dddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd ...€¦ · Web viewHaec non pro me...
Transcript of dddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd ...€¦ · Web viewHaec non pro me...
1° ISTITUTO DI ISTRUZIONE SUPERIORE NOTO “M. RAELI”
LICEO CLASSICO “ DI RUDINI’ ”
A.S. 2010 - 2011
DISPENSA DI CLASSICO LATINO E GRECO
V LICEO CLASSICO SEZ. A
Prof. Paolo Randazzo
1
LATINO
SENECA, DIALOGHI ANTOLOGIA
Perché tante disgrazie? (De providentia II, 1 – 4)
1. 'Quare multa bonis viris adversa eveniunt?' Nihil accidere bono viro mali potest: non miscentur contraria.
Quemadmodum tot amnes, tantum superne deiectorum imbrium, tanta medicatorum vis fontium non mutant
saporem maris, ne remittunt quidem, ita aduersarum impetus rerum viri fortis non vertit animum: manet in statu
et quidquid euenit in suum colorem trahit; est enim omnibus externis potentior. 2. Nec hoc dico, non sentit illa,
sed vincit, et alioqui quietus placidusque contra incurrentia attollitur. Omnia adversa exercitationes putat. Quis
autem, vir modo et erectus ad honesta, non est laboris adpetens iusti et ad officia cum periculo promptus? Cui
non industrio otium poena est? 3. Athletas videmus, quibus virium cura est, cum fortissimis quibusque
confligere et exigere ab iis per quos certamini praeparantur ut totis contra ipsos viribus utantur; caedi se
vexarique patiuntur et, si non inveniunt singulos pares, pluribus simul obiciuntur. 4. Marcet sine aduersario
uirtus: tunc apparet quanta sit quantumque polleat, cum quid possit patientia ostendit. Scias licet idem uiris bonis
esse faciendum, ut dura ac difficilia non reformident nec de fato querantur, quidquid accidit boni consulant, in
bonum uertant; non quid sed quemadmodum feras interest.
Vir fortis cum mala fortuna compositus (De providentia II, 9 - 10)
9 Ecce spectaculum dignum ad quod respiciat intentus operi suo deus, ecce par deo dignum, uir fortis cum
fortuna mala compositus, utique si et provocavit. Non video, inquam, quid habeat in terris Iuppiter pulchrius, si
convertere animum velit, quam ut spectet Catonem iam partibus non semel fractis stantem nihilo minus inter
ruinas publicas rectum. 10. 'Licet' inquit 'omnia in unius dicionem concesserint, custodiantur legionibus terrae,
classibus maria, Caesarianus portas miles obsideat, Cato qua exeat habet: una manu latam libertati viam faciet.
Ferrum istud, etiam civili bello purum et innoxium, bonas tandem ac nobiles edet operas: libertatem quam
patriae non potuit Catoni dabit. Aggredere, anime, diu meditatum opus, eripe te rebus humanis. Iam Petreius et
Iuba concucurrerunt iacentque alter alterius manu caesi, fortis et egregia fati conventio, sed quae non deceat
magnitudinem nostram: tam turpe est Catoni mortem ab ullo petere quam vitam.'
La brevità della vita (De brevitate vitae 1)
1 Maior pars mortalium, Pauline, de naturae malignitate conqueritur, quod in exiguum aeui gignimur, quod haec
tam uelociter, tam rapide dati nobis temporis spatia decurrant, adeo ut exceptis admodum paucis ceteros in ipso
uitae apparatu uita destituat. Nec huic publico, ut opinantur, malo turba tantum et imprudens uulgus ingemuit;
clarorum quoque uirorum hic affectus querellas euocauit. 2 Inde illa maximi medicorum exclamatio est: "uitam
breuem esse, longam artem". Inde Aristotelis cum rerum natura exigentis minime conueniens sapienti uiro lis:
2
"aetatis illam animalibus tantum indulsisse, ut quina aut dena saecula educerent, homini in tam multa ac magna
genito tanto citeriorem terminum stare." 3 Non exiguum temporis habemus, sed multum perdidimus. Satis longa
uita et in maximarum rerum consummationem large data est, si tota bene collocaretur; sed ubi per luxum ac
neglegentiam diffluit, ubi nulli bonae rei impenditur, ultima demum necessitate cogente, quam ire non
intelleximus transisse sentimus. 4 Ita est: non accipimus breuem uitam sed fecimus, nec inopes eius sed prodigi
sumus. Sicut amplae et regiae opes, ubi ad malum dominum peruenerunt, momento dissipantur, at quamuis
modicae, si bono custodi traditae sunt, usu crescunt: ita aetas nostra bene disponenti multum patet.
L’incoerenza di Seneca (De vita beata 17)
1. Si quis itaque ex istis qui philosophiam conlatrant quod solent dixerit: 'quare ergo tu fortius loqueris quam
uiuis? Quare et superiori uerba summittis et pecuniam necessarium tibi instrumentum existimas et damno
moueris et lacrimas audita coniugis aut amici morte demittis et respicis famam et malignis sermonibus tangeris?
2. Quare cultius rus tibi est quam naturalis usus desiderat? Cur non ad praescriptum tuum cenas? Cur tibi nitidior
supellex est? Cur apud te vinum aetate tua uetustius bibitur? Cur aurum disponitur? Cur arbores nihil praeter
umbram daturae conseruntur? Quare uxor tua locupletis domus censum auribus gerit? Quare paedagogium
pretiosa ueste succingitur? Quare ars est apud te ministrare nec temere et ut libet conlocatur argentum sed perite
struitur et est aliquis scindendi obsonii magister?' Adice si uis: 'cur trans mare possides? Cur plura quam nosti?
Cur turpiter aut tam neglegens es ut non noueris pauculos seruos aut tam luxuriosus ut plures habeas quam
quorum notitiae memoria sufficiat?' 3. Adiuuabo postmodo conuicia et plura mihi quam putas obiciam, nunc hoc
respondeo tibi: non sum sapiens et, ut maliuolentiam tuam pascam, nec ero. Exige itaque a me, non ut optimis
par sim, sed ut malis melior: hoc mihi satis est, cotidie aliquid ex uitiis meis demere et errores meos obiurgare. 4.
Non perueni ad sanitatem, ne perueniam quidem; delenimenta magis quam remedia podagrae meae compono,
contentus si rarius accedit et si minus uerminatur: uestris quidem pedibus comparatus, debiles, cursor sum. Haec
non pro me loquor — ego enim in alto vitiorum omnium sum — sed pro illo cui aliquid acti est.
3
MARZIALE EPIGRAMMI, ANTOLOGIA
II libro
1) Ad librum suum
Ter centena quidem poteras epigrammata ferre,
sed quis te ferret perlegeretque, liber?
At nunc succincti quae sint bona disce libelli.
