RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:34 E diel, 26 gusht 2012E diel, 26 gusht 2012E diel, 26 gusht 2012E diel, 26 gusht 2012E diel, 26 gusht 2012

NE PERKUJTIM TE GREVES KOMBETNE PERKUJTIM TE GREVES KOMBETNE PERKUJTIM TE GREVES KOMBETNE PERKUJTIM TE GREVES KOMBETNE PERKUJTIM TE GREVES KOMBETARE TE ARE TE ARE TE ARE TE ARE TE URISE SE PERNDJEKUNVE POLITIK NE TIRANE 1991URISE SE PERNDJEKUNVE POLITIK NE TIRANE 1991URISE SE PERNDJEKUNVE POLITIK NE TIRANE 1991URISE SE PERNDJEKUNVE POLITIK NE TIRANE 1991URISE SE PERNDJEKUNVE POLITIK NE TIRANE 1991

PRANVERA E DEMOKRACISEDitari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë të 1991Ditari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë të 1991Ditari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë të 1991Ditari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë të 1991Ditari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë të 1991

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Me deshirën e mirë tëpërkujtoj këtë ngjarje jotë zakonte, mbasi po

afrohet dita jubilare e saj SHTA-TOR 1991, do mundohem tërreshtoj disa kujtime në respekttë kolegëve që vëndosen të vetë-flijohen, për të ba present respe-ktimin e të drejtave njerzore dhepër të diskretitue ideologjinëvrasëse të komunizmit. Ja kush-toj këtë shkrim kolegut të paha-rruem të ndjerit Pano Taci, i ciliishte pjesmarrës aktiv i kësajgreve, me të cilin pata shumëbiseda e shkëmbime mendimeshqë më vlejten ma vonë.

* * *Në Shkodër, verën e vjetit

1991, në ndertesën e familjes li-ridashëse e antikomuniste Mar-tini, në katin përdhese gjindeshinzyrat e porsa hapuna të shoqatëssë përndjekunve politik – dega

Shkodër. Menjiherë të binte nësy vorfnia e ambientit, që përvecdo stolave a karrigave të vjetra,në zyrën e „kryetarit” gjindej njitryezë e vjetër mbi të cilën qevendosë nji makinë shkrimit dhevula e re e shoqatës të sapokri-jume antikomuniste.

Njerëz me ftyra të vrame e tëveshun keq hynin e delnin mendonji pako ndër duer plot merroba të vjetra ndihmash, apo mendonji dëshmi panaliteti a do-kumenta që vërtetonin vitet evështira të burgut.

Vezullime shprese e radhëbuzëqeshje mund të shihje ndërfëtyrat e rreshkuna prej diellit evuejtjeve të burrave që përshko-heshin në derën e vjetër prejdrunit sipër të cilës varej njitabelë e shkrueme me ngut nganji dorë amatore: Shoqata e tëpërndjekunve politik. Dega Sh-kodër.

Mbrendë, zotnijtë Vitor Mar-tini e...

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

Nga Pjeter LogoreciNga Pjeter LogoreciNga Pjeter LogoreciNga Pjeter LogoreciNga Pjeter Logoreci

Ku janë gravurat qëKu janë gravurat qëKu janë gravurat qëKu janë gravurat qëKu janë gravurat qëMuzeu i Luvrit i dhuroiMuzeu i Luvrit i dhuroiMuzeu i Luvrit i dhuroiMuzeu i Luvrit i dhuroiMuzeu i Luvrit i dhuroi

Shqiperisë më 1923Shqiperisë më 1923Shqiperisë më 1923Shqiperisë më 1923Shqiperisë më 1923Zbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rex-Zbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rex-Zbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rex-Zbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rex-Zbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rex-hep Mitrovica falenderon drejtorin e Muzeuthep Mitrovica falenderon drejtorin e Muzeuthep Mitrovica falenderon drejtorin e Muzeuthep Mitrovica falenderon drejtorin e Muzeuthep Mitrovica falenderon drejtorin e Muzeuttë Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërëtë Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërëtë Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërëtë Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërëtë Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërëMuzeut Kombëtar në TMuzeut Kombëtar në TMuzeut Kombëtar në TMuzeut Kombëtar në TMuzeut Kombëtar në Tiranë, 36 gravura qëiranë, 36 gravura qëiranë, 36 gravura qëiranë, 36 gravura qëiranë, 36 gravura qëjanë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…

Shën Pali Shqiptar dheShën Pali Shqiptar dheShën Pali Shqiptar dheShën Pali Shqiptar dheShën Pali Shqiptar dheShën Kostandini ShqiptarShën Kostandini ShqiptarShën Kostandini ShqiptarShën Kostandini ShqiptarShën Kostandini Shqiptar

së bashku por ndryshesë bashku por ndryshesë bashku por ndryshesë bashku por ndryshesë bashku por ndrysheShën Pali Shqiptar dhe Shën KostandiniShën Pali Shqiptar dhe Shën KostandiniShën Pali Shqiptar dhe Shën KostandiniShën Pali Shqiptar dhe Shën KostandiniShën Pali Shqiptar dhe Shën KostandiniShqiptar janë pjesë e mërgimit të funditShqiptar janë pjesë e mërgimit të funditShqiptar janë pjesë e mërgimit të funditShqiptar janë pjesë e mërgimit të funditShqiptar janë pjesë e mërgimit të funditdhe më madh të refugjatëve shqiptarë, aidhe më madh të refugjatëve shqiptarë, aidhe më madh të refugjatëve shqiptarë, aidhe më madh të refugjatëve shqiptarë, aidhe më madh të refugjatëve shqiptarë, aiqë shkon nga viti 1532-34, pas pushtimitqë shkon nga viti 1532-34, pas pushtimitqë shkon nga viti 1532-34, pas pushtimitqë shkon nga viti 1532-34, pas pushtimitqë shkon nga viti 1532-34, pas pushtimit

strategjik të turqve të Peloponezitstrategjik të turqve të Peloponezitstrategjik të turqve të Peloponezitstrategjik të turqve të Peloponezitstrategjik të turqve të Peloponezit○ ○ ○ ○

faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

Një studim i hollësishëm dhe sistematikNjë studim i hollësishëm dhe sistematikNjë studim i hollësishëm dhe sistematikNjë studim i hollësishëm dhe sistematikNjë studim i hollësishëm dhe sistematikgjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurgjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurgjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurgjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurgjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjur

mime e gjurmë të skulpturës arkitekturmime e gjurmë të skulpturës arkitekturmime e gjurmë të skulpturës arkitekturmime e gjurmë të skulpturës arkitekturmime e gjurmë të skulpturës arkitekturore që ka ekzistuar në ambjentetore që ka ekzistuar në ambjentetore që ka ekzistuar në ambjentetore që ka ekzistuar në ambjentetore që ka ekzistuar në ambjentete kishave dhe kalanë e Beratit…e kishave dhe kalanë e Beratit…e kishave dhe kalanë e Beratit…e kishave dhe kalanë e Beratit…e kishave dhe kalanë e Beratit…

○ ○ ○ ○

faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17

Të dhëna të rejaTë dhëna të rejaTë dhëna të rejaTë dhëna të rejaTë dhëna të rejambi krishtërimin embi krishtërimin embi krishtërimin embi krishtërimin embi krishtërimin ehershëm në Berathershëm në Berathershëm në Berathershëm në Berathershëm në Berat

Në fushën e studimit të ndërtimevearkitektonike të

periudhës së vonë antike(284-565) dhe të hershmemesjetare (565-850) nëqytetin e Beratit, para-qitet një interes i veçantëpër njohjen më të plotë tësaj, pasi siç e dimë mun-gojnë të dhënat burimore.Në Berat janë gjetur njënumër i konsiderueshëmi skulpturës arkitektur-ore, të cilat për nga num-ri dhe shumëllojshmëriae tyre dëshmojnë për njënumër jo të vogël monu-mentesh, si dhe rëndës-inë e qytetit në Antikite-tin e Vonë.Nuk është e vërtetë sipaspërmendjes të së njëjtësfraze dy herë në liter-

aturë, që “Asgjë nuk gjen-det në qytetin e Beratit qëtë dëshmojë arkitekturënpaleokristiane, veçse trikapitele. I pari është sitryezë altari në kishën eshën Kollit pranë Vllah-ernës (fig.1); i dyti është njëkolonë e vogël me kapitel tëvendosur përmbys në dri-taren e absidës së kishës sëshën Todrit në kala (fig.2).Në rastin e dytë mund tëthuhet me siguri se ndërte-sa nga është marrë ka qenëndërkohë e prishur (mesi ishekullit XVI). I treti ështëgjetje e rastit (fig.3)”.(A.Baçe, A.Meksi, E.Riza,“Berati historia dhe ar-kitektura”, Tiranë, 1988,f.5, dhe revista periodike“Art dhe Trashëgimi”, Prof.Dr. Aleksandër Meksi“Ndërtimet e kultit tëkrishterë në...

