Facoltà di Lettere e Filosofiaresurtados de sa chirca sotziolinguìstica chi amus isvilupadu. Pro...
Transcript of Facoltà di Lettere e Filosofiaresurtados de sa chirca sotziolinguìstica chi amus isvilupadu. Pro...
Università degli Studi di Torino Facoltà di Lettere e Filosofia
Corso di Studi in “Comunicazione multimediale e di massa”
Tesi di laurea
La lingua sarda e questioni di politica linguistica.
Un’indagine sul campo.
Candidata:
Michela MARCHI
Relatore:
Prof. Gaetano BERRUTO
Anno accademico 2006/2007
Sa Limba Sarda e chistiones de polìtica linguìstica
Una chirca in su territòriu
A mama e babbu
SUMàRIU Introdutzione…………………………………………………….I Capìtulu 1 Su cuntestu de riferimentu 1
1.1 Anàlisi sòtzio‐econòmica de su territòriu 1 1.1.1 Situatzione econòmica e rilevatores sotziales 2 1.1.2 Istrutzione . 4
1.1.3 Su traballu 6 1.1.4 S’istrutura demogràfica de sa Provìntzia de Nùgoro 8
1.1.5 Servìtzios sotziales e sòtzio‐assistentziales 9
1.2 S’istòria de sa limba 10 1.3 Sa polìtica linguistica 21
1.3.1 Su primu tentativu de normatzione; sa chirca de un istandard 23 1.3.2 Limba de Mesania 33 1.3.3 Limba Sarda Comuna 34
Capìtulu 2 Sa regorta de sos datos 38
2.1 Metodologia de s’indàgine 38 2.2 Su chistionàriu 42
Capìtulu 3 Anàlisi de sos resurtados 78
3.1 Metodologia de tabulatzione de sos datos 78 3.2 Istèrrida 80 3.3 Pùblicu e privadu 80 3.4 Sa fruitzione de sos mèdios de comunicazione 103 3.5 Lèghere e iscrìere in sardu 104 3.6 Sos assentos e sos pàrreres 107
Capìtulu 4 Resùmene de sos resurtados e prospetivas pro sas istitutziones 115
4.1 Ipòtesis dedutivas rilevadas dae sa chirca 115 4.2 Atividade istituzionale 118 4.3 Sas reatziones a s’istandard 121 4.4 Cussideratziones finales 123
Bibliografia 126 Apènditze 134 Campione feminile…… ………………………………………………………… I Campione de sos òmines XIV Campione totale XXVIII Fàscia d’edade 18‐21 annos…………………………………………………… XLII Fàscia d’edade 14‐16 annos……………………… ……………………………LIX Ringratziamentos…………………………………………………………… ……I
Introdutzione
La creatività linguistica viene amputata quando si dimentica la lingua materna, essa è ciò che di essenziale
riamane nel fondo della mente, come momento sorgivo anche se si parla e si scrive in un’altra lingua.
Arent
S’interesse pro sas temàticas de su multilinguìsmu e de su pluriculturalismu at
dadu in sos ùrtimos annos propostas meda pro s’amparu e sa balorizatzione de sas
bariedades locales, bortadas in interventos pràticos e atziones polìticas chi punnant a
su reconnoschimentu giurìdicu de sas limbas de minoria.
In su matessi tempus, sunt nàschidos istùdios e ideas sientìficas pro ispricare e
cumprèndere sos iscenàrios cumplessos multilingues e multiculturales chi caraterizant
s’Itàlia, suportu netzessàriu pro una polìtica linguìstica adata chi atuet in risposta a
sas esigèntzias de sas comunidades linguìsticas reconnotas dae sa leghe.
In sos ùrtimos trinta annos, difatis, s’ant fortificadu in sos istùdios linguìsticos
sos cuntzetos de bariedade e tramudòngiu de sa limba, chi ant determinadu su làntziu
pro unu interesse nou a connòschere sas conditziones reales de impreu de sas limbas a
disponimentu de sos faeddadores chi, paris cun sas cussideratziones ispontàneas
issoro, sunt su critèriu ùnicu pro istabilire in cale relatzione cada bariedade linguìstica
est posta cussiderende sas àteras.
Custu traballu s’incancarat in su protzessu de letura de sos iscenàrios
multilingues, unu agiudu a sa cumprensione de cussos fatos linguìsticos chi cuncurrent
a definire torra sas relatziones de fortza intre sas limbas presentes in su repertòriu a
disponimentu de sos chi las faeddant.
Comente istèrrida amus chertu dare un’idea de s’ambiente in ue b’at àpidu sa
chirca. Pro custu amus brindadu unu cuadru chi illustraret su panorama sotziale,
econòmicu, istòricu e culturale de su logu in ue bivent sos giòvanos chi amus
intervistadu.
S’àrea territoriale de sa provìntzia de Nùgoro est caraterizada dae unu
ligàmene forte a costùmenes antigos meda e pro su cuntrastu atzudu intre istìmulos
globales e isulamentu ambientale.
Su bonu de sa popolatzione de sa provìntzia bivet in comunes de mannària
minore o minore meda. Su protzessu continuo de ispopolamentu faghet tìmere, in sa
prospetiva de unu perìodu longu, sa pèrdida de sa cumponente demogràfica prus
giòvane, si in prus si leat in cussideru unu bilàntziu demogràficu cumplessivu
preocupante meda e marcadu dae unu calu de sas nàschidas suta a sa mèdia
natzionale.
Su mercadu internu est caraterizadu dae un’economia semper in crisi, marcadu
dae unu ischilìbriu ocupatzionale e fatu pro prus de su 60% dae sas rentas de su
traballu dipendente, sugetu a sos flussos de partzidura de s’ispesa pùblica e duncas
iscassamente autònomu. Su setore agrìcolu e pastorale mescamente, isortu dae sos
tzircùitos capitalìsticos internatzionales, est galu ancoradu de manera forte a sa
dimensione de sa microimpresa a ghiadura familiare chi cunfundet su bilàntziu
masedu cun cussu de s’impresa e non tenet formas de integratzione in sa produtzione ,
trasformatzione e cumèrtziu.
In prus su territòriu provintziale est marcadu dae unu tassu forte de abandonu
iscolàsticu, chi trisinat paris mescamente sos tziclos de istùdiu superiores.
Però mancari sas dificultades innegàbiles, su territòriu de su nugorese est
caraterizadu dae sa tostorrudesa de sos abitantes suos distintos dae unu sentimentu
forte de solidaridade e comunidade, chi si rifletet in s’ intendimentu de s’identidade
pròpia. In custu cuntestu sa limba est elementu de unione, marcat sa diferèntzia de sa
comunidade, istabilit su sensu de nois e si carrigat de unu sentimentu identitàriu forte.
Amus duncas oritu sa crèschida e sa trasformatzione de su tessutu linguìsticu
isolanu torrende a rugrare sos fatos istòricos chi ant marcadu in profundidade sa
cumpositzione de su repertòriu linguìsticu sardu e chi ant giutu a sas dimandas prus
reghentes de reconnoschimentu de aguale dignidade e importu pro tutu sas limbas
presentes in su territòriu.
Amus chertu connòschere sas cunditziones reales de impreu de su sardu a
paragone cun s’italianu, in unu de sos tretos cussiderados prus cunservativos dae su
puntu de bista linguìsticu e finas deghe annos como pagu prus o mancu cussu prus
pagu espostu a sos cunditzionamentos e a sas influèntzias de foras , trisinende paris
ses iscolas de sa provìntzia.
Su campione esaminadu est cumpostu dae dischentes de edade intre sos trèighi
e sos bintunu annos, chi frecuentaiant, in su mamentu de sa partzidura de sos
cuestionàrios, s’ùrtimu annu de s’iscola secundària de primu livellu e s’ùrtimu annu
de s’iscola secundària de segundu livellu.
S’isseberu de allacanare su campione cunforma a s’edade est motivadu dae sa
boluntade de verificare sas costùmenes de impreu in sa sotzializatzione primària , pro
lu pònnere a pustis a cunfrontu cun unu campione, semper giòvanu, ma cun unu gradu
prus artu de iscolarizatzione.
S’ant partzidu 210 cuestionàrios , e bator de custos ebbia sunt torrados in
biancu o cumpilados in manera non sufitziente a s’elaboratzione de sos resurtados.
Sa chirca si fundat subra de sas autobalutatziones de sos faeddadores chi ant
dèvidu mustrare cuntestos de impreu e pàrreres subra de sas duas limbas propostas.
Sos impreos linguìsticos istudiados atenent duos domìnios mannos belle semper
leados comente riferimentu in sa chirca sotziolinguìstica: su domìniu privadu o de sa
famìlia e su dominio pùblicu o formale.
Sa sensatzione prus forte chi essit a campu dae sas rispostas de sos giòvanos
trisinados paris in sa chirca est chi , si dae unu chirru sa padronàntzia de s’italianu est
oramai òvia e sa limba natzionale est impreada in totu sos àmbitos comunicativos, su
sardu bivet in sos cuntestos de comunicatzione familiare e si cambiat a sa limba
dominante in prus situatziones comunicativas.
Resumende podimus nàrrere chi, mancari non nos siat cunsentidu de verificare
sa cumpetèntzia ativa de su campione, sa limba sarda sighit a bìvere leende su logu, in
carchi cuntestu, a s’italianu: in s’ambiente familiare binchet, in su grupu est sa limba
chi marcat su sentimentu de su nois e chi, mancari dèbile, in su domìniu pùblicu
formale no iscumparit mai de su totu.
Mancari gasi, si cunfirmat s’egemonia de s’italianu, idealmente ligadu a
s’artziada e a su sutzessu, pròpiu in s’afermatzione de s’ istatus suo de limba
funtzionale a sa bida pùblica, a sa comunicatzione de foras, a sos iscàmbios
cumertziales e de traballu. Sas rispostas de su campione inditant difatis chi, mancari sa
promotzione normativa de su sardu nde at fatu crèschere s’ importu, sos giòvanos
intervistados no la cussiderant sa limba prus eficatze in sas comunicatziones “artas”.
Custas cussideratziones cherent lèghidas ammentende·nos finas chi, dae prus
de chimbanta annos, sa limba impreada universalmente in s’iscena pùblica de s’ìsula
est s’italianu. In iscola si faeddat s’italianu, sos programas televisivos, radiofònicos,
sas atividades culturales, comente est documentadu dae sa chirca puru, sunt belle
semper in italianu ebbia cando chi in sa pràtica perunu ispàtziu pùblicu est riservadu a
sas bariedades locales, galu prus pagu in s’isfera polìtica e istitutzionale.
Sa polìtica linguìstica pessighida in s’ìsula, mantenta dae unu caminu
normativu e legisltivu forte chi nde cheret afortire e acrèschere s’ importu, no at tentu
in contu custos aspetos e no at leadu mesuras chi arginarent de manera sustantziale su
declinu de sas bariedades locales. S’atividade de programatzione linguìstica s’est
arenada in s’issèberu de cale bariedade diat pòdere cumprire sas funtziones de unu
istandard, descuidende però mesuras sustantziales chi potzant giùghere sas bariedades
locales a conchistare torra àmbitos de impreu dae sos chi sunt istadas catzadas
fatu·fatu.
Forsis s’at descuidadu mescamente de trisinare paris sos chi faeddant in custu
càmbiu, dassende de connòschere cuncretamente cales esserent sas esigèntzias reales
de sa comunidade linguìstica trisinada in su protzessu de programatzione.
Capìtulu 1
Su cuntestu de riferimentu
1.1 Anàlisi sòtzio‐econòmica de su territòriu
Comente istèrrida a sa chirca nostra, presentamus unu cuadru chi chircat de
definire una mapa de su cuntestu sotziale e culturale de s’ambiente ogetu de s’anàlisi,
pro disinnare unu caminu chi giugat a una cumprensione prus manna de sa situatzione
sotziolinguìstica chi amus detzisu de istudiare.
Pessamus difatis chi un’anàlisi atenta de sa cunditzione sotziale, econòmica e
culturale de su cuntestu de riferimentu potzat èssere unu agiudu bàlidu a sa letura de sos
resurtados de sa chirca sotziolinguìstica chi amus isvilupadu.
Pro custu, in antis de analizare sos resurtados de sa chirca nostra, amus pessadu
chi esseret oportunu brindare unu perfilu de su territòriu regionale, e mescamente
provintziale, siat tràmite su suportu de sos datos istatìsticos relativos a sa situatzione
econòmica e de traballu, siat tràmite unu relatu curtzu de sos fatos linguìsticos de
s’ìsula.
In prus amus chertu dedicare carchi paràgrafu a sa disputa reghente subra de sa
creatzione de unu istandard pro su sardu, e brindare puru unu relatu de sas polìticas de
programatzione linguìstica notadas a sa ricalificatzione de sa limba e a definire torra sas
relatziones intre sas limbas presentes in su territòriu.
Non pessamus chi custu siat unu cuadru cabale, ma creimus chi potzat èssere
unu agiudu durante sa letura de sos resurtados de sa chirca nostra. Sas rilevaduras chi
riportamus, difatis, podent resurtare significativas pro cumprèndere cussa impigiadura
sotziale a sa chi currispondet, craru, una realidade linguìstica rapresentativa de sa bida e
de sa cultura de sos sardos.
1.1.1 Situatzione econòmica e rilevatores sotziales.
Durante millènnios sa tziviltade sarda est istada sinònimu de tziviltade de
pastores e de massajos: mesu sèculu como sa Sardigna fiat galu guvernada dae
relatziones e mèdios de produtzione ligados a costùmenes antigos e usos preburghesos e
precapitalìsticos.
In su segundu pustisgherra, sa ripresa econòmica est istada ghiada dae fatores
esògenos chi ant cundizionadu meda non sa crèschida econòmica ebbia, ma finas
s’iscenàriu culturale. Sos resurtados non sunt istados cussos disigiados e sos annos
Setanta ant bidu unu càmbiu de caminu.
S’est impostu, difatis, in cussos annos sa cussèntzia chi sas cunditziones pro su
càmbiu calitativu isperadu non diant pòdere pònnere a banda sa relatzione costante cun
sa realidade locale, s’aderèntzia a s’ambiente de s’ìsula, su cuntatu cun sas
particularidades e sas caraterìsticas de sa cultura de s’ìsula.
S’assentu econòmicu de s’ìsula càmbiat e, si s’isvilupu cumertziale no at
cròmpidu mai sos resurtados disigiados dae gente meda, su cumèrtziu e su turismu ,
duncas totu su setore de sos servìtzios, ant subidu una crèschida manna, e s’ant
asseguradu sos primos postos in s’economia de s’ìsula.
In provìntzia de Nùgoro su tessutu produtivu s’istesiat sensibilmente dae su restu
de s’ìsula e s’articulat, dae su puntu de bista de sa cumpositzione setoriale, in su 37% in
2
su setore de massajos, dae su cumèrtziu e dae sos fràigos. Custos tres setores paris
formant su 72% de sa base produtiva provintziale, ancorada de manera forte a sas
traditziones produtivas e a sas vocatziones locales.
Su gradu de abertura de s’economia nugoresa est limitadu meda: sos datos a
disponimentu nostru1 ponent in craru unu sistema cungiadu cara a sos iscàmbios cun
s’istràngiu, dèvidu finas a sa mancàntzia de istruturas e a su costu artu de sos trasportos.
Sa realidade prevalente est cussa de sa microimpresa, mescamente in sa laorera,
un’atividade fundamentale in s’economia nugoresa, ma caraterizada dae sa mancàntzia
de formas de integratzione in sa produtzione, mudadura e cumertzializatzione.
S’istrutura de su sistema econòmicu provintziale non est fata dae propostas
impresariales chi durant in su tempus, ma dae una costellatzione provisòria de
microaziendas chi faghet mescamente in unu mercadu internu determinadu dae intradas
de traballu dipendente pro prus de su 60% (partziadas dae bator impresas industriales
mannas e dae sa Pùblica Amministratzione).
Si est beru chi su 53% de su setore industriale est rapresentadu dae s’impresa
minore, est beru finas chi su 36% de sas impresas artesanas est impreadu in su setore de
sos fràigos, ligadu meda a sso flussos de ispesa pùblicos, siat istatales siat regionales, e
duncas finas a sas élites polìticas chi cumandant in su terrotòriu nugoresu. Impresas
meda no ischint pònnere in pare in modu giustu sos fatores de sa produtzione, ne
impreare bene sos istrumentos finantziàrios a disponimentu de s’impresàriu. Si tratat
mescamente de impresas de famìlia chi a s’ispissu cunfundent su bilàntziu de domo cun
cussu de s’impresa, comente finas sa relatzione intre impresàriu e dipendente cun su
ligàmene de carinnu de sa famìlia. No ispantat duncas chi b’apat unu cantidade manna
de sutaocupados o de disocupados, mancari tzensidos ufitzialmente comente ocupados.
S’impresa nugoresa minore, a parte de etzetziones bolàntigas, chi però esistint, no tenet
cultura impresariale e si mancaret su mercadu locale, resu “artifitziale” dae su batzinu
de pagas chi benint dae sa pùblica amministratzione, diat iscumpàrrere deretu.
S’incurtziadura de s’ispesa pùblica e sa menguadura de sos agiudos e de sos contributos
at dadu consecuèntzias importantes, mescamente in sas aziendas de massajos e sa crisi
de custas est unu perìgulu sotziale pro sa provìntzia.
1 Elaboratzione Unioncamere subra de datos ISTAT. Provìntzia de Nùgoro, Regione Autònoma de sa Sardigna, Assessoradu de sa Programatzione, Bilàntziu, Crèditu e Assentu de su Territòriu, Raportu d’àrea, versione 27 freàrgiu 2006, pag 31.
3
S’abertura cara a foras benit imbetzes dae su mercadu de nitzu e dae sa
promotzione de produtos tìpicos ligados a sa dimanda de “consumu culturale”, in
relatzione forte cun su mercadu turìsticu.
Ma si su turismu rapresentat sa boghe printzipale de esportatzione regionale, su
cumpartu turìsticu de sas zonas de intro est una potentzialidade no isfrutada galu de
manera cumpreta, mancari sa sienda naturale e culturale de balore mannu, caraterizadu
dae sa biodiversidade de s’àrea de monte de su Gennargentu e de sas zonas de sa costa e
dae sa presèntzia de benes archeològicos de importu.2
1.1.2 Istrutzione
Est interessante rilevare, in primis, sa partzidura de su livellu de istrutzione3:
cunforma a su Tzensimentu 2001: in sos comunes cun prus de 20.000 abitantes si
cuntzentrat su 36% de diplomados e su 21% de laureados, imbetzes in sos comunes prus
minores sas pertzentuales falant a su 25% e su 7% pare·pare. In tzitades comente
Casteddu e Tàtari sa pertzentuale de laureados crompet su 32% in Casteddu e su 23% in
Tàtari. Nùgoro tenet sa pertzentuale prus minore de laureados, su 17%, però in sos
àteros comunes crompet su 10% comente màssimu4.
Nùgoro tenet sa pertzentuale prus minore de laureados, su 17%, però in sos
àteros comunes crompet su 10% comente màssimu. In s’annu iscolàsticu 2003/2004
fiant iscritos a sas iscolas elementares presentes in sos comunes de sa provìntzia noa
7.944 dischentes, de custos su 48% fiant fèminas. In su matessi annu in sas iscolas
2 Sunt medas sas testimonias de s’època pre nuràgica e nuragica, puru sos tzentros istòricos cun presèntzias architetònicas monumentales. 3 Sa ligàmene intre capitale umanu e isvilupu econòmicu est astrinta e dimustrada dae istùdios reghentes: tassos de iscolaridade artos sunt belle semper acomunados cun sos resurtados de àteros inditadores sotziales e sanitàrios e intzident in s’intrada a su mundu de su traballu e in sa calidade de s’evolutzione de sos sugetos seglarizados in intro suo. Sa calidade de su capitale umanu a disponimentu, fatore detzisivu pro innescare protzessos virtuosos de crèschida, dipendet meda dae s’efitzièntzia e dae s’eficàtzia de sos sistemas de istrutzione, formatzione e polìticas ativas de su traballu- ivi, pag.76 4 Finas si non si podet sutastimare s’importàntzia culturale de sos tzentros minores, cheret ammentadu chi prus de su 40% de sa populatzione de s’ìsula bivet i tzentros cun prus de 20.000 residentes.
4
mèdias sos dischentes fiant 5.625, su 47.7% fèminas e in sos istitutos de istrutzione
superiore 5.875 dischentes, su 56% fèminas5.
Sos inditarores regortos dae su Ministèriu de sa Pùblica Istrutzione mustrat
s’emergèntzia de unu problema acutu de isperdidura iscolàstica in Sardigna e in sa
provìntzia de Nùgoro in particolare, chi pertocat totu sos livellos de istrutzione.
Inditadores de isperdidura iscolàstica in sa provìntzia de Nùgoro
Fonte: Ministèriu de sa Pùblica Istrutzione- Diretzione generale de su personale - Sistema informativu de apògiu a sas Detzisiones. Roma, Martzu 2006.
Sa tabella mustrat una situatzione crìtica meda in Sardigna: Casteddu e Tàtari
tenent sos duos postos ùrtimos in sa graduatoria, sa provìntzia de Nùgore s’agatat a su
76° postu, cun unu cuadru prus pagu dramàticu a cunfrontu de sos àteros duos cabos de
logu sardos, ma semper meda suta a sa mèdia natzionale.
Est interessante notare, cunforma a su chi at rilevadu s’ISTAT in su tzensimentu
de su 2001, chi sos tassos de fallimentu iscolàsticu ( ripetitzione e non cunseghida) sunt
giai dae s’iscola mèdia inferiore, prus artos de a su nessi tres puntos in pertzentuale pro
sos dischentes òmines. Si rilevat finas chi sos giòvanos s’iscrient in nùmeru bastante
cunsistente a s’iscola superiore si ponimus a cunfrontu su datu cun su Sud, ma ripetint
meda e lassant: s’inditadore de isperdidura iscolàstica est su prus artu de Itàlia.
In cantu a sa formatzione universitària, in provìntzia de Nùgoro tenet sa làurea o
unu diploma universitàriu su 6.7% de sa populatzione cun prus de 25 annos.
Resumende su sistema iscolàsticu de sa provìntzia de Nùgoro ammustrat una
tendèntzia bastante positiva pro s’intrada a cada livellu: dae s’elementare a
s’universitàriu s’agatant tassos de iscolaridade cantumancu a su lìmite de sa mèdia
natzionale. Però a costàgiu de custas dinàmicas positivas abbarrat oe una situatzione de
5 B’at de marcare sa menguadura manna de su nùmeru de sos dischentes òmines a cunfrontu de sos livellos elementares e mèdios.
5
anneu profundu, ligada a sa non cumpridura de su protzessu de iscolarizatzione pro
totus: s’inditadore de isperdidura est artu in totu sos tziclos e pertocat mescamente sos
dischentes de sessu masculinu6. Cumparet una genia de dischentes motivados meda a su
cumintzu de su tziclu de istùdios, chi in unu puntu de su caminu iscolàsticu issoro,
agatant dificultades de casta diferente chi determinat s’allentada e s’abandonu de sos
istùdios.
1.1.3 Su traballu
Sa chirca ùrtima fata dae s’Istat7in s’àmbitu de su traballu at rilevadu sa
presèntzia in Sardigna de 113 mìgia pessones in chirca ativa de unu traballu, 38 mìgia
disocupados in chirca de primu impreu, in càmbiu sos disocupados genèricos, sos chi
benint dae un’esperièntzia de traballu pretzedente, minimant de su 15% a cunfrontu de
sa rilevadura fata in sa matessi època de s’annu in antis8.
In intro de custa panoràmica ischidat unu interessu particolare sa cunditzione de
sa cumponente giovanile: sos giòvanos de sa fàscia d’edade intre sos 15 e sos 24 annos
chi in su Ghennàrgiu de su 2004 chircaiant unu traballu fiant trinta mìgia, de sos chi
degheoto mìgia in chirca de su primu impreu. Su tassu de disocupatzione giovanile
s’atestat a su 44.2%.
In realidade est mescamente in custa fàscia d’edade chi b’at una crèschida de su
problema traballu, in càmbiu su tassu de disocupatzione abbarrat istàbile in sas àteras
classes.
Un àteru datu de importu pertocat sa durada in sa chirca de sa faina: su bonu de
sas pessones in chirca de traballu decrarat de lu·chircare dae prus de unu annu9. Pro su
6 Unu tratu positivu est su nùmuru artu, prus artu de sa mèdia italiana, de fèminas iscritas a s’Universidade e laureadas. 7 Chirca trimestrale fata in su Ghennàrgiu de su 2004. Sos datos sunt istados publicados dae s’Agentzia Natzionale de su Traballu de Casteddu, cuidada dae s’Osservatòriu de su Mercadu de su Traballu. Bogadu dae su bulletinu istatìsticu trimestrale, Làmpadas de su 2004. 8 In su nugoresu, su tassu de disocupatzione provintziale est belle su dòpiu de su natzionale. Su tassu de faina est minore de belle noe puntos a cussu nazionale e cunfermat sa dificultade de su sistema econòmicu a creare traballu. In provìntzia de Nùgoro sos disocupados sunt 28.647 cun una pertzentuale de fèminas sena traballu aguale a su dòpiu de sos òmines fonte Ufìtziu de su Traballu, Provìntzia de Nùgoro. 9 Su 60% si podet cussiderare disocupadu dae tempus meda conforma a sos paràmetros Istat e Eurostat.
6
chi pertocat a sos chi tenent faina, imbetzes, sa chirca ùrtima10 de s’Istat in riferimentu a
su mese de ghennàrgiu at contadu in Sardigna 552.000 ocupados cun una crèschida
segura de su tassu de ocupatzione in cunfrontu a sos annos in antis.
A custu propòsitu diat èssere interessante analizare su gràficu sighente:
S’istograma ammustrat su tassu de ocupatzione in sas àreas diferentes de Itàlia.
Comente si podet bìdere sa Sardigna, che totu sas regiones de su sud de S’Itàlia, tenet
una pertzentuale prus minore a cunfrontu de sas àteras regiones e a sa mèdia natzionale
matessi. Ma, sa regione, mustrat unu tassu de ocupatzione prus artu de sas àteras
regiones de su sud. Est unu datu chi tenet importu e chi ponet s’atzentu subra de sa
vitalidade e s’isvilupu chi ant interessadu sa Sardigna in sos ùrtimos annos. Sa faina
s’articulat in sos setores diferentes. Su ramu de sa laorera, comente si podet bìdere in sa
tabella sighente, tenet unu logu minoritàriu, e intre s’àteru registrat unu tassu de
ocupatzione chi bariat conforma a s’istajonalidade matessi de su traballu. Prus manna
est sa faina in sas indùstrias e in sos àteros setores. Non cheret ismentigada,
difatis,s’importàntzia chi in Sardigna tenet un’atividade comente su turismu.
10 Chirca trimestrale fata in su Ghennàrgiu de su 2004. Sos datos sunt istados publicados dae s’Agentzia Natzionale de su Traballu de Casteddu, cuidada dae s’Osservatòriu de su Mercadu de su Traballu. Bogadu dae su bulletinu istatìsticu trimestrale, Làmpadas de su 2004.
7
1.1.4 S’istrutura demogràfica de sa Provìntzia de Nùgoro.
Su bonu de sa populatzione de sa provìntzia de Nùgoro istat in comunes de
mànnaria minore o minore meda, cun una densidade demogràfica bassa comente marcat
su gràficu:
Classe de ladària de sos comunes-datos 2001
Fonte: Elaboratzione datos ISTAT – Tzensimentos 1991-2001
Su territòriu bivet unu protzessu contìnuu de ispopulamentu, su detzènniu 1991-
2001 ponet in craru unu bilàntziu demogràficu cumplessivu anneadore meda cun una
mèngua de sa natalidade a suta meda de sa mèdia natzionale chi in sa prospetiva de unu
perìodu longu at a impoverire sa provìntzia de sa cumponente demogràfica sua prus
giòvane11.
Finas sos balores riferidos a s’inditadore de istrutura de intro de sa populatzione
ativa e s’indiatadore de ricàmbiu de sa fortza traballu, mustrant singiales de crititzidade
pro sos sistemas de intro.
Sa populatzione residente cando su tzensimentu in sa provìntzia de Nùgoro est
de 164.260, rapresentada pro su 51% dae fèminas e pro su 49% dae òmines. Pro su chi
11 Unu datu interessante est sa disparidade forte de populatzione intre sas àreas de intro ispopoladas e sas àreas de sa costa, cun su picu de sa Baronia chi mustrat una diretzione positiva de crèschida demogràfica de su 6% in su perìodu 1991-2001.
8
pertocat s’istrutura de sas famìlias, finas in provìntzia de Nùgoro, comente in su restu de
Sardigna e d’Itàlia, bidimus unu protzessu de simplificatzione.
Sos istràngios residentes sunt 1.231 e benint mescamente dae s’Africa.
1.1.5 Servìtzios sotziales e sòtzio‐assistentziales.
Cunforma a un’àtera chirca ISTAT12 subra de sa cunditziones de sas famìlias, sa
Sardigna cumparet intre sas regiones prus pòveras de Itàlia, siat in tèrminos de
povertade assoluta siat relativa. A cunfrontu de sas regiones de su Sud mustrat
inditadores de povertade prus pagu dramàticos, ma in onni modu abbarrat a livellos de
emergèntzia sotziale13.
S’ìsula, de manera ispetziale su nugoresu, est caraterizada (comente giai bidu in
s’anàlisi demografica) dae unu protzessu lentu ma chi non si podet evitare de
imbetzòngiu pro su chi sa tendèntzia paret cussa de s’agatare intro de unos annos cun
biddas abitadas mescamente dae antzianos. In custu iscenàriu leat importu mannu sa
rede de solidaridade sotziale chi s’est isvilupada in su territòriu intreu. Su bolantariadu
organizadu est pro sa Sardigna unu fenòmenu importante pro mannària e isparghidura
chi non tenet aguales in su Sud e non timet su cunfrontu cun sas regiones prus
delantadas de su Nord de Itàlia. Unu fenòmenu chi at tentu s’isvilupu prus mannu intre
sos annos ’80 e ’90 istimuladu dae sa nàschida de povertades e bisòngios noos, ma finas
dae sas mancàntzias de su sistema de servìtzios regionale14.
Custos datos, si puru in s’ischematitzidade e brevidade issoro sunt
rapresentativos si lèghidos a sa lughe de sa chirca sotziolinguìstica nostra. Difatis,
comente amus giai naradu, s’obietivu est de los·lèghere in funtzione de sas caraterìsticas
de sos càmbios de sos àmbitos de impreu de sa limba, chi medas mutint comente
elementu de pieta in su progetu de rinnovamentu culturale e econòmicu sardu.
12 Servìtziu “Cunditziones econòmicas de sas famìlias”- ISTAT 2003 13 In particolare cheret sinnaladu s’intrada procàpite in provìntzia de Nùgoro: in s’annu 2003 fiat 13.842,64 €, balore chi s’istesiat meda dae sa mèdia nazionale de 19.600 € de su matessi annu. 14 Sa presèntzia in su territòriu de servìtzios e istruturas sotziales e sòtzio-sanitàrias chi agiuant sa cuntziliada intre bida familiare e traballu, megiorant sa calidade de sa bida. Sunt galu sas fèminas sas chi cuidant de sos antzianos, isentos e pitzinnos in intro de domo.
9
1.2 S’istòria de sa limba
Sa limba, comente fenòmenu sotziale, acumpàngiat s’istòria de sos òmines e est
sugeta a càmbios sighidos, chi mustrant sos bisòngios comunicativos e culturales de sos
chi faeddant15.
Oe, in su mundu, sas limbas presentes sunt numerosas meda, carchi istima
reghente faeddat de unu nùmeru prus mannu de deghe mìgia limbas faeddadas, e
cadauna cheret cussiderada, in prus, cun sas bariedades e dialetos suos. S’Itàlia, in custu
panorama, est de se guru unu casu significativu: s’acumpangiant a sa limba natzionale
bariedades locales diferentes, sas bariedades reconnotas comente limbas de minoria e
dialetos16.
In su primu casu si tratat de faeddos impreados dae grupos definidos chi insistint
in unu territòriu dadu. Pessamus a su casu de su ladinu, de su neogrecu, de su franco-
proventzale, de su tedescu e de su sardu. In su segundu casu agatamus bariedades
linguìsticas autònomas a cunfrontu de s’italianu, cun unu corpus pròpiu de règulas
gramaticales, ortogràficas e de lèssicu, chi rapresentant sistemas linguìsticos
indipendentes.
Cheret finas ammentadu chi custos regionalismos e dialetismos non devent
èssere cussiderados limbas segundàrias a cunfrontu de cussa natzionale, ma sunt unu
ispigru significativu de sa chi est sa realidade bia de sa limba, est a nàrrere cussa
faeddada. In Itàlia, sas diferèntzias intre limba e dialetu, non si podent inclùere in
s’istrutura e in sa forma linguìstica de intro ma:
“[...] è una differenza di natura sociale, o meglio è una differenza di carattere sociolinguistico […] Ciò che differenzia il concetto di ‘lingua’ dal concetto di ‘dialetto’ sono le caratteristiche del loro uso presso la comunità parlante; caratteristiche che normalmente si riscontrano in un certo momento temporale come conseguenza di una determinata evoluzione storica. Da questo punto di vista, potremmo dire che ‘una lingua è un dialetto che ha fatto carriera’, che ha avuto successo17. In Itàlia sa bariedade linguìstica cumintzat a si definire in su Medioevu, cun
sadiferentziatzione de sas bariedades faeddadas de su latinu dae sas chi naschent sos
“romanzos vulgares”. Cando s’at cumintzadu finas a iscrìere in vulgare, unos vulgares 15 M.L.Altieri Biagi, Linguistica Essenziale, Garzanti, Milano 1985, pp.22 e sighentes. 16 Lèghere pro custu puntu : T. De Mauro, Storia linguistica dell’Italia Unita, Laterza, Bari 1970 17 G. Berruto, Prima lezione di sociolinguistica, Laterza, Bari 2004, pag 46.
10
ant cròmpidu dignidade literària e, in particulare, su vulgare fiorentinu, pro resones
istòricas, polìticas, econòmicas e literàrias, est divènnidu sa limba literària pro
etzelèntzia in su Batorghentos, imponende·si in su Chimbighentos comente “limba
istandard”. “Est divènnidu, duncas, “sa limba italiana”18.
S’iscenàriu de oe bidet una situatzione in sa chi s’italianu est sa limba chi
cuntentat sos impreos de sa comunicatzione formale, ligada a sas esigèntzias de sa
modernidade, de sa tecnologia, de sos àmbitos “ufitziales”, bastat pessare a sas
relatziones cun s’amministratzione, cun su dadore de traballu, a sa bida polìtica, a
s’isport; cando chi su dialetu bivet in sa comunicatzione orale, in s’àmbitu non formale,
privadu, leat su caràtere simbòlicu de identificatzione sotzioculturale.