Hoc primum est, breuior quod mihi charta perit;
deinde, quod haec una peragit librarius hora,
nec tantum nugis seruiet ille meis;
tertia res haec est, quod si cui forte legeris,
sis licet usque malus, non odiosus eris.
Te conuiua leget mixto quincunce, sed ante
incipiat positus quam tepuisse calix.
Esse tibi tanta cautus breuitate uideris?
Ei mihi, quam multis sic quoque longus eris!
5) Ad Decianum
Ne ualeam, si non totis, Deciane, diebus
et tecum totis noctibus esse uelim.
Sed duo sunt quae nos disiungunt milia passum:
quattuor haec fiunt, cum rediturus eam.
Saepe domi non es; cum sis quoque, saepe negaris:
uel tantum causis uel tibi saepe uacas.
Te tamen ut uideam, duo milia non piget ire;
ut te non uideam, quattuor ire piget.
7) In Attalum
Declamas belle, causas agis, Attice, belle;
historias bellas, carmina bella facis;
componis belle mimos, epigrammata belle;
bellus grammaticus, bellus es astrologus,
et belle cantas et saltas, Attice, belle;
bellus es arte lyrae, bellus es arte pilae.
Nil bene cum facias, facias tamen omnia belle,
4
uis dicam quid sis? Magnus es ardalio.
11) Ad Rufum, de Selio Coenipeta
Quod fronte Selium nubila uides, Rufe,
quod ambulator porticum terit seram,
lugubre quiddam quod tacet piger uoltus,
quod paene terram nasus indecens tangit,
quod dextra pectus pulsat et comam uellit:
non ille amici fata luget aut fratris,
uterque natus uiuit et precor uiuat,
salua est et uxor sarcinaeque seruique,
nihil colonus uilicusque decoxit.
Maeroris igitur causa quae? Domi cenat.
56) Ad Gallum, de eius uxore
Gentibus in Libycis uxor tua, Galle, male audit
inmodicae foedo crimine auaritiae.
Sed mera narrantur mendacia: non solet illa
accipere omnino. Quid solet ergo? Dare.
III libro
26) In Candidum
Praedia solus habes et solus, Candide, nummos,
aurea solus habes, murrina solus habes,
Massica solus habes et Opimi Caecuba solus,
et cor solus habes, solus et ingenium.
Omnia solus habes ‹ nec me puta uelle negare ‹
uxorem sed habes, Candide, cum populo.
16) In Gallum
Priuignum non esse tuae te, Galle, nouercae
rumor erat, coniunx dum fuit illa patris.
Non tamen hoc poterat uiuo genitore probari:
iam nusquam pater est, Galle, nouerca domi est.
Magnus ab infernis reuocetur Tullius umbris
5
et te defendat Regulus ipse licet,
non potes absolui: nam quae non desinit esse
post patrem, numquam, Galle, nouerca fuit.
49) Ad Flaccum
Nescit, crede mihi, quid sint epigrammata, Flacce,
qui tantum lusus illa iocosque uocat.
Ille magis ludit qui scribit prandia saeui
Tereos aut cenam, crude Thyesta, tuam,
aut puero liquidas aptantem Daedalon alas,
pascentem Siculas aut Polyphemon ouis.
A nostris procul est omnis uesica libellis,
Musa nec insano syrmate nostra tumet.
"Illa tamen laudant omnes, mirantur, adorant".
Confiteor: laudant illa, sed ista legunt.
VI libro
30) In Paetum
Sex sestertia si statim dedisses,
cum dixti mihi "Sume, tolle, dono,"
deberem tibi, Paete, pro ducentis.
At nunc cum dederis diu moratus,
post septem, puto, uel nouem Kalendas,
uis dicam tibi ueriora ueris?
Sex sestertia, Paete, perdidisti.
IX libro
70) In Caecilianum
Dixerat 'O mores! O tempora!' Tullius olim,
sacrilegum strueret cum Catilina nefas,
cum gener atque socer diris concurreret armis
maestaque civili caede maderet humus.
cur nunc 'O mores!' cur nunc 'O tempora!' dicis?
quod tibi non placeat, Caeciliane, quid est?
nulla ducum feritas, nulla est insania ferri;
6
pace frui certa laetitiaque licet.
Non nostri faciunt tibi quod tua tempora sordent,
sed faciunt mores, Caeciliane, tui.
XI libro
23) In Silam
Nubere Sila mihi nulla non lege parata est;
sed Silam nulla ducere lege volo.
Cum tamen instaret, "deciens mihi dotis in auro
sponsa dabis" dixi. "Quid minus esse potest?"
"Nec futuam quamvis prima te nocte maritus,
communis tecum nec mihi lectus erit;
complectarque meam, nec tu prohibebis, amicam,
ancillam mittes et mihi jussa tuam.
te spectante dabit nobis lasciva minister basia,
sive meus sive erit ille tuus.
Ad cenam venies, sed sic divisa recumbes
ut non tangantur pallia nostra tuis.
Oscula rara dabis nobis et non dabis ultro,
nec quasi nupta dabis sed quasi mater anus.
Si potes ista pati, si nil perferre recusas,
invenies qui te ducere, Sila, velit."
7
TACITO ANTOLOGIA
La storia romana dalle origini ad Augusto (Annales I, 1)
[1] Urbem Romam a principio reges habuere; libertatem et consulatum L. Brutus instituit. dictaturae ad tempus
sumebantur; neque decemviralis potestas ultra biennium, neque tribunorum militum consulare ius diu valuit. non
Cinnae, non Sullae longa dominatio; et Pompei Crassique potentia cito in Caesarem, Lepidi atque Antonii arma
in Augustum cessere, qui cuncta discordiis civilibus fessa nomine principis sub imperium accepit. sed veteris
populi Romani prospera vel adversa claris scriptoribus memorata sunt; temporibusque Augusti dicendis non
defuere decora ingenia, donec gliscente adulatione deterrerentur. Tiberii Gaique et Claudii ac Neronis res
florentibus ipsis ob metum falsae, postquam occiderant, recentibus odiis compositae sunt. inde consilium mihi
pauca de Augusto et extrema tradere, mox Tiberii principatum et cetera, sine ira et studio, quorum causas procul
habeo.
IL DISCORSO DI CALGACO
Rapinatori del mondo (Agricola 30)
[30] "Quotiens causas belli et necessitatem nostram intueor, magnus mihi animus est hodiernum diem
consensumque vestrum initium libertatis toti Britanniae fore: nam et universi co[i]stis et servitutis expertes, et
nullae ultra terrae ac ne mare quidem securum inminente nobis classe Romana. Ita proelium atque arma, quae
fortibus honesta, eadem etiam ignavis tutissima sunt. Priores pugnae, quibus adversus Romanos varia fortuna
certatum est, spem ac subsidium in nostris manibus habebant, quia nobilissimi totius Britanniae eoque in ipsis
penetralibus siti nec ulla servientium litora aspicientes, oculos quoque a contactu dominationis inviolatos
habebamus. Nos terrarum ac libertatis extremos recessus ipse ac sinus famae in hunc diem defendit: nunc
terminus Britanniae patet, atque omne ignotum pro magnifico est; sed nulla iam ultra gens, nihil nisi fluctus ac
saxa, et infestiores Romani, quorum superbiam frustra per obsequium ac modestiam effugias. Raptores orbis,
postquam cuncta vastantibus defuere terrae, mare scrutantur: si locuples hostis est, avari, si pauper, ambitiosi,
quos non Oriens, non Occidens satiaverit: soli omnium opes atque inopiam pari adfectu concupiscunt. Auferre
trucidare rapere falsis nominibus imperium, atque ubi solitudinem faciunt, pacem appellant.