Ndonëse i përqëndruar tërësishtnë kërkimin e his-

torive për flamujt më tëfamshëm të Shqipërisë,gjeta pa pritur në Arkivine Shtetit një letër nëfrengjisht të ministrit tëarsimit të vitit 1923, zotitMitrovica, që i dërgohejdrejtorit të Muzeut të Lu-vrit në Paris. Letra ishteshkruar me shkrim dore,një shkrim i bukur dhe iqartë, që mund të kupto-hej lehtësisht. Sapo pashënë të emrin e Justin Go-dartit m’u ngrit mëndja.E lexova pa e zgjatur ngakureshtja më e madhe. Jase çfarë shkruan:

Tiranë, më 8 mars1923

DIREKTORIA E MU-

SEUMIT SHQIPËTARNr 20.Zoti Drejtor,Kam nderin t’ju bëj me

dije se shkëlqesia e Tij, ZotiJustin Godart,- miku imadh dhe apostull i vendittonë, me nismën dhekujdesin e tij të madh, i kadorëzuar dje, me duart e tij“Muzeut Shqipëtar”, tridh-jetë e gjashtë gravurat edhuruara nga Drejtoria eMuzeut të Madh të Luvrit,muzeut tonë.

Popullsia shqipëtare dotë admirojë me interes tëmadh këto imazhe të buku-ra, duke përfituar moralishtnga të gjitha këto etapa tëshquara të historisë së ko-mbit trim francez.

Më lejoni Zotëri t’ju fal-enderoj në emër të Qeverisëshqiptare për dhuratën ebërë me qëllimet...

Nga Dritan ÇokuNga Dritan ÇokuNga Dritan ÇokuNga Dritan ÇokuNga Dritan ÇokuFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik Stamati

Në foto:Grevistët eurisë më1991 dhe njëfaksimile elista e teburgosurvepolitik qe ufuten negreve urie

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 26 gusht 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom PERVJETORIKKKKKUJTIMETUJTIMETUJTIMETUJTIMETUJTIMET F F F F FOTOTOTOTOTOTOTOTOTOT

PRANVERA E DEMOKRACISEDitari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë së ‘91Ditari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë së ‘91Ditari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë së ‘91Ditari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë së ‘91Ditari dhe fotot ekskluzive të grevës së urisë së ‘91

Ja kushtoj këtë shkrim kolegut të paharruem të ndjerit Pano TJa kushtoj këtë shkrim kolegut të paharruem të ndjerit Pano TJa kushtoj këtë shkrim kolegut të paharruem të ndjerit Pano TJa kushtoj këtë shkrim kolegut të paharruem të ndjerit Pano TJa kushtoj këtë shkrim kolegut të paharruem të ndjerit Pano Taci, i cili ishte pjesmarrës aktiv iaci, i cili ishte pjesmarrës aktiv iaci, i cili ishte pjesmarrës aktiv iaci, i cili ishte pjesmarrës aktiv iaci, i cili ishte pjesmarrës aktiv ikësaj greve, me të cilin pata shumë biseda e shkëmbime mendimesh që më vlejten ma vonë.kësaj greve, me të cilin pata shumë biseda e shkëmbime mendimesh që më vlejten ma vonë.kësaj greve, me të cilin pata shumë biseda e shkëmbime mendimesh që më vlejten ma vonë.kësaj greve, me të cilin pata shumë biseda e shkëmbime mendimesh që më vlejten ma vonë.kësaj greve, me të cilin pata shumë biseda e shkëmbime mendimesh që më vlejten ma vonë.

Nga Pjeter LogoreciNga Pjeter LogoreciNga Pjeter LogoreciNga Pjeter LogoreciNga Pjeter Logoreci

...Ndrekë Pjetri mundoheshin tishërbenin cdo njërit me mirsjellje egadishmëri, mbasi merrnin vesht sh-kakun e ardhjes së tyne. Nuk më kuj-tohet saktësisht dita, por ishtembledhja e kryesisë së degës. Dhomaishte plot me anetarët e kryesisë, tëftuem, njerëz të thjeshtë, simpati-zantë e aktivista. Do të diskutohejpër hallet e shumta, por pika krye-sore e rendit të ditës ishte thirrja edergume të gjitha degëve të rrethevenga komiteti drejtues i shoqates ko-mbëtare në Tiranë e firmosur ngaMandela shqiptar Osman Kazazi, përpjesëmarrjen në një grevë kombëtarenë Tiranë.

Edhe pse themelet e komunizmittashma ishin lëkundun e plasaritun,klasa politike e kohës nuk ishte gatitë njihte problemet e të shëronteplagët e viktimave të pafajshme tësistemit të tyne gjaksor. Pra duhej meçdo kusht që kjo shtresë përseri tëvetësakrifikohej në emër të lirisë e tëdemokracisë, për të arritë me reali-zue kërkesat e tyne minimale jetë-sore.

Bashkarisht u vendos pjesmarrjanë grevë. Edhe pse pat dëshira tëshumta për pjesmarrje nga gra e bur-ra, u vendos të shkohej me një grupvullnetar prej 17 vetësh që ishin nëgjëndje të përballonin vështirësitë.Greva do të zhvillohej në ambientete sportklub Tiranës në Rrugën eKavajës në qendër të kryeqytetit.

Grupi i Shkodrës siç shihet edhenë foto ishin: (rreshti i parë në kam-bë) Agostin Coku, Agron Dakaj, VitorMartini, Bardhyl Lohja, Gjeto Vukcaj,Dedë Matusha, Pjetër Logoreci,(rreshti i dytë) Ilir Malaj, SkënderYmeri, Tomë Beqari, Nikolin Keka,Paulin Ndoja, Martin Matusha, (ulënë tokë) Andre Barbullushi, Ilir Isufi,Gjergj Qamuku, Shtjefen Lacuku.

* * *Në paraditen e 20 Shtatorit te

vjetit 1991 i gjithë grupi udhëtojdrejtë Tiranës dhe ju bashkue pjesëstjetër të njerzve të ardhun nga tëgjithë rrethet e vendit. Emocionet ish-in të papërshkrueshme në takimet nëmes të bashkevuejtesve. Kujtime tëvështira e të paharrueshme për ditëte lanuna pas, por që lanë plagë të pa-shërueshme në fizikun e psikikën etyne. Shtërngime duersh, perqafime,kujtime nga ma të ndryshmet, atmos-ferë e dhimbëshme por edhe kënaqë-si miqësore. Mandej ndarja nga famil-jarët dhe mbyllja në sallë.

Të paharrushme do të më mbesinçastet e betimit solemn për ta quegrevën deri në fund me çdo lloj çmi-mi, edhe me jetë. U zgjodh me shpe-jtësi një komitet drejtues i grevës, qëdo merrej me përkujdesjen shëndet-sore të pjesëmarrësve që do kishinnevojë edhe për kontaktet me sh-typin.

