se consortiosociaverint (18 luglio 320)

3) CTh1624 IMP CONSTANTINUS A AD POPULUM Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabiliqueconcilio decedens bonorum quem optavit relinquere Non sint cassa iudica Nihil est quod magis hominibus debetur quam utsupremae voluntatis post quam aliud velle non possunt liber sit stilus et licens quod iterum non redit arbitrium PROPOSITA VNON IUL ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS CONSS (3 luglio 321)

4) Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh1623 CT1626 l il 1 giugno del 326 (o 329) CTh1623 giunge alla segneteaffermazione Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis substentari

5) CTh16215 C0STANTIUS A ET IULIANUS CAES AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO In Ariminensi synodosuper ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est ut iuga quae videntur ad ecclesiampertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse 1 Clerici vero vel hiquos copiatas recens usus instituit nuncupari ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari si exiguisadmodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent reliqui autem quorum nomina negotiatorum matriculacomprehendit eo tempore quo conlatio celebrata est negotiatorum munia et pensitationes agnoscant quippe postmodumclericorum se coetibus adgregarunt 2 De his sane clericis qui praedia possident sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuganequaquam statuet excusare sed etiam pro his quae ipsi possident eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri Universos namqueclericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus maximme cum in comitatu tranquillitatisnostrae alii episcopi qui de Italiae partibus venerunt et illi quoque qui ex Hispania adque Africa commearunt probaverint idmaxime iuste convenire ut praeter ea iuga et professionem quae ad ecclesiam pertinet ad universa munia sustinendatraslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri DAT EPISTULA PRID KAL IUL MEDIOLANO CONSTANTIO AX ET IULIANO III CAES CONSS (30 giugno del 360)

6) CanAp38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα καὶ διοικείτω αὐτά ὡς τοῦ Θεοῦἐφορῶντος μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι εἰ δὲ πένητες εἶενἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω

7) CanAp40 Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδιατελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰτοῦ ἐπισκόπου ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκέτας Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὸ μήτετὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων μήτε τὸν ἐπίσκοπον ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖςπροφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαιςπεριβάλλεσθαι

8) Can 24 del concilio antiocheno del 341 Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶἀγαθῆς συνειδήσεως καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇἐκκλησίᾳ μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστιτῆς ἐκκλησίας ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον φανερῶν ὄντων τῶνδιαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι προφάσειτῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου οἷς ἂν αὐτὸςβούληται καταλιμπάνεσθαι τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν μήτε τὸνἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰθάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι

9) Can25 del concilio antiocheno del 341 Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάνταςτοὺς δεομένους μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων εἴγε δέοιτο εἰς τὰς ἀναγκαίαςαὐτοῦ χρείας καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολονλέγοντα Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα τούτοις ἀρκεσθησόμεθα εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰςοἰκείας αὐτοῦ χρείας καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων ἢ τῶνδιακόνων χειρίζοι ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν ἢ ἀδελφοῖς ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν ὥστε διὰ τῶν τοιούτωνλεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας Εἰ δὲ καὶ ἄλλωςδιαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα ἤτοι ἐξ ἀγρῶν ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεωςἐκκλησιαστικῆς εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τελόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου

ndash 7 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 9: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna

Il Codice Teodosiano in Occidente Osservazioni di metodo

Il Codice Teodosiano egrave premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dellrsquoera Cristiana egrave infatti necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato Alla fine del quarto decennio del V secolo non egrave peraltro possibile parlare genericamente di lsquoterritori occidentalirsquo percheacute sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dellrsquoAfrica quelle spagnole le Gallie e lrsquoItalia In particolare le province spagnole in questi anni sono divenute quasi una periferia dellrsquoimpero una terra di frontiera per tornare al titolo del convegno peraltro la particolaritagrave specifica di questi territori egrave la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente cosigrave che la prassi il diritto locale egrave pur sempre diritto romano anche quando non allineato al codice Allo stato delle fonti a nostra disposizione considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dellrsquooccidente puograve essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute le leggi romano barbariche in modo speciale il Breviarium e le Novellae post-teodosiane Per rispettare i tempi di questo intervento farograve qualche cenno solo a queste ultime

ndash 8 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 10: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata

Distribuzione della terra ai Goti Contadini e barbari e lrsquoevasione fiscale nella tarda antichitagrave cenni

ABSTRACT

La tarda antichitagrave egrave stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata uno tra questi fu quello del patrocinium che puograve essere visto in chiave moderna come uno dei modi per evadere e frodare il fisco Tale aspetto di influenza sul piano sociale ed economico equiparograve romani e barbari come si evince da uno dei capitoli dellrsquoEdictum Theodorici che apre una finestra sullrsquoattrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichitagrave riconosce nei rapporti con i potentes Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale connesso con la distribuzione della terra sebbene questrsquoultima rappresentograve uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli Un aspetto ulteriore dellrsquointegrazione mista al mantenimento della propria identitagrave con il mondo romano In questo caso integrazione in uno degli aspetti piugrave deplorevoli della societagrave economica tardo antica

FONTI

ET 43 Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones Quod si fecerit iacturam litis iurgator incurrat et is qui susceperit medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre Qua poena teneri praecipimus etiam eos qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam quoniam volumus ut remota persona potentioris aequa iurgantes sorte confligant Litigantibus vero post caussae terminum largiendi quod vicerint cui voluerint personae concedimus potestatem

CTh 2131 [=Brev2131] Impp Honorius et Theodosius AA Ioanni pf p Post alia si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas debiti creditores iactura mulctentur Aperta enim credentium videtur esse voracitas qui alios actionum suarum redimunt exactores Et cetera Dat v id iul Ravenna dd nn Honorio XIII et Theodosius x AA conss

Cass Var II 16 5 Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos nam cum se homines soleant de vicinitate collidere istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae sic enim contigit ut utraque natio dum communiter vivit ad unum velle convenerit en factum novum et omnino laudabile gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est ut substantiae securitas integra servaretur una lex illos et aequabilis disciplina complectitur necesse est enim ut inter eos suavis crescat affectus qui servant iugiter terminos constitutos debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis

ndash 9 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 11: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalaacute-UAH

De Roma a Europa Cuestiones sobre fronteras

Inst 1 12 5 ldquohellipNam limina sicut in domibus finem quendam faciunt sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminushelliprdquo

Instituciones del Emperador Justiniano I Libro 1 Tiacutetulo 12 Paacuterrafo 5 ldquohellipPues asiacute como el umbral de las casas constituye una especie de frontera asiacute tambieacuten quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confiacuten del imperio de aquiacute que tambieacuten se emplee el teacutermino limes para significar liacutemite y fronterahelliprdquo

RESUMEN A mediados del siglo XX surgioacute la idea de una Europa unida como una necesidad de buacutesqueda de la paz mundial La pax romana o pax augusta surgioacute tambieacuten de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma lo que supuso la eacutepoca de mayor esplendor que vivioacute Roma en toda su historia asiacute como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes El teacutermino ldquolimesrdquo ya empleado en la antigua Roma adquirioacute en la Roma imperial una nueva dimensioacuten asimilaacutendolo a frontera como liacutemite visible que marca el aacutembito espacial del territorio en sus confines exteriores Esta nueva concepcioacuten de frontera se desarrolloacute en el aacutembito estrateacutegico y poliacutetico delimitando geograacuteficamente todos los territorios y pueblos que dependiacutean de Roma y tambieacuten en lo social y cultural El territorio que constituye Europa se encuentra tambieacuten perfectamente delimitado tanto geograacuteficamente como estrateacutegicamente y poliacuteticamente y tanto en lo que atiende al aspecto social cultural linguumliacutestico juriacutedico religioso etc Las fronteras tanto visibles como no visibles y todos los demaacutes aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial La Unioacuten Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos no obstante existen muchos puntos de conexioacuten entre estas dos grandes potencias que por otra parte aunque lejanas en el tiempo estaacuten muy proacuteximas en esencia

RIASSUNTO A metagrave del XX secolo sorse lidea di unEuropa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessitagrave di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma cio segnograve il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia cosigrave come un lungo periodo di pace e prosperitagrave per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa Il termine limes giagrave utilizzato nellantica Roma nella Roma imperiale acquistograve una nuova dimensione paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne Questo nuovo concetto di confine si sviluppograve a livello strategico e politico definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma e anche socialmente e culturalmente Il territorio che costituisce lEuropa [odierna] egrave anche perfettamente definito sia geograficamente strategicamente e politicamente e sia per quanto riguarda lrsquoaspetto culturale il linguistico giuridico religioso I confini sia visibili che invisibili e tutti gli altri aspetti che definiscono lEuropa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale LUnione europea non persegue gli stessi obiettivi dellimpero romano si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che daltra parte anche se lontani nel tempo sono molto vicini nellrsquoessenza

ABSTRACT In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it The term limes already used in ancient Rome acquired to the imperial Rome a new dimension associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders This new concept of border was developed in the strategic and political level geographically defining the territories and villages that depended on Rome and also social and cultural The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically politically and both in serving the social cultural linguistic legal religious aspect etc The borders both seen and unseen and all other aspects that define todays Europe largely coincide with what was the imperial Rome The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire keep in mind that the times are different and the protagonist are different however there are many points of connection between these two great powers that on the other hand although distant in time are very close in its essence

ndash 10 ndash

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 12: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

FUENTES Y BIBLIOGRAFIacuteA CONSULTADA

o ABEL FM Geographie de la Palestien Tomo II Geographie politique Les villes Paris 1938o BAATZ B Der Roumlmische Limes Archaumlologische Ausfluumlge zwischen Rhein und Donau Berliacuten 2000o BIRLET E ndash DOBSON B ndash JARRETT M Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International

Congress of Limesforschumg Cardiff 1974o BRUGI B ldquoLrsquoambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romanordquo en RISG 4

(1887)o BUENO J A Del limes romano al espacio Schengen en Conflictos y cicatrices fronteras y migraciones

en el mundo hispaacutenico Dykinson Madrid 2014 pp 51-70o BUENO J A De Ultra Trajectum a Utrecht Las fronteras mediterraacuteneas del Imperio Romano en La paz

de Utrecht y su herencia Dykinson Madrid 2013 pp 15-30o BUENO J A La importancia de un Derecho histoacuterico el Derecho romano como base de un Derecho

europeo comuacuten en RGDR 2013 pp 1-28o Corpus Iuris Civilis (Digesto Coacutedigo Instituciones Novelas)o DANIELS C Africa en Il mondo di Roma imperiale la formazione Bari 1989o DORS A Postliminium in pace en laquoRev de la Facultad de Derecho de Madridraquo (1942) pp 200 sso FERRILL A La caiacuteda del Imperio Romano Madrid 1998o FINZI C Ai confini del mondo Roma 1979o FISCHER T Die Roumlmer in Deutschland Stuttgart 1999o FOUCHER M Lrsquoinvention des frotiegraveres Pariacutes 1987o FRONTINO Strategematao FUENTESECA P Origen y perfiles claacutesicos del laquopostliminiumraquo en laquoAnuario de Historia del Derecho

espantildeolraquo (1951) pp 224 sso GUICHON M Towers on the limes palestinae ldquoCongrres International drsquoEtudes sur les frontieres