8
GRECO
SOFOCLE – EDIPO RE
VV. 1 - 77
OIDIPOUS
’W tškna, K£dmou toà p£lai nša trof»,
t…naj poq' ›draj t£sde moi qo£zete ƒkthr…oij kl£doisin ™xestemmšnoi; PÒlij d' Ðmoà mn qumiam£twn gšmei� ,
Ðmoà d pai£nwn te kaˆ stenagm£twn� · 5
¡gë dikaiîn m¾ par' ¢ggšlwn, tškna,
¥llwn ¢koÚein aÙtÕj ïd' ™l»luqa,
Ð p©si kleinÕj O„d…pouj kaloÚmenoj. 'All', ð geraiš, fr£z', ™peˆ pršpwn œfuj 10 prÕ tînde fwne‹n· t…ni trÒpJ kaqšstate,
de…santej À stšrxantej; æj qšlontoj ¨n ™moà prosarke‹n p©n· dus£lghtoj g¦r ¨n e‡hn toi£nde m¾ oÙ katoikt…rwn ›dran.
IEREUS
'All', ð kratÚnwn O„d…pouj cèraj ™mÁj, Ðr´j mn ¹m©j ¹l…koi pros»meqa 15� bwmo‹si to‹j so‹j, oƒ mn oÙdšpw makr¦n � ptšsqai sqšnontej, oƒ d sÝn g»rv bare‹j� ,
ƒereÚj, ™gë mn ZhnÒj� , o†de t' Æqšwn lekto…· tÕ d' ¥llo fàlon ™xestemmšnon ¢gora‹si qake‹, prÒj te Pall£doj diplo‹j 20 nao‹j, ™p' 'Ismhnoà te mante…v spodù.
PÒlij g£r, ésper kaÙtÕj e„sor´j, ¥gan ½dh saleÚei, k¢nakouf…sai k£ra buqîn œt' oÙc o†a te foin…ou s£lou,
fq…nousa mn k£luxin ™gk£rpoij cqonÒj� , 25
fq…nousa d' ¢gšlaij bounÒmoij tÒkois… te
9
¢gÒnoij gunaikîn· ™n d' Ð purfÒroj qeÕj sk»yaj ™laÚnei, loimÕj œcqistoj, pÒlin,
Øf' oá kenoàtai dîma Kadme‹on, mšlaj d'
“Aidhj stenagmo‹j kaˆ gÒoij plout…zetai. 30
Qeo‹si mšn nun oÙk „soÚmenÒj s' ™gë oÙd' o†de pa‹dej ˜zÒmesq' ™fšstioi, ¢ndrîn d prîton œn te sumfora‹j b…ou � kr…nontej œn te daimÒnwn xunallaga‹j, Ój g' ™xšlusaj ¥stu kadme‹on molën 35 sklhr©j ¢oidoà dasmÕn Ön pare…comen,
kaˆ taàq' Øf' ¹mîn oÙdn ™xeidëj plšon � oÙd' ™kdidacqe…j, ¢ll¦ prosq»kV qeoà lšgV nom…zV q' ¹mˆn Ñrqîsai b…on.
Nàn t', ð kr£tiston p©sin O„d…pou k£ra, 40
ƒketeÚomšn se p£ntej o†de prÒstropoi ¢lk»n tin' eØre‹n ¹m…n, e‡te tou qeîn f»mhn ¢koÚsaj e‡t' ¢p' ¢ndrÕj osq£ tou·
æj to‹sin ™mpe…roisi kaˆ t¦j xumfor¦j zèsaj Ðrî m£lista tîn bouleum£twn. 45
”Iq', ð brotîn ¥rist', ¢nÒrqwson pÒlin·
‡q', eÙlab»qhq'· æj s nàn mn ¼de gÁ � � swtÁra klÇzei tÁj p£roj proqum…aj· ¢rcÁj d tÁj sÁj mhdamîj memnèmeqa � st£ntej t' ™j ÑrqÕn kaˆ pesÒntej Ûsteron, 50
¢ll' ¢sfale…v t»nd' ¢nÒrqwson pÒlin.
”Orniqi g¦r kaˆ t¾n tÒt' a„s…J tÚchn paršscej ¹m‹n, kaˆ tanàn ‡soj genoà·
æj, e‡per ¥rxeij tÁsde gÁj ésper krate‹j, xÝn ¢ndr£sin k£llion À kenÁj krate‹n· 55
æj oÙdšn ™stin oÜte pÚrgoj oÜte naàj œrhmoj ¢ndrîn m¾ xunoikoÚntwn œsw.
OI. ð pa‹dej o„ktro…, gnwt¦ koÙk ¥gnwt£ moi pros»lqeq' ƒme…rontej· eâ g¦r od� ' Óti nose‹te p£ntej, kaˆ nosoàntej æj ™gë 60
10
oÙk œstin Ømîn Óstij ™x ‡sou nose‹. TÕ mn g¦r Ømîn ¥lgoj e„j ›n� ' œrcetai mÒnon kaq' aØtÒn, koÙdšn' ¥llon, ¹ d' ™m¾ yuc¾ pÒlin te k¢m kaˆ s� ' Ðmoà stšnei. “Wst' oÙc ÛpnJ g' eÛdont£ m' ™xege…rete· 65
¢ll' ‡ste poll¦ mšn me dakrÚsanta d»,
poll¦j d' ÐdoÝj ™lqÒnta front…doj pl£noij· ¿n d' eâ skopîn eÛriskon ‡asin mÒnhn,
taÚthn œpraxa· pa‹da g¦r Menoikšwj Kršont', ™mautoà gambrÒn, ™j t¦ Puqik¦ 70 œpemya Fo…bou dèmaq', æj pÚqoiq' Ó ti drîn À t… fwnîn t»nde ·usa…mhn pÒlin.
Ka… m' Ãmar ½dh xummetroÚmenon crÒnJ lupe‹ t… pr£ssei· toà g¦r e„kÒtoj pšra ¥pesti ple…w toà kaq»kontoj crÒnou. 75
“Otan d' †khtai, thnikaàt' ™gë kakÕj m¾ drîn ¨n e‡hn p£nq' Ós' ¨n dhlo‹ qeÒj.