In Sardigna su cussideru nou de sas bariedades locales, sas pretesas identitàrias,
comente puru sa dimanda de una norma chi amparet e reconnoscat unu istatus giurìdicu
a su sardu, agatant giustificatzione finas in sos fatos istòricos e linguìsticos tribulados.
Sas caraterìsticas geogràficas , s’isulamentu e s’insularidade ant cunditzionadu
meda s’istòria de s’ìsula e, duncas, s’isvilupu de sos dialetos locales. Su tessutu
linguìsticu de s’ìsula giughet galu oe sos signos de sas dominatziones chi durante
sèculos b’at àpidu in sas terras de Sardigna; s’istòria de su sardu est su riflessu de
s’istòria de s’ìsula: unun mistùriu de limbas, de culturas e de genias.
Tapa fundamentale de s’istòria linguìstica de s’ìsula est istada sa dominatzione
romana e sa difusione de su latinu, gosi detzisivu chi sos istudiosos ant postu su sardu
intre sas limbas romanzas:
L’ingresso della Sardegna nel mondo latino, e dunque romanzo, costituirà l’episodio basilare nella storia dell’isola: all’introduzione progressiva del latino si affiancano innovazioni culturali radicalmente diverse da quelle precedenti, che intaccheranno nel decorso dei secoli tutti i settori della vita e del pensiero umano, creando una nuova Weltanschauung. Si può dire, senza esagerare (e come d’altronde dimostrano le acquisizioni della linguistica e dell’antropologia moderne), che il nuovo tipo di vita e di cultura introdotto dai Romani in Sardegna nei quasi otto secoli di dominazione si protrarrà, benché con leggeri mutamenti (di origine esogena), fino ai nostri giorni19
18 Ivi, pag. 47 19 Eduardo Blasco Ferrer, Storia linguistica della Sardegna, Max Niemeyer Verlag, Tübingen 1984, pag. 16
11
A dolu mannu, oe est difìtzile meda, a pàrrere de sos glotòlogos, chircare de
torrare a fraigare su sustratu sardu prus antigu: sa tziviltade nuràgica est barigada in su
535 a.C. agiomai sena lassare testimonias iscritas. Sa limba faeddada dae sos nuràgicos
bivet galu cun rastras dèbiles in sa toponomàstica, in carchi paràula de sa flora e sa
fàuna20, i e in sa raighina –nur21.
Moende dae su IX sec. a.C. sa Sardigna intera est istada ocupada dae sos
Fenìtzios, chi comente navigadores espertos e connoschidores de su Mediterràneu, sunt
aprodados in s’ìsula e ant fundadu colònias numerosas. Sos aposentamentos fenìtzios
ant tentu unu rolu mannu in s’organizatzione econòmica de s’ìsula, ma ant dadu
mescamente unu cunditzionamentu culturale forte. Sas tzitades fundadas dae sos
Fenìtzios sunt istadas logos de cunfrontu: dae cada ala de su Mediterràneu acudiant non
mercantzias de cada genia ebbia, ma mescamente limbas, pòpulos e culturas
diferentes22.
Comente est ladinu su bisòngiu de regulare su cumèrtziu cumbinchet sos
Fenìtzios a perfetzionare unu sistema de iscritura adatu a iscrìere cuntratos e gestire sos
contos; sa Sardigna est istada, duncas, una de sas primas àreas a aguantare s’influèntzia
de custu mèdiu de comunicatzione poderosu .
Dae su 500 a.C. sa Sardigna colat suta de sa dominatzione de Cartàgine chi,
gràtzias a s’agiudu de sos Etruscos, at chircadu de atremenare sos tentativos de
colonizatzione de sos Fotzesos23, chi resessint semper e cando a cròmpere sa zona
tzentrale de sa regione. Sos istùdios24, a propòsitu, ant rilevadu chi su sustratu pùnicu
chi galu si podet agatare in sa regione est bastante limitadu. Si podent galu sebestare
unos vocàbulos, fitònimos e topònimos, intre sos chi mittsa “càntaru”, tséurra o tseùrra
“sèmene” e kurma “ruta”, Magumadas (Maqom Hadash- Tzitade Noa).
In su 238 a.C. , a pustis de sa prima gherra pùnica, sa regione est istada intregada
a sos Romanos, bentos a s’ìsula mutidos in agiudu dae sos sardos contra a sos
20Lèghere G. Paulis, I nomi popolari delle piante in Sardegna. Etimologia, storia, tradizioni. Carlo Delfino, Tàtari 1992 e de su matessi autore I nomi di luogo della Sardegna, Carlo Delfino, Tàtari, 1987 21 Pro aprofundimentos: G. Rohlfs, Studi e ricerche su lingue e dialetti d’Italia, Sansoni, Firenze 1972. 22 Cfr: AA.VV. La storia perché, Vol.1, Paravia, Bologna 2005 23 Abitantes de sa Fotzea antiga, tzitade iònica de s’Asia minore a nord de sa foghe de s’Ermo. Sos Fotzesos sunt andados cara a sa Sardigna a pustis de àere conchistadu Marsìllia. Lèghere AA.VV. Enciclopedia universale, Vol. VI, Rizzoli Larousse, Milano 1970, pag 439. 24 L. Wagner, La lingua sarda. Storia, spirito e forma, a cura di G. Paulis, Ilisso, Nuoro 1970 e G. Paulis, Sopravvivenza della lingua punica in Sardegna, in L’Africa Romana, Atti del VII Convegno di Studio, Sassari 1990, pp 599-639.
12
cartaginesos. Naturalmente custa presèntzia at determinadu una isparghinadura ampra
de su latinu chi est istada gasi sa base prus sòlida de su sustratu linguìsticu de oe. Su
latinu s’est suprapostu a sas limbas locales e at dadu a pagu a pagu tipos diferentes de
sa matessi limba. Su linguista tedescu nòdidu Max Leopold Wagner25, intre sos
istudiosos prus famados de sa limba sarda, at naradu chi su sardu, siat in sos
documentos iscritos antigos, siat in sas bariedades faeddadas in sas regiones tzentrales
de s’ìsula (Bitzighesu e Nugoresu), est una de sas limbas romanzas chi mustrant prus
signos de continuidade cun su latinu, mescamente dae su puntu de bista fonèticu e
morfològicu.
In sa metade de su V sec. d.C. sa Sardigna est istada arrancada a s’imperu dae
sos Vàndalos de Gensericu. Dae cussu mamentu sunt intrados in Sardigna modellos
linguìsticos de matrighe latina ma caraterizados meda dae atzentos nordafricanos26.
In su 534, s’ìsula est conchistada dae sos Bizantinos e format parte de s’esarcadu
africanu de Bisàntzio, finas a sa fine de su VI sèculu. In custu sa Crèsia at tentu una
influèntzia manna. De manera ispetziale su papa Gregòriu Magnu at traballadu pro
organizare torra mègius su territòriu intreu regionale dae su puntu de bista non religiosu
ebbia ma finas tzivile e culturale27.
Finas su superstratu bizantinu est abbarradu in sos atos ufitziales e in sos
documentos religiosos e a costàgiu de s’impreu prus mannu de su lèssicu latinu, essint a
campu tèrminos comente kaballáris (cavaliere), muristeri (monastèriu, dae su latinu
monisterium, misturadu cun su grecu bizantinu monastéri)28.
Sa Sardigna est istada galu terra cuntesa, custa bia intre Saratzenos e Bizantinos.
A bias de s’annu Milli pustis Cristu sa Sardigna at tentu una època de autonomia cun sa
nàschida de sos bator giudicados: Càlari, Torres, Arborea e Gaddura. Sos bator
25 L. Wagner, Op.cit. 26 Custa presèntzia s’ispricat pro more de sos cuntatos chi sa regione at tentu in cussa època cun S’Africa, de sa chi at acollogidu esponenetes meda de sa cristianidade, cundannados a s’esìliu dae sos res vàndalos, sustenidores de s’arianèsimu. Unu istùdiu bàlidu meda est cussu de M.L.Wagner, Restos de latinidad en el Norte de Africa, Coimbra 1936. 27 Est nòdidu su casu de una lìtera imbiada dae su papa a Ospitone in su 594 d.C., mìticu re pastore de Ollolai, cabu de logu de unu regnu barbàricu ipotèticu pro fàghere cunvertire sa gente sua a su cristianèsimu [ Sardegna e Dintorni, n.26, Freàrgiu 2005]. Custu fatu inditat su livellu culturale cròmpidu dae sa populatzione sarda de cussa època. Est significativu chi unu re bàrbaru esseret a tretu de retzire documentos ufitziales iscritos in limba latina. Sa lìtera cumintzat cun s’istivìngiu “Dux barbaricinorum” pro su re Ospitone. 28 G. Paulis, Lingua e cultura nella Sardegna bizantina, Testimonianze linguistiche dell’influsso greco, Tàtari, L’Asfodelo 1983.
13
giudicados ant anuntziadu s’indipendèntzia issoro, e ant favorèssidu sa nàschida de sos
bator sistemas linguìsticos prus importantes de Sardigna: calamitanu, logudoresu,
gadduresu e arborensu, sistemas linguìsticos galu ligados a s’oralidade e sena unu
istatutu literàriu autònomu. A custas cheret annantu una limba tìpica de s’àrea
meridionale de s’ìsula, connota comente bariedade campidanesa. Custas limbas,
mancari diferentes, teniant tratos comunes e sos linguistas las ant inditadas comnete sos
pilastros fundantes de sa limba sarda antiga.
Sa furriada istòrica detzisiva, chi b’at cun sa nàschida de sos giudicados, est
misteriosa meda29, pro more de sa mancàntzia de documentos relativos a custa època:
subra de sas resones e sa calidade de sos càmbios chi ant intzisu in s’istrutura sotziale
sarda, chi benit in antis de s’arrivada de sos Pisanos e sos Genovesos, si podent fàghere
ipotesis ebbia. Una de sas tesis prus probàbiles est cussa de su professor Frantziscu
Casula30 , a pàrrere de su chi sa partzidura in bator istituzionale de s’ìsula diat
rispòndere a una partzidura etnico-culturale chi esistiat giai: sa Gaddura fiat unu tzentru
antropològicu e linguìsticu indipendente; sa Romània (>Romàngia), cun Porto Torres
comente tzentru printzipale, connoschet dae su III sec. a.C. unu aposentamentu romanu
forte; sa Barbària (>Barbogia) abbarraiat su tzentru ùnicu de resistèntzia autoctona; in
fines sa parte meridionale de s’ìsula est caraterizada dae sas tzacaduras benientes
pùnicas e gregas, tando cussa si pesat a entidade distintiva chi cheret amparare sas
raighinas culturales chi esistint giai, sa Pùnica o sa Greca.
Sa paràbula evolutiva de sos giudicados s’at a disinnare in tèrminos ispetziales
pro cadaunu de custos: su nord de s’ìsula at a èssere cuntesu intre sos Pisanos e sos
Lìgures, su Sud at a connòschere sa dipendèntzia pisana ebbia e Arborea (territòriu
identificadu dae Casula cun sa Barbària) at a creare unu istadu autònomu redossu a
atzetare cale si siat tzacadura de foras31.
Sas bator regiones, mancari sa diversidade aparente, si puru indipendentes, fiant
ligadas a rechisitos e disìgios cumpartidos. Finas sa limba faeddada in sos bator
giudicados, teniat tratos comunos tantu chi leat su tìtulu de sardu antigu. Comente giai
29 Eduardo Blasco Ferrer, Op.cit, pag 62. 30 F.C. Casula, La storia della Sardegna, ETS, Pisa 1992. 31 Comente testimòniat s’orìgine genealogica ùnica chi faghet cabu a sa famìlia Lacon-Gunale de S. Igia [Eduardo Blasco FERRER, OP. CIT. , PAG 63].
14
naradu, custa fiat una istrutura linguìstica e literària indipendente, finas si non faghiat
parte de una realidade literària autonoma, ca fiat veìculu de traditzione orale ebbia.
Sa bida de custos rèinos est istada relativamente curtza, pagu prus o mancu treghentos
annos, però bastante de dura pro assegurare una isparghinadura prus ampra de sas
limbas chi sunt crèschidas in cussa època. In particulare est istadu su rèinu de Arborea
chi at tentu sa bida prus longa e chi at impostu sa pròpia limba in unu tretu mannu de su
territòriu regionale.
Cheret naradu, però, chi est istada forte meda s’influèntzia de sas Repùblicas
Marinaras de Genova e Pisa32, in unu primu mamentu cun s’agiudu de sos entes de sa
crèsia e de sos condomados de nòbiles e, a pustis, tràmite s’iscostiada de sos tzitadinos a
sas tzitades de s’ìsula. Custu tràmudu at creadu unu cuncàmbiu linguìsticu biu meda
intre sardos, genovesos e pisanos. Sunt arribadas a s’ìsula finas paràulas italianas
antigas chi cun su cuntatu, però, ant tentu càmbios, mescamente fonèticos. Est su casu
de ğovanu (giòvanu, dae su toscanu antigu giovano); su logudoresu ánku e su
campidanesu ánki chi benint dae su toscanu antigu anco33.
Sas bariedades logudoresu e campidanesu ant patidu sos càmbios prus
importantes: s’influssu genovesu at fatu mescamente in sos faeddos de su tzentro nord;
s’influèntzia pisana imbetzes est istada prus intzisiva in s’àrea meridionale. Finas
s’istòria de sa Sardigna est istada sinnada dae sos cuntrastos intre sas Repùblicas
matessi pro su comandu in sa regione intera34. Pisa est resèssida a impònnere su
domìniu suo, si puru pro pagu tempus, finas a cando est intervènnidu Bonifàtziu VIII
chi at regaladu s’ìsula a Giagu II de Aragona. Custe est istadu agiudadu dae sa Lega
guelfa toscana e finas dae sos Dòria35 e a pustis de una resistèntzia tostorruda, in su
1326, sa tzitade toscana at rinuntziadu a sos possedimentos suos a favore de sos
Aragonesos. Ma s’influssu pisanu dae su puntu de bista linguìsticu, comente giai
naradu, est istadu sinnificativu meda, mescamente in sa zona meridionale de s’ìsula: in
32 AA.VV.; La storia perché, Vol.2, Paravia, Bologna 2005. 33 G. Paulis, Lingua e cultura nella Sardegna bizantina. Testimonianze linguistiche dell’influsso greco, Tàtari, L’Asfodelo, 1983, pp 72-93. 34 Sa parèntesi de guvernu autònomu si cungiat de su totu cun sa conchista aragonesa chi at cumintzadu in su 1323 e s’at concruidu cun sa batàllia de Sanluri in su 1409, dende cumintzu a sa dominatzione ispannola. Pro bator sèculos s’ìsula at a aguantare s’influèntzia ibèrica, s’ispannolu at a èssere sa limba ufitziale, s’ipsanizatzione de sos costùmenes at a èssere forte meda e at a trisinare paris sas zonas de intro e prus isoladas, istoricamente esentes dae s’influèntzia istràngia. 35 Famìlia nòbile genovese chi at tentu unu rolu importante in sos fatos lìgures, forsis presente giai dae su XI sèculu. AA.VV.; Enciclopedia universale, Vol.V, Rizzoli Larusse, Milano 1967, pag 433 e sighentes.
15
Casteddu e in totu s’àrea de suta at cumintzadu a s’impònnere su modellu toscanu.
S’ammentant, a custu propòsitu, sas formas činku (chimbe), čéntu (chentu), de seguru
prus a curtzu a s’influssu italianu chi non sas boghes logudoresas kímbé, kéntu.
Sos res de Aragona ant agatadu resistèntzias fieras meda dae sos abitantes de
s’ìsula, chi ant chircadu de domare cun s’aposentamentu de feudatàrios aragonesos e
catalanos. Est torra sa zona meridionale a aguantare s’influssu de sa cuntaminatzione
linguìstica istràngia, sa difusione de su catalanu est istada bastante lestra e pròpiu in
Casteddu est cumintzadu s’impreu de su catalanu, imbetzes in sas zonas de su sartu36
campat galu su sardu. Sintomàtica, a custu propòsitu, est su modu de nàrrere
campidanesu no šíri su gadalánu “no ischire su catalanu” galu impreadu pro inditare
una pessone chi tenet dificultade a faeddare. Catalanu diventat, duncas, sinònimu de
limba comente, intre s’àteru, narant esempros meda. Su tèrmine chi currispondet a
s’italianu “tasca” est presente in sas bator bariedades: buččákka (campidanese),
buttsákka (tzentrale), bušákka (logudorese), butxaca (catalano).
Cun Alfonsu su Magnànimu37 sa dominatzione aragonesa s’isparghet in totu sa
Sardigna, ma prus fortes s’ant fatu sas resistèntzias mescamente de su giudicadu de
Arborea.
A bias de sa fine de su XV sèculu, su domìniu ispagnolu at favorèssidu una
ispanizatzione ampra de s’ìsula38 siat dae su puntu de bista linguìsticu siat dae cussu
culturale, finas a sa fine de su Seschentos. Mescamente s’àrea meridionale de sa regione
est istada interessada da unu impreu progressivu de so còditze linguìsticu nou.
S’ispagnolu est diventadu gasi sa limba ufitziale de sa Sardigna, ma custu no est
istadu unu ostàcolu a sa campadura de sos faeddos locales. Sas zonas meridionales, chi
aiant retzidu su faeddu catalanu, no ant tentu dificultades a achirire s’influssu nou.
Cheret naradu, però, chi finas sa regione setentrionale est istada sensìbile a custa
influèntzia.
Comente testimonia, si podet bìdere s’èsitu de unu matessi significadu tràmite
unu tèrmine de orìgine catalana in sa bariedade campidanesa e unu tèrmine ispagnolu in
sa bariedade logudoresa: léğğu “lègiu”, dal catalano lleig; féu “feu”, dallo spagnolo feo.
36 J. Carbonell- F. Manconi (a cura di), I Catalani in Sardegna, Pizzi, Milano, 1984. 37 G. Vitolo, Corso di Storia, Vol.i, Il Medioevo, a cura di G. Galasso, Bombiani, Milano 1998. 38 E. Blasco Ferrer, Op. cit., pp.160-162
16
Una cussideratzione chi cheret marcada pertocat unu grupu de lessemas chi est
difìtzile a nde bogare sa raighina fitiana. In àteras paràulas, est difìtzile a istabilire si est
una raighina ispagnola o catalana, dèvidu a sos assimìgios intre sas duas limbas. Est su
casu, pro nàrrere, de su tèrmine italianu “strada”, resu in logudorese karréra e in
campidanese karréla (catalanu e ispannolu carrera).
Sa dominatzione longa ispagnola est istada sinnada dae su cumintzu de una
cuntienda bia a beru subra de sa limba sarda, dibàtidu destinadu a acumpangiare
s’istòria de sa Sardigna dae cussu mamentu.
Uno de sos animadores prus importantes est istadu Geròlamu Araolla- poeta de
sa crèsia, autore de versos in limba italiana, sarda e ispagnola- chi in su poema suo
subra de sos màrtires turritanos “ Sa vida su martiriu et morte dessos gloriosos martires
Gavinu, Brothu et Giaguari” (Casteddu 1582) insistiat subra de sa netzessidade de
irrichire sa limba sarda e de la artziare a su gradu de limba literària. In sa matessi lìnea
s’est postu, in su sèculu sighente, Gian Matteo Garipa autore de una tradutzione in
logudoresu de una òpera devotzionale italiana “Legendariu de santas virgines et
martires de Jesu Christu, cun sa vida de S. Maria Maddalena et S. Francisca
Romana”39.
Durante sa gherra de sutzessione ispagnola40(1702) est nàschidu in s’ìsula unu
partitu austrìacu, chi cun s’agiudu de sa flota inglesa, binchet in antis chi su tratadu de
Utrecht (1713) diat sa Sardigna a s’Austria. Su tentativu de riscossa ispannolu giughet
torra a una conchista in su 1717, ma sa Cuadruplitze Alleàntzia, cun su tratatu de s’Aia
(1720) dat sa regione a Vitòriu Emanuele II de Savoia a càmbiu de sa Sitzìlia, donada a
s’Austria41.
Petzi cun su pasàgiu a su rèinu sabaudo, s’ispannolu agabat de èssere sa limba
ufitziale, mancari bivet in àmbitu religiosu finas a sa fine de su Setighentos. Su coditze
linguìsticu chi est impreadu galu meda est istadu su latinu, chi at sighidu a bìvere in
s’àmbitu de sa crèsia e in s’àmbitu iscolàsticu e in sa redatzione de sos tratados
didàtico-sientìficos.
Su sardu at connotu una ispètzia de “isdopiamentu”: sa forma orale est abbarrada
in bida, in totu sas bariedades suas, siat in sas àreas de de sartu siat in cussas urbanas,
39 M. Pittau, Lingua e civiltà di Sardegna, Gasperini, Casteddu, 2004. 40 M. Rosa, M. Verga, Storia dell’età moderna, Mondadori, Milano, 1998. 41 Ibidem
17
imbetzes sa forma iscrita si podiat agatare petzi in su setore burocràticu e in unos cantos
documentos chi faghent parte de sos registros de sa parròchia42.
Dae su 1760 s’ìsula intrea est istada ogetu de una operatzione ampra de
organizatzione noa culturale e iscolàstica43. Su re, difatis, at cumintzadu unu protzessu
pretzisu e costante de italianizatzione, chi at giutu a impònnere s’italianu comente limba
ufitziale mescamente in sas istruturas iscolàsticas renovadas44.
S’iscopu de custu progetu istaiat mescamente in sa boluntade de sos res de
pònnere sa Sardigna in su panorama culturale italianu prus ladu. Sa regione est
abbarrada a foras de s’isvilupu natzionale mancari siat una sienda indispensàbile pro sa
penìsula intrea.
In su matessi tempus, paris cun custu protzessu de arrenoamentu generale, b’at
una crèschida de sas riflessiones subra de sa chistione de sa limba.
Intre sos intelletuales prus importantes trisinados paris in custu dibàtidu,
ammentamus a Mateo Madao45, chi mancari narende sa balidesa de sa limba italiana
comente limba ufitziale, marcaiat sa netzessidade de una òpera de balutatzione noa de
sos faeddos locales, chi bantaiant unu asimìgiu forte cun su latinu e duncas podiant,
sena dùbiu, èssere cussideradas limbas de cultura.
Pro custu fiat netzessària, a pàrrere de Madao, una òpera de codìfica e
cundutzione noa de sos faeddos diferentes a sa bariedade logudoresa, cussiderada sa
prus fidele a sa matrighe latina.
Su pessamentu linguìsticu de Madao at a lassare orminas importantes in sos
istùdios linguìsticos sighentes. S’unione intre natzionalidade sarda e limba, sas pretesas
de s’importu de su sardu pro sas orìgines famadas, su modellu de limba arta e literària
propostu, sa cuntziliada de sa tratatzione e normalizatzione de su sardu cun s’apògiu a
sa difusione de s’italianu, sunt totu elementos chi ant a agatare sighida in sa riflessione
linguìstica e in sos istùdios lessicogràficos e gramaticales finas a sa metade de
s’Otighentos.
Sa cussèntzia noa de s’identidade linguìstica locale, animada finas dae s’atzione
guvernativa antispagnola, at tentu unu riflessu in s’assentu linguìsticu de su sèculu nou.
42 G. Rohlfs, Op. Cit. 43 E. Bosna, Progetti e riforme scolastiche tra XVIII e XIX secolo,Proto Editrice, Bari 2003. 44 F. Bruni (a cura di), L’italiano. Elementi di storia della lingua e della cultura, UTET, Torino 1984. 45 M. Pittau, Op. Cit.
18
S’italianu s’est impostu comente limba ufitziale e formale, s’ispagnolu est
lassadu in àreas minores ligadas a àmbitos religiosos e aristocràticos, e su sardu est
impreadu comente agiudu in su protzessu de acurtziamentu a sa limba italiana comente
istrumentu de aprendimentu, tràmite sa produtzione de òperas bilìngues pro sos
faeddadores nativos pro los ghiare in sa cumprensione de s’italianu. Durante sa prima
metade de su sèculu naschent gramàticas e ditzionàrios, agiudu in s’aprendimentu de
s’italianu e amparu in s’afermatzione de su sardu comente limba arta, comente limba
natzionale chi inditat identidade locale.
Su 1835 decretat s’abolitzione de su feudalèsimu e s’operatzione de reforma est
istada prus radicale finas gràtzias a s’interventu forte de Càralu Albertu46 , ma dae su
1847, cun sa rinùntzia a s’autonomia polìtica in antis e s’unificatzione de s’Itàlia a
pustis, su sardu at pèrdidu su balore de istrumentu de identificatzione ètnica pro
divènnere unu de sos dialetos47dipendentes dae sa limba natzionale. Sa mira de una
identidade linguìstica e culturale agatada de nou est pàssida iscumpàrrere.
Su Noeghentos signat sa fine de su protzessu de italianizatzione cumintzadu unu
sèculu e mesu in antis: sa limba natzionale ismanniat su domìniu suo finas in sas àreas
prus cunservativas de intro. Mancari sos istìmulos autonomìsticos48 siant allutos torra, a
pustis de s’esperièntzia devastante de sa prima gherra mondiale chi at bidu sos sardos in
prima lìnea49, sa cussèntzia polìtica noa no at agatadu cumprou ne in sas lìneas polìticas
de sos guvernadores isolanos ne in su guvernu tzentrale50. Pro boluntade de s’Istatu
tzentrale e pro sa mandronia de sos polìticos locales, su sardu at pèrdidu, duncas, su
balore suo de impreu in sos àmbitos formales e sa difusione de s’italianu est istada
minutziosa. In prus sos fenòmenos migratòrios dèvidos a s’urbanizatzione, chi ant
trisinadu paris s’ìsula intrea, acumpangiados dae s’isvilupu industriale, ant favorèssidu
s’impreu de s’italianu finas in sa comunicatzione locale intre sos faeddadores chi benint
dae àreas linguìsticas diferentes. S’iscostiada interna de sas populatziones non at
46 A. Musi, Corso di storia, Vol. II, L’età moderna, a cura di G. Galasso, Bompiani, Milano 1998. 47 T. De Mauro, Storia linguistica dell’Italia unita, Laterza, Bari, 1970. 48 S’esperièntzia de sa trintzea e sa partetzipatzione a su cunflitu ant fatu nàschere in sos sardos unu sentimentu identitàriu nou. A pustis de sèculos bìvidos a sos màrghines de sos fatos istòricos, pro sa prima bia s’intendent partetzipes de s’istòria natzionale e intendent finas s’unidade issoro de pòpulu. S’istòria de sa Brigada Tàtari tenet in intro s’istòria de sas pretesas autonomistas de s’ìsula. 49 G. Fois, Storia della Brigata Sassari, Galizi, Tàtari 1981; R. Carta Rasti, Storia della Sardegna, Mursia, Milano 1971; A. Boscolo, M. Brigaglia, L. Del Piano, La Sardegna contemporanea, Della Torre, Casteddu 1995. 50 AA.VV.; I saperi della storia, Vol. III, Mondadori, Milano 2006.
19
favorèssidu, difatis, unu addòviu de sas bariedades deretu a una bariedade sarda
comuna, ma at detzisu imbetzes s’impreu de s’italianu finas in sos àmbitos non
formales.
Sa situatzione s’at fatu galu prus cumplessa cun sa bènnida de su Fascismu chi at
atogadu craramente cada atzione autonomìstica e cale si siat tentativu de mantenidura
de sa limba, innùmene de su mitu mussolinianu de s’italianidade51. S’italianu diventat
cun su dutze unu fenòmenu de massa. Sa comunicatzione orale e iscrita colat a mala
gana in su canale de sa limba natzionale e totu sos faeddos “minores”, sunt cussiderados
càssaros abbollotadores e agabant bivende petzi in s’àmbitu familiare e privadu52. Intre
sos fatores de italianizatzione forte de sa regione ant tentu, craru, unu rolu detzisivu
s’iscolarizatzione prena e sa difusione de sos mèdios de comunicatzione de massa,
primos isparghidores de sos modellos culturales e linguìsticos natzionales, chi ant
cròmpidu gasi finas sos tzentros prus isulados de sas zonas de intro.
Durante sos annos Chimbanta e Sessanta de sa crèschida econòmica lestra, finas
si pro resones diferentes, sas bariedades locales sunt galu cussideradas limbas
segundàrias, paradigma de ignoràntzia e provintzialismu culturale, cun s’indebilitadura
de de sas culturas locales, minimadas dae su cunfrontu cun cussa natzionale. In cussos
annos est pàssidu chi sos sardos renuntziarent a sa limba sarda e a sa memòria sua, su
sardu est cussideradu fatore reatzionàriu, de istentu e de cungiadura cara a foras.
S’italianu, imbetzes, fiat sa limba de importu e de impreu a cada livellu e su sardu est
allacanadu a su pigiolu de sa famìlia e de sa comunicatzione orale. Pigat sos tratos de su
dialetu, intesu comente limba dipendente dae sa natzionale, cussiderada imbetzes limba
de importu, de cultura, de abertura e crèschida culturale, econòmica e sotziale.
Petzi a pustis est crèschida una cussèntzia crìtica de su balore de sos patrimònios
culturales e linguìsticos, ca s’at cumintzadu a cussiderare sas bariedades regionales non
diferentes dae sa limba natzionale, ma comente elementos chi la formant issos puru.
In sos ùrtimos binti-trint’annos53s’ant impostu in sos istùdios linguìsticos, sos
cuntzetos de bariedade e mudadura de sa limba. Cada sistema linguìsticu, difatis, a
pàrrere de istudiosos meda, non si podet cussiderare comente una espressione
monolìtica e allindada in una zona geogràfica dada, ma sa cumplessidade e gàlia si
51 R. De Felice, Mussolini il duce. Lo Stato totalitario, Einaudi, Torino, 1981. 52 Su dutze at proibidu finas sas dìsputas poèticas in Limba, partetzipadas e ispartas meda. 53 AA.VV.; Lingua d’oggi. Varietà e Tendenze, Arcipelago Edizioni, Milano 1998.
20
podent bìdere petzi si cussideramus totu sas bariedadas suas. Non si diat pòdere
cumprèndere s’istrutura de s’italianu, si non cussiderende su balore cuadu de sas
bariedades regionales. Prus indedda de sa relatzione intre limbas locales e limba
natzionale, non cheret ismentigadu chi cada limba est una sienda e est portadora de una
istòria, de una manera de bìvere e de una cultura. Comente marcat su linguista Claude
Hagège: “ sa limba no est àteru chi su chi sos òmines tenet de prus umanu, est una lente
cun sa chi leghimus e interpretamus su mundu. Sas limbas, in pràtica, filtrant sa manera
nostra de “massajare” sa realidade, essende de custa finas unu produtu. Cada faeddu, a
pustis, est finas sa limba de sos bisos e de s’astratzione, tràmite sa chi faghimus
pessamentos non ligados a sos ogetos, ma a metàforas e arresonos”.
1.3 Sa polìtica linguìstica
In su surcu de sas cuntzetziones reghentes de sotziolinguìstica, in su 1971, Su
Cussìgiu de Facultade de Lìteras e Filosofia de s’Universidade de Casteddu cumintzat
una proposta importante pro sa balorizatzione noa de sa limba sarda. Custu
provedimentu signat sa fine de una manera noa de abbaidare sas culturas locales, una
riflessione noa subra de su significadu de sa limba nadia, ispronada dae s’istìmulu a
s’apoderare torra de sas raighinas e identidade sua.
S’at fatu bias s’esigèntzia de essire dae su raportu dipendente intre sas duas
limbas, intesu comente un’ingiustìtzia e cundennadu dae istudiosos e intelletuales meda
de s’ìsula, chi ant cumintzadu a pedire aguale dignidade pro sas duas limbas.
Sa proposta de s’ateneu de Casteddu at abertu una istajone intensa de dibàtidos
subra de sa chistione de sa limba e sa nàschida de movimentos e assòtzios ispontàneas
chi pediant s’aplicatzione de s’artìculu 6 de sa Costitutzione54 italiana, comente puru su
reconnoschimentu a su sardu de sso matessi deretos de s’italianu e s’impreu suo non in
s’iscola ebbia, ma finas in sos entes pùblicos e amministrativos. Custas rivendicatziones
benint a pare in sa “Proposta di legge nazionale di iniziativa popolare per la Tutela della
minoranza linguistica sarda in applicazione dell’articolo 6 della Costituzione”,
54 “Costitutzione de sa Repùblica Italiana”, de su 1 ghennàrgiu de su 1948, art. 6: “La Repubblica tutela con apposite norme le minoranze linguistiche”.
21
presentada a su Cussìgiu regionale de sa Sardigna su 13 de Trìulas de su 1978, cun
13.450 firmas.
Sa proposta no at otentu s’acunsentimentu de su cussìgiu. Carchi annu a pustis
est aplicadu una dispositzione legislativa de proposta de su cussìgiu chi afirmat su
printzìpiu de paridade giurìdica de sa limba sarda a cunfrontu de cussa italiana, cun sa
pedida a su Parlamentu italianu de su reconnoschimentu de su sistema de bilinguismu e
s’atuamentu suo sighente cun lege regionale. Sa proposta est catzada dae su Parlamentu
ca sa lege regionale andaiat prus a dae in antis de su cuntzetu de amparu naradu in
s’artìculu 6 de sa Costitutzione.
Ma custu no at provocadu s’abbandonu de su progetu55 e mancari sos refudos de
amparu legislativu, su movimentu pro su bilinguismu est andadu a dae in antis, forte
finas de sas mesuras leadas dae sa Comunidade Europea in matèria de amparu de sas
minorias56. Su Parlamentu Europeu cumbidaiat sos guvernos natzionales a atuare una
polìtica, pro s’amparu e sa balorizatzione de sa minoria, chi trisinaret paris s’iscola e
mescamente sos mèdios de comunicatzione, crèidos indispensàbiles pro sa resessida
bona de su progetu a manera chi sas minorias ètnicas e linguìsticas tennerent
istrumentos de agiudu adatos a s’amparu e a sa comunicatzione de sa cultura issoro. Su
Parlamentu europeu pediat finas chi a sas minorias esseret asseguradu su deretu de
intrada a sa ràdiu e a sa televisione cun programas autònomos in sa limba issoro, non
atremenadas in sos notiziàrios, ma abertas a totu sos àmbitos in sos chi sas minorias
podent espressare sas culturas issoro. Ma, mancari sa crèschida de sos movimentos, sas
delìberas de su Parlamentu Europeu, sas racumandatziones e sas propostas de lege, sa
chistione de sa limba sarda no at agatadu agiudu in àmbitu istituzionale finas a sa Lege
Regionale n. 26, aprovada dae su Parlementu Italianu su 15 de santugaine de su 1997.