Romaines 9 Mamaiumla 1972o HUMBERT G S V ldquoAmbitusrdquo en DS 11 (1873) Graz-Austria 1969 pp 223 sso IMPALLOMENI G In tema di strade vicinali en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica

Padova 1996 pp 541-560o JACOBI H Der obergermanisch-raetische Limes des Roumlmerreiches (Hrsg Ernst Fabricius Friedrich

Hettner Oscar von Sarwey) Abteilung B Band II1 Kastell Nr 11 Saalburg 1937o JIMENEZ SALCEDO M C El reacutegimen juriacutedico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano

Coacuterdoba 1999o JOHNSON A Roumlmische Kastelle des 1 und 2 Jahrhunderts n Chr in Britannien und in den

germanischen Provinzen des Roumlmerreiches Mainz 1987 (Kulturgeschichte der antiken Welt Bd 37)o KLEE M Der Limes zwischen Rhein und Main Stuttgart 1989o KLEE M Grenzen des Imperiums Leben am roumlmischen Limes Stuttgart 2006o MENESES G Las teacutecnicas y las construcciones en la ingenieriacutea romana Actas del V Congreso de las

Obras Puacuteblicas Romanas Madrid 2010o MORILLO CERDAN A Arqueologia militar romana en Hispania Madrid 2003o MORILLO CERDAacuteN A ltltLimes imperii la frontera del Imperiogtgt en DESPERTA FERRO Revista de

Historia Militar y Poliacutetica nordm 11 El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio Madrid 2012o MORILLO CERDAN A Limes XX Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies) Madrid

2009 o MOSCHEK W Der Limes Grenze des Imperium Romanum Darmstadt 2010o MOUTERDE R - POIDEBARD A Le Limes de Chalcis organisation de la Steppe en Haute Syrie

romaine Bibliothegraveque archeacuteologique et historique 1945o NICOLET C Lrsquoinventair du monde geacuteographie et politique aux origines de lrsquoEmpire Romain Pariacutes 1988o PLANCK D ndash THIEL A Das Limes-Lexikon Roms Grenzen von A bis Z 2009o PONTE V Reacutegimen juriacutedico de las viacuteas puacuteblicas en Derecho Romano Madrid 2007o PROCOPIO De Aedificiiso RATZINGER J ldquoEuropa poliacutetica y religioacutenrdquo Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el

entonces Cardenal Ratzinger con ocasioacuten del ciclo Conversaciones sobre Europa que tuvo lugar en laDelegacioacuten de Baviera en Berliacuten Pulicada entre otros medios en Nueva Revista de Politica Cultura y Artenordm 73 (enero-febrero 2001) wwwnuevarevistacom

o TACITO Annaleso SCHALLMAYER E Der Limes Geschichte einer Grenze Munich 2006o SPIELMANN C Limes Romanus Roman Wernigerode 1912o THIEL A Wege am Limes 55 Ausfluumlge in die Roumlmerzeit 2005o VECTING W G Domaine public et ldquores extra commerciumrdquo Pariacutes 1947o WHITTAKER C R Frontiers of the Roman Empire A Social and Economic Study Baltimore John

Hopkins University 1994o WOOLLISCROFT D I Roman Military Signalling Stroud and Charleston Tempus Publishing 2001

ndash 11 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 13: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JOSEacute LUIS CANtildeIZAR PALACIOS Caacutediz

Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepcioacuten e idea de la frontera

RESUMEN Bajo la denominacioacuten de fundi limitotrophi terrae limitanei o agri limitanei la legislacioacuten tardoimperial aborda la temaacutetica de parcelas de terreno dedicadas al sosteacuten de la milicia de frontera en ocasiones bajo su directa explotacioacuten y cultivo (tal seriacutea el caso en particular de los agri limitanei) si bien su concreta organizacioacuten y administracioacuten no resulte clara Ademaacutes en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresioacuten de extraordinario empleo en la normativa y que uacutenicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis De otro lado la explotacioacuten de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperacioacuten entre los que se hallan en ambos maacutergenes de la frontera esto es la poblacioacuten romana y la que no lo es Cabe sentildealar igualmente que este tipo de propiedades merece la atencioacuten del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del uacuteltimo cuarto del s IV dC siendo mayor su frecuencia de los antildeos 408 y 409 dC en adelante Y finalmente que hablamos tambieacuten de una produccioacuten normativa que sentildeala la existencia de fraudes y corrupcioacuten en el uso y explotacioacuten de este tipo de terreno atrayendo la atencioacuten de la autoridad imperial por dos fundamentales razones su relevancia para la seguridad del imperio y en conexioacuten con ello por su posible finalidad publiciacutestica

PALABRAS CLAVE corrupcioacuten tierra ejeacutercito frontera legislacioacuten imperial propaganda

FUENTES Codex Theodosianus Codex Iustinianus novellae post-teodosianas De rebus bellicis Amiano Marcelino Libanio Zoacutesimo Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi terrae limitanei or agri limitanei Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example agri limitanei) although its administration and organization is not clear In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis On the other hand exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border that is Roman population and no-Roman population It should also be noted this type of property deserves the legislatorrsquos attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century AD being greater its frequency of 408 and 409 onwards Finally we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land being of interest for the imperial authority for two reasons its relevance to the safety of the empire and linked to this its probably propagandistic utility

KEY WORDS corruption land army frontier imperial law propaganda

SOURCES Codex Theodosianus Codex Iustinianus Post-Theodosian novellae De rebus bellicis Ammianus Marcellinus Libanius Zosimus Expositio totius mundi et gentium Notitia Dignitatum Tabula Peutingeriana

ndash 12 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 14: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

JEAN-MICHEL CARRIEacute Paris EHESS

Questioni della terra nella tarda antichitagrave tra realtagrave archeologiche strutture agrarie e norme legislative

Certaines ideacutees anciennes peuvent ecirctre consideacutereacutees comme universellement abandonneacutees par exemple le repli sur leurs terres des eacutelites citadines ou lrsquoautarcie du grand domaine Ou encore la persistance drsquoune main drsquoœuvre servile Drsquoautres reacutesistent encore aux objections multiplieacutees par le renouvellement des sources archeacuteologiques par exemple celle de la disparition de la petite et moyenne proprieacuteteacute (contra P Ouzoulias) Agrave lrsquoinverse de lrsquohistoriographie du XIX

e siegravecle qui suivant la piste continuiste projetait reacutetroactivement sur lrsquoAntiquiteacute tardive les situations du haut Moyen Acircge (par exemple le domaine avec reacuteserve du maicirctre en faire-valoir direct beacuteneacuteficiant des corveacutees des serfs eacutetablis sur les manses) ou mecircme celles de lrsquoeacutepoque feacuteodale ndash telles qursquoon se les repreacutesentait alors mais plus aujourdrsquohui ndash sur le haut Moyen Acircge et mecircme lrsquoAntiquiteacute tardive au point de supposer une preacute-feacuteodaliteacute et un preacute-servage les deacuteveloppements les plus reacutecents de la recherche ont deacutegageacute les traits originaux de lrsquoeacuteconomie agraire et de la socieacuteteacute rurale de lrsquoAntiquiteacute tardive

1 Du point de vue des modes drsquoexploitation de la terre on peut reacutesumer ainsi les principales acquisitions de larecherche reacutecente

ndash Les grands domaines tardifs ne sont en aucune faccedilon les successeurs des latifundia et lrsquoinadeacutequation de ce termepour deacutesigner les formes de grande proprieacuteteacute romaine tardive a eacuteteacute utilement rappeleacutee par Domenico Vera Drsquoautrepart Vera eacutecartant le modegravele de la laquo villa peacuteripheacuterique raquo proposeacute par Carandini a proposeacute un tout autre modegravelediscontinuiste la villa de lrsquoAntiquiteacute tardive serait le fruit drsquoune adaptation structurelle fonctionnelle et humaine agrave denouvelles formes drsquoorganisation de la production Elle devient le centre de rassemblement des produits drsquoun granddomaine multifondiaire conduisant agrave lrsquoapparition de nouveaux eacuteleacutements terminologiques massa au plan domanialpraetorium au plan architectural Le renouvellement de lrsquoinformation archeacuteologique conduit Giuliano Volpe agraveobserver en Italie meacuteridionale une recomposition geacuteneacuterale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandisque celles qursquoon choisit de conserver sont adapteacutees agrave leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi reacutesidentielle Cetteeacutevolution du grand domaine drsquoagriculture intensive tourneacute vers la commercialisation a pu contribuer agrave lrsquoapparition devici privati

ndash Le bail emphyteacuteotique se diffuse largement comme mode de gestion de la proprieacuteteacute impeacuteriale et eccleacutesiastiquendash La preacutedominance dans nos sources eacutecrites de la grande proprieacuteteacute ne doit plus faire sous-estimer la place occupeacutee par

la moyenne et mecircme la petite proprieacuteteacutendash En ce qui concerne la main drsquoœuvre rien ne donne agrave penser qursquoelle ait connu une chute deacutemographique Lrsquoesclavage

agricole a pratiquement disparu degraves la fin du Ier siegravecle Le laquo colonat raquo strictement limiteacute aux grands domaines nrsquoestpas en soi marqueur drsquoune condition sociale laquelle varie au cas par cas Lrsquoinstallation des royaumes germaniques aprofondeacutement modifieacute les reacutegimes de deacutependance en introduisant lrsquoesclavage chaseacute germanique (diffeacuterent delrsquoesclavage de type meacutediterraneacuteen cf Tacite Germania) qui a tendu agrave contaminer la condition de la main drsquoœuvreromaine libre Le terme mancipium a perdu son sens drsquoesclave selon le droit romain pour exprimer au haut MoyenAcircge tout type de deacutependance rurale