VV. 300 – 462 (I Episodio)
OI. ’W p£nta nwmîn Teires…a, didakt£ te 300 ¥rrht£ t' oÙr£ni£ te kaˆ cqonostibÁ,
pÒlin mšn, e„ kaˆ m¾ blšpeij, frone‹j d' Ómwj o†v nÒsJ sÚnestin· Âj s prost£thn � swtÁr£ t', ðnax, moànon ™xeur…skomen.
Fo‹boj g£r, e‡ ti m¾ klÚeij tîn ¢ggšlwn, 305
pšmyasin ¹m‹n ¢ntšpemyen, œklusin mÒnhn ¨n ™lqe‹n toàde toà nos»matoj, e„ toÝj ktanÒntaj L£Žon maqÒntej eâ kte…naimen À gÁj fug£daj ™kpemya…meqa.
SÝ d' oân fqon»saj m»t' ¢p' o„wnîn f£tin, 310
m»t' e‡ tin' ¥llhn mantikÁj œceij ÐdÒn,
·àsai seautÕn kaˆ pÒlin, ·àsai d' ™mš,
·àsai d p©n m…asma toà teqnhkÒtoj� ·
™n soˆ g£r ™smen· ¥ndra d' çfele‹n ¢f' ïn
11
œcoi te kaˆ dÚnaito k£llistoj pÒnwn. 315
TEIRESIAS
Feà feà, frone‹n æj deinÕn œnqa m¾ tšlh lÚV fronoànti· taàta g¦r kalîj ™gë e„dëj dièles'· oÙ g¦r ¨n deàr' ƒkÒmhn.
OI. T… d' œstin; æj ¥qumoj e„sel»luqaj. TE. ”Afej m' ™j o‡kouj· ·´sta g¦r tÕ sÒn te sÝ 320 k¢gë dio…sw toÙmÒn, Àn ™moˆ p…qV.
OI. OÜt' œnnom' epaj oÜte prosfilÁ pÒlei � tÍd' ¼ s' œqreye, t»nd' ¢posterîn f£tin.
TE. `Orî g¦r oÙd soˆ tÕ sÕn fènhm� ' „Õn prÕj kairÒn· æj oân mhd' ™gë taÙtÕn p£qw– 325
OI. M», prÕj qeîn, fronîn g' ¢postrafÍj ™peˆ p£ntej se proskunoàmen o†d' ƒkt»rioi. TE. P£ntej g¦r oÙ frone‹t'· ™gë d' oÙ m» pote t¥m', æj ¨n e‡pw m¾ t¦ s', ™kf»nw kak£.
OI. T… fÇj; xuneidëj oÙ fr£seij, ¢ll' ™nnoe‹j 330 ¹m©j prodoànai kaˆ katafqe‹rai pÒlin; TE. 'Egë oÜt' ™mautÕn oÜte s' ¢lgunî· t… taàt' ¥llwj ™lšgceij; oÙ g¦r ¨n pÚqoiÒ mou.
OI. OÙk, ð kakîn k£kiste, kaˆ g¦r ¨n pštrou fÚsin sÚ g' Ñrg£neiaj, ™xere‹j pote, 335
¢ll' ïd' ¥tegktoj k¢teleÚthtoj fanÍ; TE. 'Org¾n ™mšmyw t¾n ™m»n, t¾n s¾n d' Ðmoà na…ousan oÙ kate‹dej, ¢ll' ™m yšgeij� .
OI. T…j g¦r toiaàt' ¨n oÙk ¨n Ñrg…zoit' œph klÚwn § nàn sÝ t»nd' ¢tim£zeij pÒlin; 340TE. “Hxei g¦r aÙt£, k¨n ™gë sigÍ stšgw.
OI. OÙkoàn ¤ g' ¼xei kaˆ s cr¾ lšgein ™mo…� .
TE. OÙk ¨n pšra fr£saimi· prÕj t£d', e„ qšleij, qumoà di' ÑrgÁj ¼tij ¢griwt£th.
OI. Kaˆ m¾n par»sw g' oÙdšn, æj ÑrgÁj œcw, 345
¤per xun…hm'. ”Isqi g¦r dokîn ™moˆ
12
kaˆ xumfuteàsai toÜrgon, e„rg£sqai q', Óson m¾ cersˆ ka…nwn· e„ d' ™tÚgcanej blšpwn,
kaˆ toÜrgon ¨n soà toàt' œfhn enai mÒnou� .
TE. ”Alhqej; ™nnšpw s tù khrÚgmati 350� úper proe‹paj ™mmšnein, k¢f' ¹mšraj tÁj nàn prosaud©n m»te toÚsde m»t' ™mš,
æj Ônti gÁj tÁsd' ¢nos…J mi£stori. OI. OÛtwj ¢naidîj ™xek…nhsaj tÒde tÕ ·Áma, kaˆ poà toàto feÚxesqai doke‹j; 355TE. Pšfeuga· t¢lhqj g¦r „scàon tršfw.
OI. PrÕj toà didacqe…j; oÙ g¦r œk ge tÁj tšcnhj. TE. PrÕj soà· sÝ g£r m' ¥konta proÙtršyw lšgein.
OI. Po‹on lÒgon; lšg' aâqij, æj m©llon m£qw.
TE. OÙcˆ xunÁkaj prÒsqen; À 'kpeir´ lšgein; 360OI. OÙc éste g' e„pe‹n gnwstÒn· ¢ll' aâqij fr£son.
TE. Fonša sš fhmi t¢ndrÕj oá zhte‹j kure‹n.
OI. 'All' oÜ ti ca…rwn d…j ge phmon¦j ™re‹j. TE. E‡pw ti dÁta k¥ll', †n' Ñrg…zV plšon; OI. “Oson ge crÇzeij· æj m£thn e„r»setai. 365
TE. Lelhqšnai sš fhmi sÝn to‹j filt£toij a‡scisq' Ðmiloànt', oÙd' Ðr©n †n' e kakoà� .
OI. ’H kaˆ geghqëj taàt' ¢eˆ lšxein doke‹j; TE. E‡per t… g' œsti tÁj ¢lhqe…aj sqšnoj. OI. 'All' œsti, pl¾n so…· soˆ d toàt� ' oÙk œst', ™peˆ 370 tuflÕj t£ t' ðta tÒn te noàn t£ t' Ômmat' e�. TE. SÝ d' ¥qliÒj ge taàt' Ñneid…zwn § soˆ oÙdeˆj Öj oÙcˆ tînd' Ñneidie‹ t£ca.
OI. Mi©j tršfV prÕj nuktÒj, éste m»t' ™m � m»t' ¥llon Óstij fîj Ðr´ bl£yai pot' ¥n. 375
TE. OÙ g£r me mo‹ra prÒj ge soà pese‹n, ™peˆ ƒkanÕj 'ApÒllwn ú t£d' ™kpr©xai mšlei. OI. Kršontoj À soà taàta t¢xeur»mata; TE. Kršwn dš soi pÁm' oÙdšn, ¢ll' aÙtÕj sÝ so….