Cun custa dispositzione legislativa sa “Regione Autònoma de sa Sardigna leat
s’identidade culturale de su pòpulu sardu comente bene primàriu chi cheret amparadu e
favorèssidu” e “garantit, amparat e balorizat s’espressione lìbera e bària de sas
identidades, de sos bisòngios, de sos limbàgios e de sas produtziones culturales in
Sardigna57”. Sa lege regionale marcat unu passu detzisivu in su protzessu de pretesa
55 M. Virdis, Lingua sarda: varietà e standard, 5 de cabudanni de su 2004, in http://paraulas.it 56 “ Detzisione de su Parlamentu Europeu subra de una Carta comunitària de sas limbas e culturas regionales e una Carta de sos deretos de sas minorias ètnicas”, adotada dae su Parlamentu europeu su 16 de santugaine de su 1981 (Gazzetta Ufficiale, n. C287 de su 9/11/1981). 57 Artìculu 1, Lege Regionale 15 de santugaine de su 1997, n. 26.
22
linguìstica de sos sardos chi disìgiant unu reconnoschimentu giurìdicu e ufitziale de su
faeddu issoro, a foras de sa relatzione de dipendèntzia dialetale pro la fàghere intrare
torra in su nùmeru de cussas ufitziales. A pustis de annos de dibàtidos mannos, chi ant
trisinadu paris non sos intelletuales ebbia, ma finas su pòpulu, s’istitutzione regionale
matessi at reconnotu su balore de sa limba comente veìculu de identidade e de cultura.
Sa limba sarda est posta a su tzentru de s’atzione polìtica regionale, cunforma a sos
printzìpios de aguale dignidade e pluralismu linguìsticu istabilidos dae sa Costitutzione
e cunfirmados dae sa Carta Europea de sos deretos de sas minorias ètnicas. Unu
pluralismu linguìsticu intesu comente sinònimu de richesa non culturale ebbia, ma finas
econòmica e sotziale.
Sa legislatzione regionale, però, ammustrat galu mancàntzias e debilesas
mestamente in s’àmbitu de s’imparamentu de sa limba e de sa cultura sarda in sas
iscolas. Sa lege cussiderat, difatis, petzi una manera de isperimentatzione in s’istùdiu de
sa limba cun progetos formativos chi cherent impreados in s’àmbitu de s’esertzìtziu de
s’autonomia didàtica istabilida dae sa lege istatale (Lege de su 24 de nadale de su 1993,
n. 537). A acolumare custas mancàntzias intervenit una dispositzione legislativa de su
Parlamentu Italianu: sa lege de su 15 de nadale de su 1999, n. 492. Cun custa
dispositzione su Parlamentu Italianu58 cunsentit s’impreu de su sardu in
s’amministratzione pùblica e sa possibilidade de s’impreu suo siat comente ogetu siat
comente matèria de imparamentu.
1.3.1 Su primu tentativu de normatzione; sa chirca de un istandard
Sas dispositziones de lege natzionale ant cunsentidu duncas un impreu ufitziale
de su sardu a costàgiu de s’italianu e istimuladu sas amministratziones locales a
acrèschere sas propostas pro s’amparu e sa balorizatzione de sa limba e de sa cultura.
Ma pròpiu cando si pessat chi s’at cròmpidu su traguardu de su bilinguismu, su dibàtidu
subra de sa limba arribat a unu puntu de segatura. A su caminu legislativu redossu
s’annanghet sa dìsputa intre chie afirmat sa netzessidade de unu istandard, de unu 58 “in atuatzione de s’artìculu 6 de sa Costitutzione e in acordu cun sos printzìpios generales istabilidos dae sos organismos europeos e internatzionales amparat sa limba e sa cultura de sas popolatziones albanesas, catalanas, germànicas, gregas, islovenas, croatas, de cussas chi faeddant su frantzesu, su franco-proventzale, su friulanu, su ladinu, s’otzitanu e su sardu”. “ Costitutzione de sa Repùblica Italiana”, 1 de ghennàrgiu de su 1948, artìculu 6 <<La Repubblica tutela con apposite norme le minoranze linguistiche>>.
23
modellu de riferimentu comunu chi cumprat sas netzessidades formales e
amministrativas de impreu, e chie lu cuntrastat pro timòria chi “una limba artifitziale”
potzat dare s’aparinamentu e s’impoverimentu de sa limba dèvidu a s’uniformatzione de
sas bariedades presentes in su territòriu.
Pro unu crarimentu megiore subra de su significadu de unu istandard in
linguìstica, leamus in cussìderu s’istùdiu reghente de Berruto59.
Su cuntzetu de istandard si fundat subra de sa funtzione de status e costrutzione
sotziale e non subra de calidades ìntimas de sa limba; sa notzione de istandard tenet in
sese cuntzetos non linguìsticos ebbia, ma finas sotziològicos, literàrios, istòricos,
antropològicos, polìticos e culturales. Su sentidu comunu nos narat chi s’istandard est “
sa limba bona, sa norma imposta, su cànone, su modellu”60, una norma a sa chi fàghere
referèntzia, ma cumprèndere cales siant “ sa natura sua, sas propiedades suas, sos
modos de formatzione est prus pagu lestru de istabilire”61. Sas definitziones atuales in
sa manualistica, definint s’istandard comente:
[…],un tipo (di lingua) livellatosi più o meno artificialmente a motivo di scambi e contatti o per un’azione normalizzatrice imposta dall’alto. […] Non ogni varietà d’uso generalizzato può essere detta s. [standard]; deve esistere un’esplicita norma di riferimento scritta e parlata che impedisca le oscillazioni, e precisi privilegi d’uso62. Custa definitzione collit, a pàrrere de Berruto, bator aspetos importantes a
intro de sa notzione linguìstica de istandard: a) s’aparinamentu de sas diferèntzias,
definida mègius “uniformatzione”, b) una cumponenete de artifitzialidade, c) una
atzione de imponimentu, d) una norma decrarada de riferimentu63.
Sa manualìstica americana, definit s’istandard comente “ a variety that has
been designated as such and for which a set of forms has been identified and
59 G. Berruto, Miserie e grandezze dello standard. Considerazioni sulla nozione di standard in linguistica e in sociolinguistica, in Atti del Convegno della Società Italiana di Glottologia, Bergamo, 15 de santugaine de su 2005. 60 Ivi 61 Ivi 62 G.R. Cardona, Dizionario di linguistica, Armando, Roma 1983 in G. Berruto, Atti del Convegno della Società Italiana di Glottologia, Bergamo, 15 de santugaine de su 2005. 63 G. Berruto, Op. Cit.
24
codified in dictionaries and grammars” 64 , imbetzes s’Entziclopedia Cambridge
de sas sièntzias de su limbàgiu lu definit in pagas paràulas comente “ bariedade de
importu, impreada comente norma istitutzionalizada in una comunidade”65.
Si sighimus custas definitziones, s’istandard leat, in linguìstica, tratos
craramente positivos ligados a su cuntzetu de limba de importu, duncas
s’istandard est “sa limba bona, sa limba giusta, su mègius a su chi nos podimus
ispirare; sa bariedade istandard est su modellu chi cheret copiadu, sa limba de sas
pessones istudiadas e chi faeddant bene […], “ est cosa disigiada e essenziale pro
totu sas comunidades chi faeddant”66.
Ma sa notzione de istandard apellidat finas ideas e cuntzetos non positvisos
de su totu.
Unos linguistas afirmant chi s’istandard est s’aparinamentu de sa
bariedade, ca diat apellidare s’idea de carchi cosa ammaniada in fila, non naturale,
pòvera.
In prus b’at finas chie afirmat chi s’istandard est cussideradu comente
s’ùnica limba bona, s’arriscat de allenare sa làcana intre istandard e purismu e in
custu sentidu s’istandard diat pòdere pàrrere comente unu còditze linguìsticu
“fossilizadu a tesu dae sas dinàmicas de bida de sas limbas in sa sotziedade”,
acusadu de pòdere divènnere: “aclaridura e veìculu a su matessi tempus de
massificatzione e omologatzione lada; e de èssere unu istrumentu de sa
distintzione o finas de opressione de sos grupos dominantes contra a sos grupos
sutamissos”67.
Mancari gasi, comunidades linguìsticas meda intendent sa netzessidade de
tènnere unu modellu normalizante chi diat possibilidade a sa limba issoro de
cumprire cussa funtziones amministrativas e ufitziales chi unu mosàicu de
bariedades forsis no est a tretu de contentare. In custa manera si diant irrichire sos
campos funtzionales de una limba, a manera de assegurare sa paridade linguìstica,
mescamente in ue non cumbinat cun una bariedade de limba determinada 64 Finegan-Besnier, Language. Its Structure and Use, Harcourt Brace Jovanovich, New York/London 1989 po.cit. in G. Berruto, Miserie e grandezze dello standard. Considerazioni sulla nozione di standard in linguistica e sociolinguistica, art. cit. in corso di stampa. 65 P.M. Bertinetto ( a cura di), Enciclopedia Cambridge delle scienze del linguaggio, Zanichelli, Bologna, 1990. 66 G. Berruto, Op.Cit. 67 Ivi
25
sotziogeograficamente. S’aficu a unu istandard est finas impostu dae su balore
simbòlicu chi tenet cando cumbinat cun s’identificatzione linguìstica de una
comunidade.
Resumende s’istandard, mancari sas umbras de aparinamentu,
omologatzione e illatiadura de sa bariedade, si proponet comente garantzia,
modellu de riferimentu, limba de importu e istrumentu funtzionale a una casta
manna de esigèntzias pràticas, sotziales e simbòlicas, chi andant prus a tesu de sas
esigèntzias linguìsticas ebbia.
Ma mancari sos bantàgios e sas funtziones chi s’istandard cumprit,
abbarrant sos dùbios e mescamente in Sardigna sa chistione de sa limba unificada,
chi diat chèrrere essere pro sos promotores “s’istandard” de riferimentu, est
cuntrastada e nudrida dae dìsputas.
Non sunt pagos sos chi criticant su primu tentativu de unificatzione
linguìstica in Sardigna chi at leadu su nùmene de “Limba Sarda Unificada”, frutu
de alchimias artifitziales chi si cumprendet pagu e a tesu dae sos faeddos locales.
Naturalmente sas intentziones de sos promotores sunt diferentes e su
progetu de aunidura linguìstica naschet dae s’esigèntzia de adotare una norma
comune de riferimentu, unu agiudu a si fàghere realidade su bilinguismu in
Sardigna.
Regortende sas possibilidades brindadas dae sas dispositziones de sa lege
LR n. 26/1997, e afortidas dae sa lege de su 15 de nadale de su 1999 n.482, sa
Giunta Regionale at incarrigadu una commissione formada dae espertos de
linguìstica sarda, pro cuncordare una ipotesi de normalizatzione ortogràfica e unu
progetu de aunidura linguìstica, siat pro rispòndere a su cuadru giurìdicu nou in
matèria de amparu de sas limbas de minoria, siat cun sa cumbintzione chi:
L'uso ufficiale e formale del sardo è in grado di assicurarne nuova forza e presenza, al pari delle altre lingue di ambito statale e internazionale. La nostra lingua sarda, perché abbia la possibilità di svolgere appieno le funzioni che competono a una lingua ufficiale, ossia ampia circolarità per messaggi orali e scritti di qualsiasi natura, nonché certezza, coerenza, univocità, efficacia, forza, diffusione, in una parola "equipollenza" con le altre lingue, non può fare ameno di avere norme certe, universali e condivise. Norme che
26
costituiscano punto di riferimento unico e sovralocale per qualsiasi utilizzatore sardo o esterno68. Dae su 10 de làmpadas de su 1999 a su freàrgiu de su 2001 sa commissione
numendada dae sa Giunta at cuncordadu sa Limba Sarda Unificada comente
mediatzione intre sas bariedades tzentro-orientales e cussas meridionales de s’ìsula, prus
innovadoras custas ùrtimas, prus cunservadoras sas primas.
Su propòsitu fiat creare unu modellu chi esseret rapresentativu de sas bariedades
prus a curtzu a sas orìgines istòrico-evolutivas de sa limba sarda, prus pagu sugetas a in
interferèntzias esògenas, e chi risponderet a s’esigèntzia de un impreu ufitziale e
formale de su sardu, a tretu de nde assegurare fortza noa e presèntzia, a su matessi
livellu de sas àteras limbas de s’àmbitu istatale e internatzionale.
Sa Commissione de espertos de nomina regionale69s’at reunidu bintunu bortas,
cun s’impignu de cròmpere, a pustis de unu dibàtidu ampru e cabale, unu acordu
unanime a propòsitu de sas finalidades propostas dae sa Cunventzione.
Pro sa cumpositzione sua matessi, chi rapresentat iscolas de pessamentu
diferentes in relatzione a sas finalidades chi cherent cròmpidas, e pro s’operare sena
pregiuditziales o influèntzias, cun indipendèntzia prena de elaboratzione giudìtziu, sa
Commissione est istada cussiderada autoritativa e rapresentativa meda.
Su traballu de sa commissione, bidu sa cumplessidade de su progetu, est istadu
cumplessu e articuladu: in sos casos de solutzione prus difìtzile, s’at lassadu libertade de
impreu in bia isperimentale.
Sa commissione est istada mutida a cuncordare una ipòtesi de normalizatzione
ortogràfica de sa limba sarda, unu progetu de unificatzione linguìstica chi podet
impreare petzi s’Assessoradu a sa Pùblica Istrutzione, e finas unu istùdiu tècnico-
sientìficu subra de s’aplicabilidade operativa.
68 Regione Autònoma de sa Sardigna, Assessoradu a sa Pùblica Istrutzione, Benes Culturales, Informatzione, Ispetàcolu e Isport, Limba Sarda Unificada, Sintesi delle Norme di base, Casteddu 2001 Deliberatzione n. 23/47 de su 10.07.2001 L.R. 15/10/1997 n. 26 “ Promotzione e balorizatzione de sa limba e de sa cultura de sa Sardigna”. 69 Sa commissione fiat formada dae Eduardo BLASCO FERRER, Roberto BOLOGNESI, Diego Salvatore CORRAINE, Ignazio DELOGU, Antonietta DETTORI, Giulio PAULIS, Massimo PITTAU, Tonino RUBATTU,Leonardo SOLE, Heinz Jurgen WOLF, Matteo PORRU (segretàriu). Sos espertos sunt istudiosos de limba sarda e linguistas de bènnida universitaria, isseberados pro sas connoschèntzias issoro, pro sa fama de sos istùdios in matèria de limba sarda e programmazione linguìstica.
27
Sa norma cuncordada fiat indiritzada a chi si siat la cherreret impreare, “
proposta mescamente a sas Amministratziones pùblicas e privadas, ma finas a cada
casta de impresas, a sos assòtzios, a sos organìsmos de informatzione, a sas iscolas, a
sas sotziedades telemàticas, e informàticas”.
S’Assessoradu a sa Pùblica Istruzione s’impinnaiat a presentare a su pùblicu sas
resones e sas normas de sa LSU (“Limba Sarda Unificada”), a manera chi si nde
fagheret una isperimentatzione e impreu ampru, finas pro batire càmbios o
integratziones eventuales.
Sa LSU si fundaiat subra de s’anàlisi de sas bariedades locales de su sardu, subra
de sa classificatzione de sos fenòmenos essentziales ( pro sos chi s’agatant diferèntzias
fonèticas e morfològicas) e subra de s’isseberu ( in intro de sos èsitos reales e locales),
casu pro casu, de unu modellu abbundantemente rapresentativu e cumpatìbile cun sa
pluralidade de sas bariedades locales.
Isseberende su modellu, s’at analizadu totu su sardu, sena istabilire làcanas o
preferèntzias. Cada bariante e cada fenòmenu diferente dae sos àteros est istadu
cussideradu cun assentu70. “ Su resurtadu est una limba naturale “cuncordada” tràmite
curregidores e echilìbrios, “mediada” tràmite sa chirca de sa coerèntzia e ladària de
impreu prus manna , prus sistemàtica a cunfrontu de sa traditzione literària e a sas
bariantes locales prus irregulares”71.
Sa LSU si presentaiat duncas comente limba chi rapresentat sas bariantes
locales, chi, in s’iscopu de sos promotores, sighint tenende su rolu issoro de istrumentos
de comunicatzione locales e comunitàrios:
La LSU convive con esse ma si candida ad essere un sistema di comunicazione di uso più ampio e generale, la lingua per gli usi formali, nell’amministrazione, nella radio e tv, nei quotidiani, nei periodici e nell’editoria, nella scuola, nel commercio, nel turismo, nell’economia. La LSU è quindi una lingua sovralocale, uno strumento di comunicazione che fa da “tetto” alle singole varianti locali; non è lingua “esclusiva” ma “complementare” rispetto ad esse. Solo se noi
70 Sa detzisione est leada sighende critèrios e modalidades espressados in manera crara in sas Normas chi acumpangiant sa presentatzione de sa LSU. In sa Normas b’at finas sos critèrios pro su tratamentu de su lèssicu generale e settoriale e inditos subra de s’ismanniamentu e s’ammodernamentu de sa limba. 71 Regione Autònoma de sa Sardigna, Assessoradu a sa Pùblica Istrutzione, Benes Culturales, Informatzione, Ispetàcolu e Isport, Limba Sarda Unificada, Sintesi delle Norme di base, Casteddu 2001 Deliberatzione n. 23/47 de su 10.07.2001 L.R. 15/10/1997 n. 26 “ Promotzione e balorizatzione de sa limba e de sa cultura de sa Sardigna”.
28
sapremo superare i localismi di ogni tipo, ci renderemo conto, infine, che la LSU può essere davvero la lingua più ampiamente rappresentativa di tutti i Sardi72.
Cussente chi totu sas bariantes de sa limba sarda tenent aguale dignidade e
vitalidade, su progetu de aunidura linguìstica moet dae su presupostu chi custa
diversidade, finas si est una richesa chi cheret amparada, non semper si cuntziliat cun
s’esigèntzia de presèntzia e isvilupu
ufitziale de una limba in totu sos àmbitos sotziales, didàticos, informativos,
amministrativos e, pro custu, est netzessàriu adotare unu modellu de limba iscrita
comuna pro totu sos Sardos chi fatzat possìbiles e eficatzes custos impreos. Una limba
comuna, una limba “cobertura”, unu elementu de unione, pro superare sas làcanas
territoriales, pro assegurare unu ligàmene prus mannu intre sos faeddos locales, chi si
podent reconduire, in generale, a madrighes comunes, si puru mudadas dae èsitos
fonèticos e morfològicos a bias a tesu e de articolatzione pari·pari non semper fàtzile.
Su resurtadu est una limba de aprendimentu, imparamentu, lèghida e ascurtada
fàtzile. S’ant evitadu solutziones iscritas de fatibilidade difìtzile, in càmbui non s’ant
ipotizadu règulas de pronùntzia lassada lìbera a sos atzentos locales. In sustàntzia sa
Limba Sarda Unificada si proponiat comente modellu de riferimentu, mutidu finas a
rispòndere a sas funtziones de istandard, abertu semper e cando a ammendamentos,
megioros e annànghidas.
Custa proposta, pro bandas meritòria meda, at retzidu però paris cun s’interessu
de grupos meda, crìticas73 e osservatziones importantes chi ant rallentadu su caminu suo
e postu in dùbiu su mètodu impreadu pro bi arribbare.
Sa Limba Sarda Unificada at tentu pagu acusentimentu intre sa populatzione: est
istada intesa comente limba artifitziale, a tesu dae s’impreu cotidianu e mescamente dae
sos faeddos locales, bìvida comente imponimentu ca “ammaniada a taulinu”.
Mescamente sos sardos e sos operatores de su setore chi faeddant sa bariedade
campidanesa ant murrungiadu, forsis cun resone, sa bogadura belle totale de su lèssicu e
de sa morfologia issoro dae sa limba chi cheriat aunire totu sas bariedades de s’idioma
72 Ivi 73 Intervista a su professor Juanne Lilliu, realizada dae sa professoressa Juanna Cerina, cunsigiere regionale de “Progetu Sardigna”, Limba unificada, ammaniada a taulinu , o limba de mesania, “La Nuova Sardegna” 5 de maju de su 2005.
29
regionale: in s’ammàniu de s’istandard s’ant privilegiadu sas bariedades setentrinales74
e su logudoresu, cun mutzadura lessicales e morfològicas craras de su campidanesu. Saa
reatziones a sa LSU , a foras dae sos tzìrculos de sos linguistas espertos sunt istadas
cuncordes: “limba est cussa chi si faeddat, non cussa ammaniada a taulinu”, “su sardu
pro sighire bivende tocat a lu faeddare, in su remiru de sas bariantes locales”. Iscritores
e intelletuales non perdent occasione pro signalare s’iscredèntzia issoro, cando non sa
contrariedade bera, sos faeddadores s’intendent privos de sa libertade de freddare e
mescamente iscrìere in sa bariante issoro.
Sas polèmicas a pustis de sa nàschida de sa “Limba Sarda Unificada”
denùntziant sa fragilesa de sa polìtica linguìstica in Sardigna. Mancant galu sos
presupostos fundamentales pro una programatzione bona. Sa connoschèntzia de
s’evolutzione de sa relatzione intre limba e faeddadores fiat belle nulla, in antis de
arribbare a sa LSU e in antis de s’isparghinadura sua, esseret istadu mègius a atuare
s’artìculu 10 de sa lege regionale ( Tzensimentu de su repertòriu linguìsticu de sos
Sardos), pro cumprèndere in fundu su livellu de connoschèntzia de su sardu e
s’isparghinadura sua intre sa populatzione e pro tènnere unu intendimentu orgànicu
finas de sos pàrreres de sos faeddadores in matèria de limba.
Non s’at fatu nudda imbetzes pro connòschere realmente su cuadru sòtzio-
linguìsticu francu in sos ùrtimos annos, dae sos chi si podet deduire, in manera
ischemàtica, chi sa limba italiana in Sardigna, comente giai naradu, agabbat de èssere
giai dae sos annos Sessanta de su Noighentos sa limba dominante e asserrada pro
divènnere patrimòniu comunu, limba istandard finas a costituire sa cuota prus manna de
su repertòriu linguìsticu de sos sardos. Comente cunseguèntzia, finas sa parte restante
de su repertòriu ( cussa formada dae sos elementos linguìsticos pretzisamente locales)
interferit in s’impreu de sa limba italiana finas a creare bariedades locales noas de
italianu, e issa matessi sutaposta, pro more de su cuntatu semper prus forte cun
s’italianu, a unu protzessu de mudadura interna lestra, a livellu lessicale e a livellu de
s’istrutura superfitziale. Su cuntatu tenet efetos importantes, non petzi dae su puntu de
bista de sa linguìstica de foras, ma finas dae su puntu de bista de sa linguìstica de intro.
74 Sas bariedades de intro sunt sinnadas dae unu sustratu fonèticu prus arcàicu e sunt cussideradas prus ladinas e cunservativas de sas bariedades de sas àreas meridionales. Cfr. M. Virdis, Lingua Sarda: Varietà e standard, 5 de cabudanni de su 2004, in www.paraulas.it
30
A tempus de oe, a sa diglossia traditzionale formada in manera ischemàtica dae
s’italiofonia de sas classes dirigentes e dae sa sardofonia de sas classes istrumentales e
dipendentes, at sighidu una fase de coladura chi tenet in unu bilinguismu ampru italu-
sardu s’elementu prus importante.
S’andat cara a una situatzione de dilalia, tèrmine impreadu dae Berruto in su
1987, in sa chi sa bariedade arta (Lh), est a nàrrere s’italianu, est impreada in totu sos
àmbitos, formales e nono, cando chi sa L1 (bariedade bassa) est riservada in manera
belle esclusiva a sos impreos orales e non formales a costàgiu de sa bariedade arta.
Sas ùrtimas chircas sòtzio-linguìsticas in Sardigna cunfirmat chi “ su minimare
de sos faeddos locales sighit su continuum familiare/de
s’amighèntzia/pùblicu/istituzionale”75.
Sa polìtica linguìstica in Sardegna diat chèrrere una torrada a su bilinguismu. Ma
in sa presse de arribbare a unu istandard chi permiteret unu impreu ufitziale de su sardu
e s’intrada sua a Europa comente limba de minoria, s’at descuidadu, si no omìtidu, unu
caminu de programatzione chi forsis diat àere dadu a s’istandard possibilidades prus
mannas de acordu e una cumprensione probàbile de sa netzessidade de una
normatzione.
Sa polìtica linguìstica pessighida in s’ìsula, mantesa dae unu caminu normativu e
legislativu sòlidu chi nde cheret afortire e acrèschere s’importu (status planning), at
privilegiadu s’atividade decorpus planning, est a nàrrere su traballu subra de sa limba
comente limba76, descuidende però sa comunicatzione e s’informatzione pro sa
populatzione. Non b’at àpidu, o in onni modu non resèssit a s’isvilupare, unu
arresonamentu intre faeddadores e istitutziones chi diat permìtire una cumprensione
prus manna de sas resones de sa netzessidade de unu modellu de riferimentu.
Sas mancàntzias de sa polìtica linguìstica sarda cherent cumproadas in sas fartas
de interventos pùblicos pessados pro acrèschere su nùmeru de sos utentes potentziales77,
operatzione intre s’àteru delicada meda ca torrat a pònnere in giogu sas relatziones
sotziolinguìsticas intre sas bariedades presentes in su territòriu ca trisinat paris in
75 A. Oppo, ( a cura di), Le lingue dei sardi, una ricerca sociolinguistica, Raportu finale, Casteddu 2007 76 Sa codificatzione ortogràfica, fonètica morfològica, sintàtica, lessicale netzessària a manera chi sa limba ogetu de amparu potzat tènnere sos mèdios pro parare fronte a sas funtziones de limba de s’amministratzione, de su traballu o de sa cultura arta. (V. Dell’Aquila, G. Iannàcaro, La pianificazione linguistica, Roma 2004, pp. 59-82) 77 Est a nàrrere de cussa atividade definida acquisition planning, Ivi, pp.133-168
31
manera direta sos chi faeddant e podet duncas iscùdere contra a sas ideas e
cumbintziones issoro. S’at coladu intru de sa “Limba Sarda Unificada” de su 2001, sa
“Limba de Mesania” de su 2002-2003 e in fines s’ùrtimu tentativu de sa “Limba Sarda
Comuna” de su 2006, sena si fundare subra de chircas sotziolinguìsticas78 pretzisas chi
ponneret in craru s’impreu reale e s’assentu de sos faeddadores. Unu limite de sa
proposta de sa Limba Sarda Unificada est istadu, duncas, s’istile suo teòricu meda. Issa
no at leadu cumintzu dae una analisi de su cuntestu sotziolinguìsticu de sa regione, ma
si fundaiat subra de istatìsticas oramai superadas e duncas de crèere pagu o chi non
daiant, in onni casu, sa prospetiva cumpreta de su repertòriu linguìsticu de s’ìsula79.
In prus sa polìtica linguìstica , finas cun tendèntzias cunservativas pro timòria de
sa pèrdida de identidade de sa populatzione, s’atapat cun sos istìmulos
microcampanilìsticos alimentados dae sa timòria de sa pèrdida de sas bariedades, chi
definint sa norma comente istràngia e artifitziale, cando non comente autoritària e
inùtile in su protzessu de amparu e bàrdia, produende unu sentimentu de refudu chi
arriscat de si mudare in purismu dialetale.
Su caminu longu chi at batidu a s’amparu legislativu e a su reconnoschimentu de
sa limba sarda intre sas limbas de minoria, arriscat de si firmare pròpiu in s’aplicatzione
de su programa legislativu. Mancari superados sos pregiudìtzios ideològicos chi
cunfinaiant su sardu a “limba de sa mannedda”, reatzionària e cunservadora in
oponimentu a s’italianu limba de progressu e de importu, non s’ant superadu sas
resistèntzias de sa populatzione e duncas non si resessit a atuare unu pranu chi giugat a
unu bilinguismu prenu e a s’adotzione de su sardu in sas iscolas, siat comente limba de
istùdiu siat comente limba veiculare. In tempus de oe su sardu s’imparat mescamente in
progetos didàticos isperimentales, gràtzias a s’autonomia iscolàstica reconnota,
mescamente in su sud de s’ìsula, pro proposta de collègios sìngulos cando non de
dotzentes sìngulos.
78 S’ùrtimu tzensimentu sotziolinguìsticu est su de sa professoressa A. Oppo (op. cit.) e duncas sutzessivu a s’istitutzione de sa Limba Sarda Comuna 79 Sa Doxa at fatu tres sundàgios in sos annos 1974, 1982, 198. In càmbiu s’ISTAT nde at fatu unu intre su 1987 e su 1988. In su 2000, s’Istat at presentadu sa chirca Letture e linguaggio, cun sa chi relevaiat s’impreu de sa limba e de sos dialetos de indivìduos cunprus de 6 annos de edade, in tres àmbitos o classes de situatziones diferentes ( in famìlia, cun sos amigos, cun sos istràngios) e si fundaiat subra de autovalutatziones de sos intervistados. S’ùrtima chirca, I cittadini ed il tempo libero, de su 2006, si fundaiat subra de unu campione de 24 mìgias famìlias intervistadas subra de s’impreu de s’italianu e de su dialetu e subra de sa connoschèntzia de sas limbas istràngias.
32
Non mancat sas crìticas de chie sutalineat comente sa Sardigna tèngiat bisòngiu de
indiritzare sas siendas suas in interventos pro nde amparare e rilantzare s’economia,
abortire sas infrastruturas, s’istatu sotziale e totu cussos campos de atzione chi si
cussiderant de importu prus mannu a cunfrontu de s’amparu de sos deretos linguìsticos.
Sa polìtica regionale at isseberadu però de ligare sa crèschida econòmica de sa regione a
sa polìtica de amparu linguìsticu, contra a chie pessighit galu unu modellu de isvilupu
chi non tenet in contu sa realidade locale, renuntziende a sa relatzione netzessària cun
s’ambiente, sa cultura, sas caraterìsticas pròpias de sa sotziedade sarda.
1.3.2 Limba de Mesania
Comente risposta a sas esigèntzias de rapresentatividade presentadas dae
sos faeddadores sardos meridionales in sos annos a pustis de su 2001 s’at
presentadu una proposta noa: Limba de Mesania.
Sa proposta est presentada de acordu comunu dae su Cumitadu Abbia a
unu sardu comunu, dae s’Istitutu Camillu Bellini de Tàtari, dae sa Fundatzione
Sardinia de Casteddu e su Sòtziu Limba Sarda de Casteddu80. Si proponiat
s’adotzione de sa “Limba de Mesania”, una bariante de sa fàscia mesana de sa
Sardigna, fundada subra de limba chi presentaiant ligàmenes intre sas duas
bariantes prus mannas faeddadas in s’ìsula: su logudoresu e su campidanesu,
limitadamente a s’aparatu amministrativu de sa regione.
Sos proponidores brindaiant duas resones profundas pro s’issèberu de sa
bariante mesana. Pro prima cosa custa bariante fiat naturale, est a nàrrere faeddada
a beru dae una pertzentuale bona de sardos e no allindada in àreas geogràficas
dadas, comente in su casu de sas àteras duas bariedades mannas. Segundu, custu
issèberu rispondiat a sos critèrios de sientifitzidade e de democratitzidade e
asseguraiat duncas dignidade aguale pro totu sas bariantes.
In prus, non suponiat sa lassada de sas bariantes locales, chi gasi non fiant
privadas de su balore legale issoro. Sa Regione teniat s’òbrigu de impreare custa
80 Abbaidare su Progetu de polìtica linguìstica unitaria de sa Limba Sarda e ipotesi d istandard amministrativu regionale de su 19 de freàrgiu de su 2004.
33
limba pro sas dispositziones ufitziales chi cheriant publicadas, ma non podiat
refusare de acollire àteras barintes. S’impreu de custa limba, in prus, non fiat
obrigatòriu pro sos faeddadores.
Su critèriu geogràficu propostu dae sa Limba de Mesania, però, no est
resessidu a superare sas diferèntzias chi b’aiat e agatare unu puntu de incontru in
intro de su dibàtidu cumplessu in matèria de aunidura linguìstica. S’issèberu de
una “limba de mesania” non resolviat, difatis, su problema antigu de sa
rapresentatividade de totu sos sardos.
A custu propòsitu su professor Lilliu at marcadu bortas meda sa
netzessidade de garantire sa campadura de totu sas bariedades locales de sa limba
sarda. Petzi gasi, difatis, a pàrrere suo, si diat cròmpere a sa codificatzione de una
limba, nàschida dae unu cuncàmbiu chi irrichit e non dae unu fràigu artifitziale
intragadu a sos espertos81.
1.3.3 Limba Sarda Comuna
Su dibàtidu, in sos annos, s’est illongadu e isvilupadu finas a su 2006,
annu de ammàniu e presentatzione de su de tres progetos: sa Limba Sarda
Comuna, aprovada cun una delìbera de sa Giunta Regionale su 18 de abrile.
Pro remediare a sos sèculos de mancàntzia de su sardu dae s’impreu
pùblicu ufitziale, sa Giunta atzertat sa netzessidade de impreare s’istandard
mancari sa cussèntzia de sa dificultade a agatare una solutzione coerente de su
totu e bilantzada intre totu sas bariedades in manera perfeta e puru capassa de
mediare intre sas diferèntzias linguìsticas e sa netzessidade de unidade82.
81 Lilliu at finas sutalineadu s’inclinatzione de sos sardos a su pluriliguismu. Su fatu de èssere bilingues podet brindare sa possibilidade de imparare cun prus fatzilidade sas limbas istràngia e operare, in unu chirru prus ampru, una abertura importante de s’orizonte culturale de sa regione. A su matessi istudiosu devimus sa riflessione pro sa chi, una proposta bàlida de fràigu de una limba de riferimentu, non podet fàghere a mancu de una programmatzione de interventos e progetos pro s’istrutzione plurilìngue in sas iscolas de cada òrdine e gradu. (Intervista a su professor Juanne Lilliu, realizada dae sa professoressa Juanna Cerina, cunsigiere regionale de “Progetu Sardigna”, Limba unificada, ammaniada a taulinu , o limba de mesania, “La Nuova Sardegna” 5 de maju de su 2005). 82 Pro custu sa norma aprovada dae sa Regione istabilit finas de analizare, cun àteros istùdios, su lèssicu, sa morfologia, e una ortografia comuna a bariedades diferentes meda de su sardu.