Situata politike në vend ishte

shumë e veshtirë dhe delikate. Qever-ia e stabilitetit e drejtuar nga Ylli Bufinuk arrinte të kontrollonte situatënku mbizotënonin levizjet për demokra-tizimin e vendit. Greva e mitingjet enjimbasnjishme që shprehnin pa-kënaqsinë popullore shtoheshin çdoditë. Presidenti komunist Ramiz Aliadhe kasta e vjetër që e rrethonte ish-in të padishrueshëm për njerzit. Të

gjitha kto sollën një zemërim popullorqë lexohej në sytë e çdo njeriu e që ushpreh me mirënjohje e përkrahjeedhe për ne grevistët e urisë të ngu-juem për të drejtat legjitime të mo-hueme.

90 persona të ardhun nga të gjithaanët e vendit, që ishin shtresa më evuejtun e kombit, ishin gadi të vetë-flijoheshin për të kërkue realizimin e

Në foto:Faksimile edokumentitku grevistete uriseparashtruan5 kerkesat etyre

Në foto:(Majtas) Ditae pare egreves seurise, 21.9(Poshtë) Njegrup igrevisteve teurise me25.9

vijon nga faqja 13

U zgjodh me shpejtësinjë komitet drejtues igrevës, që do merrej mepërkujdesjen shëndetsoretë pjesëmarrësve

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 26 gusht 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI PERVJETORItë drejtave të tyne themelore të mo-hueme nga diktatura. Ish të burgosune të internum, dikush që përfaqëson-te vëllain e pushkatuem, një tjeterbabën e vdekur në burg e që nuk i di-hej varri, një tjetër familjen..... Ishinrreth 2000 vjet burg në atë sallë spor-ti, që gjatë ditës, me ecëjaket e gre-vistave të kujtonte oborrin e burgutfamëkeq të Spacit.

Këto njerëz ishin me mosha tëndryshme, me prejardhje të ndryshmefamiljare, por të burgosun nga i njëjtiligj famëkeq, ai i agjitacionit e pro-pagandës.

5 kërkesat tona ishin nga ma tëthjeshtat dhe krejt njërzore, për njëjetë normale e integracjon: 1. Pafajë-sia, 2. Çdëmtimi material në bazë tënormave ndërkombëtare, 3. Strehimi,4. Punësimi mbrendë e jashtë vëndit,5. Shkollimi...

Peticioni me këto kërkesa ju drej-tue Presidentit të Republikës, Parla-mentit dhe Qeverisë. Të shumtë ishinshoqatat, sindikatat, partitë politike,gazetat, që i përkrahën këto kërkesadhe këte lëvizje. Me kalimin e ditëvelëvizja jonë kaloj kufijtë e atdheut dhepat reagime edhe nga shtypi ndërko-mbëtar dhe përfaqësitë e hueja në vend.Çdo ditë shtohej numri i gazetarveperëndimore që kishin deshirë të pas-qyronin vuejtjet e mjerimin nga rregji-mi komunist dhe dëshirën e madhe perliri e demokraci të popullit shqyptar.

Më kujtohet një ndodhi e pa zakontëme një grup gazetarësh e kamera-manësh gjermanë, të cilët në ditën e5-të të grevës intervistuen shumë ishtë burgosun e ndigjuen historina ngamë absurdet për nga mohimi i tëdrejtave njerzore. Gjatë bisedës menjërin nga kolegët, i cili po tregonte përtorturat çnjerzore në qelitë e burguttë Burrelit, njerit prej kameramanëvei ra kamera nga dora dhe i asfiksuemra pertokë pa ndjenja.

Po kështu kam të gjallë në kujtesëvizitat e shumta të shoqatave nga rre-thet e ndryshme të vendit, politikanëve,studentëve, grupeve të ndryshme përtë drejtat e njeriut e ish shokëve bash-këvuejtes të burgut. Në mesin e ish tëburgosurve, kishte edhe persona qërridhnin nga ish blloku, fëmijë tëanëtarve të byrosë apo të anëtarve tëkomitetit qëndror të partisë së punës,ministrave komuniste, të cilët ranë vetëviktimeë në burgjet që baballarët e tynesajuen për njerzit e thjeshtë.Rasti e solli që të ndigjoj fjalëtë mira për sjelljet e tyne nëburg, por edhe nganjëherë pa-shë të kishte allergji e reagimnegativ.

Aty nga dita e 8-të erdhëntë na vizitojnë një grup de-putetësh dhe ministrash tëqeverisë të stabilitetit, për tëdhanë mesazhin që “popërpiqeshin” të analizojnëkërkesat tona, e ndodhi që njëministër, djalë nga familjet ko-muniste të ish bllokut, u flakdhunshëm nga grevistët jas-htë mbi asfalt....

Vetëmohimi për ta çuargrevën deri në arritjen e plo-tesimit të kërkesave u ba mo-tivi kryesor i qëndresës të ishburgosurve edhe pse ishin tëlodhur nga vuajtjet e burgute nga mungesa e ushqimitgjatë grevës. Pat raste që gre-vistë dergoheshin në spitalpër trajtim, por që me këm-bëngulje kërkonin të kthe-heshin pranë shokëve.

Çdo mbasdreke qindraqytetarë të Tiranës mblid-heshin në oborrin para sallës

sportive në shenjë solidaritetit.Shpesh ndodhte që të hidheshin parul-la kundër qeverisë, kur nga dritaret epalestres Vitor Martini apo VladimirXhelo njoftonin për gjendjen ditore tëgrevistëve.

Ditët kalojshin plot me rreziqe tëdukshme ne shëndetin e pjesmarrësve,por prej shtetit vetëm heshje....

Dinosauri komunist Ramiz Alia, nërrokullisje e sipër, synonte përsëri jetënjerzore e gjak të pafajshëm. Ndonji de-putet i opozitës, jo me prejardhje komu-niste e që i njihte rrethanat e jetës seburgut si Pjetër Arbnori, përpiqej të im-ponohej te shteti, por pa rezultat.

Osman Kazazi, shtëpia e të cilit ish-te ba bazë qëndrimi e informacionit përtë ish të burgosunit e familjaret e tyne,ishte i angazhuem me kontaktet ebisedimet për realizimin e kërkesaveme politikën. Ishte dita e 11-të. Gjend-ja shëndetsore dhe higjenike në sallëne grevës ishte e përkeqsue jashtë çdokufini njerzor, kur nji lajm i mirë ngro-hu shpirtnat e trazuem të grevistave.Qeveria e stabilitetit kishte vendosuntë marrë parasysh kërkesat e të përnd-jekurve. Por rezultati konkret i lëvizjessonë ishte rrëzimi më pas i qeverisëneokomuniste të stabilitetit dhe daljae dekretit për zgjedhje të reja në sh-kurt 1992 ku demokracia fitoj bind-shëm.

Pas 10 ditë greve, parlamenti mira-toi njëzëri një ligj gjysmak, për të cilintë përndjekunit kanë edhe sot shumëpakënaqësi dhe ndjehen të pa përfaqë-suem.

Shpresoj që greva KOMBETARE EISH TE PERNDJEKURVE POLITIK,në vazhdën e lëvizjeve antikomuniste,do të zanë vend në mes të ngjarjevetë randësishme që janë të ekspozue-me në muzeun kombëtar në seksion-in e luftës kundër komunizmit.