OI. ’W ploàte kaˆ turannˆ kaˆ tšcnh tšcnhj 380
13
Øperfšrousa, tù poluz»lJ b…J Ósoj par' Øm‹n Ð fqÒnoj ful£ssetai, e„ tÁsdš g' ¢rcÁj oÛnec', ¿n ™moˆ pÒlij dwrhtÒn, oÙk a„thtÒn, e„sece…risen,
taÚthj Kršwn Ð pistÒj, oØx ¢rcÁj f…loj, 385
l£qrv m' Øpelqën ™kbale‹n ƒme…retai, Øfeˆj m£gon toiÒnde mhcanorr£fon,
dÒlion ¢gÚrthn, Óstij ™n to‹j kšrdesin mÒnon dšdorke, t¾n tšcnhn d' œfu tuflÒj. 'Epe…, fšr' e„pš, poà sÝ m£ntij e saf»j; 390� pîj oÙc, Óq' ¹ ·ayJdÕj ™nq£d' Ãn kÚwn,
hÜdaj ti to‹sd' ¢sto‹sin ™klut»rion; Ka…toi tÒ g' a‡nigm' oÙcˆ toÙpiÒntoj Ãn ¢ndrÕj dieipe‹n, ¢ll¦ mante…aj œdei· ¿n oÜt' ¢p' o„wnîn sÝ proÙf£nhj œcwn 395 oÜt' ™k qeîn tou gnwtÒn· ¢ll' ™gë molèn,
Ð mhdn e„dëj O„d…pouj� , œpaus£ nin,
gnèmV kur»saj oÙd' ¢p' o„wnîn maqèn·
Ön d¾ sÝ peir´j ™kbale‹n, dokîn qrÒnoij parastat»sein to‹j Kreonte…oij pšlaj. 400
Kla…wn doke‹j moi kaˆ sÝ cç sunqeˆj t£de ¡ghlat»sein· e„ d m¾ � 'dÒkeij gšrwn enai� , paqën œgnwj ¨n oŒ£ per frone‹j. CO. `Hm‹n mn e„k£zousi kaˆ t¦ toàd' œph ÑrgÍ lelšcqai kaˆ t¦ s', O„d…pou, doke‹. 405
De‹ d' oÙ toioÚtwn, ¢ll' Ópwj t¦ toà qeoà mante‹' ¥rista lÚsomen, tÒde skope‹n.
TE. E„ kaˆ turanne‹j, ™xiswtšon tÕ goàn ‡s' ¢ntilšxai· toàde g¦r k¢gë kratî· oÙ g£r ti soˆ zî doàloj, ¢ll¦ Lox…v, 410
ést' oÙ Kršontoj prost£tou gegr£yomai. Lšgw d', ™peid¾ kaˆ tuflÒn m' çne…disaj· sÝ kaˆ dšdorkaj koÙ blšpeij †n' e kakoà� ,
oÙd' œnqa na…eij, oÙd' Ótwn o„ke‹j mšta.
14
’Ar' osq� ' ¢f' ïn e; kaˆ lšlhqaj ™cqrÕj ín 415� to‹j so‹sin aÙtoà nšrqe k¢pˆ gÁj ¥nw.
Ka… s' ¢mfipl¾x mhtrÒj te kaˆ toà soà patrÕj ™l´ pot' ™k gÁj tÁsde deinÒpouj ¢r£,
blšponta nàn mn Ôrq� ', œpeita d skÒton� .
BoÁj d tÁj sÁj po‹oj oÙk œstai lim»n� , 420
po‹oj Kiqairën oÙcˆ sÚmfwnoj t£ca,
Ótan kata…sqV tÕn Ømšnaion Ön dÒmoij ¥normon e„sšpleusaj eÙplo…aj tucèn; ”Allwn d plÁqoj oÙk ™paisq£nV kakîn � ¤ s' ™xisèsei so… te kaˆ to‹j so‹j tšknoij. 425
PrÕj taàta kaˆ Kršonta kaˆ toÙmÕn stÒma prophl£kize· soà g¦r oÙk œstin brotîn k£kion Óstij ™ktrib»seta… pote.
OI. ’H taàta dÁt' ¢nekt¦ prÕj toÚtou klÚein; OÙk e„j Ôleqron; oÙcˆ q©sson; oÙ p£lin 430 ¥yorroj o‡kwn tînd' ¢postrafeˆj ¥pei; TE. OÙd' ƒkÒmhn œgwg' ¥n, e„ sÝ m¾ 'k£leij. OI. OÙ g£r t… s' Édh mîra fwn»sont', ™peˆ scolÍ s' ¨n o‡kouj toÝj ™moÝj ™steil£mhn.
TE. `Hme‹j toio…d' œfumen, æj mn soˆ doke‹� , 435
mîroi, goneàsi d' o† s' œfusan, œmfronej. OI. Po…oisi; me‹non· t…j dš m' ™kfÚei brotîn; TE. “Hd' ¹mšra fÚsei se kaˆ diafqere‹. OI. `Wj p£nt' ¥gan a„nikt¦ k¢safÁ lšgeij. TE. OÜkoun sÝ taàt' ¥ristoj eØr…skein œfuj; 440OI. Toiaàt' Ñne…diz' oŒj œm' eØr»seij mšgan.
TE. AÛth ge mšntoi s' ¹ tÚch dièlesen.
OI. 'All' e„ pÒlin t»nd' ™xšsws' oÜ moi mšlei. TE. ”Apeimi to…nun· kaˆ sÚ, pa‹, kÒmizš me.
OI. Komizštw dÁq'· æj parën sÚ g' ™mpodën 445 Ñcle‹j, suqe…j t' ¨n oÙk ¨n ¢lgÚnaij plšon.
TE. E„pën ¥peim' ïn oÛnek' Ãlqon, oÙ tÕ sÕn de…saj prÒswpon· oÙ g¦r œsq' Ópou m' Ñle‹j.
15
Lšgw dš soi· tÕn ¥ndra toàton Ön p£lai zhte‹j ¢peilîn k¢nakhrÚsswn fÒnon 450 tÕn Laeion� , oátÒj ™stin ™nq£de,
xšnoj lÒgJ mštoikoj, eta d� ' ™ggen¾j fan»setai Qhba‹oj, oÙd' ¹sq»setai tÍ xumfor´· tuflÕj g¦r ™k dedorkÒtoj kaˆ ptwcÕj ¢ntˆ plous…ou xšnhn œpi 455 sk»ptrJ prodeiknÝj ga‹an ™mporeÚsetai. Fan»setai d paisˆ to‹j aØtoà xunën ¢delfÕj aØtÕj kaˆ pat»r, k¢x Âj œfu gunaikÕj uƒÕj kaˆ pÒsij, kaˆ toà patrÕj ÐmospÒroj te kaˆ foneÚj. Kaˆ taàt' „ën 460 e‡sw log…zou· k¨n l£bVj m' ™yeusmšnon,
f£skein œm' ½dh mantikÍ mhdn frone‹n� .
