Transcript of De Christianismi in Lapponia per regum Sveciæ consilia …804799/FULLTEXT01.pdf · 2015. 4....
De Christianismi in Lapponia per regum Sveciæ consilia profectibus.
Dissertatio quam venia ampl. facult. Philos. Upsal. præside mag.
Joh. Henr. Schröder ... pro gradu philosophico p. p. auctor
Johannes Antonius Millén Lappo-Norrlandus. stip. reg. In Audit.
Gustav. die VIII. Junii MDCCCXXXVI. H. A. M. SD E
C H R I S T I A N I S M I IN L A P P O N I A PER REGUM SVECIÆ
CONSILIA PROFECTIBUS.
D I S S E R T A T I O
Q U A M
V E N I A A M P L . F A C U D T . P H I L O S . U T S A L .
P R Æ S I D E
m a g JOH. HENR* S C H R Ö D E R K « G . A CA D . B E B IIO T H E C
A R IO , H IS T O R . L 1 T T E R . E T A R C H A E O L . P R O F.
R E G . E T O R O . N U M M O T H Y LA C U A CAD. P R A E F E C T O
, R E G . ORD H IS T O R IO G R A P H O , R E G . A C A D . L I 1 T
. H U M . H IS T . ET A N T IQ U . ST O C K H . R E O . S O C IE T
. S C IE N T . U PSA L. R E G . S O C IE T . S C IE N T . E T L IT
T . 1IU M , G O T IIO B . R E G . S O C IE T . H IS T . SCA N D . S
T O C K H . , REG. S O C IE T . S C IE N T . M D A R O S . R E G .
IN S T IT U T . A M S T . R E G . S O C IE T . A N T IQ U A R IO R
. H A F M E N S . ET E D IN B U R G . IN S T IT U T . A R C H A E O
L . R O M . R E G . S O C IE T . A C A D . SA BA U D . , S O C IE T
. H IS T . E T A N T . PW M ER. E T N O H W . S O C IE T . L IT T .
E T A R T . M IT A V . AC F L O R E N T . MEMBRO ET U O R R K
SP.,
NEC NON S O C IE T . L IT T . IS L . H A F N IE N S. CK T. M EM BRO
H O N O R A R IO .
P R O G R A D U P H I L O S O P H I C O
P . P.
A U C T O R
JOHANNES ANTONIUS MILLEN LA PPO -N Q R R L A N D U S. s t i p . r e
o .
in Au d i t , g u s t a v . d i e v i n . j u n i i m d c c c x x x
v i .
H. A. M. S.
U P S A L I Æ E X C U D E B A N T K E G I Æ A C A D E N I Æ T T P O
G R A P H I .
r
af
dew sonliga vördnaden, karleken och fackeamhete*.
D E C H R I S T I A N I S M I I N L A P P O N I A
P E R R E G U M S V E C IÆ CONSILIA
P R O F E C T IB U S .
τ eraporibus nosliis subinde audiuntur querelæ de remisso nationis
nostræ studio circa religionem Christianam inter Eth nicos
propagandam et Verbi Divini præcones dissitas in gentes emittendos.
CuiJibet autem animum attendenti ad dissimilem statum et
conditionem Sveciæ alque ceterarum terrarum, facile apparet Suecos
ljullo iion tempore huic rei pro viribus con suluisse. IIoc quidem
concedimus, Suecos non tam magni— iico apparatu lamque amplis
impensis, quam ” divisos toto orbe’* Britannos illud opus
persecutos e s s e ; - id quod nemini facile m iru m videbitur, qui
diversas utriusque gentis opes et facul tates consideraverit.
Certe inter omnes constat, Reges Sve- ci® gloriosissimos, ab
antiquissimis inde temporibus multam o-
* peram possuisse in F e n n o n i b u s ad saniorem religionis Chi
i- stianæ doctrinam convertendis* nec iidem L a p p o n i æ ejusqu·
incolarum obliti sunt.