Në foto: (Lart) Greviste eurise (Majtas) Lista e teburgosurve politik qe ufuten ne greve uriene shtator te 1991(Poshtë) grupi i grevistevetë urise nga Shkodra

www.shqiptarja.com E diel, 26 gusht 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom ARKIV

DDDDDOKUMENTIOKUMENTIOKUMENTIOKUMENTIOKUMENTI E E E E ENIGMANIGMANIGMANIGMANIGMA

Ku janë gravurat që Muzeu i Luvriti dhuroi Shqiperisë më 1923

Zbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rexhep Mitrovica falenderon drejtorinZbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rexhep Mitrovica falenderon drejtorinZbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rexhep Mitrovica falenderon drejtorinZbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rexhep Mitrovica falenderon drejtorinZbulohet letra e 8 marsit 1923 ku ministri Rexhep Mitrovica falenderon drejtorine Muzeut të Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërë Muzeut Kombëtar në Te Muzeut të Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërë Muzeut Kombëtar në Te Muzeut të Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërë Muzeut Kombëtar në Te Muzeut të Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërë Muzeut Kombëtar në Te Muzeut të Luvrit për dhuratën që ky muze i ka bërë Muzeut Kombëtar në Tiranë,iranë,iranë,iranë,iranë,

36 gravura që janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…36 gravura që janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…36 gravura që janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…36 gravura që janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…36 gravura që janë sjellë në Shqipëri përmes Justin Godart…

Frederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik Stamati

Ndonëse i përqëndruar tërësisht në kërkimin e historive për flamujt më të

famshëm të Shqipërisë, gjeta papritur në Arkivin e Shtetit njëletër në frengjisht të ministrit tëarsimit të vitit 1923, zotit Mitro-vica, që i dërgohej drejtorit tëMuzeut të Luvrit në Paris. Letraishte shkruar me shkrim dore, njëshkrim i bukur dhe i qartë, qëmund të kuptohej lehtësisht. Sapopashë në të emrin e Justin Godar-tit m’u ngrit mëndja. E lexova pae zgjatur nga kureshtja më e mad-he. Ja se çfarë shkruan:

Tiranë, më 8 mars 1923DIREKTORIA E MUSEUMIT

SHQIPËTARNr 20.Zoti Drejtor,Kam nderin t’ju bëj me dije se

shkëlqesia e Tij, Zoti Justin Go-dart,- miku i madh dhe apostull ivendit tonë, me nismën dhekujdesin e tij të madh, i ka dorë-zuar dje, me duart e tij “MuzeutShqipëtar”, tridhjetë e gjashtëgravurat e dhuruara nga Drejto-ria e Muzeut të Madh të Luvrit,muzeut tonë.

Popullsia shqipëtare do të ad-mirojë me interes të madh këtoimazhe të bukura, duke përfituarmoralisht nga të gjitha këto etapatë shquara të historisë së kombittrim francez.

Më lejoni Zotëri t’ju falenderojnë emër të Qeverisë shqiptare përdhuratën e bërë me qëllimet më të

mira për muzeun tonë dhe ju sig-uroj se kombi i vogël shqipëtar dotu jetë përjetësisht mirënjohës.

Me konsideratën më të lartëpër ju Zoti Drejtor,

Ministri i Arsimit PublikFirmosur R. MitrovicaPër Zotin Drejtortë “Muzeut të Luvrit”Paris

Kaq. Vetëm dhjetë rreshta. Do-kumente të tjerë për këtë cështjenuk ka. Ku janë gravurat? Këtënuk e di askush. Rrjedhimisht asqë e dimë se çfarë janë. Ngjarjen elënë në harresë e ka mbuluar er-rësira. Që atëhere kanë kaluargati nëntëdhjetë vjet dhe të gjithëata që u morën me të, sot nuk janë

më. Nuk është e lehtë të depërtoshnë thellësinë e saj dhe ta kuptosh.Hë për hë mbetet të analizoshvetëm ato dhjetë rreshta.

Pra rezulton se miku i Sh-qipërisë Justin Godart ka marrënismën për të pasuruar koleksio-net e Muzeut Kombëtar me njëseri gravurash. Me sa duket ai kabiseduar për këtë çështje me drej-torin e Muzeut të Luvrit, i cili eka miratuar mendimin e JustinGodardit.

Janë përzgjedhur tridhjetë egjashtë gravura, të cilat paraqes-in një hulli të qartë të zhvillimevehistorike të Francës. Me siguri qënuk do të kenë qenë origjinale, porriprodhime. Ato i ka dorëzuar në

Muzeun Kombëtar vetë JustinGodart me 7 mars 1923. Në po këtëvit Justin Godart i ka dorëzuarMuzeut Kombëtar edhe një kolek-sion me porcelane të Sevrës të dhu-ruara nga qeveria franceze. Nuk edimë në se ngjarjet janë të njëko-hëshme apo jo. Në dokumentet embetura nga Muzeu Kombëtar iasaj kohe, e që ruhen në Arkivin eShtetit, nuk gjindet asnjë që tëpërmendi këtë ndodhi, e për pasojëne nuk dimë në se është organi-zuar ndonjë ceremoni e rastit dhesi. Arsyeja e thotë që po.

Por në se ceremonitë, doku-mentet dhe veprime të ngjashmeme këto përbëjnë anën zyrtare tëngjarjes, e cila vërtet që ka inter-

es, më kryesore do të ishte të më-sonim për idenë dhe artin, autorëtdhe kohën e realizimit të këtyregravurave. Dhe asgjë nuk mundtë ndricohet në këtë errësirë bo-drumi në se nuk ke një rreze dritetë mjaftueshme. Tre ose katërmund të jenë mundësitë. Ushfrytëzuan menjëherë.

E para ishte që t’i kërkohej in-formacion Muzeut të Luvrit. Mesiguri që ata duhet të kenë të dhë-na në arkivat e tyre. Për këtë i udërgua një njoftim drejtorit të atijmuzeu. Tani pritet përgjigjia mëkryesore. Ndoshta edhe mund tëvonojë pak.

E dyta ishte që të kërkohej nëkoleksionet e Galerisë së Arteve

në Tiranë. Atje ka gravura, por pandonjë shpjegim, apo vulë që dotë mund t’i afronte me ngjarje tëcaktuara. Drejtuesit e Galerisë dotë vazhdojnë të interesohen edhemë tej.

E treta. Interesimi pranë Bib-liotekës Kombëtare për të parëmundësinë e qenies së tyre në fon-det e asaj biblioteke. Ky mendimka për bazë organizimin në atovite dhe në vitet e mëvonshme tëBibliotekës dhe Muzeut Kombëtarnë një institucion më vehte.

E fundit mbetet që të kërkohetnë Bibliotekën e Qendrës së Stu-dimeve Albanologjike dhe në Fon-din etnografik.

Ndokush mund të pyesi i cudi-tur se përse e gjithë kjo ngutje nëdhënien e një lajmi akoma të pandricuar plotësisht. Dhe me tëdrejtë. Arsyeja është më e thellënga sa u paraqit. Janë bërë edheshumë përpjekje të tjera, të cilatderi më sot nuk kanë dhënë ndon-jë rezultat. Kërkimi nuk do të jetëi lehtë në se nuk do të ndihmohetnga rastësia. Dhe ky shkrim nukështë thjeshtë një shuarje kuriozi-teti, por edhe një thirrje për tëgjithë ata që do të mund të ndih-mojnë në zbulimin e kësaj ngjar-jeje të largët.

Në foto: JustinGodard dhefaksimile eletrës qëministriMitrovica jadërgonDrejtorit tëMuzeut tëLuvrit nëshenjëfalenderimi

Letra ishte shkruar meshkrim dore, një shkrimi bukur dhe i qartë, qëmund të kuptohej lehtë-sisht. Sapo pashë në tëemrin e Justin Godartitm’u ngrit mëndja

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 26 gusht 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI STUDIMIKKKKKËRKIMETËRKIMETËRKIMETËRKIMETËRKIMET FFFFFAKTEAKTEAKTEAKTEAKTE

Të dhëna të reja mbikrishtërimin e hershëm në Berat

Një studim i hollësishëm dhe sistematik gjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurmime eNjë studim i hollësishëm dhe sistematik gjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurmime eNjë studim i hollësishëm dhe sistematik gjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurmime eNjë studim i hollësishëm dhe sistematik gjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurmime eNjë studim i hollësishëm dhe sistematik gjatë këtyre 7 viteve të fundit mbi gjurmime egjurmë të skulpturës arkitekturore që ka ekzistuar në ambjentet e kishave dhe kalanë e Beratit…gjurmë të skulpturës arkitekturore që ka ekzistuar në ambjentet e kishave dhe kalanë e Beratit…gjurmë të skulpturës arkitekturore që ka ekzistuar në ambjentet e kishave dhe kalanë e Beratit…gjurmë të skulpturës arkitekturore që ka ekzistuar në ambjentet e kishave dhe kalanë e Beratit…gjurmë të skulpturës arkitekturore që ka ekzistuar në ambjentet e kishave dhe kalanë e Beratit…

Nga Dritan ÇOKUNga Dritan ÇOKUNga Dritan ÇOKUNga Dritan ÇOKUNga Dritan ÇOKU

vijon në faqen 18

Në fushën e studimit të ndërtimeve arkitektonike të periudhës së vonë antike

(284-565) dhe të hershme mes-jetare (565-850) në qytetin e Be-ratit, paraqitet një interes iveçantë për njohjen më të plotë tësaj, pasi siç e dimë mungojnë tëdhënat burimore.