VV. 1186 – 1221 (IV stasimo)
CO. 'Ië geneaˆ brotîn, Str. 1.
æj Øm©j ‡sa kaˆ tÕ mh-
dn zèsaj ™nariqmî� .
T…j g£r, t…j ¢n¾r plšon t©j eÙdaimon…aj fšrei À tosoàton Óson doke‹n kaˆ dÒxant' ¢pokl‹nai; TÕn sÒn toi par£deigm' œcwn,
tÕn sÕn da…mona, tÕn sÒn, ð tl©mon O„dipÒda, brotîn oÙdn makar…zw� ·
Óstij kaq' Øperbol¦n Ant. 1.
toxeÚsaj ™kr£thse toà p£nt' eÙda…monoj Ôlbou,
ð Zeà, kat¦ mn fq…saj �
16
t¦n gamyènuca parqšnon crhsmJdÒn, qan£twn d' ™m´ cèrv pÚrgoj ¢nšsta·
™x oá kaˆ basileÝj kalÍ ™mÕj kaˆ t¦ mšgist' ™ti- m£qhj ta‹j meg£laisin ™n Q»bais<in> ¢n£sswn.
Tanàn d' ¢koÚein t…j ¢qlièteroj; Str. 2.
t…j ¥taij ¢gr…aij, t…j ™n pÒnoij xÚnoikoj ¢llag´ b…ou; 'Ië kleinÕn O„d…pou k£ra,
ú mšgaj lim¾n aØtÕj ½rkesen paidˆ kaˆ patrˆ qalamhpÒlJ pese‹n,
pîj pote pîj poq' aƒ patrù-
a… s' ¥lokej fšrein, t£laj, s‹g' ™dun£qhsan ™j tosÒnde;
'Efhàrš s' ¥konq' Ð p£nq' Ðrîn crÒnoj· Ant. 2.
dik£zei tÕn ¥gamon g£mon p£lai teknoànta kaˆ teknoÚmenon.
'Iè, Laeion � <ð> tšknon·
e‡qe s' e‡q' ™<gë> m»pot' e„dÒman·
dÚromai g¦r æj per…all' „a<k>cšwn ™k stom£twn. TÕ d' ÑrqÕn e„-
pe‹n, ¢nšpneus£ t' ™k sšqen kaˆ kateko…mhsa toÙmÕn Ômma.
17
GIOBBE – SEPTUAGINTA
I contenutiIl libro di Giobbe, considerato uno dei capolavori della letteratura universale, è composto da un lungo dialogo poetico (3,1-42,6), preceduto e seguito da un breve racconto in prosa, tutto incentrato sulla condizione del protagonista, messo alla prova da Dio e poi da lui riabilitato (1,1-2,13; 42,7-17). L'autore principale di questa opera probabilmente si è ispirato a un racconto sapienziale dell'epoca, che narrava le dolorose vicende di un uomo profondamente religioso, giusto e buono, il quale, dopo essere stato privato dei beni, dei figli e della salute, vedeva premiata la sua incrollabile fedeltà. Attorno a questo racconto, un autore successivo ha sviluppato, attraverso una lunga serie di dialoghi, la riflessione religiosa sulla giustizia di Dio, che sembrava essere messa in discussione dalla sofferenza del giusto e dell'innocente. Lo schema dell'opera può essere così articolato: Prologo (1,1-2,13)Dialogo tra Giobbe e i suoi tre amici: Elifaz, Bildad e Sofar (3,1-31,40)Discorsi di Eliu (32,1-37,24)La grande teofania (38,1-42,6)
18
Epilogo (42,7-17).
Le caratteristicheIl libro di Giobbe si ispira a un'esperienza dell'uomo di ogni tempo, quella del dolore. Più in particolare, questo libro si sofferma sulla sofferenza che colpisce l'innocente e il giusto, di fronte alla quale sembra stendersi l'ombra del silenzio di Dio. Secondo una credenza che anche l'antica tradizione biblica accetta, la sofferenza era considerata una punizione per il peccato. Questa concezione è condivisa dai tre amici di Giobbe, che dominano la scena dei cc. 3-31 del libro. Essi sostengono la tesi che la sofferenza dell'uomo è sempre conseguenza di una sua colpa e che Dio premia e punisce nella vita presente gli uomini, secondo i meriti e le colpe. Essi, però, non sanno piegarsi sull'uomo innocente che soffre e grida a Dio il suo dolore, come invece fa Giobbe. E proprio Giobbe, con parole ardite, va al cuore della condizione umana, proiettando in Dio l'interrogativo lacerante del perché del suo dolore di uomo innocente, chiedendo arditamente conto a Dio di questo suo modo di agire, che egli ritiene ingiusto. Nei cc. 32-37 la sofferenza viene giustificata come una correzione che Dio fa all'uomo, sia all'empio sia al giusto, e come una misura preventiva per scoraggiarne l'orgoglio e la presunzione. I cc. 38-42 contengono la risposta di Dio a Giobbe: di fronte al mistero insondabile di Dio creatore, Giobbe comprende l'assurdità delle sue parole di accusa. Comprende anche che Dio non può essere ingiusto e accetta con fede il mistero del suo agire nei confronti dell'uomo.
L'origineComposto forse dopo l'esilio babilonese, che durò dal 587 al 538 a.C., il libro di Giobbe era destinato ai Giudei che, in seguito alla caduta di Gerusalemme e alla loro deportazione, avevano perduto ogni cosa e si interrogavano sulla giustizia e bontà di Dio. Probabilmente il libro si è formato nel corso del tempo e in fasi successive, ma la sua redazione finale è avvenuta in un momento in cui si rendeva necessario e urgente infondere una nuova speranza e una nuova fiducia in Dio ai deportati e a coloro che, tra mille difficoltà, andavano ricostruendo Gerusalemme. Giobbe è il protagonista, non l'autore di questo libro. L'autore, vissuto probabilmente nella terra di Canaan, è un Israelita profondamente religioso e colto, ma al tempo stesso anticonformista, che desidera penetrare più profondamente il mistero dell'uomo e il mistero di Dio.
19
Perché sono nato? (cap. 3)
Met¦ toàto ½noixen Iwb tÕ stÒma aÙtoà kaˆ kathr£sato t¾n ¹mšran aÙtoà lšgwn 'ApÒloito ¹ ¹mšra, ™n Î ™genn»qhn, kaˆ ¹ nÚx, ™n Î epan 'IdoÝ ¥rsen� .