Quibus temporibus jubar lucis Christianae prim um affulsert
gent in te r gelidas nivibusque obsitas Sueciæ et Norvegiæ
Alpe
degenti in aprico non est. Id tamen apparet Reges Sueciæ
pr>-
stins jam temporibus operam dedisse, uL inter incolas harun
regionum Christianismus propagaretur. Eorum sententiae, it
verisimillimæ, adstipulamur, qui s tatuunt, prim um sonum re
ligionis Christianae ad gentem hanc a commercio nationum cu -
tiorum vulgo remotam penetrasse regnante M a g n o L a d u l å i
,
qui Lapponiam primus domuisse perhibetur (i) . Non satis eoi-
venit in ter Historicos, utrum operae pretium duxerint
pristiii
reges armis opprimere Lapponiam antea neglectam , an callicis
consiliis occupata sit. Sed praeterquam quod illa regio
abuncnt
ferarum pellibus maximi p re t i i , quie lucrutfi armis
dignuu
pollicerentur, alia etiam sunt testimonia, Lapponiam armis
olm
fuisse petitam. Testantur hoc, exempli gratia, tela magno nu
mero inventa ad montem R e k k a r G a i t s Lapponiæ Pitensis
2)
ileraque traditiones Lapponum de proeliis majorum cim
hostibus peregrinis. Q ua liscum que vero fuerit m odus, ruo
Lappones in ditionem Suecanae nationis venerin t, certe cm -
stat nomen Christi ab his temporibus apud eos increpuise.
( 1 ) bchejferus, Lappouia. Cfr. ornceus, H ögström , Grape.
( 2 ) Rev. G. E. Rhetl, Pastor Elfkarlebyensis , antehac Pastor
vicarius in
A r v i d s j a u r me docuit, ad montem Rekkar G aits coronam
quandam eiam
inventam esse, ex m etallo, orichalco simili, factam, sceptris
eminentibus e t fon—
dibus ornatam, quae hodie lacunar templi A r i e p l o g e n s i s
ornat et viem
lychnuchi pensilis efficit.
C o JU mercium tamen cum Suecis nullum fuit, nisi p eir 13 i r- c a
r l o s , quibus M a g n u s L a d u l å s Lapponiam tcadiidlit, ea
lege u t eam sub imperium et ditionem ejus subjungerent (5). H i vi
et dolo Lappones oppresserunt et vexarunt, e t , quum eo ru m
minime interesset gentem hanc erudire et exco le re , e contrario
studuerunt omni modo impedire, quominus lumen C h ri stianismi
appareret genti, cujus ex ignorantia quæstum facie b an t (4).
Fidem huic rei lacit Damicinus a Goés (5), q u i de B ircarlis
dicit: ” Vetant Lappones Christianos fieri, ne sulbdili
svavi jugo Christi aliquid lucelli eorum tyrannidi et rapacitati
subducan t et aliquid ex vectigalibus decrescat.*’
Reges vero Sueciæ pristinos gentem hanc non neglexisse, sed
erudiendam et poliendam inprimis curasse, testantur litterœ Reginae
M a r g a r e t h æ et Archiepiscopi Lundensis, quibus L appones ad
religionem Christianam amplectendam admomen- t ur , atque litterae
E r i c i P o m e r a n i ad Capitulum Upsal.iense de Sacerdotibus
in Lapponiam mittendis (6). Res vero hæc atrdua n o n ulterius
deducta videtur, quam ut praecones quidam verbi
(3 ) Cfr. jPorthan et F ranzén , Diss. de Bircarlis.
(4) Cfr. G eijer , Svea Rikes Háfder pag. 4 6 5 sq.
(5 ) In libro longe rarissimo: Deploratio Lappianx gentis ad Paulum
P. III.
Lovanii l 5 4 4.
( 6 ) v. T ro ii, Handl. i Sv. K\rk.oHist. I : 3 6 8 . Cfr. tamen
Grap>C·
divini Lapponiam peragraverint, forUsse imbuerint infantes
quosdam sacro lavacro et matrimonia quaedam legitimo ritu
confirmaverint. Q uum autem hi lingus gentis vernaculæ ignari
Suecana necessario uterentur et per interpretes Lappones in
praeceptis doctrinæ Christianæ instituerent prælereaque non nisi
semel anno eo proficiscerentur, exinde colligere l ice t , hos
Sacer
dotes haud multum ad defricandam ger.lis barbariem
profecisse.