2 Du point de vue des conditions geacuteneacuterales drsquoexploitation de la terre la recherche reacutecente a seacuterieusement modifieacute letableau traditionnel

ndash Le thegraveme du deacuteclin ou de la crise encore vivace chez certains malgreacute la reacuteaction geacuteneacuterale faisant valoir leredressement de lrsquoOccident au IVe siegravecle a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves drsquoune deacuteprise agricoleAujourdrsquohui la situation italienne apparaicirct davantage comme atypique et en Italie aussi les disparitions de villae duHaut Empire tendent agrave ecirctre interpreacuteteacutees comme signes non plus drsquoune reacutecession mais bien plutocirct drsquoune recompositionde la structure productive La conjoncture climatique aujourdrsquohui mieux connue manifeste non pas refroidissement ethumiditeacute accrue mais au contraire une ameacutelioration apregraves inversion de tendance vers 400 lrsquooptimum de lrsquoAntiquiteacutetardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750 Les eacutechanges commerciaux montrent unecirculation demeureacutee active de produits agricoles (huile vin etc) agrave moyenne et agrave longue distance Le mouvement dediffusion des techniques profitant de la ldquomondialisationrdquo de lrsquoEmpire se poursuit seacutelection des espegraveces animalesdispositifs hydrauliques (moulin agrave eau noria agrave traction animale ou sakieh eacutegyptienne) etc

ndash Le modegravele de description de lrsquoeacuteconomie impeacuteriale romaine comme eacuteconomie tributaire dominant danslrsquohistoriographie anglophone a sureacutevalueacute le rocircle et lrsquointervention de lrsquoEacutetat dans lrsquoeacuteconomie agraire mecircme silrsquoempereur est incontestablement le plus grand deacutetenteur de terres On ne doit pas sureacutevaluer lrsquoimportance delrsquoannona civica au profit des capitales ndash Rome puis Rome et Constantinople dont les besoins nrsquoeacutetaient que

ndash 13 ndash

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 15: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

partiellement pris en charge par le bleacute fiscal La redistribution eacutetatique nrsquoest pas le moteur de lrsquoeacuteconomie des campagnes

ndash Une autre ideacutee reccedilue est lrsquoidealtype weberien de la laquo citeacute de consommateurs raquo qui postule une non-reacuteciprociteacute deseacutechanges et des services rendus par la campagne agrave la ville (Erdkamp)

3 Du point de vue juridique je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvellesobligeant le leacutegislateur agrave adapter le droit et agrave trouver des solutions nouvelles

ndash la deacutefinition du droit de proprieacuteteacute possessiodominiumDepuis longtemps les romanistes srsquoaccordent agrave reconnaicirctre que la distinction auparavant fondamentale eacutetablie par ledroit romain entre dominium et possessio disparaicirct dans les textes juridiques tardifs (Cannata etc) Des textes commeCJ 11 56 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes Les formulaires notariaux emploient possiderecomme pur et simple synonyme drsquohabere (par ex les Tablettes Albertini) On ne peut naturellement pas accepter latheacuteorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la laquo deacutetention drsquoassiettes fiscales raquo un possessor ne disposantdrsquoaucun droit sur la terre autre que celui de lever lrsquoimpocirct Par contre la multiplication de possessores emphyteacuteotesayant en pratique mecircmes droits et mecircmes devoirs que des proprieacutetaires au sens strict peut avoir contribueacute dans denombreux contextes agrave lrsquoadoption drsquoun terme plus englobant que dominus

ndash la nouvelle fiscaliteacute fonciegraverela grande reacuteforme fiscale de Diocleacutetien a eacutetabli les praedia les plus vastes ndash ce qui ne veut pas dire drsquoun seul tenantcas exceptionnel ndash comme cellules de perception fiscale autonome agrave lrsquoeacutegal des villages Par lagrave mecircme elle a reconnules grands domaines (praedia priveacutes ou impeacuteriaux) comme troisiegraveme type drsquoorigo agrave cocircteacute des citeacutes et des villagesLongtemps avant que les textes emploient le terme drsquoautopragie CJ 4 49 9 de 293 mentionne la capitatio praediivenditi qui lie agrave la fois lrsquoinstitution de la capitatio et lrsquoattache au praedium de la population qui y est adscrite Le sensde ce texte elliptique est eacuteclaireacute par une constitution nettement posteacuterieure CJ 11 48 4 (371) reprise de CTh 11 114 La reacuteforme fiscale a eu des conseacutequences en chaicircne le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur lescommunauteacutes villageoises

ndash le colonatLrsquoexpression mecircme de laquo colonat adscrit raquo invite agrave reconnaicirctre une conseacutequence de la reacuteforme fiscale de Diocleacutetien en287 qui a fiscalement attacheacute agrave une origo lrsquoensemble des habitants dans son nouveau sens surdeacutetermineacute colonus sedeacutefinit comme une personne reacutesidant sur un praedium autopracte Une contre-preuve de la nature fiscale du liencolonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme lrsquoIllyrie en 371 (CJ XI 53 1) ou les Thraces en393 (CJ XI 52 1) quand lrsquoabolition de lrsquoimpocirct personnel ayant pour effet de libeacuterer les colons de lrsquoattache au sol lepouvoir impeacuterial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixiteacute des colons non pourcomplaire aux proprieacutetaires mais pour sauvegarder les inteacuterecircts du fisc Cette justfication est fortement tautologiquepuisque ce sera le fait mecircme drsquoecirctre colon (nomen et titulus colonorum) crsquoest-agrave-dire drsquoecirctre attacheacute agrave son lieu drsquoorigoNotons qursquoau haut Moyen Acircge lrsquoantiquiteacute du lien de deacutependance deviendra le critegravere principal de justification decelui-ci

ndash le patronage sur les individus ou sur les communauteacutes villageoisesGracircce agrave leurs capaciteacutes de trafic drsquoinfluence les potentes attirent sur leurs terres une main drsquoœuvre qui augmente leurpotentiel productif sans alourdir leur quote dans la reacutepartition geacuteneacuterale de lrsquoimpocirct personnel Lrsquoeffet est inverse pourles proprieacutetaires fonciers dont les colons srsquoenfuient Drsquoougrave lrsquoeacutenergique intervention leacutegislative en la matiegravere Au degreacutesuivant le patrocinium srsquoexerce sur des villages entiers

ndash les terres obnoxiaeCrsquoest le reacutegime speacutecial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) agrave lrsquoaccomplissement de services publicsobligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement Aussi ne peuvent-elles pas ecirctre alieacuteneacutees ou dumoins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale corpusprofessionnel societas de naviculaires) selon le mecircme type drsquolaquo assignation agrave reacutesidence fiscale raquo que celle qui estinstitueacutee pour les colons des grands domaines (CTh 12 titre 3 de praediis curialium sine decreto non alienandis)CTh 13 6 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas CTh 13 6 8 fundos naviculariae functioniadscriptos)

ndash les terres laquo deacutesertes raquo laquo vacantes raquo ou laquo abandonneacutees raquoUne distinction est agrave faire entre terres en deacutesheacuterence et terres fiscalement vacantes Elles peuvent selon les cas ecirctreattribueacutees drsquoautoriteacute agrave un proprieacutetaire voisin ou faire lrsquoobjet drsquoune concession agrave un particulier volontaire pourreprendre lrsquoexploitation et le paiement des impocircts Ces terres sont par excellence lrsquoobjet de beneficia impeacuteriauxparfois (souvent ) entacheacutes de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales

ndash lrsquohospitalitas reacutegime juridico-administratif drsquoinstallation des feacutedeacutereacutes barbaresIci crsquoest lrsquointerpreacutetation fiscaliste (Goffart Durliat) qui paraicirct difficilement soutenable Agrave la lecture des textes tantlitteacuteraires (Cassiodore Ennodius) que juridiques la consistance mateacuterielle des tertiae est difficilement contestableUne objection suppleacutementaire peut ecirctre faite agrave la theacuteorie fiscaliste agrave partir drsquoun aspect qui agrave ma connaissance nrsquoapas eacuteteacute remarqueacute jusqursquoici les tertiae barbares donnaient lieu agrave une imposition au mecircme titre que les terresdemeureacutees en toute proprieacuteteacute aux Romains Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis X 1 16 antiqua et surCASSIOD Variae I 14 I 19 II 17 IV 14 V 14 6

ndash 14 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 16: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VICTOR CRESCENZI Urbino

LUCA LOSCHIAVO Teramo

ldquoDopo il tardoanticordquo

Come il mondo delle province tardoromane ndash anzi ancor piugrave ndash quello dei regna postromani rifletteva principalmente societagrave agrarie La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano le modalitagrave del loro insediamento in rapporto ai residenti la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciograve da tempo al centro dellrsquoattenzione della storiografia Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o lsquodolcersquo dal mondo romano a quello post-romano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di eacutelites gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di lsquorotturarsquo allrsquoavvento dei barbari in questa vicenda Non si tratta perograve di una semplice lsquomarcia indietrorsquo verso posizioni che si pensavano sorpassate Al contrario si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo In particolare ciograve che oggi emerge con chiarezza egrave lrsquoopportunitagrave di considerare separatamente le singole realtagrave che si sono concretizzate allrsquointerno e poi in sostituzione dellrsquoimpero romano drsquoOccidente Emergono in questo modo soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana dei Franchi Salii nelle Gallie degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e finalmente dei Longobardi nella Penisola italiana offrono altrettanti modelli che egrave assai utile e interessante considerare e comparare fra loro

ndash 15 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 17: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LIETTA DE SALVO Messina

Aspetti rurali della Gallia di etagrave merovingia in Gregorio di Tours

La storia della Gallia di V-VI secolo ha unrsquoimportanza cruciale per il passaggio dalla societagrave tardoantica a quella medievale E Gregorio di Tours ne egrave un testimone privilegiato Egli meglio di altri autori del suo tempo ci riporta allrsquoambiente rurale e alla mentalitagrave della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica a cominciare dai Miraculorum libri VIII espressione di un cristianesimo popolare impregnato di superstizioni opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo e della sua sensibilitagrave verso alcuni problemi sociali Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X noti con il nome di Historia Francorum che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia Dopo un primo libro che contiene una storia universale Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi e dei loro re Clovis e poi Clodoveo (465-511) battezzato a Reims nella fede cattolica che gode del favore di Dio quale tutore degli interessi della chiesa e dellrsquoaristocrazia gallo-romana Gregorio egrave ben documentato ed egrave scrupoloso nellrsquoattingere notizie sullrsquoambiente sociale gallico del tempo e sui mali che lrsquoaffliggevano di cui ci dagrave un quadro vivido e realistico insieme a rilevanti dati storici Egrave importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi Gregorio non tralascia le persone piugrave modeste mostrando sensibilitagrave verso tutte le classi sociali

La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilitagrave e da una frequente frammentazione delle terre dato che i re che si succedevano a breve distanza lrsquouno dallrsquoaltro e non di rado per morte violenta seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti piugrave prossimi Il sistema dei ldquoTeilreicherdquo durograve per tutto il regno merovingio Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dellrsquoaristocrazia gallo-romana o della Chiesa non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi che per successione donazione o vendita venivano smembrati in tante particelle Lrsquoaristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa di un monastero o del fisco regio Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico dal Reno allrsquoAtlantico al Mediterraneo spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano

Quella descritta da Gregorio egrave una societagrave agro-pastorale costituita da grandi proprietari terrieri coloni modesti coltivatori della terra allevatori pastori o contadini Questi ultimi che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S Martino dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metagrave del VI secolo ed erano denominati pauperes termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici

Anche il paesaggio agrario egrave un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nellrsquoeconomia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele prugne nocciole I Merovingi noti anche come grandi cacciatori vi possedevano parecchie riserve dove compivano frequenti battute di caccia