Në Berat janë gjetur një numëri konsiderueshëm i skulpturës ar-kitekturore, të cilat për nga num-ri dhe shumëllojshmëria e tyredëshmojnë për një numër jo tëvogël monumentesh, si dherëndësinë e qytetit në Antikitetine Vonë.

Nuk është e vërtetë sipas për-mendjes të së njëjtës fraze dy herënë literaturë, që “Asgjë nuk gjen-det në qytetin e Beratit që të dësh-mojë arkitekturën paleokristiane,veçse tri kapitele. I pari është sitryezë altari në kishën e shën Kol-lit pranë Vllahernës (fig.1); i dytiështë një kolonë e vogël me kapi-tel të vendosur përmbys në dri-taren e absidës së kishës së shënTodrit në kala (fig.2). Në rastin edytë mund të thuhet me siguri sendërtesa nga është marrë ka qenëndërkohë e prishur (mesi i shek-ullit XVI). I treti është gjetje e ras-tit (fig.3)”. (A.Baçe, A.Meksi,E.Riza, “Berati historia dhe ar-kitektura”, Tiranë, 1988, f.5, dherevista periodike “Art dheTrashëgimi”, Prof. Dr. AleksandërMeksi “Ndërtimet e kultit të krish-terë në qytetin e Beratit”, 2011,f.45).

Në revistën periodike shken-core “Monumentet” 2/1990, në ar-tikullin “Disa dëshmi të periudhëssë hershme bizantine në Berat”, f.114-116 nga Prof. Dr. GuntramKoch përveç 3 elementeve të për-mendur më sipër, u shtohen edhetre kollonat që ndodhen në kishëne shën Todrit (fig.4), shën MëriVllahernës (fig.5) dhe shën Kollit(fig.6) në kalanë e Beratit, njëpllakë guri e cila është e përdorur

në absidën e shën Todrit (fig.7),dhe një fragment i rëndësishëm ireliefit plastik (fig.8) për të cilën

Koch flet shkurtimisht në atë sh-krim. Sipas Prof. Dr. GuntramKoch, për formën e kollonave sak-

tëson përdorimin e shprehjes “Kol-lona dyfishe”. Kjo formë është tip-ike për ndarjet e dritareve në kis-hat paleokristiane dhe të hershmebizantine. Për pllakën e gurit,Koch na informon se duhet të ketëqenë pllakë parmaku që i përkisteTemplonit të një kishe bizantine tëhershme të ndërtuar në gjysmëne parë të shek.VI. Ndërsa për frag-mentin e rëndësishëm të reliefitplastik, është një objekt i përdorurpër qëllime të kultit të krishterë,sipas tij kemi të bëjmë me një re-likuar, pra me një mbajtës relikeshtë një apo më shumë shenjtorësh.Ai mendon se ky relikuar duhet titakojë periudhës së dytë të lulëz-imit të qytetit, pikërisht çerekuttë dytë të shek.VI.

Shembuj të skalitur në merm-er na ofron edhe restauratorja eartit znj. Fatbardha Shkupi mbinjë fragment frizi të shek.VI (gje-tur tek Hysen Qalliu në lagjen“Murat Çelebi”). (Fatbardha Shk-upi, Mjeshtrit popullorë në Beratgjatë shekujve 18-19 dhe fillimittë shek.20, Monumentet 2/1990,GRAFIKA ARS, Tiranë, 1990, f.57)Objekti në fjalë edhe gjatë për-mendjes në literaturë nuk është iilustruar, gjë që na bënë akoma mëshumë përgjegjës mbi dokumen-timin, katalogimin, njohjen e tyrenga ana pamore, për të na shërby-er në studime më të thelluara.

Mozaiku, sidomos në kisha janërealizuar në vartësi të trajtimitarkitekturor. Pozicionimi i tyreshpreh një botkuptim duke ulidhur edhe nga ana simbolike.Përveç kësaj ai luante rolin deko-rativ duke u harmonizuar me pik-turën murore dhe ikonostasin.

Në qytetin e Beratit dëshmitë...

1111122222

33333 44444 55555

66666 77777

88888

99999

1010101010

1111111111 1212121212

www.shqiptarja.com E diel, 26 gusht 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom STUDIMI

vijon nga faqja 17

...më të hershme për prezencën emozaikut deri tani është ajo qëështë gjetur brenda rrethimit tëtretë të kalasë së Beratit. Kjombetje mozaiku i përket antiki-tetit të vonë, dhe është punuar megurë polikromë (fig.9). Duke e kra-hasuar nga simbolika gjejmëparalele me mozaikun e Apolonisë,një nga mozaikët e godinës ter-male (shek.III), me mozaikun e njëbazilike të shek.V në Tepë të El-basanit, me elemente dekorativetë mozaikut të Tiranës dhe gjith-ashtu edhe me mozaikun e Ohnes-mios (shek.V-VI). (DritanÇoku,Gjurmë e një sinagoge nëkalanë e Beratit, bocet, Berat,2012, f.43)

Nuk mund të rri këtu pa për-mendur dhe artikullin shkruar më13 Maj 2012, i cili është botuar në“Gazetën Shqiptare” suplementin“Milosao” me titull “Kishat ekalasë së Beratit” të Ing.Rest.Genci Samimit, i cili na parash-tron jo vetëm saktësinë shkencoretë së vërtetës së numrit të kishavetë kalasë së Beratit, por përmendedhe një kapitel paleokristian(fig.10) (gjë që nuk e kishte eviden-tuar njeri më parë) të vendosur nëmuraturën e kishës së shën MëriVllahernës. Sipas tij çlirimi i obor-rit të kishës do të sjellë të dhënashumë të vlefshme për vetë mon-umentin, historinë e tij, por edhepër historinë e kalasë.

Në brendësi të kishës së shënTriadhës janë përdorur dy koloname dy kapitelet që sëbashku medy pilastra të ndërtuara me gurëtë çrregullt shërbejnë për krijimine mbështetjes së tamburit në këtëkishë. Kolona nga veriu është prejmermeri gri me damarë të bardhëdhe ka një kapitel jonik (fig.11)prej guri gëlqeror dhe pak të dëm-tuar. Kolona nga jugu është edheajo prej mermeri, por më e hollëdhe më e shkurtër. Për këtë arsyejanë përdorur gurë, si bazament,ashtu dhe nën kapitelin korintik(fig.12) më të vogël se strukturambi të. (Aleksandër Meksi, Tri kis-hat bizantine të Beratit, “Monu-mentet” 4, 1972, Mihal Duri, Ti-ranë, 1972, f.63)

Mbi këto hulumtime në liter-aturë numri i kësaj skulpture ar-kitekturore shkon në 15-të. Këtijnumri mund t’i shtohet në këtërast edhe kodeksi i purpurt (Be-ratinus 1) (fig.13), i cili sëbashkume kodikun e artë të Anthimit janëregjistruar në regjistrin e“Kujtesës së Botës” si vlera uni-kale të njerëzimit që mbrohentashmë nga UNESCO. Ky kodeksqë trashëgojmë dëshmon për peri-udhën e antikitetit të vonë, që naintereson.