Faciem tam tristem vulgo praebebat res sacra in Lapponia usque dum
G u s t a v u s I. summa imperii Suecani po'itus, inter
alias curas, tenebras etiam Lapponiæ circumfusas dispellere
animum induceret. E xu it Bircarlos imperio a M a g n o L a d u l
å s eis tradito, politiam populi emendavit mutando modum
censendi et jussit doctores quosdam religonis, imprimis e M
o
nasterio abolito Skelleftensi B u r e , pervagari Lapponiam et ver
bum Dei promulgare. E x his nominantur M i c h a c i A g r i
c o l a , B e n e d i c t u s et J o n a s B u r e , ultimus
Monasterii B u-
rcnsis Abbas, qui monasterio desolato io Lapponiam ad Evan
gelium docendum missus, lumina oculorum fascinatione L ap -
ponum amisisse dicitur (7). Ambulatoria hcec instituendi me thodus
per longam annorum seriem viguisse videtur, quid? quod
ferme unica fuit. Frequenlissimus conventus sacerdotum cum
auditoribus fuit tempore hiemali, cum nundinae ageren tu r,
tri
buta publica a Lapponibus exigerentur et Pastores finitimarum
(7 ) Vid. Rhyzelii Monasteriol. Suiogoth. Cap. XII· Cfr. tameu
Ilulphers ,
ora Vesievbotten , p. 1 1 2 .
b
Suecanæ geniis paroeciarum Lapponiam profecti sacra, reliquo anni
tempore intermissa, administrarent.
Adhuc nulla fuere Lapponiæ templa. A t Carolus IX . Lapponiæ
studiosissimus Rex, illa variis locis (8) exstruenda curavit.
Filius magnus Gustavus 11. A do lphus , paternis curis favens,
Scholam Lapponicam instituit in oppido Pitensi anno 1619, quæ
deinde, auspice L. Bar. J o h . S k y t t e , R. Sv. Senatore ,
adaucta 1651, in Lapponiam Umensem ad L y c k s e 1 e deducta est
(9) ubi hodie floret. Hæ tamen curae non suffecerurt ad incolas
Lapponiæ religione imbuendos. Æ v o Reginae C h r i - s l i n æ hæc
laus debetur. Nam illa regnante non solum plurima Lapponiee templa
exstructa sunt et regali Jiberalitate ornata (10),
(8) Lycksele, Jockmock, Juckasjårvi.
(9) Schefferus, 1. c.
(1 0 ) Silbojock, Naiafjall, Arvidsjaur, Arieplogj Asele. —
Lilteroe R. Chri sti nCE ad D. Laur. aulmurru, Archiepiseopum
Upsaliensem, dat. Stockh. d. 3 9
Sept. l 6 4 o . \ ar synnerliga gunst ocb nåde etc. E der drager
viil till minnes Herr Erkiebiskop, att Yij fur någon tid sedan
eder, genom Vår skrifvelse fcr- slåndigade, huruledes \ lj af
diragande omsorg öfrer vare unders» tares Lapparnas i V ister
Norlandens viilfard, så i andelige som tim m eliga m åtto ,
föroidnat, att tvenne Kyrkor skola der med forderligast uppbyggias,
den ena vid Silfverberget i Piteå lappmark den andra vid Arjeplog .
. . Nu såsom uti den landzortcn månge flere orter finnas, som
lälleligen kunde Hggia att byggia Kyrkior upp3 , der Lapparne, som
härtill dags foga hafva vettat af Guds ord oek deras salighets
medel, kunna kom ma tillsammans ocb öfva »ig i en sann G udztjenst.
. . ty bafve V ij alleredo gilvit order at Kiörkor ocb våningshus
för prästcrne skola på bemålle
s
sed Sacerdotes etiam stipendio annuo donati cons ti tueban tur
,
qui ad templa habitarent et sacra indigenis porrigerent. H inc
co
pia Lapponibus parata est doctores suos sæpius conveniendi et
ministerio eorum uten Ii. Mancam tamen fuisse instituendi
ratio
nem vel inde colligere licet, quod ministri verbi, linguae au
ditorum vernaculae plerumque inscii per interpretes doctrinam
proponebant et condonabantur. F u e re quidem ante hæc tem
pora libri quidam lingua Lapponica editi, neque tamen hi nisi
apud paucissimos sacerdotes in usu fuerunt, quippe quibus, si
linguam Lapponicam callerent, nulla urnquam fuerit spes ex
regione hac barbara ad uberiorem perveniendi provinciam. P
er
pauci adhuc libri in usum vulgi erant editi ( n ) et quamquam
per baptismum universi Lappones civitate Christiana erant do-
oiler ined aldraförsta bygde och uppsalte, ocii hvar Kiorkia en
särdeles
Predikaut, deu Vij af våre och Cronones medel underhålla -vilia,
forsörgt bliíva.