Vengono descritti folti boschi (VM 1 26 HF 10 25) campi acquitrinosi paludi (HF 2 9 4 42) inoltre sono menzionati assieme ai pascoli (V Iul 17) allevamenti di greggi e campi di grano di fieno oliveti e vigneti che producono un ricco raccolto e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3 19 4 42 5 31 6 20 9 38 10 29 10 30 10 30 Gl Conf 99 V Patr12)

Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica che proteggeva le terre coltivate dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi api o bestiame puniti con ammende pesantissime

ndash 16 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 18: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

LUCIETTA DI PAOLA Messina

Terrarum spatia vindicata una nota a proposito di Cass Var129

ABSTRACT

Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var 129 La iussio del re goto che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano giagrave adibiti a pascolo dei veredi i cavalli del servizio postale e di trasporto si situa da una parte nellrsquoottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine in particolare della cosiddetta ldquoStradaltardquo della valle dellrsquoIsonzo ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath 1114-15 Procop BG 1112-13) e dallrsquoaltra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var 320 439 444 512) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo Dallrsquoesame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietagrave messe in atto nel regno dei Goti in continuitagrave con la normativa imperiale romana (CTh 2183 del 325 CI 3161 del 366 CTh 245 del 389 Symm rel 28 33 38 cap 76 dellrsquoEdict Theod) sia sullrsquoapposizione dei tituli contemplata anchrsquoessa in alcune costituzioni imperiali (CI 2151 del 408 2 del 439 Nov Val 136 del 445 e Novv Iust 285 e 294 del 535) e ripresa in Edict Theod (capp 45 46 e 47) ove egrave punita con la perdita del bene e la pena di morte Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime) sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene)

FONTI

Doc 1 Cassiod var 129 (507511)

Doc 2 Agath 1114-19

Doc 3 Procop BG 1112-13

ndash 17 ndash

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 19: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

Doc 4 CTh 8534 (377 [379] = CI12507 IDEM IMPPP VALENTINIANUS VALENS ET GRATIANUS AAA AD HESPERIUM PP Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur in proconsulari provincia tantum detur quantum necessitas postulaverit [hellip] 2 Nam ut stabula inpensis publicis extruantur contra rationem est cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda []

Doc 5 CTh 8560 (400) = CI 125018 IDEM IMPP ARCADIUS ET HONORIUS AA MESSALAE PP Animalia publica dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur per mancipes adque apparitores aperte vexantur ne id contingat sublimitas tua disponat ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra quam iustitiae sinit ratio praegraventur DAT V K DEC MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS

Doc 6 Cassiod var 55 (523526)

MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam Per hanc [hellip] ordinationum nostrarum celeritas explicatur [hellip] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum [hellip] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere

Doc 7 Cassiod var 320 (507511)

TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [] Castorii igitur flebili calamitate permoti [hellip] praesenti vobis auctoritate decernimus ut si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur [hellip] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa [hellip]

Doc 8 Edict Theod 45-46-47

Doc 9 Cassiod var 439 (507511)

THEODAHADO VI THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam ab hominibus vestris neglectis legibus pervasas dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci [hellip] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro si momenti tempora suffragantur occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit [hellip]

Doc 10

Cassiod var 512 (52326) THEODAHADO VI THEODERICUS REX

hellipArgolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti suntPallentianam massam quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam [hellip] quapropter

ndash 18 ndash

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 20: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

si nullo mendacio asserta vitiantur magnitudo vestra quae ablatae restituita et si quid vobis creditis posse competere ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur [hellip]

Doc 11 Procop BG 132-4

Doc 12 Cassiod var 444 (507511)

ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX hellipStephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremquevestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam Quod si ita factum esse cognoscitis eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis tractato prius diligenter inspectoque negotio [hellip] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri [hellip]

Doc 13 Edict Theod 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure salva proprietatis causa reddetur qui eandem rem quam altrius praesumptione perdidit nec violenter nec abscondite nec precario possidet

Doc 14 Edict Theod 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat reformata scilicet possessione quam occupaverit fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat Quod si illam possessionem occupaverit quae eidem minime debebatur hanc poenam habeat ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur [hellip] Cuius decreti iusti [hellip] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos [hellip] iubemus esse custodeshellip

Doc 15 CTh 4181 [=brev4161] (369) =CI7512 IMPP VALENTINIANUS ET VALENS AA OLYBRIO PU Litigator victus quem invasorem alienae rei praedonemve constabit sed et qui post conventionem rei incubarit alienae non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat sed duplos fructus et eos quos ipse percipi oportuisset non quos eum redegisse constabit exsolvat [hellip] Addimus etiam ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent [hellip] iubemus enim ut si intentio petitoris inproba iudicetur praestet possessori sumptus praestet inpensas quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit [hellip]

Doc 16 Edict Theod 11

ndash 19 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 21: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARIacuteA VICTORIA ESCRIBANO PANtildeO Zaragoza

El patrimonio de los hereacuteticos en Codex Theodosianus XVI normativa y praxis

ABSTRACT

Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre catoacutelicos y hereacuteticos fue excluir a estos uacuteltimos de la posesioacuten de bienes y condenarlos a la pobreza La confiscacioacuten que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 1664 iudici qui provinciae praesidet offeratur ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam qua in perpetuum afficiatur expendat) en 407 era declarada una forma de perseguir hereacuteticos (CTh 16 5 40 Quos bonorum etiam publicatione persequimur) Como el tiacutetulo indica en esta contribucioacuten se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos hereacuteticos desde Constantino que fue el creador de la categoriacutea legal de hereacutetico hasta Teodosio II Constantino puso las bases para la formacioacuten de vastos patrimonios eclesiaacutesticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16 2 4321) Eacutel mismo contribuyoacute a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que veniacutean a sumarse a la munificencia privada La posesioacuten de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la funcioacuten asistencial de la iglesia a favor de pobres viudas y hueacuterfanos y Constantino establecioacute la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16 2 6 329) Constantino tambieacuten fue el primero en marginar a los considerados hereacuteticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos puacuteblicos o a cualquier privilegio donacioacuten o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio La posesioacuten de iglesias y bienes por parte de los hereacuteticos fue visto como una usurpatio Desde entonces se tratoacute de impedir que los grupos hereacuteticos sobre todo los que disponiacutean de organizacioacuten pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la praacutectica de la caridad con los necesitados Esto explica que maniqueos eunomianos y donatistas fuesen los maacutes duramente castigados incluida la limitacioacuten de los derechos testamentarios activos y pasivos Sin embargo el anaacutelisis casuiacutestico de las leyes que contienen clausulas de confiscacioacuten de bienes hereacuteticos permite establecer diferencias entre los edificios cultuales para los que se preveacute la devolucioacuten o entrega a la iglesia catoacutelica en determinados casos y el resto de las posesiones incluidas las inmobiliarias (possessio fundus praedium) que quedaban en poder del fisco Esta contribucioacuten reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones hereacuteticas que se remonta a la epiacutestola a los hereacuteticos de Constantino (326) se mantuvo al menos hasta 415 aunque no de un modo absoluto y lineal En la legislacioacuten imperial sobre el patrimonio de los hereacuteticos prevalecieron los intereses econoacutemicos de la cosa puacuteblica sobre los religiosos

FONTI

1 CTh16540 Idem AAA Senatori praefecto Urbi Quid de donatistis sentiremus nuper ostendimus Praecipue tamenmanichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur Huic itaque hominum generi nihil ex moribus nihil ex legibus sit commune cum ceteris Ac primum quidem volumus esse publicum crimen quia quod in religionem divinam conmittitur in omnium fertur iniuriam Quos bonorum etiam publicatione persequimurhellip Praedium quo se huiusmodi hominum coetus domino etsi non communione criminis implicato sciente tamen nec prohibente contraxit patrimonio nostro societurhellip Dat VIII kal mart Romae HonorioVII et Theodosio II AA conss (407 febr 22)

2 Aug Ep 88 3 Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit et primus contra uestrampartem legem constituit ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur

3 CTh1654 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus AAA ad Hesperium praefectum praetorio Olim pro religionecatholicae sanctitatis ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret iussimus sive in oppidis sive in agris extra ecclesias quas nostra pax obtinet conventus agerentur publicari loca omnia in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur Quod sive

ndash 20 ndash

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 22: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit eadem erit ex utroque pernicies Dat X kal mai Treviris Valente V et Valentiniano aa conss (376 [378] apr 22)

4 CTh1662 Imppp Valens Gratianus et Valentinianus aaa ad Florianum vicarium Asiae Eorum condemnamus erroremqui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant sed incestant lavacri nomine polluentes Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis quas contra fidem retinent restitutis catholicaehellip Dat XVI kal nov Constantinopoli Grationa a IIII et Merobaude conss (377 oct 17)

5 CTh 1656 Idem AAA Eutropio praefecto praetorio Nullus haereticis mysteriorum locus nulla ad exercendam animiobstinatioris dementiam pateat occasiohellip ut cunctis orthodoxis episcopis qui nicaenam fidem tenent catholicae ecclesiae toto orbe reddantur Dat IIII id ian Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 ian 10)

6 CTh1658 Idem AAA ad Clicherium comitem Orientis Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti incivitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit domus eadem ubi haec constructa fuerint quae construi prohibentur fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros Dat XIIII kal aug Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss (381 iul 19)

7 CTh 16549 Idem AA Anthemio praefecto praetorio Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostriincrementis accedant ita tamen ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere etsi quid forte voluerimus ultro largiri sed in iure fisci maneant semper nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit Dat kal mart Varane v c cons (410 mart 1)

8 CTh 16543 Idem AA Curtio praefecto praetorio Omnia quae in donatistas qui et montenses vocantur manichaeos sivepriscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt non solum manere decernimus verum in executionem plenissimam effectumque deduci ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent ecclesiis vindicenturhellipEt cetera Dat XVII kal dec Romae Basso et Philippo conss (408 [407] nov 15)

9 CTh 16554 Idem AA Iuliano proconsuli Africae hellipEa vero loca in quibus dira superstitio nunc usque servata estcatholicae venerabili ecclesiae socientur ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia diriganturhellip Dat XV kal iul Ravennae Constantio et Constante conss (414 iun 17)

10 CTh 16552 415 Idem AA Seleuco praefecto praetorio Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotesablati de Africano solo quod ritu sacrilego polluerunt in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit proprietati potestatique catholicae sicut iam dudum statuimus vindicatis Dat III kal feb Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa conss (415 ian 30)

11 CTh 16558 Idem AA Aureliano praefecto praetorio II Domus eunomianorum propriae clericorum quae apud inclytamurbem habentur fisci viribus addicantur in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit quod in modum semel nati hominis semel a deo concediturhellip conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socienturhellip Et cetera Dat VIII id nov Constantinopoli dd nn Honorio X et Theodosio VI aa conss (415 nov 6)