¹ ¹mšra ™ke…nh e‡h skÒtoj, kaˆ m¾ ¢nazht»sai aÙt¾n Ð kÚrioj ¥nwqen,
mhd œlqoi e„j aÙt¾n fšggoj� ·
™kl£boi d aÙt¾n skÒtoj kaˆ ski¦ qan£tou� ,
™pšlqoi ™p' aÙt¾n gnÒfoj.kataraqe…h ¹ ¹mšra kaˆ ¹ nÝx ™ke…nh,
¢penšgkaito aÙt¾n skÒtoj· m¾ e‡h e„j ¹mšraj ™niautoà mhd ¢riqmhqe…h e„j ¹mšraj mhnîn� ·
¢ll¦ ¹ nÝx ™ke…nh e‡h ÑdÚnh,
kaˆ m¾ œlqoi ™p' aÙt¾n eÙfrosÚnh mhd carmon»� ·
¢ll¦ katar£saito aÙt¾n Ð katarèmenoj t¾n ¹mšran ™ke…nhn Ð mšllwn tÕ mšga kÁtoj ceirèsasqai. skotwqe…h t¦ ¥stra tÁj nuktÕj ™ke…nhj, Øpome…nai kaˆ e„j fwtismÕn m¾ œlqoi kaˆ m¾ ‡doi ˜wsfÒron ¢natšllonta,
Óti oÙ sunškleisen pÚlaj gastrÕj mhtrÒj mou·
¢p»llaxen g¦r ¨n pÒnon ¢pÕ Ñfqalmîn mou.
La pace dell’altra vitadi¦ t… g¦r ™n koil…v oÙk ™teleÚthsa,
™k gastrÕj d ™xÁlqon kaˆ oÙk eÙqÝj ¢pwlÒmhn; �†na t… d sun»nths£n moi gÒnata; �†na t… d mastoÝj ™q»lasa; �nàn ¨n koimhqeˆj ¹sÚcasa,
20
Øpnèsaj d ¢nepaus£mhn �met¦ basilšwn bouleutîn gÁj, o‰ ºgauriînto ™pˆ x…fesin,
À met¦ ¢rcÒntwn, ïn polÝj Ð crusÒj, o‰ œplhsan toÝj o‡kouj aÙtîn ¢rgur…ou,
À ésper œktrwma ™kporeuÒmenon ™k m»traj mhtrÕj À ésper n»pioi, o‰ oÙk edon fîj� .
™ke‹ ¢sebe‹j ™xškausan qumÕn ÑrgÁj, ™ke‹ ¢nepaÚsanto kat£kopoi tù sèmati· ÐmoqumadÕn d oƒ a„ènioi �oÙk ½kousan fwn¾n forolÒgou·
mikrÕj kaˆ mšgaj ™ke‹ ™stin kaˆ qer£pwn oÙ dedoikëj tÕn kÚrion aÙtoà.
L’enigma dell’esistenza.†na t… g¦r dšdotai to‹j ™n pikr…v fîj, zw¾ d ta‹j ™n ÑdÚnaij yuca‹j; �o‰ Ðme…rontai toà qan£tou kaˆ oÙ tugc£nousin ¢norÚssontej ésper qhsauroÚj, pericare‹j d ™gšnonto� , ™¦n katatÚcwsin.
q£natoj ¢ndrˆ ¢n£pauma,
sunškleisen g¦r Ð qeÕj kat' aÙtoà·
prÕ g¦r tîn s…twn mou stenagmÒj moi ¼kei, dakrÚw d ™gë sunecÒmenoj fÒbJ� ·
fÒboj g£r, Ön ™frÒntisa, Ãlqšn moi, kaˆ Ön ™dedo…kein, sun»nthsšn moi. oÜte e„r»neusa oÜte ¹sÚcasa oÜte ¢nepaus£mhn,
Ãlqen dš moi Ñrg».
Divina sapienza nella creazione. (cap. 38)
Met¦ d tÕ paÚsasqai Elioun tÁj lšxewj epen Ð kÚrioj � � tù Iwb di¦ la…lapoj kaˆ nefîn T…j oátoj Ð krÚptwn me boul»n,
21
sunšcwn d ·»mata ™n kard…v� , ™m d o‡etai krÚptein; � �zîsai ésper ¢n¾r t¾n ÑsfÚn sou,
™rwt»sw dš se, sÝ dš moi ¢pokr…qhti. poà Ãj ™n tù qemelioàn me t¾n gÁn; ¢p£ggeilon dš moi, e„ ™p…stV sÚnesin.
t…j œqeto t¦ mštra aÙtÁj, e„ odaj; �À t…j Ð ™pagagën spart…on ™p' aÙtÁj; ™pˆ t…noj oƒ kr…koi aÙtÁj pep»gasin; t…j dš ™stin Ð balën l…qon gwnia‹on ™p' aÙtÁj; Óte ™gen»qhsan ¥stra,
Énes£n me fwnÍ meg£lV p£ntej ¥ggelo… mou.
œfraxa d q£lassan pÚlaij� ,
Óte ™ma…massen ™k koil…aj mhtrÕj aÙtÁj ™kporeuomšnh·
™qšmhn d aÙtÍ nšfoj ¢mf…asin� ,
Ðm…clV d aÙt¾n ™sparg£nwsa� ·
™qšmhn d aÙtÍ Ória �periqeˆj kle‹qra kaˆ pÚlaj· epa d aÙtÍ Mšcri toÚtou ™leÚsV kaˆ oÙc Øperb»sV� � ,
¢ll' ™n seautÍ suntrib»seta… sou t¦ kÚmata.
à ™pˆ soà suntštaca fšggoj prwinÒn,
˜wsfÒroj d eden t¾n ˜autoà t£xin � �™pilabšsqai pterÚgwn gÁj, ™ktin£xai ¢sebe‹j ™x aÙtÁj; à sÝ labën gÁn phlÕn œplasaj zùon kaˆ lalhtÕn aÙtÕn œqou ™pˆ gÁj; ¢fe‹laj d ¢pÕ ¢sebîn tÕ fîj� ,
brac…ona d Øperhf£nwn sunštriyaj; �Ãlqej d ™pˆ phg¾n qal£sshj� ,
™n d ‡cnesin ¢bÚssou periep£thsaj; �¢no…gontai dš soi fÒbJ pÚlai qan£tou,
pulwroˆ d ¯dou „dÒntej se œpthxan; �nenouqšthsai d tÕ eâroj tÁj Øp� ' oÙranÒn; ¢n£ggeilon d» moi pÒsh t…j ™stin.
22
Seconda risposta di Giobbe. Confessione di Fede (cap. 42)
`Upolabën d Iwb lšgei tù kur…J �Oda Óti p£nta dÚnasai� ,
¢dunate‹ dš soi oÙqšn.
t…j g£r ™stin Ð krÚptwn se boul»n; feidÒmenoj d ·hm£twn kaˆ s o‡etai krÚptein; � �t…j d ¢naggele‹ moi § oÙk Édein� ,
meg£la kaˆ qaumast¦ § oÙk ºpist£mhn; ¥kouson dš mou, kÚrie, †na k¢gë lal»sw·
™rwt»sw dš se, sÝ dš me d…daxon.