Lx apogr. Archiep. M atlh. Sleuchii ia obss. ad Ol. Oraan
Lappouiain,
Mscr. Bibi. R. Acad. Upsal.
( l i ) Litterx S. R. M. d. 2 8 Febr. 1 6 4 3 ad Rer. Jo/ι.
Turnccum, Ma
nualis Lapponici Translatorem , nred nådig befallniug au be:ie
Manuale trans-
ferera och förtolka på thet bästa och tydellgste som sig göra
låter, ?*så
lagandes att J träffa theruti medelvägen oc then d i a l e c t u m
som samthge
Lapparne, efter åtskillig i n d o l e aff språken sin emellan bast
kunna förstå och måst
komma öfvereus uti. T å Vij och sedan J thermedh äre färdige, vele
ställa then
o r d re att be:te Manuale skal m e d h v å r b e k o s t n a d
förderligest blifra
tryckt och förfärdigat. Förutan thet W ij och rele edher använde
möda och flijt
inedli alt godt nådigst erkäuaa oc ihugkomraa ’.
nati , v ix tamen quisquam potuit legere l i b i um, nisi qui fre-
quentasset scholam Lyckselensem, tunc temporis in Lapponia unicam.
Omnis institutio coram fiebat pe r interpretes. Hic vero
instituendi m odus, etsi ex amussi non optim us, fructu tam en non
caruit. Sensim enim factum est, u t gens, usui doc to rum
adsuefacta, patientes praebuerit aures, et rejectis animi erroribus
delelisque ignorantiae opinionibus, capax redderetur cognitionis
accuratioris. H inc liquet, cur sequenti tempore p rospe re
cesserint conatus rem Christianam Lapponiæ emen dandi. Maxime vero
ad Christianismum in Lapponia juvan dum contulit Regia Directio
rerum Lapponiac ecclesiasticarum anno 1759 faustis auspiciis
ordinata. Ab instituta hac Directio n e , novus incipit rerum
sacrarum in Lapponia ordo (12). Nam praeterquam quod Sacerdotes
ordinarii majore accuratione suf fecti sunt, non solum Scholæ
auctoritate Regia jam dudurn ad quodque templum primarium condilæ
sunt, sed etiam docto- ribus extraordinariis, M i s s i o n a r i i
s dictis, demandatum est, ut Lapponiam pervagarentur et collectis
undique auditoribus, ser m one Lapponico condonaren tu r, ilemque
perquirerent, quibus Lapponiæ locis diligentior cura esset
adhibenda ad Christia nism um juvandum. Libri ad usum vulgi
adcommodati lingua Lappotiica scripti et typis editi sunt. Curatum
est, ut ministri verb i, qui insigni studio et ardore muneribus
suis perfuncti
( 1 2 ) Jir. RiksdagsBeshit 1 7 3 g , ilem \η ^ ι.
essent, proemiis laborum non defraudarentur,· quid? quod sti
pendia et ad scholam et ad Regiam Academiam Upsaliensem
iis sunt adsignata , qui linguam Lapponicam discere et
ecclesiis
his Arctois inservire gestirent. Prælerea, ut viri doctrina
or
nati, hæc loca remotissima non abhorrerent, spes ipsis facta
et
fides data , fore ut post X annorum exantlalas molestias,
Eccle
siis Suecanis adm overentur, inter quos nominasse sufficiat P e
t r u m H ö g s t r ö m et P e t r u m P j e l l s t r ö m , qui
τλοι ecclesiæ
Lapponicæ merito appellandi sunt. Q uorum alterius opera
laudabilis in ecclesiis diligentius visitandis et utriusque in
libris
vertendis atque lingua Lapponica purganda et excolenda ne
mini non perspecta est, cui contigerit his in rebus esse
versa
tum. Præ terea ex scholis præstantiora electa sunt ingenia,
quæ
nomine Catechetarum Lappones vagantes sequerentur.
His curis res Lapponiæ sacra tam felices progressus fecit,
ut, cum ante medium seculum X.VIIhum paucissimi Lappones v ix prim
a elementa Christianismi tenerent, nec librum legere
possent, ad finem ejusdem seculi vix quisquam esset X II
annos
natus, qui capita Christianismi m axim e necessaria non
calleret.