12 CTh 16565 Impp Theodosius et Valentinianus AA Florentio praefecto praetorio Haereticorum ita est reprimendainsania ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant quia ferri non potest ut qui nec proprias habere debuerant ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineanthellipcunctisque legibus quae contra hos ceterosque qui nostrae fidei refragantur olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus semper viridi observantia valituris sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis sive de privatis aedificiis in quae domino permittente vel conivente convenerint venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiaehellip Dat III kal iun Constantinopoli Felice et Tauro conss (428 mai 30)

ndash 21 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 23: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

IOLE FARGNOLI MilanoBern

Perfido tiranno o brillante sovrano Proprietagrave terriera successione e religione nella legislazione dellrsquoimperatore Decio

La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa che gli ha fatto guadagnare nelle testimonianze piugrave o meno coeve epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dellrsquoimperatore illirico lodandone lrsquooperato e lrsquoimpegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontagrave di controllare la diffusione del Cristianesimo ma coinvolga anche questioni relative alla proprietagrave terriera e alla materia successoria rivelando sensibilitagrave nei confronti della giustizia del singolo caso concreto ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi

FONTI

Parte I

1 Cyprianus epistulae 5591 Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infandacomminaretur

2 Lactantius de mortibus persecutorum 41 Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius qui vexaretecclesiam quis enim iustitiam nisi malus persequatur

3 Zosimus historia nova 1213 1233 Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖςἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων (hellip) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη

4 Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 295 Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt namquefilium audacius congredientem cecidisse in acie patrem autem cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi Ita refecto bello cum impigre decertaret interisse pari modo

Parte II

249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS IMP DECIUS

1 C10163 IMP DECIUS A CITICIO Indictiones non personis sed rebus indici solent et ideo ne ultra modumearundem possessionum quas possides conveniaris praeses provinciae prospiciet PP XVII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

2 C4162 IMP DECIUS A TELEMACHAE Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscereetiam in fisci rationibus placuit nisi intercedat pignus vel hypotheca tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est PP XIIII K NOV AEMILIANO ET AQUILINO CONSS

3 [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap Berolin 1893)Θύων τοῖς διετέ- λεσα καὶ νῦν ἐπὶ πα- ποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμέ- να ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ-

ndash 22 ndash

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 24: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι]

250 DECIO A II ET GRATO CONSS

4 C6304 IMP DECIUS A ATHENAIDI Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filiigessit sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS PP X K MART DECIO A ET GRATO CONSS

5 C8533 IMP DECIUS A MARCELLINO Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate possetransferri non immerito placuit PP NON MART DECIO A II ET GRATO CONSS

6 C7323 IMP DECIUS A RUFO Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio traditacorpore quaeritur Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes tamen consultius videtur interim licet animi plenus non fuisset adfectus possessionem per traditionem esse quaesitam alioquin sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri PP V K APRIL DECIO A II ET GRATO CONSS

7 [SHA Claudius 16 Item epistula Decii de eodem Claudio Decius Messallae praesidi Achaiae salutem intercetera ldquoTribunum vero nostrum Claudium optimum iuvenem fortissimum militem constantissimum civem castris senatui et rei publicae necessarium in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium scientes neminem melius omnia quae iniungimus esse curaturumrdquo]

8 [Georgii Cedrenii historiarum compendium 4539 ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι]

IMP DECIUS AUG ET DECIUS CAES

9 C5129 IMP DECIUS A ET DEC C URBICANAE Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quamrei publicae cui postea idem maritus obnoxius factus est PP VI ID IUN DECIO A ET GRATO CONSS

10 SHA Valerianus pater et filius 54 Duobus Deciis consulibus sexton kal Novembrium die cum ob imperatoriaslitteras in Aede Castrorum senatus haberetur ireturque per sententias singulorum cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate) ubi primum praetor edixit ldquoQuid vobis videtur patres conscripti de censore deligendordquo atque eum qui erat princeps tunc senatus sententiam rogasset absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat)

IMP DECIUS AUG ET DECIUS ET QUINTUS CAESS

11 C3222 IMP DECIUS A ET DECIUS ET QUINTUS CC FELICI Procuratores nostros status causasexaminare non posse omnibus notum est PP K DEC DECIO A II ET GRATO CONSS

12 C6583 IMP DECIUS A ASCLEPIODOTAE Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorumsuccessionem admitti posse explorati iuris est 1 Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius quae secundum gradum obtines hereditas pertinet quam ad fratris tui filios qui tertio gradu constituti sunt PP II NON DEC DECIO A ET GRATO CONSS

251 DECIO A III ET DECIO C I CONSS

ndash 23 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 25: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO FASOLINO Salerno

Scambi in natura e attivitagrave bancaria nel tardoantico

ABSTRACT I banchieri romani a partire quantomeno dal II sec dC compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate come ci rivelano le fonti Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali lrsquointervento frequente degli argentari nelle auctiones da un lato la concessione di prestiti su pegno e soprattutto il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite dopo la riforma Giustinianea del 531 nei constituta debiti alieni) dallrsquoaltro determinava necessariamente presso la mensa argentaria lrsquoapertura di un conto di deposito in merci il cui saldo evidentemente anchrsquoesso in natura poteva cadere come tale in compensazione Tal genere di operativitagrave dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria piuttosto egrave espressione della duttilitagrave con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessitagrave degli operatori commerciali Si tratta dunque contrariamente a quanto egrave stato da alcuni sostenuto non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto invece della prova di una sua peculiaritagrave che lascia intravedere lrsquoampiezza e la flessibilitagrave dellrsquooperativitagrave dei banchieri e la loro capacitagrave di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto FONTI

1) Gai 466 Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori illa differentia est quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est veluti pecuniam cum pecunia compensatur triticum cum tritico vinum cum vinohellip

2) D 13512 (Paul 13 ad ed) Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat potest dici decem

tantum modo teneri

3) D 16222 (Scaev 2 quaest) Si debeas decem aut hominem utrum adversarius volet ita compensation huius debiti admittitur si adversaries palam dixisset utrum voluisset

4) CI 41821 Cum igitur praefata actio id est pecuniae constitutae in his tantummodo a veteribus conclusa est ut exigeret res quae in pondere numero mensura sunt in aliis autem rebus nullam haberet communionemhelliphac apertissima lege definimus ut liceat omnibus constituere non solum res quae pondere unumero mensura sunt sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res quas in stipulationem possunt hominess deducerehellip

5) CI 43223 (Impp Diocletianus et Maximianus Iasoni) Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo

mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti

ndash 24 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 26: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EUGENIA FRANCIOSI Bologna

Proprietagrave contadina e abbandono delle terre Aspetti della legislazione tardoantica

ABSTRACT

Il saggio attraverso lrsquoesame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv 32 33 e 34) affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietagrave contadina evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire lrsquoespropriazione delle loro terre

FONTI

1-Salv Gub Dei V 27-35 Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi ita in relevatione postremi Si quando enim ut nuper factum est defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur

2-Amm Res Gestae 16515 Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum cum constet ubique pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli

3-Amm Res Gestae 221623 erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat

4-Salv Gub Dei V 43 (106 col 103) Itaque nonnullihellipcum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

5-Nov 32 Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram et quantam usuram ab agricolis accipere debeant Imp Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae Praefatio Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est quae non solum in praesenti necessitate sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse adeo ut colonorum alii aufugerint alii fame perierint et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor

1 Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuumdederint ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui sive id scriptis sive sine scriptis factum est sed si quidem fructus mutuo dati sint octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere sin autem pecunia credita sit usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere sive terram sive aliud quid veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat Epilogus Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat sciatque creditor si quid contra haec agere ausus sit exactione se privatum iri atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse ut ipse quidem liberetur negotiis creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat Dat XVII k Iul CP Belisario v c consab exactoribus deserunt quia tenere non possunt fundos maiorum expetunt et coloni divitum fiunt

6-Nov 33 ndash Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram Idem A Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum Propter avaritiam creditorum qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes legem posuimus quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus Cuius exemplarium subdi

ndash 25 ndash

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 27: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

etiam praesenti lege praecipimus ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment Ut igitur et tua magnitudo sciat

quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo nulla excusatione cuidam competente ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment quod cingulo denudati inter privatos habeantur poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

7-Nov 34 ndash Nullum credentem agricolae tenere illius terram et quantam debeat usuram dare Idem A Agerochio praesidi Hemimontis Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore sed etiam in omni aevo futuro Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse alios fame esse necatos et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem Caput I Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta si autem pecunias dedit nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus ex praesenti quidem tempore initium accipientem in omne autem aevum modis omnibus observandam ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes sive terrulas sive aliud pignus acceperunt boves forte vel pecora vel mancipia haec modis omnibus reddere et hanc legem communem omnibus esse humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem Epilogus Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet scituris omnibus creditoribus quod si aliquid praeter haec commiserint exactione cadant et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium ut ipse quidem securus degat avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam Dat XVII k Iul CP Belisario v c cons

ndash 26 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 28: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MANUEL J GARCIacuteA GARRIDO Madrid UNED

Regime giuridico della terra nel diritto visigoto Precedenti romani

ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la The continual references in Costantineacutes and Justinianacutes legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum

SOURCES FV 354 CTh 321 and 8129 Ceur XXVII VIII and XIX Liber iudiciorum X

KEY WORDS Possessio naturalis et civilis ldquoGewererdquo res immobilis alienae furtum

ndash 27 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 29: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

AUDE LAQUERRIEgraveRE-LACROIX Reims

A propos de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin normes et pratiques en matiegravere de maicirctrises fonciegraveres

Lrsquoanalyse de la Lettre Divjak 8 de Saint Augustin offre une illustration suppleacutementaire de lrsquoutile confrontation des normes et des pratiques en matiegravere de titulariteacute de transfert et de seacutecuriteacute des maicirctrises fonciegraveres Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concregravetement sa pratique eccleacutesiastique agrave lrsquoaune des normes juridiques en matiegravere de vente fonciegravere drsquoinvasio et drsquoactio in rem La nature du document soumis agrave lrsquoexamen le commonitorium drsquoAugustin agrave son Saint fregravere Victor nrsquoest pas anodine le commonitorium contient lrsquoeacutenonceacute confidentiel du reacutesultat de lrsquoenquecircte preacutealable drsquoAugustin sur le deacutepocirct de plainte du juif Licinius et lrsquoinjonction drsquoaccepter la proposition de meacutediation Augustin y montre sa connaissance des droits laiumlc et eccleacutesiastique son respect des leges temporales et son sens de la iustitia Par son commonitorium Augustin avertit secregravetement son fregravere de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laiumlques et eccleacutesiastique Le fregravere une fois averti est sommeacute drsquoaccepter la proposition de meacutediation agrave deacutefaut la poursuite srsquoengagera drsquooffice devant le tribunal eccleacutesiastique et agrave lrsquoinitiative du plaignant devant la juridiction laiumlque

FONTI

Aug Ep 8 (Œuvres de Saint Augustin BAug 46B Lettres 1-29 EA 1987 p 152-157)