34
S’obietivu de s’amministratzione regionale est cumintzare unu protzessu
graduale chi punnat a s’ammàniu de una limba comuna, cun sas caraterìsticas de
una bariedade linguìstica naturale chi siat unu puntu de mediada intre sos faeddos
prus ispartos e aberta a totu sas integratziones netzessàrias pro dare balore a su
caràtere distintivu de su sardu e assegurare sa supralocalidade de sa limba e sa
simplitzidade de su còditze linguìsticu.
Comente si leghet in su testu de sa delìbera: “Sa Limba Sarda Comuna
cheret èssere una “limba bandera”, unu istrumentu pro afortire s’identidade nostra
comuna, in su rispetu de sa richesa bària de sas bariedades locales”, crarende chi
s’istandard nou non cheret nen leare su logu nen s’impònnere a subra de sos àteros
faeddos de s’ìsula.
Cada bariedade locale, a sa sola, rifletet e tenet totu sas caraterìsticas
fundamentales de sa limba sarda e si diat pòdere propònnere pro la rapresentare,
cadauna, duncas, podet èssere isseberada pro rapresentare su sardu intreu.
Sa Regione at crèidu oportunu propònnere unas normas iscritas de
riferimentu chi siant una ispètzia de mediada intre sos faeddos diferentes,
ammaniende unu modellu de limba su prus coerente e orgànicu possìbile,
semplitze de imparare e impreare.
S’at agatadu gosi unu puntu de mediatzione intre sas bariedades prus
comunas, sighende su traballu de isterridura giai fatu, tràmite su cunfrontu de sa
diferèntzias in intro de sa limba e cun s’anàlisi de sos fenòmenos linguìsticos83.
S’ant privilegiadu sos elementos de incontru e sistematitzidade intre sas
bariedades, e s’ant agatadu sos elementos comunos a totu su sardu. Pro esempru,
in su casu de unas cantas diferèntzias, comente in sa –t finale de sa de tres pessone
plurale de sos verbos, s’at preferidu sa solutzione prus etimològica e prus a curtzu
a su supralocale presente in sos faeddos meridionales; in àteros casos, pro
amparare sa particularidade de su sardu, s’at preferidu sa solutzione tzentro-
setentrionale, comente in su casu de limba, chena, iscola. In su casu de su
pronòmene personale de prima pessone singulare, s’at preferidu sa forma deo, si
non sa prus isparta, sa prus simile a su meridionale deu. Sas formas isseberadas,
duncas, non sunt resurtadu de imbentu, ma formas reales chi si podent agatare in 83 Mescamente de cussos fonèticos chi prus dant a sos faeddadores sa sensatzione de una diversidade e divisione manna.
35
s’impreu orale. Nde diat resurtare una bariedade linguìstica cun elementos mannos
de naturalesa mancari s’ammàniu cumplessu. Pro esempru intre unu èsitu limba e
un àteru lingua, non s’at isseberadu de imbentare unu mistùriu ipotèticu (comente
diat essere *lingba), ma de isseberare unu resurtadu linguisticamente prus
identitàriu: limba.
Sa “Limba Sarda Comuna” nàschida in manera isperimentale pro sa
redazione de sos documentos de sa Regione sarda, pro totu sos sardos, a pàrrere
de sos proponidores:
[...] non è dunque una nuova lingua che sostituisce le varietà parlate, ma vuole essere una norma scritta di riferimento ad esse complementare, una mediazione tra le differenze che costituiscono la irrinunciabile ricchezza e multiformità della lingua sarda, la sua base viva e naturale. Attraverso un sistema scritto che deve tendere alla uniformità, univocità e coerenza, la Limba Sarda Comuna può costituire un punto d’incontro, utile a rappresentare i sardi nell’uso ufficiale da parte della Regione, così come consentono le leggi che i Sardi hanno fortemente voluto, la legge regionale n. 26 del 1997 e la legge statale n. 482 del 199984.
In su propòsitu de sos proponidores sa costitutzione de s’istandard nou non cheret èssere una
“proposta de aunidura de sa limba, ca sa limba est giai “una” ma semplitzemente una proposta
de unu modellu iscritu comunu a su chi nos podimus riferire e chi potzat èssere impreadu pro
sa tradutzione de sos atos e de sos documentos de s’Amministratzione regionale”85.
Diversamente dae sas àteras propostas, custa at mustradu deretu unu caràtere prus
pràticu e pragmàticu. Pro prima cosa s’at aumentadu s’atividade de s’isportellu linguìsticu
regionale Ufìtziu de sa limba sarda86, in prus s’at cumintzadu sa redatzione de unu
ditzionàriu. De se guru su datu prus importante est sa redatzione in limba sarda de sa delìbera
matessi.
Però sos dùbios abbarrant e su dibàtidu est galu abertu. Sunt fortes mescamente sas
resistèntzias de chie bivet s’istandard comente imponimentu, comente una minetza pro sa
bariedade sua e de chie s’intendet privadu de sa libertade de isseberare in cale limba iscrìere,
lèghere e comunicare. Finas in custu casu b’at àpidu crìticas e impudos.
84 Regione Autònoma de sa Sardigna, Limba sarda Comuna, Normas linguìsticas de riferimentu a caràtere isperimentale pro sa limba iscrita de s’Amministratzione Regionale, Delìbera RAS n. 16/14 de su 18/04/2006 85 Ivi 86 S’istitutzione de s’isportellu est istada aprovada dae sa Giunta Regionale su 26/06/2003
36
Carlini87 e Loche88 faeddant de custu produtu comente limba resurtadu de ingegneria
linguìstica chi preferit sa bariante logudoresa. A pàrrere de soos duos istudiosos s’at bogadu
sa bariante manna de su campidanesu e duncas sos duos tantos de tres de sa populatzione chi
faeddat custa bariante.
Su progetu però at otentu finas cunsensos meda. Su linguista Sole89 ammentat chi si
tratat de una proposta pro su setore burocràticu, chi non intzidet duncas subra de s’impreu
cotidianu de sa limba. Marcat finas sa possibilidade brindada a sas provìntzias de sighire
impreende sas barientes locales, sena impreare netzessariamente sa limba sarda comuna.
Sa limba comuna, difatis, garantit una identificatzione chi tenet caràtere ufitziale, cando
chi sa limba faeddada de cadaunu non tocat a la descuidare o la ismentigare ca est sa prima
chi s’imparat e duncas cussa chi marcat una prima forma de identificatzione in unu grupu prus
minore, comente sa famìlia o sa comunidade de apartenèntzia.
Si in antis de sos annos novanta su problema fiat de reconnòschere s’esistèntzia de sa
limba in sese, s’importu e s’ufitzialidade, oe, mancari s’amparu legislativu, su caminu de
afermatzione de su bilinguismu s’at firmadu in s’issèberu de su còditze. Non bi la faghet a
s’isvilupare una programatzione sèria chi cunsentat de fàghere realidade su chi est istabilidu
dae sa lege e disigiadu dae sa comunidade linguìstica.
87 F. Carlini, Ma non su “sardu comunu”, chi no esistit, “Unione Sarda”, 02/06/2006 88 A. Loche, Ei a unu limba comunama chi non siat tropu isbilantziada a favore de su logudorese, “Giornale de Sardigna” 30/05/2006 89 P.G. Pinna, Intre làudes e cramos a sa realidade. Sos giudìtzios de Giulio Angoni, Leonardo Sole, Nicola Tanda, “La Nuova Sardegna”, 20/04/2006 pag. 33
37
Capìtulu 2
Sa regorta de sos datos
2.1 Metodologia de sa chirca
Custu istùdio naschet dae unu progetu de collaboratzione intre su professor
Querol, diretore de s’Istitutu de sotziolinguìstica de Bartzellona, e s’Ufìtziu Pro Sa
Limba Sarda de Nùgoro.
Obietivu printzipale de sa chirca est istadu monitorare s’istadu de sa limba sarda
in binti biddas de sa provìntzia de Nùgoro, in ue b’at custu impreu, tràmite unu
cuestionàriu fatu dae su professor Querol.
Cheret naradu chi, però, durante sa chirca custa collaboratzione at tentu una
interrumpida, ca siat su professor Querol siat s’Ufìtziu Pro Sa Limba Sarda ant
renuntziadu a su progetu. Su campione de riferimentu, duncas, at minimadu meda, però
sos resurtados si podent cussiderare de pretziare. Su professor Querol at permìtidu
s’impreu de su cuestionàriu suo chi abbarrat s’istrumentu base de custa chirca.
Sa chirca est istada articulada gasi:
38
1. definitzione de s’universu de riferimentu 2. definitzione de sas caraterìsticas de su campione: nùmeru, edade, sessu, traballu,
famìlia de apartenèntzia 3. issèberu de su logu de s’intervista 4. definitzione de su nùmeru de sas dimandas de su cuestionàriu e inditu de custos
elementos: a) tempus a disponimentu pro sa cumpiladura b) tipologia de sas dimandas: abertas o cungiadas c) ispàtziu a disponimentu pro sas rispostas abertas
5. definitzione de sos domìnios relatzionales.
S’àrea istudiada pertocat noe tzentros de sa provìntzia de Nùgoro, sa prus interna
de sa Sardigna. S’issèberu de s’àrea de chirca est motivada dae su fatu chi una prima
ipòtesi ghia in sa verìfica de sa cunditzione de su sardu cussiderat èssere sas zonas de
intro sas prus cunservativas90 e sas prus pagu espostas a sas influèntzias de foras, siat
dae su puntu de bista linguìsticu siat dae su puntu de bista culturale. Sa chirca at
istudiadu duncas su repertòriu linguìsticu in sa Barbàgia de Ollolai91 e àteros tzentros de
intro comente Sòrgono, Aritzo, Teti, Tiana, Orune, in s’iscuta de tempus intre su 8 e su
18 de freàrgiu de su 2006.
Su campione istudiadu fiat formadu dae istudentes, de edade intre sos trèighi e
sos bintunu annos chi andant a iscola in sos tzentros ogetos de anàlisi. S’ant trisinadu
paris chimbe iscolas mèdias inferiores, pro unu totale de de deghe classes e duos
istitutos de istrutzione superiore pro unu totale de ses classes.
Custas iscolas sunt sas mèdias inferiores de Gavoi (duas classes pro unu totale
de trinta dischentes), Ollolai (una classe pro unu totale de noe dischentes), Fonne (tres
classes pro unu totale de barantunu dischentes), Mamujada (duas classes pro unu totale
de bintibator dischentes), Orune (tres classes pro unu totale de bintioto dischentes), su
Litzeu Sientìficu de Sòrgono (tres classes pro unu totale de baranta dischentes),
s’Istitutu cumprensivu de Gavoi (Litzeu Clàssicu, Istitutu Tècnicu Cumertziale e pro
Geòmetras; tres classes pro unu totale de noe, ses e binti dischentes).
90 A custu propòsitu abbaidare sas normas areales ammaniadas dae M. Batoli in su 1953. Pro custas normas sa fase linguìstica de s’àrea prus pagu esposta a sas comunicatziones est sa prus antiga. 91 Sa Barbàgia de Ollolai dae Barb ria numenada gasi dae sos Romanos pro s’aspresa de su territòriu e de sos abitantes suos chi sunt resessidu a fuire a su controllu e a su domìniu, latinizende·si prus a tardu a cunfrontu de su restu de s’ìsula – Barbarus inditaiat in su sensu literale chie non faeddaiat su latinu - est unu territòriu de monte, postu in su tzentru de su Gennargentu. Si distinghet Barbàgia de susu o de Ollolai a nord, chi aunat sos comunes de Ollolai, Gavoi, Fonne, Ulìana, Bitzi, Orgòsolo; Tzentrale o de Belvì a ovest; Inferiore o de Sèulo a sud.
39
Sa chirca s’at mustradu produtiva meda ca sos cuestionàriu sunt istados
cumpletados in cada parte dae belle totu sos dischentes e petzi ses cuestionàrios, subra
de 210 partzidos, sunt torrados in biancu o cumpilados petzi in parte. In totale sos
cuestionàrios analizados sunt 204. Su campione est formadu dae 204 sugetos
rapresentativos cunforma a sas variàbiles de sessu, edade, bènnida, livellu de istrutzione
issoro e de sos babbos, casta de traballu de sos babbos.
S’issèberu de allacanare su campione cunforma a s’edade (trèighi-bintunu
annos) est dadu dae sa boluntade de verificare s’istadu de impreu e connoschèntzia de
su sardu in sa sotzializatzione primaria, in riferimentu a s’edade compresa intre sos 13 e
sos 15 annos (dischentes de sa de tres classes de s’iscola mèdia inferiore) pro la pònnere
a cunfrontu a pustis cun su nùmeru e su livellu de calidade de sos chi faeddant su sardu
in sa fàscia de edade intre sos 18 e 21 annos (dischentes de s’ùrtimu annu de sas iscolas
mèdias superiores).
S’unidade de analisi isseberada, duncas, no est formada dae unu campione
casuale, ma dae unu campione de indivìduos chi in su mamentu de rispòndere faghiant
parte de unu grupu pretzisu: sos dischentes chi sa die de sa rilevadura fiant in classe.
S’issèberu de una campione definidu in antis, e no ammaniadu subra de intervistas
casuales, e finas sa distributzione in sas iscolas ant cunsentidu de pòdere sutapònnere
cuestionàrios diferentes in su matessi tempus e de otènnere unu campione aguale.
Sos cuestionàrios sunt istados partzidos a pustis de àere cuntatadu sas iscolas, in
data cuncordada cun sos prèsides, una bia verificada sa disponibilidade de sos
insignantes. S’at informadu sos dischentes de sa chirca petzi in su mamentu de sa
partzidura de su cuestionàriu. Custu at permìtidu una ispontaneidade prus manna de sas
rispostas de s’intervistadu, asseguardu dae su caràtere anònimu de su cuestionàriu e
duncas lìberu in sa cumpiladura.
Un àteru bantàgiu importante est istadu cussu de assìstere e èssere a
disponimentu durante s’intervista e pòdere intervènnere in casu de netzessidade.
Sos cuestionàrios sunt istados istruturados a manera de pòdere èssere
cumpilados dae sos dischentes in manera autònoma, a pustis de àere ispricadu sos
iscopos de sa chirca, s’ogetu de sa chirca e, mescamente, su significadu de tèrminos
“tècnicos” chi non faghent parte de su limbàgiu comunu comente: sotziolinguìstica,
italòfonu e sardòfonu. Durante sa fase operativa non b’at àpidu fatos importantes tales
40
de invalidare sa balididade de sos cuestionàrios regortos. Sa dificultade prus manna est
istada forsis cumprèndere chi on b’aiat una risposta curreta e chi fiat indispensabile
rispòndere cunforma a s’esperièntzia personale de cadaunu e non cunforma a normas
istabilidas o cundivisas comunemente.
Sas pregontas relatzionadas a situatziones esternas e generales e no a
s’esperièntzia direta e personale de s’intervistadu ant fatu nàschere dùbios prus mannos
e dimandadu s’interventu de su chircadore. Pro esempru, in pregontas comente: “ In
Sardigna, comente est su livellu econòmicu de sas famìlias” o in cussas chi pedint unu
pàrrere subra de sas risorsas imbenientes pro sos sardòfonos e sos italòfonos de sa
Sardigna. Custas dificultades las agatant mescamente sos pitzinnos prus giòvanos92.
S’ambiente de s’iscola at permìtidu de minimare isperdidura e abbollotu, at
favorèssidu una risposta cussiente e azaminada. In su collòchiu de introdutzione a sa
cumpiladura de su chistionàriu s’at afirmadu su caràtere facoltativu e sa no
obrigatoriedade de sa risposta. Mancari gosi sos dischentes prus giòvanos , forsis ca
postos in s’ambiente iscolàsticu, ant bìvidu sa chirca comente atividade didàtica, si puru
diferente, mustrende seriedade e maduresa prus mannas de sos isetos.
Sa presèntzia de sos insignantes durante sa cumpiladura de su cuestionàriu at
dadu agiudu e apògiu. In duas ocasiones su mastru non bi fiat e b’at àpidu prus
problemas de disciplina, finas si sa cumpiladura de su cuestionàriu est andada bene. Sos
giòvanos de sas iscolas mèdias superiores ant mustradu una cussèntzia prus manna, ma
forsis cun prus paga partetzipatzione de sas emotziones.
Resumende s’ambiente iscolàsticu at minimadu meda s’arriscu de isperdidura, at
permìtidu una campione aguale e una regorta lestra de sos datos e at cunsentidu
mescamente una fiàntzia prus manna de sos resurtados.
92 Petzi in unu casu est istadu netzessàriu intervènnere e agiudare unu dischente pro totu su chistionàriu e sa dificultade est nàschida pro no àere cumpresu sas pregontas, dificultade isparida cun sa tradutzione in sardu de sas pregontas. Tradutzione possìbile pro more de unu cumpàngiu de su dischente.
41
2.2 Su cuestionàriu
Sa chirca fata si fundat, comente giai naradu, subra de unu cuestionàriu
istruturadu a manera chi sos dischentes poderent rispòndere in manera autònoma in su
fògiu de traballu partzidu. Su tempus de cumpiladura, pro belle totu sos dischentes, est
istadu una ora pagu prus o mancu, comente istabilidu e cuncordadu in antis cun sos
mastros. In una classe ebbia est istadu netzessàriu illonghiare su tempus a disponimentu
e su cuestionàriu est istadu cumpiladu in duos tempos diferentes.
Sa chirca pretzisat sas cumpetèntzias decraradas dae sos intervistados chi
deviant rispòndere a unas pregontas subra de sos costùmenes linguìsticos issoro, àteras
contivìgiant balutatziones ligadas a chistiones de identidade/alteridade de grupu e
presupponent giudìtzios de balore chi pertocant s’impreu de s’italianu e de su sardu,
inditadas ambas comente limbas sena diferèntzias, linguìsticas o ideològicas, intre su
cuntzetu de limba e de dialetu. Su sardu est duncas inditadu comente limba, forsis
cunditzionende su giudìtziu de s’intervistadu, ma rispetende su sensu de apartenèntzia a
una comunidade linguìstica diferente, biu e presente in sos sardos, e rispetende sas
ùrtimas normas legislativas chi inditant su sardu comente una intre sas limbas de
minoria presentrs in Itàlia93.
Su cuestionàriu fiat formadu dae 86 pregontas, intre sas chi bi nde aiat de
generales subra de s’edade, su sessu, s’iscola e su comune de bènnida. Sas dimandas
sunt istadas fatas a manera de dare comente risposta unu de sos issèberos possìbiles.
S’intervistadu deviat signare sa tzifra94, posta a pare cun sa risposta chi prus
s’acurtziaiat a su pàrrere suo, in una iscala de balore dae su unu a su noe.
Sas rispostas cungiadas podent limitare sa chirca dae su puntu de bista calitativu
e accrèschere s’arriscu de issèberu cunditzionadu: s’intervistadu, a dae in antis de una
lista de rispostas possìbiles, forsis nde diat isseberare una. Ma custu mètodu assegurat sa
possibilidade de unu tretu prus mannu de su campione de riferimentu a cunfrontu de
un’intervista ammaniada cun rispostas abertas, chi rechedit una metodologia diferente
de regorta e anàlisi de sos datos e unu campione prus pagu mannu. S’issèberu de su
93 Lege de su 15 de nadale de su 1999, n. 482 94 Tenende contu chi sas pregontas sunt relatzionadas mestamente a sa limba sarda, italiana o istràngia, su balore dadu a cada limba est autònomu, est a nàrrere chi est possìbile dare su matessi balore a limbas diferentes.
42
modellu de pregontas a riposta cungiada est istadu imbetzes su prus adatu a sa tipologia
de chirca isseberada chi, finas non cherende èssere cabale, si fundat subra de unu
campione importante.
Sa chirca no at tentu s’iscopu de balutare sas cumpetèntzias reales de sos
faeddadores95, ma si fundat subra de auto-balutatziones de sos intervistados, chi deviant
rispòndere a una lista de pregontas subra de sos costùmenes linguìsticos issoro e unos
cantos giudìtzios de balore subra de s’impreu de s’italianu e de su sardu. Pro custa
resone sas pregontas sunt pretzisadas bene e si podent interpretare petzi in una manera;
s’ant isuladu cun pretzisione sos sugetos cun sos chi b’at cuncàmbiu verbale in intro e in
foras de sa famìlia, pro definire retes comunicativas minoreddas chi si podent
identificare bene.
Sos impreos linguìsticos istudiados pertocant duos domìnios mannos, belle
semper leados in riferimentu in sa chirca sotziolinguìstica: domìniu privadu o familiare
e domìniu pùblicu. Custu ùrtimu si podet divìdere in àteros duos campos minores:
domìniu pùblicu non formale e domìniu pùblicu formale.
Pretzisamente:
I – DOMINIU PRIVADU O FAMILIARE babbos, babbu e mama separadamente, frades o sorres, amoradu/a parentes (sorrestras, fradiles, tzios, manneddos..) II – DOMINIU PÚBLICU NON FORMALE 1) cumpàngios de iscola 2) amigos 3) bighinos 4) commissos de sas butegas 5) logos de isvagu o intratenimentu culturale 6) mèdios de informazione (televisione, ràdiu, internet, giornales..) III – DOMINIU PÚBLICU FORMALE 1) logu de traballu 2) ufìtzios pùblicos 3) organìsmos istitutzionales (orgànos de guvernu, locale, provintziale e regionale)
95 Petzi cun una pregonta si cuntrollat sa capatzidade de impreu de sos chi faeddant su sardu intervistados, dimandende·li de iscrìere una frase de a su nessi oto paràula in sa bariedade de sardu de sa bidda issoro.
43
Definende su domìniu privadu o familiare s’at tentu in contu de su fatu chi in
pagos casos sa famìlia est unu puntu aguale sotziolinguisticamente e, in intro de
s’àmbitu familiare, sas relatziones linguìsticas podent èssere diferentes. S’àmbitu
relatzionale a foras de sa famìlia est galu prus bàriu e pro custu est netzessàriu iscansare
sa generitzidade de sas pregontas chi diat pòdere causare rispostas pagu pretzisas e
variàbiles.
Su domìniu pùblicu informale indivìduat una zona sotziolinguìstica de coladura
in sa chi chie faeddat, finas si no est in cuntatu cun ambientes relatzionales familiares o
privados in sensu astrintu, noe est galu intradu in unu àmbitu sòtzio-comunicativu
formale o ufitziale.
Su domìniu pùblicu formale incluet imbetzes cuntestos e faeddadores cun sos chi
s’intervistadu s’agatat in relatzione istitutzionale e formale. Sos àmbitos relatzionales
craridos definint su cuadru de interventu de sa chirca e istabilint sas làcanas a intro de
sas chi si faghet sa chirca.
Su cuestionàriu est divìdidu in tres partes mannas: sa prima parte cheret
connòschere sos pàrreres de s’intervistadu subra de sas situatziones propostas e
s’assentu suo a propòsitu de sos duas limbas de riferimentu.
Sa segunda parte abbaidat s’esperièntzia de impreu de sa prima limba e, s’in
casu, finas de sa segunda: cun sa famìlia, sos amigos, sos cumpàngios de iscola, sos
bighinos e cun sas pessones cun sas chi partetzipat a atividades culturales e sotziales.
S’intervistadu devet duncas rispòndere, cunforma a s’esperièntzia personale sua, a
pregontas chi indagant s’istadu de impreu de s’italianu e de su sardu in relatzione a sos
domìnios inditados e a sa presèntzia reale de sas duas limbas in su repertòriu linguìsticu
de apartenèntzia.
Sa de tres est formada dae tres pregontas ebbia chi cherent mesurare su gradu de
importu dadu a sas limbas propostas (italianu, sardu, frantzesu, inglesu) in riferimentu a
unu traballu possìbile in su tempus benidore, una informatzione bona e su rispetu chi si
pessat potzat retzire dae sos àteros.
Sa prima parte s’articulat in ses setziones:
1) Mèdios de oe de sos abitantes de sa Sardigna 2) Possibilidades imbenientes de sos abitantesde sa Sardigna 3) Su chi diat èssere ecuu e giustu a beru in Sardigna
44
4) Su chi disìgio fàghere o potzo fàghere 5) Su chi podes fàghere 6) Sos sentimentos meos de apartenèntzia
Cada setzione tenet una introdutzione curtza cun sos inditos netzessàrios a sa
cumpiladura de su chistionàriu, s’ispricatzione de sas paràulas crae, crèidas difìtziles de
cumprèndere, s’asseguradura de s’anonimadu de sas rispostas. A sa prima lèghida sas
setziones resurtant ripetitivas e sas pregontas sìmiles, siat pro sos domìnios (pùblicu e
privadu) istudiados, siat pro sa manera comente s’ant fatu sas pregontas: a risposta
cungiada e sìmiles in sos argumentos. Cada setzione, però, si diferèntziat pro
isfumaduras e tenet livellos de chirca diferentes. Custu aspetu est craridu bene in
s’ispricatzione de su cumintzu, in sa chi si pedit de lèghere cun atentzione sas pregontas
e de non nde sutastimare sas isfumaduras.
Sa prima setzione, cun ses pregontas, dimandat cales sunt, a pàrrere e cunforma
a s’esperièntzia de s’intervistadu, sas possibilidades chi tenent oe sas pessones chi istant
in Sardigna. Comente naradu, sas rispostas cungiadas cherent unu issèberu, intre sas
possibilidades propostas, in una iscala de balores dae unu a noe; s’iscala de balore si
riferit a cadauna de sas duas limbas chi si pessat fatzant parte de su repertòriu
linguìsticu de s’universu de riferimentu: sardu e italianu. In custa setzione s’iscopu est
iscobèrrere cales sunt sas possibilidades de impreu pro cada limba in riferimentu a su
domìniu pùblicu, formale e non, de s’intervistadu. Pro custu si pedit de inditare in cale
limba siat possìbile partetzipare a atividades culturales, trasmissiones televisivas o
radiofònicas, cale siat sa limba imprenda in su logu de traballu, cale siat su livelu
econòmicu de sas famìlias, cale limba isseberant sas personas eletas in sos òrganos de
guvernu e cale siat su caràtere linguìsticu e culturale de sa Sardigna. Custa ùrtima
pregonta cheret giudìtzios de mèritu de s’intervistadu, imbetzes sas àteras pregontas
sunt in relatzione cun situatziones cuncretas e verificàbiles.
Sas pregontas iscobiant finas informatziones subra de su cuntestu sòtzio-
culturale de s’universu de riferimentu ca relevant sa presèntzia, o nono, de atividades
culturales e de intratenimentu o sa balutatzione de su livellu econòmicu de sas famìlias
sardas, dant duncas indìtzios subra de su cuntestu sòtzio-econòmicu-culturale in ue
bivent sos dischentes. Pro esempru, a sa pregonta a propòsitu de su gosu de atividades o
ispetàculos teatrales, in limba italiana o sarda, sas rispostas “pagas”pro ambos sos casos
45
inditant su fatu chi indipendentemente dae sa limba sas atividades de custa genia non
sunt “fitianas”. Custa setzione cheret duncas pònnere in craru cales sunt sos domìnios
de impreu de sas duas limbas in s’àmbitu pùblicu, registrende, cunforma a
s’esperièntzia de chie rispondet, informatziones subra de cantu cada limba est presente
in custu domìniu.
Sa segunda setzione ipotizat unu iscenàriu imbeniente- s’annu 2030- e semper in
riferimentu a su domìniu pùblicu (mèdios de comunicatzione, logu de traballu,
rapresentantes eletos in sos òrganos de guvernu locale e regionale), si pedit de bisare
cales ant a èssere sas risorsas a disponimentu de sos sardòfonos e sos italòfonos de sa
Sardigna. In custu casu si pedit duncas una bisione de s’intervistadu e si diat chèrrere
iscobèrrere cale est s’assentu suo cara a sas limbas chi s’impreant e, duncas, sa
valutatzione sua subra de sa campadura de su sardu.
Sa de tres setzione presupponet una bisione galu prus personale de
s‘intervistadu, chi devt dare unu giudìtziu subra de ite est a beru giustu e ecuu in
Sardigna cara a su repertòriu linguìsticu de riferimentu ( finas in custu casu saa duas
limbas sardu e italianu) e basende·si subra de su domìniu pùblicu de impreu de sa limba:
atividades culturales, programas televisivos, àmbitu de traballu, livellu econòmicu de
sas famìlias, òrganos de guvernu, caràtere linguìsticu e culturale de s’ìsula.
In sa de bator setzione, de deghe pregontas, s’intervistadu devet mustrare torra
s’esperièntzia personale sua: devet difatis inditare cales sunt sos disìgios, sos iscopos,
sas preferèntzias suas in riferiemntu a su repertòriu linguìsticu inditadu e a sos cuntestos
propostos. Comente giai naradu, finas inoghe sas pregontas sunt fatas pro otènnere
rispostas cungiadas conforma a s’iscala de balores. Est istudiadu siat su domìniu pùblicu
(mescamente custu) siat su domìniu privadu, cun prus atentzione a sas relatziones
formales e in foras de sa famìlia. Su cuestionàriu dimandat in cales limbas si disìgiat
fàghere sas atividades cotidianas (atividade culturales, iscolàsticas e de traballu) e in
cale limba si preferit comunicare in su traballu, in iscola, cun sas istitutziones, cun
s’amoradu/a, cun sos amigos, cun unu istràngiu chi benit a Sardigna. Sa de chimbe
ripetit sa fòrmula de sa de bator, però dimandat cun dòighi pregontas, finas a cale puntu
s’intervistadu pessat de pòdere cròmpere obietivos diferentes (partetzipare a eventos
culturales, istudiare, traballare o abbaidare sa televisione) impreende sa limba sarda o sa
limba italiana.
46
Sa de ses e ùrtima setzione de sa prima parte presupponet torra una fòrmula a
rispostas cungiadas e pedit pro cada limba (sardu e italianu) de inditare cale sunt sos
sentimentos, sos gustos, sos balores, sas maneras de fàghere e de pessare in cada
situatzione proposta. In custa setzione s’intervistadu devet duncas espressare sos
sentimentos suos de apartenèntzia in cada situatzione proposta.
Inoghe, prus chi abbaidare s’impreu de sa limba, s’abbaidat su sentimentu de
identidade e apartenèntzia in sas situatziones prus normales de sa bida cotidiana.
S’iscopu est duncas mesurare su livellu de “sardidade” e de “italianidade” e verificare si
esistit una comunidade non linguìstica ebbia, istudiende tratos chi pertocant su
sentimentu identitàriu.
Sa segunda parte permitit de verificare s’esperièntzia in s’impreu de sa prima
limba e, si si nde faeddat prus de una, de sa segunda in riferimentu a sos domìnios
relatzionales istudiados.
Bator setziones, duncas, formant su cuestionàriu:
1) Informatziones generales
2) Cuntatos cun sardòfonos
a) proportzione de sardòfonos in sas relatziones tuas
b) frecuèntzia de sos cuntatos tuos cun sardòfonos
c) calidade de sos cuntatos tuos cun sardòfonos
d) istabilidade de sos cuntatos tuos cun sardòfonos
3) Cuntatos cun italòfonos
a) proportzione de italòfonos in sas relatziones tuas
b) frecuèntzia de sos cuntatos tuos cun italòfonos
c) calidade de sos cuntatos tuos cun italòfonos
d) istabilidade de sos cuntatos tuos cun italòfonos
4) Gradu de impreu de sa limba sarda e de sa limba italiana
Sas informatziones generales pedidas riguardant su sessu, s’edade, s’orìgine e
s’iscola de bènnida. Si pedit finas de iscrìere cale est sa prima limba imparada dae issos
matessi e sa prima limba imparada dae sos babbos. S’aprofundant finas sas
47
connoschèntzias de caràtere sotziològicu e sas informatziones subra de su traballu de
sos babbos e su livellu de istrutzione issoro.
Sa segunda setzione, a pustis de una introdutzione curtza chi ispricat su
significadu de sardòfono, s’artìculat in unas cantas pregontas subra de sas ocasiones de
impreu de sa limba, dae sa pitzinnia finas a oe, si pedit de tènnere in contu, difatis, non
su presente ebbia ma totu sas ocasiones de impreu de sa limba. Sas pregontas sunt a
risposta cungiada e si pedit de carculare, intre sos grupos de pessones inditados, cantos
sunt sardòfonos, de inditare sa frecuèntzia de sos cuntatos cun sos sardòfonos, sa
calidade e s’istabilidade de custos cuntatos.
Sas matessi pregontas formant sa de tres setzione in riferimentu a sos cuntatos
cun sos italòfonos.
Sa de bator setzione s’artìculat in sèighi pregontas a risposta cungiada e una
pregonta a risposta aberta chi pedit de iscrìere una frase de a su nessi oto paràulas in sa
bariedade de sardu de sa bidda de bènnida.
Sas pregontas a risposta cungiada istudiant su gradu de impreu de su sardu e de
s’italianu in sa bida cotidiana. Si pedit de inditare in cale limba si faeddat e cun cale
intensidade in famìlia, in iscola, cun sos amigos, in sas atividades de isvagu, cando si
faghet s’ispesa, s’abbaidat sa televisione o s’ascurtat sa ràdiu, istudiende totu sos
domìnios relatzionales inditados in antis.
Sa de tres e ùrtima parte s’artìculat in tres pregontas a risposta cungiada chi
dimandant su pàrrere de su dischente a propòsitu de sas afermatziones propostas. Non si
registrant fatos, duncas, ma pàrreres. S’iscopu est mesurare, a parte de su gradu de
sentimentu identitàriu ligadu a s’impreu de sa limba, s’importu dadu a sas limbas
propostas in riferimentu a su bida privada e a cussa pùblica. Sa de tres parte nos dat
inditos chi cunsentint de valutare su ligàmene cun sa limba nadia in relatzione siat a
s’isfera funtzionale siat a cussa “sentimentale”.
In sas pàginas imbenientes si copiat su cuestionàriu intreu.
48
Nº_____ LL ER________ LL EA_________CODICE_______________ QUESTIONARIO C.E.V.E.L. Ti siamo molto grati per la tua partecipazione alla nostra inchiesta Indica, per cortesia, la tua data di nascita e il nome della tua scuola. DATA DI NASCITA ______/______/______ giorno mese anno SCUOLA _____________________________________________________
Il presente questionario si compone di 7 parti. In ognuna di esse ti vengono chieste cose differenti, anche se, a prima vista, potranno sembrarti uguali.
Leggi attentamente le istruzioni che ti vengono date all'inizio di ogni parte, dove ti si spiega cio' che devi fare. E' molto importante leggerle bene perche' dovrai rispondere ad ogni parte adottando un punto di vista nuovo e diverso.
Mentre leggi le domande analizza attentamente le descrizioni che accompagnano la scala che va dall'1 al 9, perche' non sono sempre le stesse in tutte le domande. Rispondi mettendo un cerchietto sulla cifra dall'1 al 9 che meglio corrisponde alla tua opinione.