Seculo præsenti scholæ nonnullae sublatae sunt et duo Missio-
narii suffecti, qui Catechetis praesint ( id). Quæ de cetero
ad
Lappones erudiendos et excolendos instituta et ordinata sunt
Rev. P e t r u s L æ s l a d i u s in Diario egregio in medium
pro
posuit,· quare eos, qui Lapponiarn et statum Christianismi
ibi
hodiernum ulterius cognoscere velint, ad eum relegamus.
( r 3 j Litt. Reg. l 8 l 8 d. (* Septeiul»
Coronidis loco elenchum librorum Lapponicoruro, maximam partem
sumtibus publicis, typis impressorum heic sistimus:
N i c o l a u s A n d r e æ , Past. et Præp. in Piteå f 1655. E n
liten sångebok, huruledes Messan skall hållas på Lappeske.
Slockli. i6 ig . Qn. (Primus Liber lingua Lapponica editus). A .B -
C . Bok. Stockh. 1619. Ib. 1638; 1667. Ο. J o h a n n e s J o n æ T
o r n æ u s , Past. et Præp. in Tornea *j*
1 6 7 1 . M anuale Lapponicum. Stockh. 1648. O. O l a u s S t e p h
a n i G r a a n , Past. et Præp. in Piteå 11689. L u th e r i
Catechesis. Stockh. 1.667 (14).
K o r ta och enfaldeliga Spörsmål öfver Catechismum, läm pade till
ungdomens förkofring i Christendomen, enkannerligen sammanfattade
för Piteå och Luleå Lappmarker, samt med flijt deras egit språk
bjifogat. Stockh .1667,
Enfaldige och kårla frågor sampt svar aff Thesauro Cate- chelico
samnianhämtade för Lapparnes ungdom uti Lycksele, U m eå L appm ark
, på Lappska tungomålet förvändt och sam- manfattadt. Stockh.
1668.
M anuale Lapponicum. Stockh. 1669. O. L ib er Abcdarius, Lapponico
Suelicus. Stockh. 1726. Calhechismus minor Marth. Lutheri
Lapponico-Sueticus.
Stockh. 1726.
A n d r e a s A l e n i u s , Missionarius, tandem Past. in
Lycksele. Gallegagie Christenkavoten hietlilwash je waslelzeh,
nuireh-
voten ankan diet dilletalleliem. Stockh. 1742.
( l * ) Praeter Scripta viri meritissimi Ijpis «dita, Descriptionem
I npponi* , Svecauo idioinate adoruatam, Älscr. in Q uano, »erval
UiLliotlieca Acadeinica Γ ρ - salieusis.
P e t r u s Fj el 1 s t r ö m , Past. et Præp. in Lycksele, -j-
1764. Grammatica Lapponica. Stockh. 1738. O. Dictionarium Sueco
Lapponicum. Stockh. 1758. O. Gät Kirje. Stockh. 1^44. ö l . S v eb
i 1 i i Catechesen Tjälgestem Kaljelwasi ja waslacusi
pakli-sine diclis. Stockh. 1758. D. — Editio 176.5 et sæfius repit
ita.
A. B. C. bok på Lappska. Stockh. 1740. O. Ib. 1779, i£o4. D:r M a r
t. L u t h e r i Uttjel Catechismus. Stockh. 1744. Ip s .
1761. Hernösand. 1807. Psalm-Kirje, (Liber hymnorum). Stockh. 1744.
O. Ib. 1786. G å t-K ir je , (Agenda Ecclesiasl.). Stockh. 1744.
O.
F.wangeliumeh Ja Episteleh. (Evangelia et Epistolæ Do- miuical.)
Stockh. 1744. O. Ib. 1786.
Adde T estam ent, same Kjäli pouktetum. (Nov. Test.). Stockh.
1755.
P e t r u s H ö g s t r ö m , S. T h . Doct. Past. et Præp. in
S<el- lefleå f 1784.
Kaljelwasi ja wastadusi pakli. Stockh. 1748. O. ib. 1779. T a t
raktes jakkoles Christendom (Postilla J^apponica j ix ta
Gutneri verum Christianismum). Stockh. 1749. Qu.
H e n r i c u s G a n a n d e r , Past. 111 Sjund. Grammatica
Lapponica. Stockh. 1743. O. E r . L i n d a h l , Past. et Præp. in
Jockmock, & Jac. Ö h r l i n g , Past. in Lyrcksele. Lexicon
Lapponicum cum præfat. J o h . I h r e , cura et im
pensis Regiæ Eccles. Lappo n. Directionis. Stockh. 1780. Qu.