¢ko¾n mn çtÕj ½kouÒn sou tÕ prÒteron� ,
nunˆ d Ð ÑfqalmÒj mou ˜Òrakšn se� ·
diÕ ™faÚlisa ™mautÕn kaˆ ™t£khn,
¼ghmai d ™mautÕn gÁn kaˆ spodÒn� .
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Il tema del dolore tra Edipo e Giobbe.
Questo corso di Classico Greco, trae spunto dalla lettura del libro “Edipo e Giobbe, contraddizione e paradosso”
(Ed. Morcelliana”) del filosofo Salvatore Natoli.
Ecco le prime parole di Natoli: «Due esperienze della relazione tra l'uomo e il divino. Questi sono Edipo e
Giobbe, assunti qui come modelli dell'esistenza.
Da un lato il mito greco, nel quale si racconta l'enigma del rapporto tra l'uomo e il suo destino. Il
male è causato involontariamente, questa è la colpa di Edipo: è una contraddizione, che contrassegna per i
Greci il finito.
Dall'altro lato, la disputa tra il giusto, Giobbe, e il suo Dio: «Perché proprio a me, innocente,
capitano queste disgrazie?». Una domanda che diventa tensione della fede e ne mostra la natura
paradossale: Giobbe «ama Dio, senza nulla in cambio».
Una colpa involontaria, una sofferenza incolpevole: due modelli distanti non solo culturalmente, ma
ancora prima logicamente. È la differenza tra tragedia e mistero, tra un mondo in cui il destino decide e una
storia in cui un Dio salva. La cultura dell'Occidente può essere vista come un instabile convivere di questi due
23
modelli di elaborazione del dolore. Sono orizzonti di senso che, nonostante il venire meno delle memorie di cui è
intessuta una tradizione culturale, persistono anche nell'oggi quando l'uomo si trova di fronte alle situazioni
limite».
Remo Ceserani
La Bibbia come racconto e l’importanza della figura di Giobbe.
Quali sono le figure, le immagini, i simboli biblici che hanno avuto più risonanza nella letteratura
occidentale?
Credo che, forse, uno dei più straordinari personaggi della Bibbia sia stato Giobbe. Giobbe è già un
personaggio più moderno di Davide, di Giacobbe, di Abramo, di Mosé, perché nell’ordine della narrazione
storica viene dopo il Pentateuco, ed è un personaggio più tormentato dei Patriarchi, mostrato in tutta la
narrazione del libro che prende il suo nome come un uomo diviso dentro di sé. D’altra parte i personaggi più
vecchi della Bibbia, per esempio Abramo e Giacobbe, quasi non mostravano di avere un'idea della distinzione
tra anima e corpo, sembravano essere quasi più materialisti di molti nostri contemporanei. Il loro senso della
felicità consisteva nel fare tanti figli, per esempio, o nel vivere tanti anni. Da qui il tratto leggendario della
longevità che vede in questi patriarchi personaggi che hanno vissuto ottocento o settecento anni. Il senso
simbolico di tanta, assai probabilmente fittizia, longevità, sta nel fatto che per gli ebrei, pastori semiti di tremila
o quattromila anni fa, una persona positiva era anche un personaggio che nel mondo aveva vissuto tanto, un
uomo che lasciava il suo segno nel mondo. Ma "lasciare il segno", per un popolo che ha vissuto nel nomadismo
per moltissimi secoli vuol dire, innanzitutto, fare tanti figli, essere fecondi. La benedizione che Dio da ad Adamo
ed Eva consiste, innanzitutto, nella fertilità, tradotto per gli uomini (di cui Adamo è il simbolo) nell’avere tante
mogli e tantissimi figli. Davide aveva tante mogli e tante concubine, ergo tanti figli. Questo era un modo di
pensare e, quindi, un modo di vivere molto materialista. E non c'era nessuna idea di un altro stile di vita. Nella
Bibbia più arcaica, nelle parti più antiche della Bibbia, e quindi, fondamentalmente, nella religione ebraica, non
c'è un'idea forte del Paradiso "escatologico", non c'è un'idea di una vita oltre questa vita. Quindi questa è la vita
per cui combattere, su cui cercare di lasciare la propria orma, la propria impressione.
Giobbe, di contro, è già un personaggio più tormentato, è un personaggio che non capisce . Cosa non
capisce? Giobbe non capisce perché è stato punito da Dio così duramente, in disgrazie e lutti e fallimenti,
sebbene abbia vissuto tutta la sua vita rispettando e temendo Dio in tutto. All’inizio del libro in cui viene narrata
la sua vicenda egli è un personaggio baciato da una grande felicità e un’immensa fortuna (simboli della
benedizione di Dio). Possiede tante mogli, tanti figli e figlie, ha tante greggi. E poi, improvvisamente, comincia
a capitargli una quantità incommensurabile di disgrazie. E lui non lo sa spiegarsi il perché. Noi, lettori, lo
sappiamo perché ci è stato raccontato prima! C'è stata una scommessa tra Jahvé e il diavolo- ma ad essere
precisi, all’epoca più probabile della stesura del Libro di Giobbe non c’era ancora nemmeno l’idea del diavolo,
24
tra gli ebrei, ma l'idea che Jahvé fosse circondato da alcuni servitori, gli angeli, di cui alcuni si erano ribellati,
capeggiati da Satana. E uno di questi suoi "angeli" ribelli fa una scommessa con Jahvé, chiedendogli: "Ma come
mai quello lì, Giobbe, è così bravo? Sono sicuro che se io vado a tentarlo cade in peccato". E lì comincia una
lotta interiore, una lotta interiore di Giobbe che è una ricerca di verità. Gli vengono mandati, addirittura, dei
cosiddetti "amici", i quali cercano di convincerlo che ci sono sicuramente delle ragioni per questa sua situazione
di dolore, di abbandono, di piaghe, di mali fisici e spirituali. Ma i discorsi che gli fanno gli amici non lo
convincono, non gli sembra che vi possa essere una ragione perché egli stia soffrendo così, non capisce cosa ha
fatto, lui, di così osceno per meritarsi i lutti e i tormenti che gli sono capitati, perché egli non ha fatto niente di
male. Ecco: Giobbe è il primo personaggio tormentato dal problema della giustizia, dal rapporto tra la giustizia
divina e quella umana, e dalla differenza esistente tra giustizia divina e giustizia umana.
Ora questa storia è una storia che ha colpito moltissimo l’immaginazione. È una delle storie bibliche che
ha avuto più effetto sull’immaginazione dei posteri nei secoli. Io credo che Il processo di Franz Kafka sia
sostanzialmente una ricostruzione, una rielaborazione della storia di Giobbe, una messa in scena dei problemi
della giustizia e del perché un innocente può essere condannato e punito, non solo ingiustamente, ma anche
assurdamente. Questa è una storia, per esempio, molto viva e molto forte anche oggi.
25