Con questo questionario vogliamo conoscere le tue opinioni su temi diversi. Per cui, e' molto importante rispondere a tutte le domande e che le risposte siano sincere e precise. Le scelte devono esprimere la tua opinione, quindi non ci sono risposte corrette o sbagliate, l'importante è che riflettano ciò che tu pensi.
Tutte le risposte sono confidenziali, e nessuno ne verra' a conoscenza. Se c'è qualcosa che non ti e' molto chiara, non esitare a chiedermi delucidazioni in merito.
49
1. RISORSE ATTUALI DEGLI ABITANTI DELLA SARDEGNA In questa parte incontrerai 6 frasi che si riferiscono alla situazione attuale delle possibilità delle persone che vivono in Sardegna. Le distinguiamo secondo la prima lingua che hanno appreso in casa: sardofoni (coloro che come prima lingua hanno appreso il sardo) o italofoni (coloro che come prima lingua hanno appreso l ‘italiano). Ricordati che non si tratta delle possibilità che dovrebbero avere, ma quelle che attualmente hanno. In ogni frase fai un cerchietto sul numero della scala che va dal1 al 9, che secondo te meglio descrive l’attuale situazione delle possibilità per gli abitanti della Sardegna.
1. In Sardegna, le attività culturali (spettacoli, teatro) sono in lingua:
2. In Sardegna, i programmi trasmessi dalla televisione sono il lingua:
3. In Sardegna, la lingua che si usa nel lavoro è la lingua:
50
4. In Sardegna, com’è il livello economico delle famiglie:
5. In Sardegna, le persone elette nei diversi organi di governo (comunale, regionale) utilizzano la lingua:
6. Il carattere linguistico e culturale della Sardegna è:
51
2. POSSIBILITA’ FUTURE DEGLI ABITANTI DELLA SARDEGNA
In questa parte ci sono 6 frasi che si riferiscono alla possibile situazione futura delle risorse disponibili per i sardofoni e per gli italofoni in Sardegna. Ricordati che adesso non si tratta dello stato delle risorse attuali ma di come, secondo te, si prospettano nel futuro, intorno all’anno 2030. Metti un cerchietto sul numero (dall’1 al 9) che secondo te meglio descrive la situazione futura delle risorse disponibili per i sardofoni e per gli italofoni della Sardegna.
Metti un cerchietto sul numero (dall’1 al 9) che secondo te meglio descrive la situazione futura delle risorse disponibili per i sardofoni e per gli italofoni della Sardegna.
1. Nell’anno 2030, in Sardegna, le attività culturali (spettacoli, teatro) saranno in lingua:
2. Nell’anno 2030, in Sardegna, i programmi trasmessi dalla televisione saranno in lingua:
3. Nell’anno 2030, in Sardegna, la lingua che si parlerà al lavoro sarà la lingua:
52
4. Nell’anno 2030, in Sardegna, il livello economico delle famiglie sarà:
5. Nell’anno 2030, in Sardegna, le persone elette nei diversi organi di governo (comunale e regionale) utilizzeranno la lingua:
6. Nell’anno 2030, il carattere linguistico e culturale della Sardegna sarà:
53
3. CIO’ CHE SAREBBE VERAMENTE GIUSTO ED EQUO IN SARDEGNA In questa parte ti proponiamo 6 frasi che si riferiscono a quello sarebbe veramente giusto ed equo in Sardegna considerando il numero di sardofoni e di italofoni che ci vivono. Tieni presente che qui si tratta di come dovrebbero essere le cose, secondo de, affinché fossero veramente eque e giuste. Per ogni frase metti un cerchio sulla cifra della scala dall’1 al 9 che secondo te descrive meglio come dovrebbero essere le cose affinché fossero veramente giuste e eque dato il numero dei sardofoni e degli italofoni della Sardegna. CONSIDERATO IL NUMERO DEI SARDOFONI E DEGLI ITALOFONI IN SARDEGNA
1. ... Affinché le cose fossero veramente giuste ed eque le attività culturali dovrebbero essere in lingua:
2. ... Affinché le cose fossero veramente giuste ed eque i programmi televisivi dovrebbero essere:
3. ... Affinché le cose fossero veramente giuste ed eque la lingua parlata al lavoro dovrebbe essere:
54
4. ... Affinché le cose fossero veramente giuste ed eque, il livello economico delle famiglie dovrebbe essere:
5. ... Affinché le cose fossero veramente giuste ed eque le persone elette nei diversi livelli di governo (comunale, regionale) dovrebbero utilizzare la lingua:
6. ... Affinché le cose fossero veramente giuste ed eque il carattere linguistico e culturale in Sardegna dovrebbe essere:
55
4. CIO’ CHE DESIDERO FARE O POSSO FARE (IN SARDEGNA) Qui ti proponiamo 11 frasi che descrivono una meta, un desiderio o una speranza. Le tue mete, i tuoi desideri o le tue speranze sono pensieri personali che indicano cio' che tu vuoi fare; ogni persona ha delle mete, dei desideri diversi. Ti invitiamo, dunque, a rispondere riflettendo su ciò che vuoi fare o desideri poter fare in ognuna delle situazioni che ti proponiamo. Per ogni frase metti un cerchio sulla cifra della scala dall’1 al 9 che secondo te descrive meglio le tue mete, i tuoi desideri o le tue speranze.
1. Voglio poter assistere ad attività culturali (cinema, spettacoli, teatro) in lingua:
2. Voglio vedere i programmi televisivi in lingua:
3. Nella scuola dove studio, in tutte le attività che svolgo, vorrei comunicare in lingua:
56
4. Per riuscire a trovare un buon lavoro, vorrei conoscere bene la lingua:
5. Nei miei lavori futuri, vorrei che i miei capi comunicassero con me in lingua:
6. Nei miei contatti con i diversi servizi del governo (comunale, provinciale, regionale) vorrei poter comunicare in lingua:
7. Vorrei che i miei rappresentanti politici eletti nei diversi livelli di governo (comunale, provinciale, regionale) si rivolgessero a me in:
57
8. Quando penso al mio compagno, o alla mia compagna sentimentale, vorrei che comunicasse con me in lingua:
9. Se alcuni adolescenti, giovani o adulti non sanno né l’italiano né il sardo e venissero a vivere in Sardegna, mi piacerebbe che cercassero di comunicare con me in
10. 11 Il posto dove mi piacerebbe vivere dovrebbe avere un carattere culturale e linguistico:
58
5. QUELLO CHE PUOI FARE Qui ti vengono presentate 12 frasi, le quali ti invitano ad indicare fino a che punto credi di poter essere in grado di realizzare obiettivi diversi (per esempio assistere a manifestazioni culturali, studiare, ecc.) facendo un buon uso della lingua sarda o della lingua italilana. Per ogni frase metti un cerchio sulla cifra della scala dall’1 al 9 che secondo te descrive al meglio il grado in cui ti senti piu' o meno capace di raggiungere gli obiettivi nelle situazioni descritte (per esempio chiedere informazioni presso un ufficio pubblico), utilizzando la lingua sarda o quella italiana.
1. Quando partecipi ad attività culturali diverse (cinema, spettacoli, teatro) con lo scopo di divertirti, credi di poterti divertire se le manifestazioni sono in lingua?
2. Quando guardi la televisione con la finalità di divertirti o di informarti, senti di poterlo fare guardando una trasmissione in lingua?
3. Più in là, se dovessi continuare gli studi in una materia di tuo interesse, ti sentiresti in grado di poter raggiungere i tuoi propositi studiando in lingua?
59
4. Le mete che ti proponi per la tua futura carriera professionale, ti senti in grado di poterle
raggiungere se lavorassi facendo uso della lingua?
5. Credi di poter raggiungere il livello di comfort materiale ed economico che desideri se lavorassi facendo uso della lingua?
6. Considerando chi controlla il commercio, le aziende e le imprese in Sardegna, credi di poter esser contattato se invii la domanda di assunzione e/o il curriculum in lingua?
7. Quando devi far uso di un servizio della pubblica amministrazione (comunale, provinciale,regionale), pensi di poter ottenere un buon servizio utilizzando la lingua:
60
8. Quando utilizzi un servizio pubblico (negozi, ristoranti, alberghi, etc.) pensi di poter ottenere un buon servizio rivolgendoti al commesso/alla commessa o al cameriere/alla cameriera in lingua:
9. Se dovessi incontrare i rappresentanti dei diversi livelli di governo (comunale,provinciale, regionale, statale) pensi di essere in grado di esprimere le tue necessità parlando in lingua:
10. Nella tua vita privata, pensi di poterti realizzare e di star bene, se con il tuo compagno/la tua compagna sentimentale comunicassi in lingua:
61
11. Se dei giovani che non sanno parlare nè l'italiano, nè il sardo, venissero a vivere in
Sardegna, pensi di poter essere in grado di diventare loro amico se cercassi di parlare loro in:
12. Per poter portare a termine bene cio' che ti piacerebbe fare, credi di poterci riuscire risiedendo in un posto con carattere linguistico e culturale:
62
6. I MIEI SENTIMENTI DI APPARTENENZA In ognuna delle situazioni seguenti devi considerare i tuoi gusti, i tuoi valori, i tuoi sentimenti, il tuo modo di fare e pensare. In ogni caso metti una X sul numero che descriva meglio cio' che tu sei in rapporto alla situazione. Qui hai un esempio con le risposte date alla stessa domanda da tre persone diverse. ESEMPIO: Nei miei gusti musicali, mi sento: A. Risposta data dalla persona A: sardo Niente____:_____:_____:_____:____:_____:_____:_____:___: ___:_____:_____:___:____ X__ Completamente 1 2 3 4 5 6 7 8 9 italiano Niente__X___:_____:_____:_____:____:_____:_____:_____:____: ___:_____:_____:___:____ Completamente 1 2 3 4 5 6 7 8 9 La persona A, in riferimento ai suoi gusti musicali, si sente completamente sarda e per niente italiana. Solo la musica in lingua sarda le permette di vivere sentimenti di appartenenza. B. Qui hai la risposta data dalla persona B alla stessa domanda: sardo Niente____:_____:_____:_____:____:_____:_____:_____:___: ___:_____X_:_____:___:____ _ Completamente 1 2 3 4 5 6 7 8 9 italiano Niente____:_____:_____:_____:____:_____:_____:_____:____: ___:____X__:_____:___:____ Completamente 1 2 3 4 5 6 7 8 9 La persona B si sente tanto sarda quanto italiana in riferimento ai suoi gusti e alle emozioni suscitate dalla musica. Entrambe le lingue le permettono di vivere sentimenti di appartenenza. C. Qui hai la risposta data dalla persona C alla stessa domanda: sardo Niente____:_____:_____:_____:____:_____:_____:_____:___: ____X__:___:_____:___:____ _ Completamente 1 2 3 4 5 6 7 8 9 italiano Niente____:______X__:_____:_____:____:_____:_____:_____:____: ___:___:_____:___:____ Completamente 1 23 4 5 6 7 89 La persona C, in relazione alla musica, ai suoi gusti, alle sue emozioni, non si sente del tutto sarda, ma comunque più sarda che italiana. Questa persona può identificarsi anche con la musica italiana, ma preferisce quella sarda.
63
64
65
66
NNºº__________ LLLL EERR____________ LLLL EEAA________________CCOODDIICCEE ______________________________ IIII PPAARRTTEE GGrraazziiee ppeerr llaa ttuuaa ppaarrtteecciippaazziioonnee aallllaa nnoossttrraa rriicceerrccaa.. AAttttrraavveerrssoo qquueessttoo qquueessttiioonnaarriioo vvoorrrreemmmmoo ccaappiirree mmeegglliioo llaa ttuuaa eessppeerriieennzzaa nneellll’’uuttiilliizzzzoo ddeellllaa ttuuaa pprriimmaa lliinngguuaa ee,, ssee nnee ppaarrllii ppiiùù ddii uunnaa,, ddeellllaa sseeccoonnddaa,, ccoonn llaa ttuuaa ffaammiigglliiaa ee ii ttuuooii ppaarreennttii,, ccoonn ii ttuuooii aammiiccii,, ccoonn ii ccoommppaaggnnii ddii ssccuuoollaa,, ii ttuuooii vviicciinnii ee qquuaannddoo ppaarrtteecciippii aadd aattttiivviittàà ccuullttuurraallii ee ssoocciiaallii.. AAffffiinncchhéé iill qquueessttiioonnaarriioo ddiiaa ddeeii rriissuullttaattii vvaalliiddii,, ttii cchhiieeddiiaammoo ccoorrtteesseemmeennttee ddii rriissppoonnddeerree ccoonn llaa mmaassssiimmaa pprreecciissiioonnee ppoossssiibbiillee aadd ooggnnii ddoommaannddaa.. NNoonn eessiittaarree aa cchhiieeddeerree cchhiiaarriimmeennttii ssee nnoonn ccaappiissccii bbeennee qquuaallcchhee ddoommaannddaa.. SSaarreemmoo ffeelliiccii ddii ddaarrttii ttuuttttee llee ssppiieeggaazziioonnii ddii ccuuii hhaaii bbiissooggnnoo.. AA.. IINNFFOORRMMAAZZIIOONNII GGEENNEERRAALLII
1.1. Data di nascita____/___/_______ Data di nascita____/___/_______LLuuooggoo ddii nnaasscciittaa______________________________________________ 22.. SSCCUUOOLLAA ________________________________________________________________________________________________________________ FFAAII UUNN CCEERRCCHHIIOO SSUULL NNUUMMEERROO CCHHEE CCOORRRRIISSPPOONNDDEE AALLLLAA TTUUAA RRIISSPPOOSSTTAA 33.. SSeessssoo:: 11.. FFeemmmmiinniillee 22.. MMaasscchhiillee 44.. PPrriimmaa lliinngguuaa cchhee hhaaii iimmppaarraattoo ee cchhee 55.. SSeeccoonnddaa lliinngguuaa cchhee hhaaii iimmppaarraattoo:: aannccoorraa ppaarrllii 11.. SSaarrddaa 11.. SSaarrddaa 22.. IIttaalliiaannaa 22.. IIttaalliiaannaa 33.. AAllttrraa__________________ 33.. AAllttrraa__________________
44.. NNeessssuunn aallttrraa 66.. PPrriimmaa lliinngguuaa iimmppaarraattaa 77.. SSeeccoonnddaa lliinngguuaa iimmppaarraattaa ddaa ttuuoo ppaaddrree oo ttuuttoorree:: ddaa ttuuoo ppaaddrree oo ttuuttoorree:: 11.. SSaarrddaa 11.. SSaarrddaa 22.. IIttaalliiaannaa 22.. IIttaalliiaannaa 33.. AAllttrraa__________________ 33.. AAllttrraa__________________
44.. NNeessssuunn aallttrraa 88.. PPrriimmaa lliinngguuaa iimmppaarraattaa 99.. SSeeccoonnddaa lliinngguuaa iimmppaarraattaa ddaa ttuuaa mmaaddrree oo ttuuttrriiccee:: ddaa ttuuaa mmaaddrree oo ttuuttrriiccee:: 11.. SSaarrddaa 11.. SSaarrddaa 22.. IIttaalliiaannaa 22.. IIttaalliiaannaa 33.. AAllttrraa__________________ 33.. AAllttrraa__________________
44.. NNeessssuunn aallttrraa 1100.. NNoommee ddeellllaa cciittttàà oo ddeell ppaaeessee ddoovvee vviivvii aattttuuaallmmeennttee::
67
1111.. LLuuooggoo ddii nnaasscciittaa ddii ttuuoo ppaaddrree LLuuooggoo ddii nnaasscciittaa ddii ttuuaa mmaaddrree oo ttuuttoorree:: oo ttuuttrriiccee:: 11.. SSaarrddeeggnnaa 11.. SSaarrddeeggnnaa 22.. PPeenniissoollaa iittaalliiaannaa 22.. PPeenniissoollaa iittaalliiaannaa 33.. AAllttrroo lluuooggoo__________________________ 33.. AAllttrroo lluuooggoo__________________________ 1122.. OOccccuuppaazziioonnee ddeell ppaaddrree oo ttuuttoorree:: aa)) CChhee ttiippoo ddii llaavvoorroo ssvvoollggee ttuuoo ppaaddrree oo ttuuttoorree?? ((SSee èè iinn ppeennssiioonnee iinnddiiccaa ll ’’uullttiimmoo llaavvoorroo cchhee hhaa ssvvoollttoo)) __________________________________________________________________________________________________________________ bb)) QQuuaall èè ((eerraa)) iill nnoommee ddeellllaa ssuuaa pprrooffeessssiioonnee?? __________________________________________________________________________________________________________________ 1133.. OOccccuuppaazziioonnee ddeellllaa mmaaddrree oo ttuuttrriiccee aa))CChhee ttiippoo ddii llaavvoorroo ssvvoollggee ttuuaa mmaaddrree oo ttuuttrriiccee?? ((SSee èè iinn ppeennssiioonnee iinnddiiccaa ll’’uullttiimmoo llaavvoorroo cchhee hhaa ssvvoollttoo)) __________________________________________________________________________________________________________________ bb)) QQuuaall èè ((eerraa)) iill nnoommee ddeellllaa ssuuaa pprrooffeessssiioonnee?? ______________________________________________________________________________________________________________ 1144.. SSttuuddii ddii ttuuoo ppaaddrree oo ttuuttoorree:: 1155.. SSttuuddii ddii ttuuaa mmaaddrree oo ttuuttrriiccee:: 11.. NNeessssuunn ttiittoolloo 11.. NNeessssuunn ttiittoolloo 22.. LLiicceennzzaa eelleemmeennttaarree 22.. LLiicceennzzaa eelleemmeennttaarree 33.. LLiicceennzzaa mmeeddiiaa 33.. LLiicceennzzaa mmeeddiiaa 44.. DDiipplloommaa 44.. DDiipplloommaa 55.. LLaauurreeaa 55.. LLaauurreeaa
66.. DDoottttoorraattoo 66.. DDoottttoorraattoo 1155.. FFaaii uunn cceerrcchhiioo nneell ggrruuppppoo lliinngguuiissttiiccoo aall qquuaallee ccrreeddii ddii aappppaarrtteenneerree.. 11.. AAll ggrruuppppoo cchhee ppaarrllaa ssoolloo iinn ssaarrddoo 22.. AAll ggrruuppppoo cchhee ppaarrllaa ppiiùù iinn ssaarrddoo
3.3. Al gruppo che parla più in italiano 4. Al gruppo che parla solo in italiano Al gruppo che parla più in italiano 4. Al gruppo che parla solo in italiano
1166.. FFaaii uunn cceerrcchhiioo nneell nnuummeerroo ddeell ggrruuppppoo aall qquuaallee vvoorrrreessttii aappppaarrtteenneerree.. 11.. AAll ggrruuppppoo cchhee ppaarrllaa ssoolloo iinn ssaarrddoo 22.. AAll ggrruuppppoo cchhee ppaarrllaa ppiiùù iinn ssaarrddoo 33.. AAll ggrruuppppoo cchhee ppaarrllaa ppiiùù iinn iittaalliiaannoo 44.. AAll ggrruuppppoo cchhee ppaarrllaa ssoolloo iinn iittaalliiaannoo
68
CCOONNTTAATTTTII CCOONN SSAARRDDOOFFOONNII SSaarrddooffoonnoo:: EE’’ uunnaa ppeerrssoonnaa cchhee ccoommee pprriimmaa lliinngguuaa hhaa iimmppaarraattoo iill ssaarrddoo.. RRiissppoonnddii aa ttuuttttee llee ddoommaannddee cchhee sseegguuoonnoo ccoonnssiiddeerraannddoo ssoollaammeennttee ii ssaarrddooffoonnii cchhee hhaaii ccoonnoosscciiuuttoo ppeerrssoonnaallmmeennttee.. SSee qquuaallccuunnoo èè mmoorrttoo ppuuooii ccoonnssiiddeerraarrlloo nneellllaa ttuuaa rriissppoossttaa ssee hhaaii aavvuuttoo ooccccaassiioonnee ddii ccoonnoosscceerrlloo dduurraannttee uunn ppeerriiooddoo ddeetteerrmmiinnaattoo.. LLee ddoommaannddee ssii rriiffeerriissccoonnoo aa ttuuttttee llee ooccccaassiioonnii ddii uuttiilliizzzzoo ddeellllaa lliinngguuaa ddaallllaa ttuuaa iinnffaannzziiaa aadd ooggggii.. NNeellllee ttuuee rriissppoossttee ddeevvii tteenneerree iinn ccoonnssiiddeerraazziioonnee,, nnoonn ssoolloo iill pprreesseennttee,, mmaa ttuuttttee llee ooccccaassiioonnii ddii uuttiilliizzzzoo ddeellllaa lliinngguuaa EEsseemmppiioo:: TTrraa ii ttuuooii aammiiccii qquuaannttii ssaarrddooffoonnii ccii ssoonnoo??
11 22 33 44 55 66 77 88 99 NNeessssuunnoo PPoocchhii TTuuttttii
DDeevvii rriissppoonnddeerree aa qquueessttaa ddoommaannddaa ccoonnssiiddeerraannddoo ll’’iinnssiieemmee ddeeggllii aammiiccii cchhee hhaaii aavvuuttoo ddaallllaa ttuuaa iinnffaannzziiaa aadd ooggggii,, nnoonn ssoolloo ggllii aammiiccii aattttuuaallii.. LLaa mmaaggggiioorr ppaarrttee ddeellllee ddoommaannddii ssoonnoo ffoorrmmuullaattee aall ppaassssaattoo ((ppeerr eesseemmppiioo:: hhaaii aavvuuttoo)).. IInn ooggnnii ddoommaannddaa ddeevvii sscceegglliiee iill nnuummeerroo cchhee sseeccoonnddoo ttee ssii aaddaattttaa mmeegglliioo aallllaa ttuuaa ssiittuuaazziioonnee.. QQUUAANNDDOO UUNNAA DDOOMMAANNDDAA NNOONN CCOORRRRIISSPPOONNDDEE AA NNEESSSSUUNNAA DDEELLLLEE TTUUEE EESSPPEERRIIEENNZZEE FFAAII UUNN CCEERRCCHHIIOO NNEELLLLAA XX 1.1. PROPORZIONE DI SARDOFONI NELLE TUE RELAZIONI PROPORZIONE DI SARDOFONI NELLE TUE RELAZIONI IInn qquueessttaa sseessssiioonnee ttii cchhiieeddiiaammoo ddii ccaallccoollaarree,, ttrraa ii rraaggggrruuppppaammeennttii ddii ppeerrssoonnee iinnddiiccaattii iinn bbaassssoo,, qquuaannttii ssoonnoo ssaarrddooffoonnii..
NNEESSSSUU
NNOO LLAA
MMEETTAA TTUUTTTTII aa)) FFaammiigglliiaa ((ggeenniittoorrii,, ffrraatteellllii oo ssoorreellllee,, nnoonnnnii)) 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
bb)) CCuuggiinnee ee ccuuggiinnii 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX cc)) ZZiiii ee ZZiiee 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX dd)) AAmmiiccii cchhee ccoonnoossccii ddaallll’’iinnffaannzziiaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
ee)) VViicciinnii 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX ff)) CCoommppaaggnnii ddii ssccuuoollaa ((aanncchhee ii pprreecceeddeennttii)) 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
gg)) PPeerrssoonnee ccoonn llee qquuaallii hhaaii ppaarrtteecciippaattoo aadd aattttiivviittàà ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii ((ppeerr eesseemmppiioo cclluubb ssoorrttiivvii,, aassssoocciiaazziioonnii ccuullttuurraallii,, aattttiivviittàà rreelliiggiioossee……))
11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
69
22.. FFRREEQQUUEENNZZAA DDEEII TTUUOOII CCOONNTTAATTTTII CCOONN II SSAARRDDOOFFOONNII QQUUAANNDDOO UUNNAA DDOOMMAANNDDAA NNOONN CCOORRRRIISSPPOONNDDEE AA NNEESSSSUUNNAA DDEELLLLEE TTUUEE EESSPPEERRIIEENNZZEE FFAAII UUNN CCEERRCCHHIIOO NNEELLLLAA XX IInn uunnaa sseettttiimmaannaa ttiippiiccaa ccoonn qquuaallee ffrreeqquueennzzaa hhaaii aavvuuttoo ooccccaassiioonnee ddii ppaarrllaarree oo ddii ssttaarr aa ccoonnttaattttoo ccoonn::
RRAARRAA--MMEENNTTEE
((mmeennoo ddii uunnaa VVoollttaa aallllaa
sseettttiimmaannaa ))
QQUUAATTTTRROO
CCIINNQQUUEE vvoollttee aallllaa sseettttiimmaannaa
MMoollttee ((ddiivveerrssee vvoollttee aall ggiioorrnnoo))
aa)) ssaarrddooffoonnii ddeellllaa ttuuaa ffaammiigglliiaa oo ppaarreennttii 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
bb)) AAmmiiccii ssaarrddooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX cc)) VViicciinnii ssaarrddooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX dd)) CCoommppaaggnnii ssaarrddooffoonnii cchhee vvaannnnoo nneellllaa ttuuaa sstteessssaa ssccuuoollaa?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
ee)) SSaarrddooffoonnii cchhee hhaannnnoo ppaarrtteecciippaattoo ccoonn ttee aadd aattttiivviittàà ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii ((cclluubb ssppoorrttiivvii,, aassssoocciiaazziioonnii ccuullttuurraallii,, aattttiivviittàà rreelliiggiioossee……))
11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
22..QQUUAALLIITTAA’’ DDEEII TTUUOOII CCOONNTTAATTTTII CCOONN SSAARRDDOOFFOONNII IInn qquueessttaa sseessssiioonnee ttii cchhiieeddiiaammoo ssee nneellll’’iinnssiieemmee ii ttuuooii ccoonnttaattttii ccoonn ii ssaarrddooffoonnii ssoonnoo ssttaattii ssggrraaddeevvoollii oo ppiiaacceevvoollii.. II ttuuooii ccoonnttaattttii ccoonn ii ssaarrddooffoonnii ssoonnoo ssttaattii::
MMOOLLTTOO SSGGRRAADDEEVVOO
LLII
IINNDDIIFFEERREENN
TTII
MMOOLLTTOO
PPIIAACCEEVVOOLLII aa)) SSaarrddooffoonnii ddeellllaa ttuuaa ffaammiigglliiaa oo ppaarreennttii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
bb)) AAmmiiccii ssaarrddooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX cc)) VViicciinnii ssaarrddooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX dd))ccoommppaaggnnii ddii ssccuuoollaa ssaarrddooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
ee)) SSaarrddooffoonnii cchhee hhaannnnoo ppaarrtteecciippaattoo ccoonn ttee aadd aattttiivviittàà ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii ((cclluubb ssppoorrttiivvii,, aassssoocciiaazziioonnii ccuullttuurraallii,, aattttiivviittàà rreelliiggiioossee……))..
11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
70
44.. SSTTAABBIILLIITTAA’’ DDEEII TTUUOOII CCOONNTTAATTTTII CCOONN SSAARRDDOOFFOONNII IInn qquueessttaa sseessssiioonnee ttii cchhiieeddiiaammoo iill lliivveelllloo ddii ssttaabbiilliittàà ddeeii ttuuooii ccoonnttaattttii ccoonn ii ssaarrddooffoonnii.. UUnn ccoonnttaattttoo èè ssttaabbiillee ssee èè mmaanntteennuuttoo dduurraannttee uunn ppeerriiooddoo lluunnggoo ((ppeerr eesseemmppiioo,, aallccuunnii aannnnii oo ttuuttttaa llaa vviittaa)) VVaalluuttaa ttrraa ii ggrruuppppii iinnddiiccaattii,, qquueellllii ccoonn ccuuii hhaaii ppoottuuttoo mmaanntteenneerree uunn ccoonnttaattttoo ssttaabbiillee ppeerr uunn ppeerriiooddoo dduurraattuurroo.. NNEESSSSUUNNOO LLIIMMIITTAATTII TTUUTTTTII aa)) SSaarrddooffoonnii ddeellllaa ttuuaa ffaammiigglliiaa oo ppaarreennttii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
bb)) AAmmiiccii ssaarrddooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX cc)) VViicciinnii ssaarrddooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX dd))ccoommppaaggnnii ddii ssccuuoollaa ssaarrddooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX ee)) SSaarrddooffoonnii cchhee hhaannnnoo ppaarrtteecciippaattoo ccoonn ttee aadd aattttiivviittàà ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii ((cclluubb ssppoorrttiivvii,, aassssoocciiaazziioonnii ccuullttuurraallii,, aattttiivviittàà rreelliiggiioossee……))..
11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
CCOONNTTAATTTTII CCOONN IITTAALLOOFFOONNII IIttaallooffoonnoo:: èè qquueellllaa ppeerrssoonnaa cchhee,, ccoommee pprriimmaa lliinngguuaa,, hhaa iimmppaarraattoo ll’’iittaalliiaannoo RRiissppoonnddii aa ttuuttttee llee ddoommaannddee cchhee sseegguuoonnoo ccoonnssiiddeerraannddoo ssoollaammeennttee GGllii iittaallooffoonnii cchhee hhaaii ccoonnoosscciiuuttoo ppeerrssoonnaallmmeennttee.. SSee qquuaallccuunnoo èè mmoorrttoo ppuuooii ccoonnssiiddeerraarrlloo nneellllaa ttuuaa rriissppoossttaa ssee hhaaii aavvuuttoo ooccccaassiioonnee ddii ccoonnoosscceerrlloo dduurraannttee uunn ppeerriiooddoo ddeetteerrmmiinnaattoo.. LLee ddoommaannddee ssii rriiffeerriissccoonnoo aa ttuuttttee llee ooccccaassiioonnii ddii uuttiilliizzzzoo ddeellllaa lliinngguuaa ddaallllaa ttuuaa iinnffaannzziiaa aadd ooggggii.. NNeellllee ttuuee rriissppoossttee ddeevvii tteenneerree iinn ccoonnssiiddeerraazziioonnee,, nnoonn ssoolloo iill pprreesseennttee,, mmaa ttuuttttee llee ooccccaassiioonnii ddii uuttiilliizzzzoo ddeellllaa lliinngguuaa.. EEsseemmppiioo:: TTrraa ii ttuuooii aammiiccii,, qquuaannttii iittaallooffoonnii ccii ssoonnoo??
11 22 33 44 55 66 77 88 99 NNeessssuunnoo LLaa mmeettàà TTuuttttii
DDeevvii rriissppoonnddeerree aa qquueessttaa ddoommaannddaa ccoonnssiiddeerraannddoo ll’’iinnssiieemmee ddeeggllii aammiiccii cchhee hhaaii aavvuuttoo ddaallllaa ttuuaa iinnffaannzziiaa aadd ooggggii,, nnoonn ssoolloo ggllii aammiiccii aattttuuaallii.. LLaa mmaaggggiioorr ppaarrttee ddeellllee ddoommaannddee ssoonnoo ffoorrmmuullaattee aall ppaassssaattoo ((ppeerr eesseemmppii:: hhaaii aavvuuttoo)).. IInn ooggnnii ddoommaannddaa ddeevvii sscceegglliiee iill nnuummeerroo cchhee sseeccoonnddoo ttee ssii aaddaattttaa mmeegglliioo aallllaa ttuuaa ssiittuuaazziioonnee.. QQUUAANNDDOO UUNNAA DDOOMMAANNDDAA NNOONN CCOORRRRIISSPPOONNDDEE AA NNEESSSSUUNNAA DDEELLLLEE TTUUEE EESSPPEERRIIEENNZZEE FFAAII UUNN CCEERRCCHHIIOO NNEELLLLAA XX
71
PPRROOPPOORRZZIIOONNEE DDII IITTAALLOOFFOONNII NNEELLLLEE TTUUEE RREELLAAZZIIOONNII IInn qquueessttaa sseessssiioonnee ttii cchhiieeddiiaammoo ddii ccaallccoollaarree,, ttrraa ii rraaggggrruuppppaammeennttii ddii ppeerrssoonnee iinnddiiccaattii iinn bbaassssoo,, qquuaannttii ssoonnoo iittaallooffoonnii..
NNEESSSSUU
NNOO LLAA
MMEETTAA'' TTUUTTTTII aa)) FFaammiigglliiaa ((ggeenniittoorrii,, ffrraatteellllii oo ssoorreellllee,, nnoonnnnii)).. 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
bb)) CCuuggiinnee ee ccuuggiinnii 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX cc)) ZZiiii ee ZZiiee 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX dd)) AAmmiiccii cchhee ccoonnoossccii ddaallll’’iinnffaannzziiaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
ee)) VViicciinnii 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX ff)) ccoommppaaggnnii ddii ssccuuoollaa ((aanncchhee ii pprreecceeddeennttii)).. 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
gg)) PPeerrssoonnee ccoonn llee qquuaallii hhaaii ppaarrtteecciippaattoo aadd aattttiivviittàà ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii ((ppeerr eesseemmppiioo cclluubb ssoorrttiivvii,, aassssoocciiaazziioonnii ccuullttuurraallii,, aattttiivviittàà rreelliiggiioossee……))..
11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
22.. FFRREEQQUUEENNZZAA DDEEII TTUUOOII CCOONNTTAATTTTII CCOONN IITTAALLOOFFOONNII QQUUAANNDDOO UUNNAA DDOOMMAANNDDAA NNOONN CCOORRRRIISSPPOONNDDEE AA NNEESSSSUUNNAA DDEELLLLEE TTUUEE EESSPPEERRIIEENNZZEE FFAAII UUNN CCEERRCCHHIIOO NNEELLLLAA XX IInn uunnaa sseettttiimmaannaa ttiippiiccaa ccoonn qquuaallee ffrreeqquueennzzaa hhaaii aavvuuttoo ooccccaassiioonnee ddii ppaarrllaarree oo ddii ssttaarr aa ccoonnttaattttoo ccoonn::
RRAARRAAMMEENNTTEE ((mmeennoo
ddii uunnaa vvoollttaa aallllaa sseettttiimmaannaa))
QQUUAATTTTRROO OO CCIINNQQUUEE vvoollttee aallllaa sseettttiimmaannaa
MMoollttee
((ddiivveerrssee vvoollttee aall ggiioorrnnoo))
aa)) iittaallooffoonnii ddeellllaa ttuuaa ffaammiigglliiaa oo ppaarreennttii 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
bb)) AAmmiiccii iittaallooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX cc)) VViicciinnii iittaallooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX dd)) CCoommppaaggnnii ddii ssccuuoollaa ((aanncchhee pprreecceeddeennttii)) 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
ee)) iittaallooffoonnii cchhee hhaannnnoo ppaarrtteecciippaattoo ccoonn ttee aadd aattttiivviittàà ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii ((cclluubb ssppoorrttiivvii,, aassssoocciiaazziioonnii ccuullttuurraallii,, rriiccrreeaattiivvee,, cclluubb ssoocciiaallii,, aattttiivviittàà rreelliiggiioossee……))..