COMMONITORIVM SANCTO FRATRI VICTORI AVGUSTINVS

1 Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatistuae considerare dignaberis ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit si uerum est multum me con-tristant Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam quando eam duxit donatione conlatam sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est quod sanctitas tua ab ea-dem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et cum tibi querere-tur de te ipso responderis ei lsquoEgo emi ltsigt male mihi uendidit mater tua cum ipsa litiga A me noli aliquid quaerere quia nihil tibi debeorsquo Quod si mihi mentitus est dignare rescribere si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum nouerit caritas tua hoc possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam pro-prium suum filius lteiusgt possidebat etiamsi forte ei aliquid competebat Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere Huic enim in rem competit actio cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur sed cum illo qui res eius inuasit in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum Si ergo uera mihi dixit dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre si datum est Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit nec ltitagt iste rem suam perdere poterit necesse est enim ut eam recipiat inter-

ndash 28 ndash

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 30: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

cedente iustitia clamantibus legimus Rogo te ut cogites quod ait apostolus sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1 Melius est autem ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium

2 Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquaminiuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius se autem nullam fecisse Vnde peto sanctitatem tuam si res ita se habet ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua si eum matri iniuriosum esse cognoueris quia hoc dixit se li-benter pati aut uxori eius si ipsa fortassis in culpa est quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudi-cante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verbe-rum disciplinam Nam de ancilla facilis est causa quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari Quod propterea se iste non fecisse dicit quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam

CTh16241 IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit Igitur si episcopus vel presbyter diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos si quidem alibi non oportet a qualibet persona fuerint accusati sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet noverit docenda probationibus monstranda documentis se debere inferre Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque si his obiecta comprobari potuerint maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem ita similis videri debet iustitiae quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt Dat III id dec Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA conss (1112412)

A = Marseille Bibl Mun ms 0209 f 223v (s XV)

1 1 Cor 10 32

ndash 29 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 31: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

1 CTh 5 22 Kruumlger De fundis limitotrophis 1 (gt CJ 11 60 1) Valentiniano II 14 sett 385 Licinio (vicarioAfricae v PLRE I sv Licinius 1) Tiberianus (v PLRE I sv Tiberianus 2 comes Africae 325ndash27) adpossibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones quae ad limitemfrumenta conveherent (sect 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuendareposcere

2 CTh 5 12 Kruumlger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus 26 (gtCJ 11 62 8) Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis) Omnes fundi patrimoniales perMesopotamiam et Osrhoenam provincias quos constat divorum retro principum sanctionibus limitideputatos ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia quae anteaimpendenda necessitatibus limitis praebere consueverant nulli audiantur qui meruerint

3 CTh 8 4 De cohortalibus principibus corniculariis et primipilaribus 17 (CJ ndash) Teodosio I 23 giugno38487 Cynegio ppo per Orientem ante placuisset ut secundum dispositionem divi Gratiani limitaneis pretia darentur

4 CTh 11 1 De annona et tributis 21 (gt CJ 10 16 8 [excepta annona]) Teodosio I 23 dec 385 Cynegioppo (Or) Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorumannona longius delegetur

5 CTh 7 4 De erogatione militaris annonae 30 (gt CJ 12 37 13) Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo(Or) Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam secundam et tertiam Palestinamhuiuscemodi norma processit ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio

6 CTh 5 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus 31 Kruumlger (2Mommsen CJ ndash) Teodosio II 5 agost 415 Aureliano ppo (Or) Nulli penitus liceat sive salvo canoneprivato iure sive cum imminutione canonis paos vel limitotrofos sive saltuenses per Orientemfundos patrimoniales postulare Nemo potiatur his etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione perspeciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostraprocesserit

7 CTh 438 5 22 Kruumlger (CTh Mommsen ndash) De fundis limitotrophis

8 NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ ndash) Teodosio II 25 febbr 438Florentio ppo (Or) limitaneorum poscit utilitas (sect 1) sancimus neminem limitaneum militemper totum tractum Orientis qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt penitus exhiberiad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad precesadeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis remissisomnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti

9 NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis 2 Teodosio II 8 giugno439 Florentio ppo (Or) evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiamsaltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis (sect 1 gt CJ 11 62 13)Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos quiper tractum Orientis positi sunt ad ius transferre privatum sive dempto sive salvo canone iuris fundoruminmutatio postuletur legis temeratores L librarum auri poena coercentes

ndash 30 ndash

Una delle due parti dellrsquoesercito romano tardo antico i milites limitanei anche chiamati ripenses o castellani era la parte meno amata dagli imperatori almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai Giacchegrave stanziati stabilmente in certi punti della frontiera era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti Primo nella prima metagrave del quarto secolo le autoritagrave si appoggiavano al nuovo modo di tassazione introdotto da Diocleziano nellrsquointero impero Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera privati o dello stato (fundi patrimoniales) erano gravati di certe imposte in natura che erano da versare a certe unitagrave della militia limitanea sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi Lrsquoistituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano

Un altro metodo molto piugrave facile per lrsquoamministrazione fiscale fu sviluppato nel tardo quarto secolo La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Ales-sandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dellrsquoorganizzazione militare della diocesi riconquistata drsquoora in poi la prefettura drsquoAfrica Terre vicine allo stazionamento delle singole unitagrave furono assegnate ai singoli milites limitanei combinate collrsquoincarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II Allorcheacute Giustiniano organizzograve la difesa militare della nuova prefettura drsquoAfrica prevede proprio solo questo alla frontiera sud

DETLEF LIEBS Freiburg

Le terre dei limitanei

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 32: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

10 CJ 529 11 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum 1 = qui p1 Nr 1 2 = qui p 2 Nr 3 3 lt p 2 Nr 5 sect 4

11 Procopio Anecdota 24 12 f G a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con lapace che anche sia tornato a profitto dei limitanei Forse non era tanto ingiusto perchegrave adesso le sue terrerendavano di nuovo canone drsquoaffitto

1 Eusebio di Nantes Historia Augusta Severus Alex 58 4 Sola quae de hostibus capta sunt limitaneisducibus et militibus donavit ita ut eorum essent si heredes eorum militarent nec umquam ad privatospertinerent dicens attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent (5) Addidit sane his et animaliaet servos ut possent colere quod acceperant ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentiumdesererentur rura vicina barbariae quod turpissimum ille ducebat

2 CTh 7 15 De terris limitaneis 1 (CJ ndash) Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae Terrarumspatia quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerantprovisione concessa quoniam conperimus aliquos retinere si eorum cupiditate vel desiderio retinenturcirca curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc illi aliqui) serviendum ut illi quoshuic operi antiquitas deputarat Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles si potuerint inveniri vel certead veteranos esse non inmerito transferenda ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in partetimoris esse possit suspicio

3 CTh 7 15 2 (= CJ 11 60 2) Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or) et cons ordinarioQuicumque castellorum loca quocumque titulo possident cedant ac deserant quia ab his tantum fas estpossideri castellorum territoria quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas Quod si ulteriusvel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus capitalisententia

4 CTh 438 7 15 De terris limitaneis

5 NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis Teodosio II 12 sett 443 Nomo mag officiorum (dal3 giugno 448 cf NVal 26 diritto vigente anche nel Occidente) praecipuam limitibus curaminpertiendam esse censemus (sect 1 asymp CJ 1 46 4) duces limitum et praecipue quibus gentes quaemaxime cavendae sunt adpropinquant in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquumredigere numerum inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaererepraecipimus (sect 4 asymp CJ 11 60 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure quos exprisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arareconsueverant et si in praesenti coluntur ab his firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri et siab aliis possidentur cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatosisdem militibus sine ullo prorsus sicut antiquitus statutum est conlationis onere volumus adsignari Nam si quis forte quod minime audere debuerat emptionis titulo memorati iuris possidet praediaconpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur (sect 5 asymp CJ 1 31 4) Id autem curae perpetuae tuiculminis credimus iniungendum ut tam Thracici limitis quemadmodum se militum numerus habeatcastrorumque ac lusoriarum cura procedat quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significarenobis propria suggestione procures

6 CJ 1 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu 2 Giustiniano 13aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem (sect 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quianecessarium nobis esse videtur ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur quipossint et castra et civitates defendere et terras colere ut alii provinciales videntes eos per partes ad illaloca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum ut secundum exemplum quod nosmisimus per castra et loca quae providerit tua magnitudo eos ad similitudinem nostri exempli ordinet sictamen ut si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis quos antea milites (sc Vandali) habebantlimitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut si forsitan commotio aliqua fuerit possint ipsilimitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca ubi dispositi fuerint non longelimitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum

7 CJ 1160 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel corum

ndash 31 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 33: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

ANDREA LOVATO Bari

Prima e dopo Adrianopoli Forme e modalitagrave drsquoinsediamento dei barbari nei territori imperiali

ABSTRACT

A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dallrsquoAsia verso lrsquoEuropa nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dellrsquoimpero fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare la reazione bellica cedette sempre piugrave il posto per evidenti ragioni di debolezza dello stato alla prassi ndash a volte disciplinata da trattati ndash di concedere alle popolazioni straniere la possibilitagrave di stabilirsi allrsquointerno dei confini in aree loro assegnate purcheacute in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere

FONTI

1) De reb bell 61 In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationumperstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries

2 A) HA Probus 156 Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui frumento barbarico plena sunt horrea 2 B) HA Probus 152 Omnes iam barbari vobis arant vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant

3 A) Pan 5 (8) 14 Cum tot postea virtute vestra partae victoriae tot excisae undique barbarae nationes tot translati sint in rura cultores ˂tot˃ prolati limites tot provinciae restitutae 3 B) Pan 5 (8) 84 Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant culta redderent serviendo

4) Zos 1462 Ὄσοι δὲ διεσώθησανsbquo ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίανταύτῃ προσεκαρτέρησαν

5 A) Amm Marc 1784 Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit 5 B) Amm Marc 17133 (hellip) Verum aspectu primo exercitus tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt

6 A) Amm Marc 3165-7 (hellip) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus eos praecipue ubi alimentorum repperiri satias dicebatur eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (hellip) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando (hellip) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabanthellip

ndash 32 ndash

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 34: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

6 B) Amm Marc 3149 Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (hellip)

7 A) Pacatus Pan Theodosio dictus 12223-4 Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem terris sufficere cultorem (hellip) Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat (hellip) 12324 O res digna memoratu Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa contra quae steterat sequebatur urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles impleverat Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur 7 B) Pacatus Pan Theodosio dictus 12323 (hellip) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet (hellip)

8) Tem Or 3422 εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς

9) Orosius Hist adv paganos 73519 (hellip) Eugenius captus atque interfectus est Arbogastes sua sesemanu perculit Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit

10) CTh 563 Impp Honorius et Theodosius AA Anthemio praefecto praetorioScyras barbaram nationem maximis [Chu]norum quibus se coniunxerunt copiis fusis imperio nos[tro] subegimus Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo cui se[mel] adtributi fuerint vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione prout libue[rit co]ncedenda iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat

ndash 33 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 35: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