Pra, numrit 16-të të tyre tan-imë është rritur, jo si pasojë egërmimeve arkeologjike, që fat-keqësisht mungojnë prej disa de-kadash në qytetin e Beratit, përtë hedhur dritë në këtë periudhëtë historisë së qytetit, por prej njëstudimi të hollësishëm dhe sistem-atik gjatë këtyre 7 viteve të funditmbi gjurmime e gjurmë të kësajskulpture arkitekturore që kanëekzistuar në ambjentet e kishavenë kalanë e Beratit, disa prej tyretë ripërdorura, dhe disa të vendo-sura në interieret e tyre, duke mosu vrojtuar me kujdes dhe duke mosju dhënë rëndësia e duhur, për t’u

thelluar dhe më pas studiuar.GJETJET:Kisha e shën Todrit K-003Pranë pllakës së gurit që është

përdorur në absidën e shën Todrit,na bëri përshtypje një gurë nëformën e një prizmi me bazë drejt-këndore. Ai është një kapitel(fig.14), në të dyja brinjët më tëvogla të së cilit ishte i gdhendurnga një kryq. Këto kapitele, janëtë përhapur në periudhën pale-okristiane dhe të hershme bizan-tine. Pjesa e elementit të sipërmtë kryqit është e dëmtuar. Ky kapi-tel është i ngjashëm me kapitelinqë ka evidentuar Ing.Rest.GenciSamimi në kishën e shën Mëri Vl-lahernës, jo vetëm për nga formadhe përmasat, por edhe për ngarealizimi i dekorimit të gurit mesimbolin e kryqit. Po kështu mbiabsidën e kishës së shën Todritjanë tre tjegulla solene me gjatë-sia 54cm gjerësia 40cm dhe trashë-si 2cm (fig.15). Duke bërë paraleleme tjegulla të cilat janë përdorurnë kishat paleokristiane men-dojmë se edhe ato janë të kësajperiudhe. ( Dritan Çoku, Gjurmëe një sinagoge në kalanë e Beratit,bocet, Berat, 2012, f.81)

Kisha e shën Kollit pranë Vl-lahernës K-114

Është një kishë e vogël, mbësh-tetur mureve të taracimit, pjesë

e pandarë e strukturës urbanis-tike të lagjes kala. Për këtë arsyeabsida e kishës është e mbuluarnën terrenin në lindje të kishës.(Aleksandër Meksi, Pirro Thomo,Arkitektura pasbizantine në Sh-qipëri, “Monumentet” 19, 1980,Mihal Duri, Tiranë, 1980, f.91)Një të dhënë epigrafike zbuluamnë një pllakë qeramike (fig.16) epërdorur si bazë tek protezisi, ecila ka një kryq që është formuarnga prerja e dy diagonaleve tëpllakës dhe brenda hapësirave tëtij ka shkrime në greqisht. Kryqidhe shkrimet në greqisht ështëkryer i lirë me anë të vizatimit megisht. Brenda hapësirave të kry-qit dhe saktësisht tek pjesa për-para është shkruar CëßÖ×Øù; nëhapsirën në të djathtëndodhen….ëñ; ndërsa në të katërhapësirat është përdorur shkro-nja ô.

Kisha e shën Mërisë Fjetur, sotmuzeu Ikonografik “ONUFRI” K-081

Një kapitel tjetër relativisht imadh ndodhet në interierin ekishës së shën Mërisë së Fjetur,sot muzeu Ikonografik “ONUFRI”në kalanë e Beratit. Është vendo-sur mbi një pjesë së dyshemesë sëkishës, për momentin shërben sibazë e ekspozimit të një ikone. Kykapitel me impost jonik (fig.17) ka

formën e një prizmi me faqe tra-pezi. Në njerën prej faqeve ështëi dëmtuar, ndërsa në faqenpërkrah kësaj të fundit është për-dorur brenda bordurës së një rom-bi ornamenti me simbolin e njëkryqi dhe i katër petaleve nëhapësirat e kryqit. Në të majtëdhe të djathtë të kulmit të posh-tëm të rombit janë dekoruar mo-tive gjethesh. Kapitelet jonike meimpost, janë përdorur para sëgjithash në emporet e bazilikavepaleokristiane dhe të hershme bi-zantine. (Guntram Koch, Disadëshmi të periudhës së hershmebizantine në Berat, “Monument-et” 2/1990, GRAFIKA ARS, Ti-ranë, 1990, f.116)

Duke bërë krahasime mekapitelet jonike me impost të ba-zilikës së Ballshit, me katërkapitelet të cilat janë të ndryshmenga njeri-tjetri në kishën e shënKollit në Perondi, që mund të jenëmbetje të kishave të mëdha e të

kushtueshme nga Berati, që undërtuan në shek.VI, por mund tëshkojmë edhe më tutje në rrëno-jat e bazilikës në ishullin Lesbosdhe rrënojat e bazilikës paleokris-tiane së Agia Fotini në ishullinKarpathos Greqi, plastika deko-rative arkitektonike e kapitelittonë qëndron më lart nga ana ar-tistike me një punim më fin. Nuke dimë a mund të jetë element ar-kitektonik që i takonte ndonjëobjekti të zhdukur në kalanë e Be-ratit për të nxierrë përfundime tëmëtejshme?, sepse kapiteli ështëmjaft interesant për nga ti-pologjia, dhe mjaft me rëndësi përt’u studiuar. Dekoracioni i për-dorur në të, është i ngjashëm memotivin e përdorur në një mozaiktë shek. II në Shikmona (fig.18) ecila ndodhet në afërsi të bregut tëdetit në hyrjen jugore të qytetitmodern Haifa, Izrael.

Njohja, thellimi dhe studimi imëtejshëm i tyre do të jetë pady-shim një kontribut i vlefshëm mbi

dokumentimin dhe sqa-rimin e problemeve qëlidhen direkte meorigjinën e këtyre ele-menteve arkitektonikedhe traditën e ndërti-meve të antikitetit tëvonë në qytetin e Be-ratit.

Pranë mëngrës sëNanos K-051 në lagjen“Kala”

Tek mëngra nga analindore e kalasë së Be-ratit në një grumbullgurësh në afërsi tëkullës që ndodhet atypranë evidentuamsëbashku me arkeolo-gun Elton Xheka një ba-zament kolone (fig.19), ecila u transportua dhesot gjendet në ambjentete Drejtorisë së Monu-menteve të Beratit.Duke e vrojtuar mekujdes dhe duke studi-uar kishat e kalasë sëBeratit, ky bazament, icili është prej gurigëlqeror mendojmë senuk i përkon asnjë ob-jekti kulti që ekzistonsot në kala, që përkatë-sisht mbajnë datimet endërtimit ose rikon-

1313131313 1414141414

1515151515

1616161616

1717171717

1818181818

1919191919

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 26 gusht 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI STUDIMI

SSSSSHËNIMHËNIMHËNIMHËNIMHËNIMStudimi i këtij koleksioni jepnjë informacion me vlerë his-torike, kulturore e arkitekton-ike. Kohë më parë, pranëgrykës së ngushtë që krijoilumi, lindi një qendër e ban-uar, e cila më vonë u kthyenë qytet. Ky është Berati.

struksioneve nga shek.XIII-shek.XIX. Nga forma bazamentiështë gjysëm, i punuar dhe për-funduar me qëllim për t’u vendo-sur sëbashku me kollonën dhekapitelin mbështetur në faqen emurit në hyrjen e ndonjë ballinetë ndonjë ndërtimi të hershëm. Aimund t’i përkasë, ndonjë ndërti-mi të zhdukur në kalanë e Beratitqë u ndërtuan në shek.VI.

Kisha e shën Mëhillit M-003Ngrihet në një breg mjaft të

ngushtë me shkëmbin e thepisurtë kalasë, në anë të lagjes “Man-galem”, me anën veriore të saj tëmbështetur në faqen e shkëmbit.Përmasat e terrenit, nevoja për njërrugë kalimi e hyrje në kishë si dhepër një shesh të vogël përpara sajkanë përcaktuar madhësinë e ob-jektit, që paraqet një kapelë të tip-it kryq i brendashkruar pa mbësh-tetje të lira, me kupolë mbi tam-bur. (A.Baçe, A.Meksi, E.Riza, Be-rati historia dhe arkitektura,”8Nëntori”, Tiranë, 1988, f.55) Disametra sipër gjendet një shpellë evogël, e quajtur shpella e shënMëhillit (fig.20), muret e së cilës,siç tregojnë ende gjurmët, kanëqenë dikur të veshur me pikturamozaiku. Vendi i kultit në shpellëështë më i vjetër se kishëza e që tëdy duket se shtyhen thellë gjer në

kohën e hershme bizantine.(Eqrem bej Vlora, Ditar (nga Be-rati në Tomorr dhe kthim), KOÇI,Tiranë, 2003, f.55) Kjo shpellë ësh-të e ndarë në dy ambjente: amb-jenti i parë në krahë sipër kishësku ndodhet absida dhe një pro-tezis; ambjenti i dytë përdoret siambjent ndihmës i kishës së shënMëhillit, por mendojmë se atymund të ketë qenë fillesa i një ob-jekti të hershëm kulti të krishterë,ku vrojtojmë edhe një birë artifi-ciale në shkëmb (fig.21), e cila ësh-të daltuar dhe realizuar me qëllim,për t’i dhënë funksionin e një pro-

tezisi, duke lënë në to gjurmët ebesimit.