11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
72
22.. QQUUAALLIITTAA’’ DDEEII TTUUOOII CCOONNTTAATTTTII CCOONN IITTAALLOOOOFFOONNII IInn qquueessttaa sseessssiioonnee ttii cchhiieeddiiaammoo ssee,, nneellll’’iinnssiieemmee,, ii ttuuooii ccoonnttaattttii ccoonn ii iittaallooffoonnii ssoonnoo ssttaattii ssggrraaddeevvoollii oo ppiiaacceevvoollii.. II ttuuooii ccoonnttaattttii ccoonn ii ssaarrddooffoonnii ssoonnoo ssttaattii::
MMOOLLTTOO SSGGRRAADDEEVVOO
LLII
IINNDDIIFFEERREENN
TTII
MMOOLLTTOO
PPIIAACCEEVVOOLLII aa)) iittaallooffoonnii ddeellllaa ttuuaa ffaammiigglliiaa oo ppaarreennttii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
bb)) AAmmiiccii iittaallooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX cc)) VViicciinnii iittaallooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX dd)) CCoommppaaggnnii ddii ssccuuoollaa ((aanncchhee pprreecceeddeennttii)) 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
ee)) iittaallooffoonnii cchhee hhaannnnoo ppaarrtteecciippaattoo ccoonn ttee aadd aattttiivviittàà ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii ((cclluubb ssppoorrttiivvii,, aassssoocciiaazziioonnii ccuullttuurraallii,, rriiccrreeaattiivvee,, cclluubb ssoocciiaallii,, aattttiivviittàà rreelliiggiioossee……))..
11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
44.. SSTTAABBIILLIITTAA’’ DDEEII TTUUOOII CCOONNTTAATTTTII CCOONN IITTAALLOOFFOONNII IInn qquueessttaa sseessssiioonnee ttii cchhiieeddiiaammoo qquuaallee ssiiaa iill lliivveelllloo ddii ssttaabbiilliittàà ddeeii ttuuooii ccoonnttaattttii ccoonn ii ssaarrddooffoonnii.. UUnn ccoonnttaattttoo èè ssttaabbiillee ssee èè mmaanntteennuuttoo dduurraannttee uunn ppeerriiooddoo lluunnggoo ((ppeerr eesseemmppiioo,, aallccuunnii aannnnii oo ttuuttttaa llaa vviittaa)).. VVaalluuttaa ttrraa ii ggrruuppppii iinnddiiccaattii,, qquueellllii ccoonn ccuuii hhaaii ppoottuuttoo mmaanntteenneerree uunn ccoonnttaattttoo ssttaabbiillee ppeerr uunn ppeerriiooddoo dduurraattuurroo
NNEESSSSUUNNOO LLAA
MMEETTAA’’ TTUUTTTTII aa)) iittaallooffoonnii ddeellllaa ttuuaa ffaammiigglliiaa oo ppaarreennttii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
bb)) AAmmiiccii iittaallooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX cc)) VViicciinnii iittaallooffoonnii?? 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX dd)) CCoommppaaggnnii ddii ssccuuoollaa ((aanncchhee pprreecceeddeennttii)) 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
ee)) iittaallooffoonnii cchhee hhaannnnoo ppaarrtteecciippaattoo ccoonn ttee aadd aattttiivviittàà ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii ((cclluubb ssppoorrttiivvii,, aassssoocciiaazziioonnii ccuullttuurraallii,, rriiccrreeaattiivvee,, cclluubb ssoocciiaallii,, aattttiivviittàà rreelliiggiioossee……))..
11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
73
GGRRAADDOO DDII UUTTIILLIIZZZZOO DDEELLLLAA LLIINNGGUUAA SSAARRDDAA EE DDEELLLLAA LLIINNGGUUAA IITTAALLIIAANNAA IInn qquueessttoo qquueessttiioonnaarriioo pprroovveerreemmoo aa mmiissuurraarree iill ggrraaddoo ddii uuttiilliizzzzaazziioonnee ddeellllaa lliinngguuaa ssaarrddaa ee ddeellllaa lliinngguuaa iittaalliiaannaa cchhee aattttuuaallmmeennttee hhaaii nneellllaa ttuuaa vviittaa qquuoottiiddiiaannaa.. IInnddiiccaa iinn ooggnnuunnaa ddeellllee ssiittuuaazziioonnii sseegguueennttii cchhee nnuummeerroo ((ddaa 11 aa 99)) mmeegglliioo rraapppprreesseennttaa iill ttuuoo uuttiilliizzzzoo ddeellllaa lliinngguuaa ssaarrddaa oo ddeellllaa lliinngguuaa iittaalliiaannaa.. SSee aallccuunnee ddeellllee ssiittuuaazziioonnii pprrooppoossttee nnoonn ccoorrrriissppoonnddoonnoo aallllee ttuuee eessppeerriieennzzee,, sseeggnnaa llaa XX.. SSeeggnnaa llaa XX ssoolloo qquuaannddoo ccoonn qquueellllaa ppeerrssoonnaa nnoonn ppuuooii ppaarrllaarree.. 11.. CCoonn mmiioo ppaaddrree oo ttuuttoorree ppaarrlloo iinn lliinngguuaa::
MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee vvoollttee FFrreeqquueennttee
mmeennttee
SSeemmpprree
NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
22.. CCoonn mmiiaa mmaaddrree oo ttuuttrriiccee ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
33.. CCoonn mmiioo ffrraatteelllloo ((oo ffrraatteellllii)) ccoonn mmiiaa ssoorreellllaa ((oo ssoorreellllee)) ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
44.. CCoonn ii mmiieeii ppaarreennttii ((ccuuggiinnii,, ccuuggiinnee,, zziiee,, zziiii,, nnoonnnnii......)) ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
74
55.. NNeellllaa ssccuuoollaa cchhee ffrreeqquueennttoo,, ccoonn ii mmiieeii ccoommppaaggnnii ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
66.. FFuuoorrii ddaallllaa ssccuuoollaa ddoovvee ssttuuddiioo,, ccoonn ii mmiieeii aammiiccii ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
77.. CCoonn ii mmiieeii vviicciinnii ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
88.. QQuuaannddoo ffaacccciioo llaa ssppeessaa,, ccoonn ii ccoommmmeessssii ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
99.. QQuuaannddoo uuttiilliizzzzoo ii sseerrvviizzii ddiissppoonniibbiillii nneell mmiioo ppaaeessee ((ppoossttee,, llaa bbaannccaa,, iill mmeeccccaanniiccoo......)) ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
75
1100.. QQuuaannddoo ppaarrtteecciippoo aa ooccccaassiioonnii ssoocciiaallii ((ppeerr eesseemmppiioo ffeessttee,, mmaattrriimmoonnii,, bbaallllii ......)) ppaarrlloo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
1111.. QQuuaannddoo ppaarrtteecciippoo aadd aattttiivviittàà ddii ggrruuppppoo oo oorrggaanniissmmii ssoocciiaallii ee ccuullttuurraallii oo ((ssppoorrtt,, ssvvaaggoo,, aassssoocciiaazziioonnii,, ccoorrssii ffuuoorrii ddaallllaa ssccuuoollaa ddoovvee ssttuuddiioo,, eettcc......)) ppaarrlloo iill lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
1122.. QQuuaannddoo aassssiissttoo aa ssppeettttaaccoollii ((cciinneemmaa,, ccoonncceerrttii,, tteeaattrroo,, eettcc..)) qquueessttii ssoonnoo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
1133.. II pprrooggrraammmmii tteelleevviissiivvii cchhee gguuaarrddoo ssoonnoo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
1144.. II pprrooggrraammmmii rraaddiiooffoonniiccii cchhee aassccoollttoo ssoonnoo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
76
1155.. LLee lleettttuurree cchhee ffaacccciioo ppeerr ccoonnttoo mmiioo,, nnoonn qquueellllee cchhee mmii aasssseeggnnaannoo aa ssccuuoollaa,, ((ppeerr eesseemmppiioo lliibbrrii,, rriivviissttee,, ppeerriiooddiiccii......)) ssoonnoo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
1166.. QQuuaannddoo ssccrriivvoo,, nnoonn ppeerr ccoommppiittii aasssseeggnnaattii aa ssccuuoollaa,, ((ppeerr eesseemmppiioo uunn ddiiaarriioo,, lleetttteerree aadd aammiiccii,, eemmaaiill,, iinn iinntteerrnneett,, cchhaatt,,……)) ssccrriivvoo iinn lliinngguuaa:: MMaaii RRaarraammeennttee AAllccuunnee
vvoollttee FFrreeqquueenntteemmeennttee
SSeemmpprree NNoonn ssoo
SSaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
IIttaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 XX
SSccrriivvii ppeerr ffaavvoorree uunnaa ffrraassee ddii aallmmeennoo oottttoo ppaarroollee nneellllaa vvaarriieettàà ddii ssaarrddoo ddeell ttuuoo ppaaeessee::
______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________ AAddeessssoo ttii cchhiieeddiiaammoo ddii iinnddiiccaarrccii ll’’iimmppoorrttaannzzaa cchhee ddaaii aa ooggnnii ccoonncceettttoo ddii qquueellllii ccoonnssiiddeerraattii iinn pprreecceeddeennzzaa.. RRiissppoonnddii ffaacceennddoo uunn cceerrcchhiioo nneell nnuummeerroo cchhee sseeccoonnddoo ttee mmeegglliioo ccoorrrriissppoonnddee aallll’’iimmppoorrttaannzzaa cchhee ddaaii sseeccoonnddoo llaa ssccaallaa sseegguueennttee::
11 22 33 44 55 66 77 88 99 NNeessssuunnaa
iimmppoorrttaannzzaa PPooccaa
iimmppoorrttaannzzaa MMeeddiiaa
iimmppoorrttaannzzaa MMoollttaa
iimmppoorrttaannzzaa MMoollttiissssiimmaa
iimmppoorrttaannzzaa PPeerr ddeessccrriivveerree cchhii ssoonnoo ddòò iimmppoorrttaannzzaa aa::
CCoonncceettttoo Importanza data NNeess
ssuunnaa
PPoo-- ccaa mmee
ddiiaa mmoollttaa MMoollttii
ssssiimmaa
11.. LLaa lliinngguuaa//llee lliinngguuee cchhee ppaarrlloo...... 11 22 33 44 55 66 77 88 99 22.. LLaa mmiiaa eedduuccaazziioonnee,, llee mmiiee ccoonnoosscceennzzee...... 11 22 33 44 55 66 77 88 99 33.. IIll ggrruuppppoo aa ccuuii aappppaarrtteennggoo 11 22 33 44 55 66 77 88 99 44.. LLaa ssttoorriiaa ddeeii mmiieeii aanntteennaattii 11 22 33 44 55 66 77 88 99
77
QQUUEESSTTIIOONNAARRIIOO MM..AA..PP.. RRiissppoonnddii aallllee sseegguueennttii ddoommaannddee mmeetttteennddoo uunn cceerrcchhiioo nneell nnuummeerroo cchhee mmeegglliioo ccoorrrriissppoonnddee aallllaa ttuuaa ooppiinniioonnee rriissppeettttoo aallllee sseegguueennttii aaffffeerrmmaazziioonnii:: 11..SSoolloo ppeerrcchhéé ccrreeddoo ssiiaa nneecceessssaarriioo ppeerr iill mmiioo llaavvoorroo ffuuttuurroo,, ccoonnssiiddeerroo iimmppoorrttaannttee iimmppaarraarree PPeerr
nniieennttee dd’’aaccccoorrdd
oo UUnn ppooccoo
dd’’aaccccoorrddoo
MMooddeerraattaa--mmeennttee
dd’’aaccccoorrddoo
MMoollttoo dd’’aaccccoorrdd
oo
CCoommpplleettaammeennttee
dd’’aaccccoorrddoo LL.. ssaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. iittaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. iinngglleessee 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. ffrraanncceessee 11 22 33 44 55 66 77 88 99
22.. PPeerr ddiivveennttaarree uunnaa ppeerrssoonnaa bbeenn iinnffoorrmmaattaa,, ppoottrreebbbbee eesssseerree iimmppoorrttaannttee ppeerr mmee ssttuuddiiaarree:: PPeerr
nniieennttee dd’’aaccccoorrdd
oo UUnn ppooccoo
dd’’aaccccoorrddoo
MMooddeerraattaa--mmeennttee
dd’’aaccccoorrddoo
MMoollttoo dd’’aaccccoorrdd
oo
CCoommpplleettaammeennttee
dd’’aaccccoorrddoo LL.. ssaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. iittaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. iinngglleessee 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. ffrraanncceessee 11 22 33 44 55 66 77 88 99
33.. PPeerrcchhéé llaa ggeennttee mmii rriissppeetttteerràà ssee ccoonnoossccoo qquueessttaa aallttrraa lliinngguuaa,, ppoottrreebbbbee eesssseerree iimmppoorrttaannttee ppeerr mmee iimmppaarraarree:: PPeerr
nniieennttee dd’’aaccccoorrdd
oo UUnn ppooccoo
dd’’aaccccoorrddoo
MMooddeerraattaa--mmeennttee
dd’’aaccccoorrddoo
MMoollttoo dd’’aaccccoorrdd
oo
CCoommpplleettaammeennttee
dd’’aaccccoorrddoo LL.. ssaarrddaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. iittaalliiaannaa 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. iinngglleessee 11 22 33 44 55 66 77 88 99 LL.. ffrraanncceessee 11 22 33 44 55 66 77 88 99
Capìtulu 3
Anàlisi de sos resurtados
3.1 Metodologia de tabulatzione de sos datos
Sa prima fase de anàlisi de sos datos regortos est istada sa tabulatzione96, est a
nàrrere pònnere sos datos grezos in unu fògiu eletrònicu, divididos pro pregonta.
S’intestadura de cada culunna tenet su tìtulu de sa pregonta e sa classe “sardu”
“italianu” pro sas limbas istudiadas. Cada ria currispondet a unu intervistadu e b’at sos
datos de edade, sessu, bènnida (iscola) e su nùmeru ordinale de su cuestionàriu.
S’at otentu duncas una mapadura cumpreta de sos datos in una tabella genèrica
numenada “Campione totale” in ue b’at sas rispostas de sos intervistados. Moende dae
custa tabella, una prima elaboratzione carculat sa frecuèntzia de cada risposta: pro cada
pregonta, cussiderende chi sas rispostas possìbiles sunt balorizadas cun nùmeros dae
96 Sos datos sunt postos in s’apenditze in manera cumpreta.
78
unu a noe ( prus possìbiles “non rispondet” o ispàtzios lassados bòidos), s’at carculadu
su nùmeru de rispostas pro cadaunu de sos balores possìbiles.
Sos campos bòidos, chi currispondent a sas rispostas non dadas, sunt istados
carculados in antis de cumintzare sa balutatzione de sa frecuèntzia. Una bia otentos sos
datos numèricos relativos a sa frecuèntzia de cada balore, sa segunda operatzione est
istada tramudare sos balores numèricos in balores pertzentuales, de seguru prus lestros.
S’at cumpretadu s’elaboratzione de sos datos ripetende su càrculu de sa
isparghinadura pro categorias diferentes: campione totale, òmines ebbia, fèminas ebbia,
fàscia d’edade iscola mèdia inferiore (14-15 annos), fàscia d’edade iscola mèdia
superiore (19-21 annos).
Amus chircadu de cuidare su mètodu de regorta de sos datos a manera chi sos
datos esserent aguales e cantu prus possìbile paragonàbiles, pro cròmpere èsitos fidados
scientificamente, si puru intro sas làcanas, connotas, siat de sos cuestionàrios siat de
faddinas chi non si podent evitare.
Sos datos benint dae rispostas chi non registrant una realidade ogetiva ca
sugetas a sas influèntzias de un’autobalutatzione chi podet èssere disviada dae
cunditzionamentos diferentes, pro esempru ite si cussiderat mègius rispòndere,
descuidos, incumprensiones o bolanderias.
In su pranu sotziològicu, però, finas sas autobalutatziones sunt fatos, fatos
diferentes dae cussos a sos chi apartenent sos cumportamentos; de aguale importu pro
cumprèndere sa realidade linguìstica. Est duncas netzessàriu tènnere in contu su sèberu
intre sos livelos diferentes de realidade chi si podent otènnere dae sas rispostas e in su
mamentu de s’anàlisi de tènnere sa cussèntzia crara de s’intzidèntzia de sos fatores
ideològicos-culturales in sa definitzione de sos impreos linguìsticos.
Esistint duncas duos livellos de chirca: unu primu livellu in ue sos fatos subra de
sos chi b’at pregontas cherent distintos dae sos pàrreres, e unu segundu livellu in ue
finas sos pàrreres de sos intervistados sunt fatos chi cherent istudiados97. Su
cuestionàriu chi amus propostu , tenet finas una setzione in ue s’iscopu est de balutare
su gradu e sos cuntestos de impreu reale de sas duas limbas propostas, àteras setziones
cherent istudiare su pàrrere chi tenent de su sardu. Durante su caminu de sa chirca amus
a chircare de crarire custos duos livellos de istùdiu. 97 Cfr. AA.VV., a cura de, La Sicilia linguistica oggi, Tzentru de istùdios linguìsticos e filològicos sitzilianu, Palermo 1990.
79
3.2 Istèrrida
Cunduende s’anàlisi de sos risultados98 essidos a campu dae sos cuestionàrios,
nos amus dimandadu pro prima cosa cales sunt sos cuntestos de impreu e sas relatziones
intre sas duas limbas propostas. Tenende contu de s’edade de sos intervistados,a mus
lèghidu sos datos regortos dimandende·nos cale logu e cale ispàtziu diat tènnere su
sardu in sas relatziones issoro, lassende a unu chirru sas variàbiles sotziales comente,
pro esempru, su livellu de istruzione de sos babbos, pro pònnere totu s’atentzione nostra
in sas diferèntzias ligadas a edade e sessu.
Amus cumintzadu cun s’anàlisi de su gradu de impreu de su sardu e de
s’italianu, cun una ograda a sa frecuèntzia, calidade e istabilidade de sas relatziones cun
sardòfonos e italòfonos presentes in sas relatziones issoro, segundu su contimuum
privadu/non formale/pùblicu, pro iscobèrrere cales sunt sos assentos e sos pàrrere a
propòsitu de sas duas limbas propostas.
Su cuestionàriu istudiat custos aspetos dae puntos de bista diferentes e podet
pàrrere ripetitivu.
Pro custu amus chircadu de regòllere sos elementos prus importantes pro evitare
ripetitziones e ènfasi.
3.3 Pùblicu e privadu
Su datu prus importante chi essit a campu dae s’anàlisi de sos resurtados est chi
si s’italianu paret bìnchere in belle totu sas situatziones comunicativas propostas, non
podimus freddare de unun domìniu suo assolutu, ma prus a prestu de una cunvivèntzia
intre sos duos sistemas linguìsticos si puru cun diferèntzias importantes in sos cuntestos
de impreu propostos. Difatis si s’àbidu a impreare sa limba locale o ambos còditzes si
mustrat mescamente in sas relatziones prus ìntimas e familiares, in s’àmbitu a foras de
sa famìlia sa limba prus imprenda est s’italianu, finas si su faeddu locale no iscumparit
98 Sa bariedade manna de rispostas possìbiles no at invalidadu sa balidesa de sas rispostas chi mustrant coerèntzia.
80
mai de su totu e, cun una tzerta frecuèntzia, sos intervistados decrarant de l’impreare
finas in sas situatziones prus formales (iscola, butegas, ufìtzios pùblicos, etz).
Sa sensatzione prus forte chi essit a campu dae sas rispostas de sos giòvanos
intervistados est chi, si a unu chirru sa padronàntzia de s’italianu est oramai òvia e sa
limba natzionale est impreada in totu sas situatziones comunicativas, su sardu sighit a
s’introduire in sa limba dominante. Abbarrat unu balore forte dadu a sa limba locale,
balore chi marcat mescamente s’identificatzione cun su grupu pròpiu, chi istabilit unu
sentimentu de su “nois”, e est ligadu a s’intendimentu de s’identidade pròpia.
Segundu una prima anàlisi, in manera aguale a sos resurtados essidos a campu
dae s’ùrtima chirca sotziolinguìstica regionale99, cun sa chi paragonamus sos resurtados
nostros, su minimare de s’impreu de su faeddu locale sighit su continuum familiare/de
s’amighèntzia/pùblicu/istitutzionale.
Sa pertzentuale de su campione totale chi decrarat de faeddare semper su sardu
cun su babbu est de su 28,8% contra a su 21% de chie decrarat de faeddare semper
s’italianu, imbetzes non faeddant mai su sardu cun su babbu su 7,8% de su campione
contra a su 15,6% de sos chi decrarant de non faeddare mai s’italianu cun su babbu
.
Cun sa mama b’at sa tendèntzia a impreare ambas limbas. Sos resurtados
mustrant comente sa diferèntzia intre sos chi isseberant de faeddare cun sa mama
semper in italianu o semper in sardu no est crara.
99 A. Oppo, a cura de, Le lingue dei sardi, una ricerca sociolinguistica, Raportu finale, Casteddu 2007, pag. 27 tabella 3.1
81
Sa tendèntzia a impreare sos faeddos locales cun sos babbos mustrat diferèntzias
mannas si leamus in cussideru su campione cunforma a sa variàbile de su sessu. In custu
casu b’at una menguadura manna de s’impreu de sos faeddos locales in su campione
feminile e una crèschida in cussu de sos òmines. Difatis petzi su 12,5% de sas fèminas
decrarat de faeddare semper in sardu cun su babbu , contra a su 55% de sos òmines. Cun
sa mama sa situatzione est aguale: su 43,56% de sos òmines faeddat semper in sardu,
imbetzes sa metade pagu prus o mancu de su campione feminile narat de faeddare
semper in italianu.
B’at una situatzione aguale finas in sas relatziones intre sos frades:
Su 32,68% de su campione rispondet de faeddare semper in sardu cun frades o
sorres, imbetzes su 26,8% decrarat de faeddare semper in italianu; non faeddat mai in
82
sardu su 12,2% contra a su 14,1% de chie decrarat de non faeddare mai in italianu cun
sos frades o sas sorres.
Si analizamus su campione divididu pro sessu, si bidet deretu chi in su campione
femminile sa pertzentuale de chie decrarat de faeddare semper in sardu cun frades o
sorres (su 15,38%) s’ammesat a cunfrontu de chie narat de faeddare semper in italianu
(su 34,61%); in prus minimat meda sa pertzentuale de sas fèminas chi decrarant de
faeddare belle semper in sardu, su 4,8%, contra a su 21,15% de chie decrarat de
faeddare belle semper in italianu cun sos frades, comente postu in craru in sa tabella:
83
Sa metade de su campione de sos òmines, imbetzes, decrarat de faeddare semper
in sardu cun sos frades o sas sorres, contra a su 18,81% de chie decrarat de faeddare
semper in italianu.
Custos resurtados repitint in parte cantu bidu in Oppo (2007)100: si est beru chi si
cunfirmat s’impreu de su faeddu locale in sas relatziones familiares, b’at diferèntzias de
sessu chi bident sas fèminas isseberare de faeddare mescamente in italianu finas in sas
relatziones prus personales o de isseberare su sardu prus pagu de sos òmines, cando chi
si registrat sa tendèntzia de sos babbos a impreare su faeddu locale cun sos fìgios
mascros101.
Cun sos parentes si delineat una situatzione de cumpresèntzia intre sas duas
limbas: su 25,8% de su campione totale decrarat de faeddare semper in sardu e su 26,
8% semper in italianu cun sos parentes (fradiles, sorrestras, tzios, manneddos).
Podet èssere interessante a custu puntu paragonare sos resurtados cun unu
istùdiu reghente subra de sos costùmenes linguìsticos giovaniles de sos dischentes
sardos cuidadu dae sa professoressa Cristina Lavinio102 e postos in sa base de datos
100 […] Diferente est imbetzes sa situazione si abbaidamus s’impreu de sa limba in sas relatziones intre frades. In custu casu difatis creschet s’impreu de su faeddu locale e minimant sas diferèntzias de gènere. Cfr. ivi 101 Cfr. Ivi 102 Custa chirca at trisinadu paris 90 classes isseberadas dae unu campione de iscolas (primària, segundària de primu livellu, segundària de segundu livellu) postas in zonas diferentes de s’ìsula: si abbaidet Lavinio, Intenti e strumenti della ricerca, interventu de introdutivu fatu in ocasione de su primu seminàriu de presentatzione de sa base de datos (Elmas, Istitutu Agràriu,10/11/2006) chi s’est editende. Ringratziamus sa professoressa Lavinio pro àere postu a disponimentu sos datos galu no imprentados.
84
IRRE, de sos chi ponimus sa tabella chi mustrat sos impreos linguìsticos in famìlia e
cun sos amigos.
Notamus comente s’impreu ùnicu de su sardu no esistit: petzi su 1,9% afirmat de
faeddare su sardu ebbia cun sos babbos, imbetzes binchet sa situatzione in sa chi sardu e
italianu bivent in pare (33,3%) e cussa in ue su faeddu locale si introduit in s’italianu
cun modos de nàrrere o brullas (27,8%). In sos iscàmbios intre manneddos e babbos
b’at s’impreu de su faeddu locale: petzi su 8,9% de su campione decrarat chi sos
manneddos faeddant in italianu cun sos babbos cando chi, in generale, faeddant su sardu
ebbia (31,4%) o ambos còditzes (37,6%). Mangari gasi, siat sos manneddos siat sos
babbos faeddant cun sos fìgios mescamente in italianu o isseberant ambos còditzes:
petzi su 2,5% de sos babbos colat a sos fìgios su faeddu locale, imbetzes su 37,1%
importante faeddat cun sos fìgios impreende ambos còditzes; petzi su 17,5% de sos
manneddos faeddant su sardu ebbia, cando chi su 41,7% isseberant ambos còditzes.
S’impreu ùnicu de su sardu aparet minimende·si finas in una fortesa traditzionale
comente sa famìlia, in ue s’italianu intrat semper prus a fundu.
Cun sos amigos e sos cumpàngios de iscola sos datos nostros s’iscostiant unu
pagu dae cantu registradu in sa base de datos IRRE. Su 31,2% de su campione
intervistadu narat chi faeddat semper in sardu cun sos amigos, imbetzes su chi resurtat
85
dae su campione IRRE est chi petzi su 1,6% faeddat in sardu cun sos amigos, su 41,9%
faeddat in italianu ebbia e su 24% impreat ambos còditzes.
Sa limba de s’iscola est mescamente s’italianu. Si summamus sos chi l’impreant
semper e belle semper, bidimus chi isseberat s’italianu belle sa metade de su campione,
finas si un 33,6% chi non cheret descuidadu narat de faeddare finas in sardu. Su matessi
discursu balet pro su campione IRRE: su 49,1% faeddat in italianu ebbia cun sos
cumpàngios de iscola, su 1,7% sardu ebbia e su 21, 8% ambas limbas.
S’ambiente formale de s’iscola cunfirmat sa tendèntzia a impreare su còditze de
importu in sas situatziones “ artas”, imbetzes su faeddu locale bivet galu in sas
relatziones de amighèntzia. Comente amus giai naradu, su campione prus mannu
86
registradu in sa base de datos IRRE at dadu èsitos diferentes103 e finas in sas relatziones
prus pagu formales binchet s’isseberu de s’italianu.
Si podent fàghere sas matessi cussideratziones subra de su campione nostru si lu
analizamus cunforma a su sessu: faeddat semper in sardu cun sos amigos su 14% de sas
giòvanas intervistadas, in iscola su 11%.
Imbetzes prus de sa metade de su campione de sos òmines narat de faeddare in
sardu cun sos amigos e su 36,6% faeddat semper sardu finas in iscola, comente postu in
craru in sas tabellas. 103 Forsis ca sa chirca at trisinadu paris àreas linguìsticas diferentes de sa Sardigna, cando chi sa chirca fata dae nois tenet su tzentru in una de sas àreas linguìsticas prus cunservativas , comente documentadu in Oppo, op. cit. pp. 65-74
87
Est interessante como cumprèndere ite capitat si dividimus su campione
cunforma a sas fàscias de edade. Si cunfirmat su minimare de s’impreu de su faeddu
locale in su continuum chi andat dae su domìniu privadu a cussu formale.
Sas pertzentuales però inditant chi sos pitzinnos prus giòvanos mustrant una
tendèntzia prus favoràbile cara a su faeddu locale e decrarant de l’impreare de prus, a
cunfrontu de su campione de sos prus mannos. Custu resurtadu si registrat finas in sos
domìnios prus formales in ue, mancari binchet s’italianu, sas pertzentuales de impreu de
su sardu creschent.
88
A custu propòsitu ponimus unos datos:
89
90
Finas custas rispostas bident sa limba italiana bìnchere in su domìniu pùblicu.
Si registrat, comente giai naradu, unu impreu prus mannu de su faeddu locale in
sa fàscia d’edade prus giòvana: sas pertzentuales de chie faeddat semper in sardu, finas
in àmbitos formales, creschent cando minimat s’edade. Faeddant semepr in sardu cun
sos cumessos su 21,21% de sos giòvanos intre sos 14 e sos 16 annos contra a su 5,48%
de sos giòvanos prus mannos, cando impreant sos servìtzios pùblicos su 15,15% contra
a su 4,11% e cando partetzipant a atividades de grupu o òrganos sotziales e culturales su
24,24% contra a su 11% de sa fàscia de sos prua mannos.
Custa tendèntzia est cunfirmada finas in sas decraratziones de impreu de sas
duas limbas in iscola, comente in sas tabellas:
91
Finas in iscola su campione prus giòvanu decrarat de impreare su faeddu locale
prus de s’italianu, in un’àmbitu semper e cando formale: su 32,6% de sos dischentes de
s’iscola segundària de primu livellu rispondet de faeddare semper su sardu contra a su
16,67% chi isseberat imbetzes s’italianu. Sos dischentes de s’iscola segundària de
segundu livellu, imbetzes, rispondent de faeddare semper in sardu pro su 8,22% de su
campione e semepr in italianu su 44%.
Custa diferèntzia est dada fortzis dae su gradu diferente de iscolarizatzione de
sos duos grupos cussiderados. Probabilmente in s’iscola mèdia inferiore s’ambiente
iscolàsticu est prus pagu formale de su de s’iscola mèdia superiore. Pessamus chi su fatu
chi s’iscola mèdia supreriore aunat dischentes chi benint dae biddas diferentes e,
duncas, cun faeddos diferentes, non tengiat influèntzia subra de sas rispostas. Difatis, si
puru diferentes, sas bariedades de cada bidda faghent parte de sa matessi àrea linguìstica
e si podent cumprèndere a pare. Non creimus duncas chi in custu casu s’italainu siat
impreadu comente limba comuna.
Tzertu ispantat chi su campione prus giòvanu decraret de faeddare gasi a
s’ispissu in sardu, dismentende sa tendèntzia chi bidet s’impreu de su faeddu locale
minimare minimende·si s’edade. Fortzis custos datos iscobiant non sos isseberos de
impreu ebbia, ma finas s’assentu diferente cara a su faeddu locale, mustrende unu
assentu positivu de sos prus giòvanos.
Su datu subra de su campione totale ripetit su chi amus documentadu finas a
como: prus nos iscostiamus dae su domìniu privadu pro nos acurtziare a cussu formale,
prus minimat sa pertzentuale de chie narat de impreare sa limba locale:
92
s’iscuncurdàntzia prus manna intre italianu e sardu est in sas relatziones prus pagu
privadas, pro esempru cando si faghet s’ispesa cun sos cumessos e durante s’impreu de
sos servìtzios pùblicos presentes in sa bidda (sa posta, sa banca, su mecànicu, etz). In
ambos casos s’italianu dominat: su 62,9% faeddat in italianu cun sos cumessos contra a
su 20,9% de chie bi faeddat in sardu; su 66,8% contra a su 17% de sos chi isseberant su
faeddu locale finas in situatziones prus formales104.
Pro sas fèminas si cunfirmat sa tendèntzia a isseberare prus pagu su sardu a
cunfrontu de su campione de sos òmines: finas in sas situatziones prus pagu formales,
cun sos cumpàngios de iscola e sos amigos a foras de iscola, chie isseberat s’italianu
104 Custa tendèntzia est cunfirmada finas si dividimus su campione cunforma a su sessu e a sas fàscias de edade.
93
binchet de puntos pertzentuales importantes sas chi decrarant de faeddare semper in
sardu e in particulare: su 36% cun sos cumpàngios de iscola contra a su 11%, cun sos
amigos su 32% contra a su 14%, cun sos bighinos su 28% contra a su 18%, pro
arribbare a sas situatziones formales in ue si registrat s’impreu ùnicu de s’italianu: su
48,9% de sas fèminas narat de non faeddare mai in sardu cando faghet s’ispesa e petzi
su 8% isseberat de faeddare semper in sardu contra a su 57% de chie faeddat semper in
italianu a sos cumessos in sas butegas. Su 65% de sas fèminas decrarat de faeddare in
italianu cando impreat sos servìtzios presentes in sa bidda contra a unu 4% de sas chi
faeddant in sardu finas in custas situatziones prus formales.