FRANCESCO LUCREZI Salerno

LUCIANO MINIERI Seconda Universitagrave di Napoli

Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico

ABSTRACT

La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire limmagine di una realtagrave socioeconomica nella quale la tutela della disponibilitagrave del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una piugrave attenta e severa disciplina caratterizzata da un incremento della repressione del cd abigeato (considerato una forma aggravata di furto ma a sua volta suscettibile di trasformazione in unulteriore piugrave grave fattispecie criminosa quale quella dei cd atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche diverse dai tradizionali titoli dominicali Un fenomeno che si puograve rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri comportamento che ndash nella persistenza della condanna che affonda le sue radici nellantica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione offendendo cosigrave la divinitagrave ndash viene nei secoli considerato e sanzionato in forme diverse la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche

FONTI

1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit 1 1 Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit quinque vitulos restituet pro vitulo uno quattuor oves pro ove una 2 Quod si non habet unde reddat venundetur pro furto (Ex 2137 222)

2 Collatio XIII De termino amoto I 1 Moyses dicit Non transmovebis terminos proximi tui quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae

3 Hyeronimus Vulgata Editio Deut 1914 Non assumes et transferes terminos proximi tui quos fixerunt priores in possessione tua quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam

4 Collatio III 1 Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k Sept se III consule rescripsit quo rescripto poenam variam statuit 2 Verba rescripti ita se habent lsquoPessimum factum eorum qui terminos finium causa positos abstulerunt dubitari non potest Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest nam si splendidiores sunt personae quae convincuntur non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint et possunt in tempus ut cuiusque patitur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt sufficit eos verberibus coercerirsquo (Call D 47 212)

5 D 4714 De abigeis 1 (Ulp8 off proc) 1 pr De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit Abigei cum durissime puniuntur ad gladium damnari solent Puniuntur autem durissime non ubique sed ubi frequentius est id genus maleficii alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur (= Coll

ndash 34 ndash

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 36: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

7111) Abigei autem proprie hi habentur qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur et abigendi studium quasi artem exercent equos de gregibus vel boves de armentis abducentes Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit non est abigeus sed fur potius 2 Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt plecti debent 3 Quamquam autem Hadrianus metalli poenam item operis vel etiam gladii praestituerit attamen qui honestioreloco nati sunt non debent ad hanc poenam pertinere sed aut relegandi erunt aut movendi ordine Sane qui cum gladio abigunt non inique bestiis obiciuntur4 Qui pecora de quorum proprietate faciebat controversiam abegit ut Saturninus quidem scribit ad examinationem civilem remittendus est Sed hoc ita demum probandum est si non color abigeatus quaesitus est sed vere putavit sua iustis rationibus ductus

6 D 47211 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est sed pro condicione admittentium coercitione transigendum

7 D 47212 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit Quin pessimum factum sit eorum qui terminos finium causa positos propulerunt dubitari non potest De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest nam si splendidiores personae sunt quae convincuntur non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt et possunt in tempus ut cuiusque patiatur aetas relegari id est si iuvenior in longius si senior recisius Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt castigari et ad opus biennio dari Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt sufficiet eos verberibus decidere

8 D 47213 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr Lege agraria quam Gaius Caesar tulit adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo pecuniaria poena constituta est nam in terminos singulos quos eiecerint locove moverint quinquaginta aureos in publico dari iubet et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet 1 Alia quoque lege agraria quam divus Nerva tulit cavetur ut si servus servave insciente domino dolo malo fecerit ei capital esse nisi dominus dominave multam sufferre maluerit 2 Hi quoque qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia

9 Pauli Sententiae 5 22 [De seditiosis]2 Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt si quidem id servi sua sponte fecerint inmetallum damnantur humiliores in opus publicum honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur

10 Edictum Theodorici regis 104 De effossis terminis aut arboribus terminalibus Qui effodiunt terminos vel exarant limites finem scilicet designantes aut arbores terminales evertunt si servi sunt aut coloni et sine conscientia vel iussu domini fecerint [capite] puniantur Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat fisci iuribus profuturam servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo (Paul Sent 5 22 2)

11 105 Qui limites inter duos fundos debeant observari Eos terminos observandos quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium cum ex his unum alienaret servari debere constituit non eos qui singulos fundos antiqua institutione separabant (Paul D 10 1 12)

ndash 35 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 37: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

EMILIA MATAIX FERRAacuteNDIZ Southampton

Riflessioni sullrsquoutilizzazione dellrsquoacqua potabile nella tarda antichitagrave

ABSTRACT

La fornitura di acqua potabile egrave stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche E forse percheacute sotto lalto Impero acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dellImpero Invece sebbene lrsquoassunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non egrave totalmente corretta (Martinez Jimenez 2011 2012) egrave vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero Specialmente nelle province quando la eacutelite ha perso il suo potere politico ed economico e non crsquoerano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz 1992) Tuttavia egrave notevole che nel 391 Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante lesecuzione di chirurgia in Occidente per mettere in guardia contro linquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume Teodosio era poi preoccupato per limpatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle Egrave ancora piugrave degno di nota che questa disposizione egrave stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichitagrave un nuovo ruolo Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche che puograve essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria In questa nota il nostro proposito egrave fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichitagrave e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nellrsquoepoca fino al secolo VI dove si inquadra il frammento Giustinianeo Per questo motivo i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso

FONTI

Frontinus De aquis I 4 Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur salubritatem aegris corporibus afferre creduntur sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae Nunc autem in urbem influunt aqua Appia Anio Vetus Marcia Tepula Iulia Virgo Alsietina quae eadem vocatur Augusta Claudia Anio Novus

SC De aquaeduct caput 100 Quod Q Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cons verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis de ea re quid fieri placeret de ea re ita censuerunt placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent cum eius rei causa extra urbem essent lictores binos et servos publicos ternos architectos singulos et scribas et librarios accensos praeconesque totidem habere quot habent ii per quos frumentum plebi + datur cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent ceteris apparitoribus iisdem praeterquam lictoribus uti utique quibus apparitoribus ex hoc SC curatoribus aquarum uti liceret eos diebus X proximis quibus SC factum esset ad aerarium deferrent quique ita delati essent iis praetores aerarii mercedem cibaria quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent annua darent et adtribuerent iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret utique tabulas chartas ceteraque quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi ea Q Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve si iis videbitur adhibitis praetoribus qui aerario praesint praebenda locent Itemque cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque

ndash 36 ndash

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 38: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

Lex Urson XCVIIII Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur IIvir qui tum erunt ad decuriones cum duae partes aderunt referto per quos agros aquam ducere liceat Qua pars maior decurionum qui tum aderunt duci decreverint dum ne per it aedificium quot non eius rei causa factum sit aqua ducatur per eos agros aquam ducere ius potestasque esto neve quis facito quo minus ita aqua ducatur

CTh 7 1 13 0 (391 Mai 27) Theodosius I Richomeri com et mag utr militiae Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum id est infra tentoria vagos natatus animalium prouti libitum videtur exerceat sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum ltDat VI kal Iun Vincentiae Tatiano et Symmacho conssgt

C 123512 Imperatores Theodosius Arcadius Honorius Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit id provida auctoritate decernimus ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat THEODOS ARCAD ET HONOR AAA RICOMERI COM ET MAG UTR MILltA 391 D VI K IUN VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSSgt

ndash 37 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 39: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi

Soldati che acquistano la terra in etagrave severiana a proposito di un passo di Macro (D 491613pr-2)

Egrave noto che alcuni autori soprattutto Erodiano (III85) fecero risalire lrsquondebolimento dellrsquoesercito romano alle riforme di Settimio Severo il quale avrebbe fatto troppe concessioni assecondando tra lrsquoaltro una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietagrave a riguardo D 491613pr-2 conserva un passo di Macro ndash il giurista forse membro del consilium principis di Alessandro Severo scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari ndash che tratta appunto dellrsquoacquisto della terra da parte dei soldati un frammento di Marciano inoltre affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla in D 49169 (B 57110)

FONTI

D 491613pr-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia in qua bellica opera peragunt scilicet ne studio culturae militia sua avocentur Et ideo domum comparare non prohibentur Sed et agros in alia provincia comparare possunt Ceterum in ea provincia in quam propter proelii causam venerunt ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet alioquin fisco vindicabitur 1 Is autem qui contra disciplinam agrum comparaverit si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit inquietari prohibetur 2 Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos qui ignominiae causa missi sunt non pertinere quod praemii loco veteranis concessum intellegitur et ideo et ad eum qui causaria missus est potest dici pertinere cum huic quoque praemium praestatur

D 49169 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis in quibus militant praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt Sed et stipendiis impletis emere permittuntur Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum si delatus fuerit Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit delationi locus non est 1 Milites si heredes extiterint possidere ibi praedia non prohibentur

ndash 38 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 40: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

MARCO PIETRO PAVESE Genova

ldquoTermini ad modum agri sine rigore sunt ordinatirdquo Ars mensoria e confinazioni fondiarie in etagrave tardoantica

Lrsquoattivitagrave degli agrimensori in etagrave tardoantica documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato puograve essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo In questa prospettiva anche una delle principali mansioni dei gromatici quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietagrave pubblica assume connotazioni specifiche soprattutto nelle premesse funzionalinon senza riflettersi sulle nozioni di confine che emergono dalle fonti corrispondenti

ndash 39 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 41: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

STEFANIA PIETRINI Siena

Cass Var 5146 un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dellrsquoimposta fondiaria

ABSTRACT

Lrsquointervento teodericiano di Cass Var 5146 sembra inteso a porre rimedio una volta per tutte a una prassi illecita che doveva essersi con ogni verosimiglianza rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto donne di etnia romana appartenenti al ceto dei possessores che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali egrave facile credere godessero del conubium e da piugrave generazioni probabilmente risiedevano nella Savia antiqui) dovevano essere solite come sembrerebbe lecito poter desumere sottrarsi al pagamento dellrsquoimposta fondiaria ordinaria o di una quota di essa o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si puograve credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima forse sin dal tempo dellrsquoinsediamento e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietagrave terriere ai mariti non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna) ma anche in seguito a una vendita a una donazione o ad altro titolo (quolibet titulo)

FONTI

Var 514 provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis ut functio publica commoditas sit privata hellipatque ideo prudentia qua notus es universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur hellip Antiqui barbari qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari quolibet titulo praedia quaesiverunt fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur hellip

CT 3141 [=Brev3141] Impp Valentin et Valens AA ad Theodosium magistrum equitum nulli provincialium cuiuscumque ordinis aut loci fuerit cum barbara sit uxore coniugium nec ulli gentilium provincialis femina copuletur quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint quod in iis suspectum vel noxium detegitur capitaliter expietur Interpretatio nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur quod si fecerint noverint se capitali sententiae subiacere