Xhamia “Mbret” Q-01Në anën perëndimore në qosh-

en e murit të hajatit në xhaminëMbret, janë murosur 2 fragmentereliefi (fig.22) të së njëjtit monu-ment. Korniza e tyre përmbansimbolin e vezës dhe shigjetës,karakteristikë e përdorimit tëtyre në frizet dhe (kapitelet joni-ke shih fig.11) të ndërtimeve tëperiudhës së vonë antike. Bren-da kornizës së tyre nga një motivylli me tetë cepa. Si kohë reliefeti përkasin periudhës së vonë an-

tike dhe të një ndërtimi monu-mental. Mendojmë se murosja ekësaj plastike dekorative arkitek-tonike kushtëzohet nga rindërti-mi i hajatit të xhamisë Mbret nëgjysmën e parë të shek.XIX.

Pranë kodrës së kalasë së Be-ratit

Në një kodër me ullinj, pambërritur në fshatin Parangua,pranë kodrës së kalasë së Beratit,në veri-lindje të saj rreth 1800 m,kemi dokumentuar fragmentet edy kolonave (fig.23) dhe një tjetërelement arkitektonik, pilastër ikangjellës së sanktuarit (fig.24)që gjejnë përdorim në kishat ehershme bizantine. Në gjendjen e

sotme pranë sipërfaqes së kishësdhe strukturave të saj, është ven-dosur një shtyllë e tensionit tëlartë. (Dritan Çoku, Gjurmë e njësinagoge në kalanë e Beratit,bocet, Berat, 2012, f.44)

Studimi i monumenteve pale-okristiane ndihmon në ndriçimine mjaft problemeve të nivelit tëzhvillimit të shoqërisë ilire nëshekujt e fundit të Antikitetit.(Aleksandër Meksi, Arkitektura ekishave të Shqipërisë shek. VII-XV, UEGEN, Tiranë, 2004, f.41)

Një dëshmi tjetër që të shtynakoma më shumë në kohë më tëhershme është edhe një kapiteldorik (fig.25) që është i ekspozuarnë një kompleks shërbimi pranëkalasë. Bashkohem me mendimine Prof.Samimit se në kohët e lash-ta ne Kalanë e Beratit duhet tëketë patur Tempull, por për plotë-simin dhe saktësimin përfun-dimtar të këtij mendimi është enevojshme vërtetimi shkencor meanë të gërmimeve arkeologjikedhe me analiza konkrete labora-torike moderne të kohës së sotmembi periudhën, moshën e për-dorimit të këtyre elementëve tëpërdorura në ndërtimet e her-shme.

Zhvillimi i qytetit të Beratit nëmesjetë dhe vazhdimësia e ban-imit të tij deri në ditët e sotme ekanë kufizuar mjaft sipërfaqen elirë të mundshme për gërmim dhenë këtë mënyrë kanë vështirësuarshtrirjen e gërmimeve arke-ologjike në një territor më të gjerë.Megjithatë duhet thënë se bren-da mundësive që lejojnë gërmimetrelativisht të kufizuara të bëravetëm në zona të lira dhe të pa-banuara të kalasë është e vësh-tirë të zgjidhen të gjitha prob-lemet që lidhen me këtë qytet.(Hëna Spahiu, Qyteti Iliro-Ar-bëror i Beratit, Mihal Duri, Ti-ranë, 1990, f.7) Kjo nuk do tëthotë se nuk mund të plotësohennë të ardhmen, prandaj paraqitjae këtyre dëshmive të reja ka përqëllim t’i evidentojë për një stu-dim më të plotë të kësaj pasurienë të ardhmen, por edhe të ndih-mojë në gjurmimin dhe zbulimine ndërtimeve të zhdukura nëkalanë e Beratit me anë të gërmi-meve sistematike arkeologjike.

2020202020

2121212121

2222222222

2323232323

2424242424

2525252525

www.shqiptarja.com E diel, 26 gusht 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom SPECIALETTTTTRADITRADITRADITRADITRADITAAAAA V V V V VLERALERALERALERALERA

Shën Pali Shqiptar dhe Shën KostandiniShqiptar së bashku por ndryshe

Shën Pali Shqiptar dhe ShënKostandini Shqiptar janëpjesë e mërgimit të fundit dhe

më madh të refugjatëve shqiptarë,ai që shkon nga viti 1532-34, paspushtimit strategjik të turqve tëPeloponezit.

Viti 1533 është data më e be-sueshme e kapitujve të dy komu-niteteve arbëresh. Historiografia, mëshumë se të japë dokumenta të sig-urta, është kufizuar të kalojë mesbrezash të dhëna dhe data shumëtë përgjithshme që përmbledhin,ndonjëherë gabimisht, komunitetedhe periudha që jo gjithmonë për-puthen me realitetin e fakteve tëasaj epoke. Të pakta, pra, dhe jo tësigurta, përveç portit të nisjes (Ko-ronë), janë burimet e besueshme përkomunitetin e Shën Palit për të për-caktuar nëse prejardhja është ngaShqipëria, Greqia, apo Maqedoniadhe mendoj se e njëjta gjë mund tëthuhet për Shën Kostandinin, sepse,duke konsideruar largësinë e Valsar-mento-s dhe vështirësinë për të ar-ritur ato toka, mund të dyshohetmbi shumë citime të studiusve tëndryshëm të kohës. Një gjë është esigurt: bëhej fjalë gjithsesi për ref-ugjatë, ndonëse të “fisnikëruar” ngafigura dhe gjestet e Skëndërbeut që,i kthyer në katolik, u rebelua dhefitoi disa beteja kundër turqve. Duatë ndaloj te citimi i T. Pace: “...në1534 një grup koronësh u dërguanga princi i Salerno-s RobertoSanseverino në feudin e madh tëNojës, ku u themeluan familjet eShën Kostandinit dhe Casalnuovo(sot Shën Pali Shqiptar) dhe SanGiorgio Lucano”.

Pa dashur t’i heq asgjë meritëssë kujt shkruan libra plot me emradhe gjeste, do të dëshiroja të kërko-ja pa prentedime origjinën, duke iureferuar onomastikës, toponimisë,“të dëgjuarës” dhe asaj që trashëgo-het brez më brez. Për San Giorgionuk gjendet gjurmë orale as mbitraditat dhe as gjuhësore (ndoshtavetëm emri: mënulj), përveç faktinse janë përzënë dhe zëvendësuarnga familje të ardhura nga vig-gianello, Castelsaraceno dhe ngaKalabria (Trebisacce). Për Shën Co-standinin dhe Shën Palin ky citimështë pa dyshim gur themeltar përkë dëshiron të merret me stori-ografinë. Në të vërtetë, duke vëzh-guar intonacionin idiomatik, struk-turën e të folurit dhe onomastikëne dy vendeve mund të thuhet se jovetëm bëhet fjalë për familje meorigjinë të ndryshme por ndoshtaedhe të mërguara në kohë të ndry-shme. Ndonjë shembull: fjala “po”në Shën Pal konsiston në ndarjen evetës së tretë të voljes jam: “ë(shtë)ndërsa në Shën Costandin shpre-het me “ué”, që mund të shpjegohetme ndonjë influencim nga frengjish-tja (pjesa më e madhe e njerëzve,në gjuhën franceze të folur, thotë“ouais” në vend të “oui”). Nga pikë-pamja gjuhësore, idioma e Shën Ko-standinit është më pranë me “S’ebëj më dot pupana/nëk e bënj faremë; na hami/na hamë; ç’është kyçathon?/ ç’është ky kund” e shumëtë ngjashme që dokumentojnë mëtej prejardhjen e ndryshme nga ajoe Shën Palit.