Tocat a notare comente finas in unu campione giòvane si cunfirmat sa tendèntzia
de sas fèminas a prefèrrere sa limba de importu. Preferèntzia, intre s’àteru, bene
documentada finas dae su tzensimentu linguìsticu regionale reghente. Su tema pro su
chi sas limbas de importu105 sunt adotadas dae sas classes dipendentes in su caminu
issoro de emantzipatzione e s’anàlisi de comente sa variàbile de su sessu podet tènnere
influèntzia a subra de sos cumportamentos linguìsticos est istudiadu in manera
particulare in sotziolinguìstica106. Però, comente narat Berruto: “[…] su rolu suo [ de sa
variàbile sessu] no est cunforme, e podet cambiare meda de comunidade in comunidade,
duncas est difìtzile faeddare de caràteres feminiles o caràteres de òmines chi si podent
reconnòschere universalmente in su cumportamentu linguìsticu finas si s’ant agatadu
diferèntzias, in mesura pagu prus o mancu ampra, in totu sos livellos”. In onni modu, est
istadu bidu bortas meda:
“una maggiore sensibilità delle donne alle forme di prestigio, standard e in genere conservative
[...] I dati empirici risultano tuttavia contradditori[...] e si deve concludere almeno per il momento, che le donne sono più conservative, standardizzate e cortesi se ,e in tanto quanto l’orientamento generale del gruppo di sociale di cui sono menbri e il ruolo che esse vi svolgono, o che è loro attribuito lo richiede. Il sesso appare totalmente filtrato, insomma dalla posizione sociale; e la correlazione con la variazione linguistica è mediata dalla status e dal ruolo dei parlanti, e quindi delle donne, nella società e dalle pratiche sociali connesse”107 105 Pro custu puntu abbaidare Berruto, Fondamenti di sociolinguistica, op. cit. pag 89 “[…] una bariedade de limba dae custu puntu de bista tenet importu in sa mesura chi su possessu suo est una cunditzione netzessària pro s’artziada in s’iscala sotziale e su progressu in su mercadu de su traballu”. 106 R. Fasold, The sociolinguistics of language, Blackwell, Oxford 1990; W. Lobov, The intersection of sex and social class in the course of linguistic change, Language Variation and Change, 2, pp. 205-254, p. 210. 1999; G. Klann-Delius, Sex and Language, in Ammon-Dittmar-Matt-heier (1987): 767-80, P. Eckert, The whole woman: sex and gender differences in variation, in Language variation and change,1:245-67, 1989 107 G. Berruto, op. cit. pag. 83
94
In Sardigna s’italianu , pro more de s’istrutzione e sos mèdios de comunicatzione,
in chimbanta annos ebbia est divènnidu sa limba de importu prus mannu. S’utilidade de
faeddare sighende s’istandard prus artu, pro conchistare una positzione sotziale mègius,
at influentzadu e istimuladu s’impreu suo in manera ispetziale dae sas fèminas, a sas chi
si dant positziones sotziales minores.
Cale si siat sa resone de custu cumportamentu, sa tendèntzia a prefèrrere
s’italianu imbetzes de su faeddu locales de su campione de sas fèminas chi amus pigadu
in esàmene est cunfirmada dae totu sas rilevaduras fatas. In particulare est interessante
iscrìere sos disìgios de impreu pro sas duas limbas propostas.
Etzetzione fata pro sas atividades culturales a sas chi si diat chèrrere partetzipare
o bìdere, in ue sas limbas si agualant (26,9% de chie decrarat de chèrrere atividades
culturalesin sardu contra a su 28,8 de sos chi las cherent in italianu), s’italianu resurtat
sa limba preferida in totu sas situatziones propostas: disigiat abbaidare programas
televisivos semper in italianu su 50,8% contra a su 17,2% de sos chi los diant abbaidare
semper in sardu, preferit istudiare petzi in italianu su 60,5% contra su 16,3% de
giòvanas chi diant istudiare semper in sardu, finas si unu 30,5% decrarat chi diat
istudiare finas in sardu. In su domìniu pùblicu formale sa limba chi si preferit impreare
si cunfirmat s’italianu: pro agatare unu traballu bonu si cussiderat ùtile meda
connòschere s’italianu pro su 71%, s’inglesu pro su 61,5% , su frantzesu pro su 23% e
su sardu pro su 12,5 % de su campione feminile.
95
Sa limba chi s’impreat in su traballu est galu s’italianu pro su 46,5% de sas
giòvanas contra a su 9,6% de sas chi diant faeddare in sardu; finas cun sos servìtzios
diferentes de su governu e cun sos rapresentantes polìticos sa limba chi si diat chèrrere
impreare est s’italianu. In generale sa pertzentuale de chie decrarat de no chèrrere
impreare mai una limba de cussas propostas sunt bassas meda, ma in su traballu e in sos
cuntatos cun sas istitutziones chie narat de non chèrrere faeddare mai in sardu est
pare·pare su 21,15%, su 20,19% e su 18,2% de sas giòvanas. Sa limba de importu est
duncas s’italianu, cussiderada sa prus funtzionale in sos cuntestos ufitziales de impreu.
Ma su campione feminile finas in s’isfera afetiva e privada decrarat sa boluntade de
faeddare in italianu: si pedimus de pessare a s’amoradu, su 13% de sas giòvanas
rispondet de non chèrrere mai comunicare in sardu, su 31,7% diat comunicare semper in
italianu contra a su 18,2% de sas chi diant faeddare semper in sardu.
Sas rispostas de su campione de sos òmines a sas matessi pregontas dant
resurtados diferentes, cando non cuntràrios: su 41,6% de su campione decrarat de
chèrrere comunicare in sardu in s’iscola in ue istùdiat, in totu sas atividades e non petzi
in sos iscàmbios cun sos cumpàngios. Diat faeddare semper in sardu finas in su traballu
su 33% de su campione de sos òmines, contra a su 18,8% chi imbetzes diat impreare
semper s’italianu. In prus, cando dimandamus cale limba podet èssere ùtile pro agatare
unu traballu bonu ispantat chi su sardu siat cussideradu meda prus ùtile de su frantzesu e
non meda atesu dae sas àteras limbas propostas:
In su domìniu pùblicu formale finas pro su campione de sos òmines si registrat
sa tendèntzia a chèrrere impreare prus s’italianu chi no su faeddu locale.
96
Pro unu cunfrontu ponimus finas su datu de su totale de su campione chi
cunfrontamus cun sos datos de sa chirca subra de sos impreos linguìsticos giovaniles de
sos dischentes sardos108:
No ispantat chi nemos de sos intervistados rispondat de cussiderare s’inglesu pro
nudda importante pro chircare unu traballu. Custu datu documentat s’importànzia
manna dada a sa connoschèntzia de sas limbas istràngias, mescamente a s’inglesu, prus
importante finas de s’italianu. Est curiosu chi su 18% de sos pitzinnos de s’iscola
primària cussideret importante connòschere finas su sardu, una pertzentuale chi minimat
meda cun su crèschere de s’edade: est importante conòschere su sardu pro su 5,8% de
pitzinnos de sas iscolas mèdias inferiores e pro su 4,3% de sos giòvanos de sas iscolas
mèdias superiores. S’inglesu, su frantzesu, s’ispannolu, su tedescu e s’italianu sunt
cussideradas meda prus importantes.
108 Cfr. base de datos IRRE
97
S’orientamentu generale bidet duncas s’impreu de s’italianu in sos cuntestos
pùblicos, finas si non podimus faeddare de unu impreu ùnicu si cussideramus chi su
faeddu locale intrat finas in cuntestos, comente s’iscola, caraterizados belle semper dae
s’impreu de sa limba de importu.
Resumende podimus nàrrere chi, mancari non siat cunsentidu de verificare sa
cumpetènzia reale de su campione, su sardu sighit bivende cambiende·si cun s’italianu.
In su cuntestu familiare binchet, in su grupu est sa limba chi marcat su sentimentu de su
“nois”e, mancari dèbile, in sos cuntestos formales no iscumparit mai de su totu. In
manera aguale a su chi at rilevadu sa Oppo in sa chirca sua (2007), “ su panorama
linguìsticu de sa Sardigna aparet una pagu “inchietu”[…] paret de bìdere, in sa
situatzione de oe, siat unu illargamentu de sa limba natzionale, siat una tzerta
“trancuillidade” impreende s’unu o s’àteru còditze109” .
Custa tendèntzia est cunfirmada finas dae sos datos chi documentat sa
proportzione de sardòfonos e italòfonos in sas relatziones issoro. Su 36% de su
campione totale inditat chi sos cumponenetes de sa famìlia110 sua sunt totu sardòfonos,
contra a su 14% de sos chi narant chi sos cumponentes de sa famìlia issoro sunt
italòfonos. Unu intervistadu ebbia (su 0,48% de su totale) narat chi non b’at sardòfonos
in sa famìlia sua (tabella111 1.2).
109 A. Oppo, a cura de, op. cit. cfr. pag. 19 110 Sa coerèntzia de sos datos est cunfirmada inoghe dae su fatu chi sa pertzentuale de sos chi decrarant chi sa metade de sos cumponentes de sa famìlia est sardòfona est a curtzu meda a sa pertzentuale de sos chi decrarant chi sa metade de sos cumponentes de sa famìlia est italofono, pare·pare su 16,6% contra a su 17,6%. 111 Sos resurtados s’ant aprossimadu pro etzessu. Abbaidare s’apenditze pro una bisione prus pretzisa.
98
Si rilevat una presèntzia manna de sos sardòfonos in sa rede de relatziones de
sos intervistados. Notamus chi custa presèntzia est prus manna intre sos adultos: sas
pertzentuales de sos chi decrarant chi in sas relatziones issoro sunt totu sardòfonos sunt
minores pro sos fradiles (20,9%), sos amigos (26,4%) e sos cumpàngios de iscola
(23,42%) – chi ipotizamus èssere fedales o, in onni modu, prus a curtzu a s’edade de su
campione de riferimentu - e prus numerosas pro sos tzios (37%), sos bighinos (38%) e
su nùcleu familiare prus astrintu (36%)112. Imbetzes su 14% narat chi sos cumponentes
de sa famìlia sunt italòfonos e s’agualant sas pertzentuales pro sos cumpàngios de
iscola: su 22,4% decrarat chi sos cumpàngios de iscola suos sunt otu italòfonos cando
chi su 23,4% los inditant comente totu sardòfonos.
112 In sa categoria “famìlia” amus postu finas sos manneddos, a parte de sos babbos e sos frades.
99
Sunt cuntatos cun sardòfonos sunt frecuentes meda pro su 46,34% (tabella 3) de
su campione totale, frecuèntzia cunfirmada dae sas pertzentuales de sos chi decrarant de
àere mantesu unu contatu istàbile pro una iscuta de tempus de dura cun totu sos
cumponentes sardòfonos de sa famìlia: su 56,6% de su campione totale.
100
Podimus notare galu chi sa frecuèntzia de sos cuntatos cun sardòfonos minimat
istesiende·si dae sas relatziones familiares o de amighèntzia. Cunforma a su chi ant
naradu sos intervistados, paragondende sos resurtados in sa tabella, sa pertzentuale de
chie decrarat de ààere relatzione frecuentes meda cun sardòfonos superat de 14 punto
pertzentuales pagu prus o mancu cussa de chie narat chi sunt numerosas sas relatziones
cun italòfonos, mescamente in su cuntestu privadu. Imbetzes creschet sa frecuèntzia de
sas relatziones cun sos italòfonos in sas relatziones prus formales.
Apuntamus in fines sas decraratziones a propòsitu de sa calidade de sos cuntatos
cun sos cumponentes sardòfonos e italòfonos. Cussiderat agradàbile meda su cuntatu
cun sos sardòfonos de sa famìlia su 46,3% de su campione; est isgradessidu pro petzi
tres intervistados (1,4%). Imbetzes, in sa balutatzione de sa calidade de sas relatziones
cun italòfonos, su 32,6% afirmat chi sunt agradàbiles meda contra a su 5,8% chi las
cussiderat isgradessidas. Unu singiale de su fatu chi su campione intervistadu cussiderat
agrabàbile impreare su faeddu locale in sas relatziones prus ìntimas e prus pagu
agradàbile in cussa pùblica, difatis, sas pertzentuales de chie cussiderat agradàbiles
meda sas relatziones cun sardòfonos minimant iscostiende·nos dae su cuntestu familiare
(tabella 31).
101
Est curiosu chi, imbetzes, custas pertzentuales non crescant in sas balutatziones
de sa calidade de sas relatziones cun sos italòfonos e abbarrent in cada situatzione
proposta semper e cando inferiores a sas balutatziones de sas relatziones cun sos
sardòfonos.
102
3.4 Sa fruitzione de sos mèdios de comunicatzione
Comente istèrrida a custu paràgrafu est ùtile fàghere carchi cussideratzione. Pro
prima cosa est ùtile sutalineare comente sa fruitzione iscassa de sos produtos culturales
in limba locale dae parte de sos giòvanos est consecuèntzia de una educatzione familiare
e iscolàstica113 pro su prus italòfona, chi duncas non cunsentit una achirida adata de sos
istrumentos cognitivos chi diant istimulare custa fruitzione.
Cheret finas pretzisadu chi s’oferta de intratenimentu e informatzione in sardu o
in àtera bariedade linguìstica de sa Sardigna est limitada meda: sunt pagos a beru sos
programas chi ràdios e televisiones locales proponent in una de sas bariedades sardas e,
si b’at prus ispatàculos teatrales, su prus de sos casos sunt pro unu pùblicu mannu114.
Mancari gasi, su 8% de su totale115 decrarat de abbaidare a s’ispissu programas
televisovos in sardu. Ma si su sardu no iscumparit mai de su totu116, est s’italianu a
bìnchere: su 59% decrarat de bìdere ispetàculos ( tzinema, cuntzertos, teatru) semper e
belle semper in italianu, su 78% de abbaidare programas televisivos semper e belle
semper in italianu, su 74% de ascurtare sa ràdiu semper e belle semper in italianu. Si
paragonamus sos datos nostros cun cussos de sa chirca sotziolinguìstica regionale, si
cunfirmat sa tendèntzia chi amus relevadu nois: su 54% de su campione nostru decrarat
de non bìdere mai o belle mai programas televisivos in sardu, su 49,5% de no àere mai o
belle mai bidu ispetàculos in sardu, comente sa metade de sos intervistados de sa Oppo
decrarat de no àere sighidu mai programas o de no àere bidu mai ispetàculos de 113 S’impignu iscassu de sa istitutziones iscolàsticas in sa promotzione e in s’impreu de sas limbas locales est documentadu in: E. Erdas, La lingua sarda nella scuole elementari in Sardegna, Frysje Akademy/EMUproject. Ljouvert 1988; C. Lavinio, Culture e varietà linguistiche sarde nel curricolo di educazione linguistica in L’educazione bilingue, atos de su cunvegnu “Scuola e bilinguismo in Sardegna”, Casteddu 1991; C. Lavinio, Il dialetto sui banchi anno dopo anno, in Italiano & oltre, I,209-212; A. Mameli, F. Ledda, L’educazione linguistica tra scuola e società, Giustizi Lisciani, Teramo 1986, Cidi, Scuola e bilinguismo in Sardegna. Aspetti scientifici e didattici. Della Torre, Casteddu 1991 114 Custas cussideratziones sunt cunfirmadads finas dae sa chirca de sa professoressa Oppo: “Est interessante notare comente cambiant sas preferèntzias [pro sos programas mediàticos] cunforma a s’edade: intre sos giòvanos sas audièntzias minimat pro sas trasmissiones de teatru, poesia e mùsica traditzionale, est istàbile pro s’informatzione e creschet, mescamente intre sos giòvanos meda, pro sa categoria “àteru” in ue fortzis b’at sos programas de intratenimentu, ispìritu chi sunt seghidos bastante” A. Oppo, a cura de, op. cit. cfr. pag. 78 115 Non b’at diferèntzias importantes dividende su campione 116 Su 8,2% de su campione totale decrarat de bìdere ispetàculos – tzinema, cuntzertos, teatru- semper in limba sarda, su 7,8% de abbaidare a s’ispissu programas televisivos in limba sarda e su 7,8% de ascurtare semper programas radiofònicos in sardu.
103
intratenimentu in su faeddu locale. Si iscostiant meda, imbetzes, sas pertzentuales de sos
chi decrarant de èssere ispetadores (belle) abituales de custas propostat televisivas e
culturales: su 8,2%117 de su campione nostru e su 19% de cussu de sa chirca regionale,
fortzis, a cunfirma de su fatu chi custas trasmissiones las preferit unu pùblicu mannu118.
A sa lughe de custa anàlisi est craru su domìniu de s’italianu in sos mèdios de
comunicatzione a cunfrontu de su faeddu locale, domìniu iscassamente cuntrastadu dae
sas istitutziones e dae sas produtziones editoriales chi, francu carchi notitziàriu o carchi
trasmissione de setore o de folklore, non si impignant a sustènnere sa presèntzia de sos
faeddos locales in sos mèdios prus mannos de partzidura de sa limba e de sa cultura119.
3.5 Lèghere e iscrìere in sardu
In antis de analizare sos datos chi pertocant sos issèberos linguìsticos in sas
atividades de lèghida e iscritura, ammentamus120 chi si sas bariedades linguìsticas de
s’ìsula mustrant una tzerta vitalidade in sas formas de sa traditzione orale, sa
“dialetalizatzione” de su sardu e de sas àteras bariedades locales at fatu a manera chi sa
produtzione de libros iscritos in custas limbas siat unu fenòmenu minoritàriu, chi si
mustrat mescamente in testos de literatura, a bortas istòricos, però est agiomai assente
de su totu in sas òperas de divulagatzione sientìfica. Finas sos testos literàrios tenet una
divulgatzione limitada finas ca no esistit unu istandard linguìsticu atzetadu121
comunemente e cundivisu, in prus, a bisu de sas istimas122 prus reghentes, chie afermat
de ischire iscrìere in sardu est su 14,3% ebbia de sa populatzione. Finas sos iscritores
117 Pertzentuale otenta summende sos chi decrarant de bìdere trasmissiones televisovas in sardu semper e belle semper 118 Cfr. nota 11 119 Cussideratziones cunfirmadads dae sa chirca regionale: “[…] a faghe de una cumpetèntzia ativa e passiva de sos faeddos locales chi diat pertocare pagu purs o mancu sa populatzione intrea de s’ìsula sas ocasiones de fruitzione de custas limbas tràmite sos mèdios de comunicatzione sunt iscassas meda. Però, comente narant intervistados meda, pro sa cunservatzione de sas limbas locales diat èssere importante chi custas cumparrerent in totu sos àmbitos de s’iscena pùblica, mescamente sos prus praticados dae sos giòvanos (mùsica moderna, publitzidade, intratenimentu televisivu, etc)”. A. Oppo, a cura de, op.cit. pag. 78 120 Cfr A. Oppo (2007) pag. 75 121 Sa Limba Sarda Comuna pro como est limba de sos atos de s’amministratzione pùblica. Cfr. capìtulu 2 122 A. Oppo (2007), op. cit. pag. 76
104
sardos prus importantes de oe iscrient in italianu, e totu a su prus, ponent modos de
nàrrere e lessemas in sardu chirchende carchi connotatzione localista. Sos libros in
sardu sunt, duncas, pagos e cun tiraduras limitadas123. Finas sas divulgatziones
periòdicas in limba locale sunt iscassas e sas pagas chi bi sunt in sardu prus chi
informare tratant de chistiones polìticas, linguìsticas e culturales. Pro custu no ispantat
chi petzi su 7,8% de su campione decraret de lèghere semper in sardu contra a su 62%
de sos chi decrarant de lu fàghere semper in italianu, comente su 60,9% decrarat de
iscrìere semper in italianu contra a su 7,8% chi decrarat de lu fàghere semper in sardu.
Custu datu inditat finas sa misura puramente orale de su faeddu locale:
difitzilmente chie faeddat tenet sa padronàntzia de sa limba iscrita, siat pro sas resones
giai mustradas, siat pro sa mancàntzia de istruturas in ue imparare a iscrìere in sos
faeddos locales.
Pessamus potzat èssere interessante unu paragone cun su chi relevadu su
tzensimentu sotziolinguìsticu de Oppo (2007) chi s’iscostiat meda dae su chi amus
relevadu in su campione nostru. Difatis, cussideradas sas istèrridas de una produtzione
editoriale iscassa, ispantat 124comente prus de su 60,6% de sos intervistados decraret de
lèghere inuna de sas limbas locales e su 14,3% impreet s’iscritura, imbetzes su 51% de
su campione nostru decrarat de non lèghere mai o belle mai in sardu e su 47,3% de no
iscrìere mai o belle mai in sardu.
123 Craru chi ammentamus sa produtzione literària importante, mescamente poesias, de sa traditzione campidanesa e logudoresa. Pro s’atividade literària de sos ùrtimos sèculos in Sardigna, abbaidare M. Brigaglia, La Sardegna 1 Arte e Letteratura, Della Torre, Casteddu 1982 124 “ Si puru de crèere pagu, custu datu resurtat importante ca relevat chi, in tzertos setores de sa cultura locale, èssere in foras de su totu dae sos tzircùitos informativos e espressivos de sas limbas nadias dat unu tzertu gradu de “inamissibilidade sotziale”
105
Comente giai bidu in antis, sa fruitzione iscassa de sos produtos editoriales in
unu de sos faeddos locales est consecuèntzia de su domìnio culturale de s’italianu. Su
sardu abbarrat allacanadu a produtziones de nitza e nen sas istitutziones polìticas nen
cussas iscolàsticas si impignant pro arginare custu domìniu e favorèssere sa bida a pare
de sas duas limbas. Non lu podimus afermare cun seguridade , ma fortzis una
produtzione editoriale prus manna e sa possibilidade de imparare a lèghere e iscrìere sa
bariedade locale de cadaunu diant èssere unu agiudu bonu meda e unu istìmulu perfetu.
106
3.6 Sos assentos e sos pàrreres
S’istrutura de sa prima parte de su cuestionàriu nos dat s’oportunidade de
analizare dae prospetivas diferentes sos puntos de bista de su campione: si una prima
setzione registrat “sos fatos”, est a nàrrere sas risorsas a disponimentu oe in Sardigna,
sas rispostas a sas setziones imbenientes presuponent sos pàrreres de su campione. In
particulare nos amus a tratènnere subra de su chi est cussideradu giustu e subra de su chi
si diat chèrrere, a cunfrontu cun cantu est imbetzes possìbile.
S’at faeddadu125 giai meda de sos lìmites de s’oferta culturale e de
intratenimentu in sardu, lìmites cunfirmados dae sas rispostas de su campione. Sas
atividades culturales e sos ispetàculos chi si podent bìdere sunt mescamente in italianu,
finas si su 32,65% narat chi sunt bastante numerosas sas ocasiones de isvagu e
culturales in sardu. Est possìbile chi custu datu si riferit a s’intratenimentu de sas sagras
de sas biddas chi oferit a s’ispissu ispetàculos teatrales in sardu o sas garas poèticas in
Limba.
Si paragonamus custu datu cun su chi su campione cussiderat giustu e ecuu
bidimus chi petzi su 8,3% de su campione pessat chi diat èssere oportunu tènnere sa
possibilidade de bìdere atividades culturales in sardu a s’ispissu, imbetzes su 20,5%
cussiderat giustu chi siant de prus cussas in italianu.
125 Cfr paràgrafu 3.4
107
Finas unu paragone cun sos àteros balores in s’iscala de issèberu , mustrat chi su
campione intervistadu pessat chi s’intratenimentu culturale devet èssere, su prus, in
italianu. Ma cando pedimus de nàrrere in cale limba si disìgiat bìdere ispetàculos o
atividades culturales, sas rispopstas sunt unu pagu diferentes.
In sos disìgios de intratenimentu culturale non b’at una limba chi binchet s’àtera
in manera forte. Si diat chèrrere bìdere custos eventos siat in italianu siat in sardu, pro
su 23,4% e su 23,9% chi diant chèrrere gosare a s’ispissu de intratenimentu culturale
pare·pare in italianu e in sardu. Si registrat duncas una diferèntzia intre su chi si
cussiderat giustu e su chi si disìgiat.
108
Sa limba impreada dae sa televisione est craramente s’italianu: sunt numerosas
meda sas trasmissiones televisivas in italianu pro su 62,9% de su campione, cando chi
sena ispantu dae parte nostra, mancu unu de sos intervistados inditat comente
numerosas meda cussas in sardu, chi imbetzes sa metade de su campione singialat
comente pagu numerosas. Si torrat a ripètere s’inesistèntzia de oferta televisiva in sardu,
comente pessadu in antis.
A cunfrontu de s’oferta de intratenimentu e informatzione televisiva, bidimus chi
una pertzentuale bona de su campione (20,5%) narat chi sos programas televisivos
trasmissos in sardu diant dèvere èssere numerosos, finas si sa tendèntzia generale
cussiderat prus oportuna sa trasmissione de programas in italianu. Custa trasmissiones,
difatis, diant dèvere èssere numerosas meda pro su 20,5% de su campione contra a su
109
8,2% de chie pessat chi diant dèvere èssere numerosas in sardu. Su faeddu locale
abbarrat in foras de sos tzircùitos de sa comunicatzione de massa finas in su pàrrere de
su campione, finas si una pertzentuale chi non cheret descuidada de su campione
cussiderat giustu chi su sardu non abbarret in foras dae sos mèdios de
comunicatzione.Unu pàrrere cunfirmadu finas dae sos resurtados subra de su chi si diat
chèrrere fàghere.
Finas in custu casu si registrat una iscuncurdàntzia lèbia intre su chi si cussiderat
giustu e su chi, imbetzes, si diat chèrrere. Creschet sa pertzentuale de sos chi diant
chèrrere bìdere trasmissiones televisivas in sardu a cunfrontu de sos chi las cussiderant
oportunas. Ma prus de su 60%126 de su campione mustrat su disìgiu de una televisione
in italianu, contra a su 40%,127 (chi non cheret descuidadu) de sos chi la diant chèrrere
in sardu.
Finas si non si registrat mai unu assentu contràriu a su sardu, custas rispostas
dimustrant in manera crara cale limba si cussiderat de importu e cale nono e, duncas,
cale si cussiderat funtzionale pro s’informatzionee s’intratenimentu televisivu. Sos
giòvanos intervistados sunt crèschidos in unu ambiente in ue su sardu est bogadu a foras
dae tempus dae sos tzircùitos formales e ufitziales, cando chi s’italianu est sinònimu de
limba de cultura, de traballu, de su cuntatu cun su mundu de foras. Finas sa
possibilidade de impreare su sardu in ambientes formales, comente su logu de traballu,
o ufitziales, comente iscàmbios cun rapresentantes de su guvernu, est retzida cun gèniu
126 Pertzentuale otenta summende sas rispostas “a s’ispissu”, “semper”, “belle semper” 127 Cfr nota pretzedente
110
malu. Sunt pagos a beru sos chi pessant chi siat giustu faeddare in sardu in su logu de
traballu (10%), francu pagas bias (21%), comente in unu imbeniente ipotèticu de
traballu sa limba impreada dae sos capos diat dèvere èssere s’italianu pro sa metade de
sos intervistados pagu prus o mancu.
Su domìniu de s’italianu, ligadu idealmente a s’artziada e a su
reconnoschimentu, essit a campu in s’afermatzione de s’istatus suo de limba funtzionale
in sa bida pùblica, in sa comunicatzione de foras, in sos iscàmbios cumertziales e de
traballu.
Un’àtera cunfirma benit dae sas rispostas subra de sos iscàmbios cun sas
istitutzione guvernativas. Essit a campu s’impreu ùnicu de s’italianu, su sardu est
111
impreadu “unas bortas” pro su 20,5% ma su tres unu de su campione decrarat chi su
sardu no s’impreat mai.
Sa situatzione càmbiat , pagu, si cussideramus su chi sos giòvanos pessant chi
siat giustu. Sunt pagos a beru sos chi decrarant chi in sos ufìtzios pùblicos si diat dèvere
impreare su sardu semper (7,3%), però su 23% amitit chi diat èssere giustu a lu faeddare
a s’ispissu.
Sas decraratziones subra de sa boluntade de impreu de sas duas limbas torrant a
ripètere cantu naradu finas a como, sa limba locale no est de seguru sa limba
cussiderada ideale pro sas comunicatziones in s’isfera pùblica: prus de su 70% de su
campione diat chèrrere comunicare cun sos òrganos de su guvernu in italianu, unu 20%
112
importante decrarat chi non diat chèrrere faeddare in sardu cun sos rapresentantes
polìticos mai.
Tabella 45 (campione totale) Vorrei comunicare con i diversi organi di governo in lingua
Mancari sa promotzione normativa de su sardu nde at acrèschidu s’importu e sas
pretesas linguìsticas reghentes apant influidu a subra de su càmbiu de intendimentu de
sos faeddos de minoria in Sardigna, chi non sunt prus cussideradas dialetos dipendentes
de s’italianu ma limbas de promòvere e amparare, sos giòvanos intervistados no lu
cussiderant sa limba prus eficatze in sas comunicatziones “artas”.
S’est finas iscobiadu, dae parte de una pertzentuale discreta de intervistados, su
disìgiu de impreare su sardu in cuntestos pùblicos e ufitziales, sa tendèntzia generale est
113
unu domìniu craru de s’italianu in custos cuntestos, siat pro su chi sos giòvanos
cussiderant giustu siat pro su chi diant chèrrere.
Una tendèntzia cumproada finas dae sa chirca regionale (Oppo 2007): sos
cuntestos in ue si diat dèvere impreare sas limbas locales cun s’intentu de las amparare e
de nde garantire sa bida sunt, mescamente, pro belle su totale de sos intervistados, sa
famìlia, sos eventos culturales, sos logos de addòviu, imbetzes sos cuntestos
istitutzionales: iscola, mèdios de comunicatzione, amministratzione pùblica, sunt
cussiderados prus pagu importantes, finas si cun pertzentuales interessantes128.
Sas risposta de sos giòvanos inditant cales sunt sos isetos prus ispartos subra de
cale siat su “còditze bonu” de impreare, su prus eficatze e oportunu in s’ispàtziu de sa
comunicatzione istitutzionale. Sos pàrreres issoro mustrant su pessamentu comunu chi
dat a s’italianu ebbia s’istatus de limba de importu in iscola, in sas istitutziones, in su
traballu.
Però essit a campu unu sentimentu de beridade pro su sardu e una tzerta
boluntade de nde cuntrastare su declinu, finas si non sunt craros sos mèdios pro parare
fronte a sa crisi.
Si a unu chirru prus de su tres unu de su campione decrarat chi diat èssere giustu
chi su caràtere linguìsitcu e culturale de sa Sardigna esseret mescamente “sardu”,
presuponende una isparghinadura prus manna de sa limba, dae s’àteru su sardu matessi
est, in sas boluntades issoro, bogadu a foras dae s’ispàtziu pùblicu.
Sa polìtica de programatzione linguìstica, sa promotzione normativa e sos
movimentos de amparu de su sardu, finas si ant acrèschidu meda s’importu de sas
bariedades locales, no ant galu cambiadu su rolu dipendente issoro e su sardu sighit
essende pessadu comente unu còditze no adatu a s’ispàtziu comunicativu pùblicu.
128 Oppo 2007, pp 49-65
114
Capìtulu 4
Resùmene de sos resurtados e prospetivas pro sas
istitutziones
4.1 Ipòtesis dedutivas rilevadas dae sa chirca
Pro su chi amus bidu in su capìtulu pretzedente, su cuadru chi essit a campu dae
s’anàlisi de sos resurtados de sa chirca est unu panorama in ue su faeddu locale paret
atremenada mescamente in s’isfera privada, perdet importu creschende s’edade e su
gradu de iscolarizatzione, ma cunservat una tzerta istabilidade de impreu, a su puntu chi
s’introduit a bortas finas in sas situatziones comunicativas prus formales, si cunfirmat e
s’atualizat comente veìculu de identidade e de cultura.
Est presente in totu sas situatziones propostas, mescamente in annànghida a
s’italianu, in particulare in sas situatziones non formales: cun sos babbos, sos frades, sos
parentes, cun sos cumpàngios de iscola, cun sos bighinos, cun sos connoschentes si
115
impreant a s’ispissu ambos còditzes linguìsticos e, intre sos giòvanos, su sardu est sa
limba de su grupu.
Sos giòvanos intervistados, finas mustrende unu assentu favorèvole a sa limba
locale, sunt però pessimistas subra de su tempus benidore suo: s’isfera pùblica proposta
in unu 2030 ipotèticu cumparet dominada dae sa limba natzionale: sos programas
televisivos, s’ambiente de su traballu e mescamente sas relatzionnes cun sas
istitutziones ant a èssere, a pàrrere de su campione, in italianu ebbia. E a pàrrere issoro
no at a iscumpàrrere sa limba ebbia, ma finas su caràtere culturale de sa Sardigna at a
pèrdere sos tratos de sa traditzione locale pro abratzare cumpretamente sa cultura
natzionale129. Custa isporada in sa campadura de su sardu paret òvia: sos giòvanos
faeddant in sardu in famìlia e cun sos amigos ebbia, leghent in italianu, no ischint
iscrìere in sardu, abbaidant programas televisivos in italianu ebbia, ascurtant mùsica
italiana o istràngia, sunt immèrghidos in una cultura chi atremenaiat, finas carchi annu a
como, su sardu a su rolu dipendente de dialetu. Mancari gasi si reconnoschent comente
sardos130, reconnoschent sos balores de s’ambiente issoro, ligant a s’isfera de sas
emotziones issoro s’èssere sardos e finas si ipotizant unu tempus benidore ue sos
raportos istitutzionales e s’isfera pùblica ant a èssere regulados dae s’italianu, sa metade
de su campione pagu prus o mancu decrarat de s’intèndere “sarda de su totu ”si pessat a
sas pessones chi diat chèrrere comente rapresentantes de su guvernu.
Ma non tenet fidùtzia in sas possibilidades de emantzipatzione de su sardu: no
est ùtile pro otènnere unu traballu bonu, nen pro cròmpere unu livellu de benistàntzia
materiale e econòmicu nen pro àere unu livellu de informatzione bonu. Sos pàrreres
subra de ite diat èssere giustu e ecuu in Sardigna iscobiant imbetzes chi disigiant unu
cuntestu e culturale in ue ambas limbas e culturas tèngiat aguale dignidade e importu.
Sos resurtados cunfirmant duncas chi su sardu faghet parte prenamente de
s’ambiente linguìsticu de riferimentu e paris cun s’italianu e a sas formas regionales
suas fundat su repertòriu chi sos faeddadores podent impreare. A sa lughe de custas
cussideratziones pessamus siat ùtile azaminare subra de sas polìticas linguìsticas fatas
dae sas autoridades. Sas mesuras adotadas finas a como ant acolligidu petzi in manera
formale cantu istabilidu dae sa normativa de lege e progetos meda de amparu abbarrant
in papiru. S’isperat imbetzes una polìtica linguìstica pro sa balorizatzione e non sa 129 Cfr Setzione de su cuestionàriu Possibilidades imbenientes de sos abitantes de sa Sardigna 130 Cfr Setzione de su cuestionàriu Sos sentimentos meos de apartenèntzia
116
cunservatzione museale de sa limba dipendente, isorta dae sas ifluèntzias ideològicas e
polìticas chi ant contrariadu finas a oe su protzessu de amparu e una programatzione
linguìstica chi trisinet paris finas s’iscola e asseguret sa bida in pare de sas duas limbas,
comente disigiant sardos meda131. In su tempus de oe:
tutte le lingue dei sardi sono prive di uno status ufficiale che non sia un mero riconoscimento
legislativo, non hanno protezione legale né supporto finanziario, solo il sardo ha una qualche
forma di codifica e di standardizzazione ma che sono sconosciute agli interessati, nessuna è
impiegata se non episodicamente sui media, a scuola, dalla chiesa dall’amministrazione e dalle
imprese. Insomma una certa discriminazione è rivolta ad ogni forma di lingua locale, poiché solo
all’italiano è assegnato uno status di prestigio132.