C 4411 Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum

ndash 40 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 42: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SALVATORE PULIATTI Parma

Patronato e tutela della piccola proprietagrave contadina in etagrave tardo antica

ABSTRACT

Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire lrsquoevasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso lrsquoesame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano

FONTI

1-Lib Or 471-16 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari Essi fanno ricorso alle truppe stanziate lagrave non per evitare guai ma per potere causarli E il pagamento avviene con i prodotti della terrahellipo con denaro Cosigrave protetti dalle loro armi i donanti acquistano per seacute ogni licenzahellipQuesto genere di protezione dagrave loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tassehellipquelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces) Essi presentano le loro richiestehellip ma essendo accolti con disprezzo e irrisionehellipsi rivolgono ai capi del villaggio ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggiohellipCosigrave gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro cittagrave mostrando ciograve che hanno sofferto dal sangue dei loro vestitihellipI villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietarihellipcosicchegrave quello che si vede egrave uno spettacolo penoso proteste dei contadini scambio di accuse folle di avvocati argomenti legali decisioni e la vittoria della causahellipIl presidente della cortehellipappreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionogravehellipma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia

2-CTh 11243 Impp Arcadius et Honorius AA Heracliano comiti Aegypti Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse constitutas luent poenas Dat Prid Kal Octob Olybrio et Probino conss (a 395)

3-CTh 11244 Impp Arcadius et Honorius AA Eutychiano pp Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit cuiuslibet ille fuerit dignitatis sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum nisi ab hac postea temeritate discesseritDat VII id mart Constantinopoli Theodoro v c cons (a 399)

4-CTh 11246 Impp Honorius et Theodosius AA Aureliano pp Valerii Theodori et Tharsacii examinatio contiscat illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunthellipDat III non Decemb Honorio X et Theodosio VI AA Conss (a 415)

5-CI 11541 Impp Leo et Anthemius AA Nicostrato pp Orientis Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit id quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus nullam habeat firmitatem tabellionibus qui talia in strumenta perficere ausi fuerint honorum proscriptione plectendis qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis Eae autem personae quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur eadem poena multandis etiam his qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint Quam formam ex eo quidem tempore quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi in Orientali vero et

ndash 41 ndash

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 43: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus (a 468) 6-CI 11542 Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens Quod si quis haec violaverit tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur Praeterea agricolae quoque si servi sunt dominis castigati reddentur si liberi viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur dummodo omnibus scientibus abscesserint 7-Salv De gub Dei 538 (5 105) col 103 hellipQuod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis cum rem amiserint amissarum tamen rerum tributa patiuntur cum possessio ab his recesserit capitatio non recedit Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur Quis aestimare hoc malum possit Rebus eorum incumbant pervasores et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et agrorum munere enecantur Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur nisi ut qui privata pervasione nudati sunt publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit vitium tollat exactiohellip 8-Amb Off 345 immo tot cultoribus extinctis tot agricolis occidentibus occasura in perpetuum subsidia frumentaria Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunthellip 9-Lib Or 27614 La carestia ha riempito la nostra cittagrave di mendicanti alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi poicheacute ora che egrave inverno non avevano neppure lrsquoerba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro cittagrave

ndash 42 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 44: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

OSVALDO SACCHI Seconda Universitagrave di Napoli

Dallrsquoager privatus alla forma agrimensorum evoluzione di un paradigma giuridico

La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietagrave fondiaria come parte di una nozione piugrave ampia di appartenenza dei beni o ldquoproprietagrave quiritariardquo soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale

Il primo egrave quello per cui il dominium classico sarebbe stato lrsquounica vera forma di proprietagrave che la storia romana abbia conosciuto Ci sarebbe invero il cd duplex dominium di Gaio (154 e 240) ma lo si ritiene un episodio transitorio mentre la cd proprietagrave provinciale puograve essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato egrave quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietagrave sarebbe nata con lrsquouomo percheacute ldquonon esiste lrsquoumanitagrave senza la proprietagraverdquo Questo principio fa il paio con un altro postulato dellrsquoideologia liberale ottocentesca laquoper cui lrsquounica vera proprietagrave egrave la proprietagrave borghese nella sua pienezza vista ex parte subiecti quasi come una proiezione della personalitagraveraquo (Franciosi) Infine lrsquoidea che la proprietagrave romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza Ciograve viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 aC) [Fest sv possessio (L 26028)] dove si distingue tra il ldquofatto di possedererdquo e il ldquodiritto di possedererdquo dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantitagrave fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata allrsquoassegnazione coloniaria [Hyg grom de cond agr (Lach 1219=Thul 84)] dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai 1116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari)

Per restituire il senso forse piugrave vero della ldquoproprietagrave quiritariardquo intesa come rapporto tra proprietagrave e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto lrsquoarco dellrsquoesperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare nella percezione degli antichi questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro lL 5533 Ut nostri augures publici disserunt agrorum sunt genera quinque Romanus Gabinus peregrinus hosticus incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto allrsquoager publicus (vd la lex agraria epigrafica del 111 aC) inteso come terra pubblica ma anche se non soprattutto come preda bellica

Il senso economico della prima categoria di ager che per i romani potremmo dire anche originaria fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non giagrave speculativa) in opposizione a quello di terra che diversamente aveva un significato prevalentemente geografico-materiale Solo da quando la terra potegrave diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciograve ad assumere anche un significato politico Dellrsquoinquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D 411511 (Cels 2 dig) D 4015211 (Pomp 36 ad Sabinum)] Qui siamo perograve giagrave allrsquoesito di un lungo percorso che portograve i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e ldquoagerrdquo insieme a ldquopossessiordquo come sue species [D 5016115 (Iav 4 epistolarum)]

Una diversa concezione piugrave sofisticata di ager qualificato come privatus [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 aC che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietagrave fondiaria qualificata come uti frui habere possidere Quanto a privatus si puograve dire che da un lato egrave ciograve che egrave del singolo dallrsquoaltro ciograve che egrave ldquosottrattordquo ossia ademptum come due facce della stessa medaglia [Paul-Fest sv Privos privasque (L 25220)] Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen 775) e in Cesare (bciv 3903) Un valore semantico di privatus come di qualcosa che esprime il senso di una ldquoproprietagrave privatardquo si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato Indicativi sono Ovidio (fast 5286) Livio (2247 Liv 304411) e Seneca (Sen epist 8920) in cui lrsquoespressione per privatum egrave usata nel senso di ldquoattraversare la proprietagraverdquo di un singolo

Lrsquoaffermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietagrave ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) egrave stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima lrsquoingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo) poi lrsquoestensione della regola dellrsquousucapibilitagrave biennale del fundus alle

ndash 43 ndash

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 45: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

aedes (di cui riferisce Cicerone in Top 423 e pro Caec 1954) in etagrave relativamente tarda sicuramente post decemvirale (Franciosi) e infine il tramonto della mancipatio sulla traditio quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili Un fenomeno la cui soluzione egrave segnata dalla comparsa dellrsquoactio Publiciana in etagrave cesariana (6867 aC)

In questa direzione egrave interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd Media Stoa allrsquoepoca dellrsquoAfricano minore che accompagnograve il processo di definitiva trasformazione della possessio dellrsquoager publicus in dominium quiritario fino allrsquoetagrave cesariana e forse anche piugrave avanti comunque non oltre lrsquoetagrave dei Severi Egrave evidente che allrsquoarcaica ldquoproprietagrave quiritariardquo basata sul principio naturale del ldquopossedere per vivererdquo o per ldquoesistererdquo si sia sovrapposto - in coincidenza dellrsquoesplosione territoriale dellrsquoepoca post annibalica - un nuovo modo laico di ldquosentirerdquo la proprietagrave fondiaria in un senso piugrave spiccatamente dominicale e patrimoniale Il pensiero corre allrsquoespressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D8330 (Paul 4 epit Alfeni dig)] Appare significativo valutare in questo quadro e una volta per tutte se abbia fondamento lrsquoipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd in SDHI XVIII 1952 p 218-219) Salvo prova contraria sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da ServioAlfeno Varo al giurista Paolo (Bretone)

Nel gigantesco ldquopastischrdquo giustinianeo si rileva perograve anche una certa difficoltagrave nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoepoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D 501627 D 501660 D 5016211) Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone) i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono perograve a fondersi nel lessico giustinianeo come si diceva prima con quelli di praedium e possessio In questo quadro saragrave utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino Igino Siculo Flacco Agennio Urbico) lungo lrsquoarco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec dC costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventograve perograve espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer) Le innovazioni dellrsquoetagrave classica (il duplex dominium di Gaio la cd proprietagrave pretoria la cd proprietagrave provinciale la cd proprietagrave dei peregrini fino al 212 dC) tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] egiustinianea [il cd dominium unificato CI 7251 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd Solazzi in AUBA 1942)] potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante lrsquoetagrave imperiale rispetto alla quale lrsquoaffermazione di un potere statale autocratico la divisione amministrativa dellrsquoImpero e lrsquoidea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali diventeranno ovviamente fattori determinanti

ndash 44 ndash

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash

Page 46: Abstract e fonti - Dipartimento di Giurisprudenza...XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra

XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanitagrave nel mondo tardo antico II Spello 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (societagrave economia normazioni prassi)

SIMONA TAROZZI Bologna

Terre e patrimonio ecclesiastico i Papiri di Ravenna Una ricerca campione

Egrave noto che con lrsquoeditto di Nicomedia che precede di pochi anni quello di Milano lrsquoimperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa o piugrave correttamente delle Chiese appartenevano ad ius corporis eorum id est ec-clesiarum non hominum singulorum e dunque la proprietagrave di tali beni egrave considerata quella di unrsquoassociazione di diritto privato la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo Fino a questo momento il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed in perfetta sintonia con quanto disposto dallrsquoeditto il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione attraverso negozi giuiridici sia per quanto riguarda la gestione che era prevalentemente diretta cioegrave la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricor-rere a terze persone anche se ovviamente la coltivazione materiale era affidata a terzi Dopo lrsquoeditto di Costantino confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari I papiri di Ravenna offrono una preziosa e per certi versi unica documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo dC e dimostrano che le cessioni erano per lo piugrave determinate dalla necessitagrave di liberarsi di questi beni per timore di confische per bisogno urgente di liquiditagrave ma anche per la natura sterile o poco produt-tiva dei fondi stessi Lrsquoincertezza dovuta alle guerre gotiche prima e allrsquoinvasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi Le piccole unitagrave del tutto indipendenti in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite testimoniano lrsquoevolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario la Chiesa di Ra-venna che gestisce il suo patrimonio per lo piugrave attraverso concessioni di enfiteusi A Ravenna lrsquoenfiteusi ecclesiastica egrave attestata giagrave a partire dal V secolo dC e nel VI secolo dC appare pienamente consolidata anche in altre zone drsquoItalia

ndash 45 ndash