Ndërsa ajo që bashkon dy komu-nitetet është prezenca e fortë e ter-

minologjisë greke ose me rrënjegreke që në gjenden në shqip si:jatrua(mjek), kupre(plëh), theristi(qershor), telj (tërkuzë) në përqind-je (sipas prof. Namik Resulli të Isti-tuto Orientale di Napoli më 1975) jomë të vogël se 20%, në mbiemrat siMazzaracchio (Mazaraki, vend nëveri-perëndim të Greqisë, sotPilqen), Lo Prete (Prifti, gjithmonënë Greqi), Osnato (osmos), Camode-ca (gamos deca) ky i fundit epitet ivënë nga grekët ndaj këtij fisi, kagjasa për shkak tëpoligamisë.Historia orale flet përorigjinën e Shën Kostandinit dheShën Palit duke numëruar dy grupetë vogla familjes (katër, pesë, jo më

shumë) që ndërsa i ngjitesh breguttë lumit Sarmento u vendosën njënë të djathtë të tij (Shën Kostandi-ni) dhe tjetri në majtë (Shën Pali).Mes familjeve të tij të fundit dallojnëSmilari, Buccolo, Camodeca, Callu-ori që s’kishin asnjë lidhje me famil-jet Scutari, Bellusci, Marchiano dheLo Prete. Duket se për martesa tëpërziera nuk flitet deri në shek. XIX.Siç tregon legjenda, Shën Pali filli-misht ishte vendosur më në luginëse aktualisht dhe se më pas ështëspostuar më në mal për shkak tënumrit të lartë të kafshëve të rrez-ikshme si gjarpërinjtë dhe se në ven-dodhjen aktuale (848 metra mbinivelin e detit) mund të kontrollo-

hej më mirë mbërritja e armikut.Por asgjë s’të pengon të mendosh se,duke parë dallimet gjuhësore, shën-paolezët e parë të kenë mbërriturnga brigjet e Jonit së me ata qëthemeluan dy fshtra kalabrezë nëafërsi të Castroregio e Farneta. Dota dëshmonte prezenca e fortë embiemrit Camodeca ndërsa me dyfshatrat në fjalë fjalori dhe intona-cioni i të folurës është më shumë ipërafërt. Një tjetër legjendë e bukurështë edhe ajo e këmbanës së her-shme që ende sot mbahet gjallë: njëkrenari historike ndoshta shpjegonorigjinat e ndryshme kulturore:ndonjë anekdotë jo shumë e hijshmesi “Shëmpaljotë (ose Shkosnjotë),

bithë pljotë, vandatur (mburrur) ,stis kaljiven me dy gurë”, që shkëm-benin me njëri-tjetrin, janë prova eqartë.

Eshtë gjithsesi e trishtueshme tëmendosh se pavarësisht nga shtimii publikimeve shpenzimet e të cilavei ngarkohen enteve publike e që cilë-sia e të cilave, sipas meje, ndon-jëherë është mjaft e diskutueshme,pak bëhet për njohjen dhe përhapjene gjuhës mëmë (shqipja zyrtare) që,duam apo s’duam, mbetet pikë refer-imi për të mbrojtur çdo idiomë tëvetme dhe humbasim në diskutimetë mëdha se kush di më shumë që,shpesh, nuk çojnë asgjëkundi.

Pietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

Shën Palji E Sh’kostandini:Aljbreshë S’bashku Po Ndryshe

Shën Palji e Sh’kostandini i aljbëreshve erdhtinme ata aljbëreshët më të shumetë që u kanë

nisur ka Korona në 1532/34 pas që turqit zunëMoren. Kjo është data më probabile kur ljenë dykatundet. S’janë shumë documente që mënd të nasikuronjen ka çilji vend: në vijm ka Albania, kaGraçja, ka Maqedonja ose ka Maljizi edhe pse Val-sarmenti është largu ka qendret më të frekuentar-tur të Bazilikatës e ata që shkruain ahiena, shumëherë, mënd jetë se nëk dokumentarshin mirë. Aiç’është sikuru se u nistin si poverjelj ka porti i Ko-ronës, me shoqe e me biljë, dhja si bëhet sod,megjithë ishin stirpat e Skënderbeut që u kishngrëjtur kundër turqit e ashtu si thot T. Pace në“Notizie storiche su demanio e municipio di S. Cos-tantino Albanese, Napoli 1877…në 1534 Prinçpi iSalernit Roberto Sanseverino dergoi një grup kor-one në feudin të Nojës e ashtu u fundartin ShenPalji, Sh’kostandini e Mënulji…”.

S’kam faregjë kundër atyre që sod shkruanjën,mbëtëmadhë, libra, po edhe u dua të them gjagjëtue kuljtuar çë thoin plejt e tanë. Për Mënuljin di-het vetëm se aljbëresht kljenë nxjerr ka katundi ete vendi i atyre erdhjtin ljëtinjë ka Kalabrja. PërShën Paljin e Sh’kostandinin, atë çë thot Pace, siështë i shkruar më sipër, ka një vljerë shumë erënd po vetëm se ndë ruhet si fljasen e ëmërat ndry-she që kanë mënd të pënxohet edhe ndryshe, se vin-jen ka vende të ndryshe e mend jete se jo tek stesumot: janë shumë aspekte tek dy gljuhat që i ndan-jen; shenpaljotë për të thenë “po” thonë “ë” (është)kurse Sh’kosnjotë thonë “ué” (ka franxhisi “ouais”)e ashtu s’e bënj fare më për s’e bëj më dot, pupana

ose verbe di hamë për hami e shumë më të tjera. Po aiçë bashkon dy katundet janë fjaljtë greke sijatrua(mjek), kupre(shqip), theristi(qershor),telj(terkuzë) e ashtu shumë e shumë më të tjera e jomë pak se 15% (prof. N. Resulli, Ist. Univ. Orientale diNapoli. 1975); e ashtu ëmëra si Mazzaracchio, Lo Prete(Mazaraki e Prifti janë dy katunde në Greçjet) si Os-nato (osmos) Camodeca (gamos deka).

Thuhet se kur u fundartin Shën palji eSh’kostandini, tue ecur gljat ljumit Sarmend pesë fëmil-ja shkosnjote e pesë ose katër Shenpaljote u ndajtinkëta ka djatheta e ata ka manxhinta. Shëmpaljotë tëparen herë më posht e pëstajna për gjerprinjtë shumëqë ishin u ngjin më ljart. Po mënd të thuhet se ShënPalji u fundar bashkë me Farnetën e Kastërnexhin psetë foljurit e këtyre është më afër se ai i shkosnjotëvet.

E mbiëmëra si Smilari, Camodeca, Buccolo e Cal-luori s’kanë çë të ndanjen me mdiëmëra si Scutari,Bellusci, Marchianò e Lo Prete.

Vërtet është se Shënpaljote me Shkosnjotë u zunëngamot e më se me katundet të ljëtinjve: është një di-tat shumë e vjetër që thuhet adhe njeri tetrit e bënkështu: “Shkonjotë, bithë pljotë, vandatur, stis kaljivënme dy gurë” që buthton sa s’mënd të shihshin.

Po nëk më vjen keq për këtë, më vjen keq për ata qëshkranjen libra e nganjë shkruan aljbërishtin si i pël-jqen e mos njëri angazhohet për studhin e gljuhës sh-qipe, pse vetëm tue njohur këtë mend të ruhet bukurçdo djalekt.

Pietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitantePërkthimi nga italishtja në arbërisht: Pietro Përkthimi nga italishtja në arbërisht: Pietro Përkthimi nga italishtja në arbërisht: Pietro Përkthimi nga italishtja në arbërisht: Pietro Përkthimi nga italishtja në arbërisht: Pietro Abi-Abi-Abi-Abi-Abi-

tantetantetantetantetante