B’at mescamente s’esigèntzia de istruturas didàticas adatas, pro cantu est crara
sa cussèntzia de sa cumplessidade de unu caminu chi giugat a una educatzione
multilingue. Semus de acordu cun sa professoressa Lavinio133 chi proponet “una
ispètzia de Osservatòriu permanente subra de sa cunditzione linguìstica de sos
dischentes in Sardigna”, pro:
[...] mettere al centro delle attenzioni gli alunni veri, con i loro bisogni, anche linguistici, e con
un insegnamento che parta sempre da (e non ignori o pretenda di cancellare) quanto già sanno
fare (ma individuando anche quanto non sanno fare) con il linguaggio, in particolare in tutte le
lingue e varietà (espressione della umana “facoltà di linguaggio”) che sono alla loro portata più
immediata, cioé che sono presenti nel territorio in cui gli allievi vivono, intrecciandosi negli usi
reali dei parlanti più di quanto siamo soliti considerare;
dae s’àtera ala, pro connòschere custos impreos (a su nessi linguìstico-verbales),
tocat a tènnere datos e duncas a fàghere chircas chi agiuent a essiredae sa rustighesa de
tzertas ischematizatziones dae ue podet bènnere paràulas de òrdine e solutziones chi non
si podent atuare, fortzis dannosas.
131 Cfr Oppo (2007) op. cit. pag. 89 132 Ivi 133 C. Lavinio, op.cit.
117
4.2 Atividade istitutzionale
Comente naradu in su paràgrafu de in antis sa polìtica linguìstica regionale non
at leadu mesuras sustantziales pro s’agiudu a sas bariedades regionales, pro esempru
trisinende paris sas istitutziones iscolàsticas, ma s’est limitada a acollogire sa normativa
natzionale e europea in matèria de minorias linguìsticas134, a formulare unu istandard
destinadu a s’impreu de s’amministratzione pùblica e a formulare progetos e ipòtesis de
balorizatzione chi però non resèssint a s’artziare in bolu.
Sa Regione s’impignat mescamente in custu sensu cun su pranu de tres annos de
programatzione in matèria chi istabilit custas tes àreas de interventu:
• Amparu e balorizatzione de su patrimòniu culturale e de sas fontes istòricas
• Promotzione linguìstica e culturale
• Promotzione e balorizatzione de sa cultura e de sa limba sarda in s’iscola e in
s’universidade
In sos primos annos de aplicatzione de sa lege s’at provididu a intervènnere in
manera particulare a favore de sos entes locales, universidade, sòtzios, e finas istudios
solos pro isvilupare su sensu de identidade de sa comunidade sarda.
Sa Regione at istituidu agiudos finantziàrios pro s’elaboratzione de progetos chi
agiudent sa regorta, sa cunservatzione e s’achirida de ogetos e còmpitos subra de sa
cultura sarda e sos aspetos diferentes de sa realidade de s’ìsula, finas s’agatu e sa regorta
de su patrimòniu de sa cultura populare e de sa traditzione orale. Sunt cussideradas de
interesse particulare s’organizatzione de concursos e prèmios pro cumponimentos in
prosa, poesia e pro cantos in limba sarda, pro sa mùsica, sa sagìstica e sa chirca
sientìfica in Sardigna, e s’organizatzione de eventos chi tèngiant s’iscopu de
s’isparghinadura de sa connoschèntzia de s’Isula e de sa tzivildade sarda. 134Sa Decraratzione universale de sos deretos de s’òmine, aprovada dae s’Assemblea Generale de s’Organizatzione de sas Natziones Unidas su 10/12/1948; Risolutzione de su Parlamentu Europeu subra de una Carta comunitària de sas limbas culturas regionales e una Carta de sos deretos de sas minorias ètnicas, adotada dae su Parlamentu europeu su 16/10/1981(Gazzetta ufficiale n. C 287 del 09/11/1981); Carta Europea de sos deretos de sas minorias ètnicas, 1992, Lege n. 482 aprovada definitivamente dae su Senatu de sa Repùblica su 25/11/1999, publicadu in G.U. de su 20/12/1999; Lege regionale n. 26 de su 15/10/1997.
118
Est promòvida finas sa regorta, sa catalogatzione e s’archiviadura de sa
documentatzione istòrica relativa a sa Sardigna; e finas sa chirca, su recùperu , sa
trascritzione e sa divulagatzione de materiales documentales chi s’agatant in archìvios
istràngios, chi tèngiant riferimentu a s’istòria sarda e a su territòriu de s’ìsula cun
riferimentu a su panorama de oe o a sa traditzione. Finas in custu casu est istimuladu
s’impreu de sa limba sarda, o de un’àtera bariedade linguìstica amparada dae sa lege
regionale, comente limba veìculare impreada in sa realizatzione de sos progetos.
In su pranu de sa comunicatzione e de sa difusione mediàtica sa Regione si
impignat a agiudare economicamente, finas tràmite cuntratos e partetzipatziones
sotzietàrias, sa produtzione e sa partzidura de programas radiofònicos e televisivos,
finas pubblicatziones in limba sarda in giornales135. In su 2002 s’Assessoradu a sa
Pùblica Istrutzione, Benes Culturales, Informatzione, Isport e Ispetàculu aiat incarrigadu
unu primu monitoràgiu subra de oss resurtados de custa atividade, chi aiat postu in
evidèntzia mescamente s’imporàntzia de unas cantas trasmissiones televisivas de
emitentes chi tenet partzidura regionale136.
Pro su chi pertocat s’atividade didàtica sa Regione promovet progetos
isperimentales de istrutzione iscolàstica in limba sarda137(o in àteras limbas o dialetos o
faeddos de sa Sardigna), siat pighende dae sos fundos de sa lege regionale 26/97 siat a
sa lege istatale 482/99.
S’imparamentu de sa limba no est però prevididu dae sos cursos de istùdiu nen
s’agatat in sos proogramas iscolàsticos ufitziales. Sa Regione si impignat a finantziare
sas atividades in prus pro s’istùdiu de sa limba, ma finas programas prus generales pro
sa cultura sarda, cun atentzione ispetziale a s’istùdiu de sas bariedades locales.138
In prus promovet in sas universidades de sa Sardigna sa creatzione de master,
càtedras universitàrias e cursos destinados a sa formatzione de sos mastros, cun s’iscopu
de fàghere connòschere sa limba e sa cultura de sa Sardigna.
135 Sos interventos, moende dae su 1999, pertocant televisiones, ràdios, giornales cotidianos, rivistas, periòdicos, sitos internet chi s’ant acurtziadu a sa Regione pro fàghere produtziones in limba sarda. 136 In particulare Sardegna Uno cun s’editzione de su telegiornale in sardu e cun sa rubrica “S’arrejonada”. 137 Sos progetos de istrutzione de sa 482/99 sunt imbetzes gestitos e finantziados dae su Ministèriu de s’Istrutzione in Roma e puntant prus subra de sa realidade linguìstica de su sardu e de su catalanu chi sunt sas limbas de minoria istòrica chi s’Istadu italianu reconnoschet in Sardigna. 138 Si podent finantziare progetos subra de totu sas limbas presentes in s’ìsula, in prus de su sardu, in relatzione a sos territòrios de isparghinadura: su catalanu in s’Alighera, su ligure-tabarchinu in Carloforte e Calasetta, su turritanu in Tàtari e intòrrios, su gadduresu in Gaddura.
119
A parte de s’agiudu annuale a sas atividades de amparu e balorizatzione
promòvidas e fatas dae sos entes locales, sas iscolas, sas universidades, sos mèdios de
informatzione radiotelevisivos e àteros sugetos privados, sa Regione Sardigna at
promòvidu e cuidadu- a bias cun s’agiudu de universidades e de istitutos culturales
regionales- unas cantas ideas progetuales pro sa balorizatzione e s’isparghinadura de sa
limba sarda, est a nàrrere s’Atlante toponomàsticu sardu139, s’achirida e sa publicatzione
in su situ de sa Regione de materiales subra de sa traditzione literària, iscrita e orale,
musicale fìlmica e multimediale.
S’ant achiridu finas sos deretos pro sa publicatzione in su situ regionale de
òperas de iscritores e poetas sardos clàssicos e cuntemporàneos, de òperas canoras de sa
traditzione poètica estemporànea140, de ditzionàrios pro sa tradutzione dae s’italianu a
su sardu e su cuntràriu, comente fibìnas pro sa tradutzione in limba inglesa, frantzesa,
ispagnola e tedesca.
Finas sa Pùblica Aministratzione est istada imbestida dae sa riforma normativa
in matèria de amparu de sas minorias linguìsticas141. Cun s’atuatzionne de sa 482/99 de
s’Istadu, moende dae su 2002, s’at registradu in s’ìsula su frorire de sa nàschida de sos
numenados “isportellos linguìsticos”, in sardu “Ufìtziu de sa Limba Sarda”. A parte
s’esperièntzia antitzipadora (agiudada dae una atzione finantziària de s’Unione
Europea) de su comune de Quartu S.Elene in su 1999, est istada de importu meda
s’ativismu de s’Aministratzione Provintziale de Nùgoro, oe acumpangiada dae sas
provìntzias de s’Ogiastra e Aristanis e dae comunos meda. Custu movimentu at creadu
finas unas chentina de postos de traballu pro giòvanos laureados espertos de limba.
Sa lege 482/99 at finas cunsentidu s’impreu de sa limba in sos atos iscritos e
ufitziales de sas amministratziones.142
139 Unu progetu de chirca a caràtere pluriennale, dadu a sas duas universidades sardas, chi deviat realizare unu repertòriu cantu prus cumpretu de sos materiales toponomàsticos tràmite unu traballu mannu de iscrutìniu de sos archìvios sardos e de sas fontes orales in sas comunidades matessi 140 At istimuladu s’interessu e sa curiosidade de istitutzione linguìsticas inglesas s’òpera didàtica multimediale “Su sardu gioghende/Il sardo giocando”de Maria Teresa Pinna Catte, publicada dae s’editoriale Condaghes, de importu mannu pro imparare sa limba in sas iscolas de s’infàntzia e de primu gradu pro s’atapada partetzipativa forte de sos sugetos destinatàrios. 141 Sos artìculos de sa lege 26/97 chi si ocupant de Pùblica Aministratzione no ant però intzisu meda in sa ealidade sarda, francu carchi interventu in sa toponomàstica e in sas consultas locales 142 Su dipartimentu de sos Afares Regionales de sa Presidèntzia de su Cussìgiu de sos Ministros chi cuidat sa lege 482 in collaboratzione cun sas Regiones, sustenet sa formatzione de sos funtzionàrios a s’impreu e a sa cumprensione de sa limba de minoria
120
Amus torradu a fàghere in su capìtulu 1 su caminu chi at giutu a sa promotzione
e creatzione de unu istandard chi cunsentit s’impreu ufitziale de su sardu. Ammentamus
inoghe chi custu istandard est istadu adotadu ufitzialmente dae sa Regione su
09/05/2005 cun sa delìbera n. 20/15. Cun custu provedimentu sa Giunta regionale at
istabilidu de adotare unu còditze linguìsticu, identificadu cun s’agiudu de una
Commissione sientìfica numenada pro custu, pro s’impreu iscritu de unos cantos atos de
s’Amministratzione regionale e pro sa tradutzione de normas e documentos importantes
e significativos143. Custa dispositzione at a giughere a s’adotzione de sa Limba Sarda
Comuna.
4.3 Sas reatziones a s’istandard
Tiramus profetu dae sos resurtados de sa chirca sotziolinguìstica regionale144pro
riportare sas reatziones a s’intrada de sa Limba Sarda Comuna documentadas in custa
ùrtima chirca regionale.
S’at pedidu a sos intervistados de espressare su pàrrere issoro a propòsitu de
custa intrada.145Custas pregontas non si riferint deretamente a sa Limba Sarda Comuna,
ma a s’eventualidade de s’intrada de unu còditze iscritu pro sos impreos ufitziales.
Sa tendèntzia generale cara a custa oportunidade est favoràbile: est de acosrdu su
52% pagu prus o mancu de chie “cumprendet però non faeddat peruna bariedade locale
de sa limba” e su 47% de chie aiat dcraradu de non cumprèndere nen faeddare peruna
bariedade locale. Però petzi su 37,8% de su campione totale est favoràbile de su totu e
petzi su 31,4% est cuntràriu de su totu, comente in su gràficu
143 Finas a como s’ant bortadu sa Lege regionale 26/97, sa Lege 482/99 e s’Istatutu sardu. 144 Cfr A. Oppo (2007) op. cit. pag 62-64 145Sas pregontas fiant custas: «Fermo restando l’impegno per la valorizzazione di tutte le parlate locali utilizzate in Sardegna, sarebbe favorevole all’ipotesi che la Regione, per la pubblicazione di propri documenti, usasse una forma scritta unica del sardo, anche in applicazione delle leggi sulla tutela delle minoranze linguistiche? »;«(se ha risposto che è almeno o parzialmente favorevole) Preferirebbe che venisse scelta una delle parlate esistenti o una forma di compromesso tra di esse? »; «(se alla risposta precedente ha risposto una delle parlate esistenti) Quale delle parlate esistenti?
121
Espressant unu pàrrere positivu mescamente sos antzianos146 e cussas pessones
chi tenet unu livellu de istrutzione mèdio-bassu, ma finas in intro de sa fàscia d’edade
15/24 annos sa pertzentuale de sos chi sunt a favore est arta (59,2%), imbetzes intre sos
laurados crompet su 53,3%. Su bonu de sos intervistados est duncas, nessi in parte,
favoràbile a s’intrada de unu “sardu iscritu ufitziale”.
Comente amus giai naradu sas pregontas non pediant unu pàrrere ispetzìficu
subra de sa Limba Sarda Comuna, ma dimandaiant si si diat cussiderare oportuna
s’intrada de unu “sardu iscritu ufitziale” e, si emmo, cale isseberende intre una
bariedade chi giai esistit o unu cumprumissu intre sos faeddos locales. Su chi essit a
campu est unu inclinu craru a sa possibilidade de adotare unu de sos faeddos chi giai
146 Comente pretzisat sa professoressa Oppo, ammentamus chi “su tema de s’intrada de una limba locale comente limba ufitziale rapresentat uno intre sos aspetos pro sos chi sas variàbiles sòtzio-anagràficas intzident in mesura prus minore” op. cit. pag 62
122
esistint147; su 59,5% la diat prefèrrere a cunfrontu de una limba ammaniada
artifitzialmente dae unu cumpromissu intre sos faeddos chi esistint.
Petzi su tres unu de su campione totale, in mesura aguale intre sos chi decrarant
una cumpetèntzia ativa e sos chi decrarant una cumpetèntzia passiva de su sardu, est
favoràbile a s’intrada de “unu sardu de cumpromissu”.
Est crara sa difidèntzia pro s’intrada de unu istandard artifitziale, mancari sa
chirca regionale e custa fata dae nois mustret sa boluntade de sa populatzione de s’ìsula
de evitare su declinu de sos faeddos issoro. Però non paret disposta a tzèdere a
cumpromissos chi diant pòdere sustènnere sa campadura e su riscatu de sa limba chi,
mancari sa difusione manna de s’italianu, sighit a chèrrere impreare e a intèndere
comente sua.
Forsis finas s’intendimentu de non si pòdere cumprèndere a pare sos faeddos
diferentes e s’isfidùtzia in sa possibilidade de unu còditze universale de comunicatzione
intre sos sardos ant favorèssidu sa difusione de s’italianu in Sardigna. Finas pro custa
resone non resessint a mòere propostas chi fatzant intrare su bilinguismu in s’iscola,
intrada chi forsis diat èssere detzisiva pro assegurare unu rolu nou e importu prus
mannu a su sardu.
Craru chi chie si ocupat de amparu non podet non tènnere in contu su disìgiu biu
de amparare cada bariedade, cada faeddu chi esistit in Sardigna. Pro custa resone
pessamus potzat èssere ùtile una polìtica linguìstica chi trisinet paris in mesura prus
manna sos chi faeddant su sardu, chi lis pedat sas esigèntzia e sos disìgios issoro, chi
isprichet sa resone de sos issèberos fatos, ma chi si impignet mescamente a torrare a su
sardu sa dignidade e s’importu chi teniat pro cunsentire una bida a pare intre totu sas
limbas faeddadas in s’ìsula.
4.4 Cussideratziones finales
Sos giòvanos chi amus intervistadu bivint in unu cuntestu in ue su cuntrastu intre
àbitos antigos e istìmulos globales est àsperu meda; in unos cantos annos a cunfrontu de 147 Sos chi si espressant a favore de unu de sos faeddos chi giai esistint sunt presentes in nùmeru prus mannu intre sos òmines a cunfrontu de sas fèminas; intre sos antzianos prus chi no intre sos giòvanos, intre sos laureados a cunfrontu de chie tenet tìtulos inferiores.
123
sos sèculos de domìniu aguantados dae s’ìsula, s’acotada culturale e linguìsticu est
istadu abollotadu. Amus faeddadu in sos primos capìtulos de sos mecanismos chi sunt
intervènnidos in custu protzessu. Su chi cherimus sutalineare como est comente,
mancari s’isparghinadura de sa cultura e de sa limba italiana siat istada ampra e sos
faeddos locales parent bogadu a foras dae s’iscena pùblica, si cunfirmat su fatu chi sos
giòvanos intervistados sunt istados pesados in unu ambiente bilingue e mustrant de non
chèrrere renuntziare a sa richesa de su repertòriu issoro.
In sos ùrtimos annos sunt crèschidos meda sas mesuras de polìtica linguìstica e
sos interventos normativos pro sa cunservatzione e s’amparu de sos faeddos de s’ìsula,
ma non paret chi apant cambiadu cun eficàtzia sas relatziones intre sas limbas presentes
in su repertòriu. Presupostu netzessàriu pro una eficatze e cureta programatzione
linguìstica est sa presa de cussèntzia de sas esigèntzias e de sos pàrrere de sos
faeddadores, cun sa connoschèntzia chi b’at influèntzias chi non si podent evitare, a
subra de sos faeddadores matessi, dadas dae su rolu intregadu sotzialmente a sas limbas
presentes in su repertòriu e dae sos isetos chi benint dae s’istatus issoro.
In Sardigna, ammaniende programas de programatzione linguìstica si diat dèvere
tènnere in contu chi, mancari s’italianu si afirmet comente limba veiculare prus
impreada, su sardu est presente in cuntestos comunicativos meda. Intervenit in
mamentos, relatziones e àmbitos particulares. Abbarrat unu raportu cun su faeddu locale
tràmite s’iscàmbiu cun sos manneddos, cun unu de famìlia, cun sos bighinos, cun sos
amigos.
Forsis sos giòvanos chi amus intervistadu non tenent una padronàntzia ùnica de
su sardu però sunt meda sas ocasiones de impreu pro cuncambiare paràulas o frases,
esistit galu una frecuèntzia arta de ascurtada.
Su tallaranu de retzintos linguìsticos chi inghiriat sos chi faeddant su sardu,
marcat su pessamentu issoro, si trasmitit a su cumportamentu e a s’intendimentu de
s’identidade issoro.
Sa timòria de sa pèrdida de una parte importante de sa tzivildade issoro e
s’ismarrimentu identitàriu, dèvidos a sa presèntzia prus manna e indiscreta de sa limba e
de sa cultura italiana, ant istimuladu de seguru sa richiesta de interventos pro s’amparu
de sa limba. Ma s’intendimentu chi essit a campu dae sas rispostas de sos giòvanos
intervistados e dae su paragone cun sos resurtados de sas chircas sòtzio-linguìsticas
124
125
regionales reghentes, est chi su disìgiu de amparu no est pro una atzione chi giugat a
unu istatus de importu finas pro su sardu. Paret imbetzes sufitziente una cunditzione in
ue siat istabilida sa diferèntzia de sa comunidade linguìstica de s’ìsula, ma no essit a
campu s’esigèntzia, o non si mustrat, de una situatzione in ue finas su sardu cumprat
funtziones chi nde reconnoscant s’importu.
Una cultura linguìstica prus cussentziosa, in cuntestos prurilingues comente
cussu sardu, diat pòdere indiritzare faeddadores e istitutziones cara a unu caminu chi
cambiet sas relatziones de fortza intre sos còditzes linguìsticos e giugat a una bida a
pare intre totu sas limbas presentes in su territòriu in cunditziones de dignidade e
importu aguales.
Bibliografia
AA.VV., Enciclopedia universale, Vol. V, Rizzoli Larusse, Milano, 1967.
AA.VV., Enciclopedia universale, Vol. VI, Rizzoli Larusse, Milano, 1970.
AA.VV., Lingua d’oggi. Varietà e Tendenze, Arcipelago Edizioni, Milano, 1998.
AA.VV., Una valle dʹ Aosta bilingue in unʹ Europa plurilingue, Fondation Emile Chanoux,
Aoste 2003.
AA.VV., La storia perché, Vol. 1, Paravia, Bologna 2005.
AA.VV., I saperi della storia, Vol.3, Mondatori, Milano, 2006.
ALBERTI, O., La Sardegna nella storia dei concili, L. Editrice, Roma 1964.
ALTIERI BIAGI, M. L., Linguistica essenziale, Garzanti, Milano 1985.
ANATRA, B., Storia della Sardegna, UTET, Bologna 1983.
ANGIONI, G., Forme tradizionali di produzione in Sardegna i (contadini della Trexenta)
1900‐1950, in Studi Sardi XXII, 1971‐1972: 4‐26.
ANGIONI, G – LAVINIO, C. ‐ LÖRINCZI, M., Sul senso comune dei sardi a proposito delle
varietà linguistiche utilizzate in Sardegna, in “Quaderni sardi di storia II”, Cagliari 1981:
35‐56.
ARAOLLA, G., Sa vida, su martiriu et morete dessos gloriosos martires Gavinu, Brothu et
Gianuari, (ristampa: Spano 1974 II: 135‐219) Cagliari.
ARGIOLA, M. – SERRA, R. (a cura di), Limba lingua language. Lingue locali,
standardizzazione e identità in Sardegna nellʹera della globalizzazione, Cuec editrice, Cagliari
2001.
ARTIZZU, F., Pisani e Catalani nella Sardegna medievale, CEDAM, Padova 1973.
ASPRONI, G., Compendio di storia della Sardegna dai primi abitanti al 1773, (a cura di) T.
Orrù, Giuffre: Collectanea Caralitanea, Milano 1981.
BARRECA, F., La Sardegna fenicia e punica, Chiarella, Sassari 1979.
BERRUTO, G., La sociolinguistica, Zanichelli, Bologna 1974.
BERRUTO, G., Sociolinguistica dell’italiano contemporaneo, La nuova Italia Scientifica (ora
Carocci), Roma 1987.
BERRUTO, G., Fondamenti di sociolinguistica, Laterza, Roma‐Bari 1995.
BERRUTO, G., Prima lezione di Sociolinguistica, Laterza, Roma‐Bari 2004.
BERRUTO, G., Miserie e grandezze dello Standard. Considerazioni sulla nozione di standard
in linguistica e in sociolinguistica, in corso di pubblicazione negli Atti del Congresso della
Società italiana di Glottologia, Bergamo 15 ottobre 2005.
BERTINETTO, P. M. (a cura di), Enciclopedia Cambridge delle scienze del linguaggio,
Zanichelli, Bologna 1990.
127
BLASCO FERRER ,E., Storia linguistica della Sardegna, Max Niemeyer Verlang,
Tübingen 1984.
BLASCO FERRER, E., La lingua sarda contemporanea, Della Torre, Cagliari 1986.
BLASCO FERRER, E., Linguistica storica e sociolinguistica: l’evoluzione dei dialetti sardi
attraverso lo studio della società e della storia, in atti del XVII Congresso Internazionale di
Filologia e Linguistica Romanza, Niemeyer, Tübingen 1989, III: 282‐317.
BLASCO FERRER, E., La lingua sarda standard, in DE MAURO, T. – SUGETA, S. (a cura
di), Lesser‐used languages and romance linguistics, Bulzoni editore, Roma 2002.: 25‐47.
BICHI, R., La conduzione delle interviste nella ricerca sociale, Carocci, Roma 2007
BOSCOLO, A. – BRIGAGLIA, M. ‐ DEL PIANO, L., La Sardegna Contemporanea, Della
Torre, Cagliari 1995.
BOSCOLO, A., La Sardegna dei giudicati, Della Torre, Cagliari 1979.
BOSNA, E., Progetti e riforme scolastiche tra XVIII e XIX secolo, Proto Editrice, Bari 2003.
BRIGAGLIA, M.,(a cura di), La Sardegna, Edizioni della Torre, Cagliari 1982.
BRUNI, F., (a cura di), L’italiano. Elementi di storia della lingua e della cultura, UTET,Torino
1984
CARDONA, G. R., Dizionario di linguistica, Armando, Roma 1983.
CARBONELL, J. – MANCONI, F. (a cura di), I Catalani in Sardegna, Pizzi, Milano 1984
CARTA RASTI, R ., Storia della Sardegna, Mursia, Milano 1971.
CASULA, F. C., La storia della Sardegna, ETS, Pisa 1992.
COULMAS, F. (ed.), The Handbook of Sociolinguistics, Blackwell, Oxford 1997.
CIDI (a cura di), Scuola e bilinguismo in Sardegna. Aspetti scientifici e didattici, Della Torre,
Cagliari 1991.
128
DE FELICE, R., Mussolini il duce. Lo stato totalitario, Einaudi, Torino 1981.
DELL’ACQUILA, V. – IANNACCARO, G., La pianificazione linguistica, Carocci, Roma
2004.
DE MAURO, T., Storia linguistica dell’Italia Unita, Laterza, Bari 1970.
DEMONTIS, R., La popolazione e il mercato del lavoro, in Quarto rapporto sullʹ economia
della provincia di Nuoro, Associazione politica & sviluppo Sp&s, Nuoro 1995: pp 53‐97.
ERDAS, E., La lingua sarda nelle scuole elementari in Sardegna, Frysje Akademy/EMU-
project, Ljouvert 1988.
FASOLD, R., The sociolinguistics of language, Blackwell, Oxford 1990.
FOIS, G., Storia della Brigata Sassari, Galizi, Sassari 1981.
FINEGAN, P. ‐ BESNIER, N., Language. Its Structure and Use, Harcourt Brace
Jovanovich, New York/London 1989.
KLANN-DELIUS, G., Sex and Language, in Ammon-Dittmar-Matt-heier 1987. 767-80.
LABOV, W., The intersection of sex and social class in the course of linguistic change,
Language Variation and Change, 2, 1999: pp. 205-254, 210.
LAVINIO, C., Il dialetto sui banchi anno dopo anno, in Italiano & oltre, I, 1985:209‐212.
LAVINIO, C., Culture e varietà linguistiche sarde nel curricolo di educazione linguistica in
L’educazione bilingue, atti del convegno “Scuola e bilinguismo in Sardegna”, Cagliari 1991.
LAVINIO, C., Intenti e strumenti della ricerca, intervento introduttivo fatto in occasione
del primo seminario di presentazione del database (Elmas, Istituto Agrario, 10
novembre 2006) in corso di stampa.
LO PIPARO, F. (a cura di), La Sicilia linguistica oggi, Centro di studi linguistici e
filologici siciliano, Palermo 1990.
MAMELI, A. ‐ LEDDA, F., L’educazione linguistica tra scuola e società, Giustizi Lisciani,
Teramo 1986.
129
MERAVIGLIA, C., Metodologia delle scienze sociali, Carrocci, Roma 2006.
MORAVETTI, A., Storia e problemi della Sardegna negli scritti giornalistici di Giovanni
Lilliu, Carlo Delfino Editore, Sassari 1995.
MUSI, A., Corso di storia, Vol. II, L’età moderna, in Galasso G. (a cura di), Bompiani,
Milano 1998.
OPPO, A. (a cura di), Le lingue dei sardi, una ricerca sociolinguistica, Rapporto finale, Cagliari 2007. PALUMBO, M. – GARBARINO, E., Ricerca sociale: metodi e tecniche, Franco Angeli,
Milano 2006.
PAULIS, G., Lingua e cultura nella Sardegna bizantina, Testimonianze linguistiche
dell’influsso greco, L’Asfodelo , Sassari 1983.
PAULIS, G., Sopravvivenze della lingua punica in Sardegna, in L’Africa Romana, Atti del
VII Convegno di Studio, Sassari 1990: pp. 599-639
PAULIS, G., I nomi di luogo della Sardegna, Carlo Delfino, Sassari 1991
PAULIS, G., I nomi popolari delle piante in Sardegna. Etimologia, storia, tradizioni, Carlo
Delfino, Sassari 1992.
PAVISIC, R. ‐ PITRONE, M. C., Come conoscere opinioni e atteggiamenti, Bonanno, Roma
2003.
PIRA, M., Sardegna tra due lingue, Edizioni La Torre, Cagliari 1988
PITTAU, M., Lingua e civiltà di Sardegna, Gasperini, Cagliari 2004
ROHLFS, G., Studi e ricerche su lingue e dialetti d’Italia, Sansoni, Firenze 1972
ROSA, M. ‐ VERGA, M.,Storia dell’età moderna, Mondadori, Milano 1998
SOLE, L., Lingua e cultura in Sardegna, la situazione sociolinguistica, Unicopoli, Milano
1982
130
VITOLO, G., Corso di Storia vol 1, Il medioevo, ( a cura di) Galasso, G., Bombiani, Milano
1998.
WAGNER, L., La Lingua sarda. Storia, spirito e forma, ( a cura di) Paulis. G., Illiso Nuoro,
1970
Articoli di giornale
G. Cerina, Lingua unificata, costruita a tavolino, o lingua di mesania?
“La Nuova Sardegna”, 5 maggio 2005
Ledda, G. Una nave che prende il mare
“La Nuova Sardegna”, 20 Aprile 2006
Fois, M Che farà con esattezza «s’ufitziu»?
“La Nuova Sardegna”, 20 Aprile 2006
Pinna, P. G. Tra plausi e richiami alla realtà, I giudizi di Gliulio Angioni, Leonardo Sole,
Nicola Tanda
“La Nuova Sardegna”, 20 Aprile 2006
Salis, L. Limba? Entusiasmi e perplessità
“LʹUnione Sarda”, 20 Aprile 2006
Marongiu, I. Una limba comune ma nella specificità di ciascuna identità
“La Nuova Sardegna”, 21 Aprile 2006
Paracchini, R. Il rischio della scomparsa delle lingue,
“La Nuova Sardegna”, 21 Aprile 2006
Lepori, A.La lingua sarda non ha proprietà
“LʹUnione Sarda”, 24 aprile 2006
Pittau, M.La lingua sarda esiste come "lingua letteraria" espressa in due varianti: il
logudorese illustre e il campidanese cittadino
“LʹUnione Sarda”, 26 aprile 2006
131
A. Loche Sì a una lingua comune ma che non sia troppo sbilanciata a favore del logudorese.
“Il giornale di Sardegna”, 30 maggio 2006
G. Manca, Bisogna dare più spazio e importanza alla parlata campidanese.
“LʹUnione Sarda, 31 maggio 2006”.
F. Carlini, Ma non il ʺsardo comuneʺ, che non esiste.
“Unione Sarda”, 2 Giugno 2006
Sitografia
http://www.lingrom.fu‐berlin.de
Limba e curtura de sa Sardigna
Sardinian Language and Culture
Lőrinczi, M., Storia della lingua sarda secondo i falsi di Arborea e il concetto di "arcaicità del
sardo". Apparso negli “Actes du XXIIe Congrès International de Linguistique et de
Philologie Romanes » (Bruxelles, luglio 1998), Niemeyer, Tübingen/Tubinga 2000, I
vol., pp. 105 – 111
http://web.tiscali.it
Pittau, M., La lingua sarda oggi.
http://www.crenos.it/news/rapporto‐sito‐crenos.pdf
Economia della Sardegna 11° Rapporto CUEC.
http://www.regione.sardegna.it/
Analisi congiunturale del mercato del lavoro in Sardegna, a cura dell’Osservatorio
del mercato del lavoro, Agenzia Regionale del Lavoro.
“Limba Sarda Comuna” Norme linguistiche di riferimento a carattere sperimentale
per la lingua scritta dell’Amministrazione regionale.
“Limba Sarda Unificada” Sintesi delle Norme di base: ortografia, fonetica, morfologia,
lessico.
132
133
Rapporto d’area ‐ Versione 27 febbraio 2006, (a cura di) Assessorato della
Programmazione, Bilancio, Credito e Assetto del Territorio, Provincia di Nuoro,
Centro Regionale di Programmazione
http://www.sotziulimbasarda.net
http://www.uls.it
Ufiziu de sa limba sarda - Nùgoro
Apènditze
134
135
Campione femminile
136
137
138
139
140
141
Tabella - Parte1
142
Tabella – Parte2
143
Tabella Italofoni - Parte 1
144
Tabella Italofoni – parte2
145
146
147
Campione de sos òmines
148
149
150
151
152
153
154
Parte 1
155
Parte 2
156
Parte 1
157
Parte 2
158
159
Parte 1
Parte 2
160
161
Campione totale
162
163
164
165
166
167
168
Parte 1
169
Parte 2
170
Parte 1
171
Parte 2
172
Parte1
173
Parte2
174
175
176
Fàscia d’edade 18‐21 annos
176
177
178
179
180
Parte 2
181
Parte 1
182
Parte 2
183
Tabella “I miei sentimenti di appartenenza” parte prima
184
Parte 2
185
186
187
188
189
Parte 1
190
Seconda Parte
191
192
Fàscia d’edade 14‐16 annos
193
194
195
Parte 1
196
Parte 2
197
198
2 Parte
199
Parte 1
200
Parte 2
201
202
203
204
205
Parte 1
206
Parte 2
207
208
Ringratziamentos
Disìgio torrare sas gràtzias mescamente a sos giòvanos chi cun pretzisione,
seriedade e dillìriu a bortas ant rispostu a su cuestionàriu, paris cun issos totu sos
professores, sos prèsides chi ant dadu su tempus issoro e sa gentilesa.
Torro sas gràtzias a su relatore meu, professor Gaetano Berruto pro sos
cussìgios pretziosos e sa passèntzia, sa professoressa Cristina Lavinio pro mi àere
permìtidu de bìdere documentos galu no istampados e pro sa disponibilidade sua.
E Caterina, sos iscuilleddos de Nadia, e Rosa chi bi creiat prus de mene e
Chicco chi essit smepr a foras dae sa butzaca, su carignu de Laura. E Ste chi at
cughinadu, Rosina chi faghet totu. E su grupu Univer-Sia hi si nono no àere pòdidu, e
Silvia chi si nono no isco comente aia fatu.
Ma chèrgio torrare sas gràtzias in particulare a tziu Antoni pro sa presèntzia
discreta ma carignosa e pro sas bardanas a de note in ufìtziu sena sas chi custu traballu
non diat èssere istadu possìbile.
209