Cesare - vicoacitillo.it · retineri legiones II, quae ab se simulatione Parthici belli sint...

1

Cesare - De bello civili

Cesare

De Bello Civilia cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

2

Senecio: Classici Latini e Greci

Classici Latini e Greci

[email protected]

Napoli, 2009

La manipolazione e/o la riproduzione (totale o parziale) e/o la diffusionetelematica di quest’opera sono consentite a singoli o comunque asoggettinon costituiti come imprese di carattere editoriale,cinematografico o radio-televisivo.

3


Cesare

De Bello Civilia cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

4


5


Liber I

[1] Litteris C. Caesaris consulibus redditis aegre ab his impetratumest summa tribunorum plebis contentione, ut in senatu recitarentur;ut vero ex litteris ad senatum referretur, impetrari non potuit. Referuntconsules de re publica [in civitate]. [Incitat] L. Lentulus consul senaturei publicae se non defuturum pollicetur, si audacter ac fortitersententias dicere velint; sin Caesarem respiciant atque eius gratiamsequantur, ut superioribus fecerint temporibus, se sibi consiliumcapturum neque senatus auctoritati obtemperaturum: habere sequoque ad Caesaris gratiam atque amicitiam receptum. In eandemsententiam loquitur Scipio: Pompeio esse in animo rei publicae nondeesse, si senatus sequatur; si cunctetur atque agat lenius, nequiquameius auxilium, si postea velit, senatum imploraturum.

[2] Haec Scipionis oratio, quod senatus in urbe habebaturPompeiusque aberat, ex ipsius ore Pompei mitti videbatur. Dixerataliquis leniorem sententiam, ut primo M. Marcellus, ingressus in eamorationem, non oportere ante de ea re ad senatum referri, quam dilectustota Italia habiti et exercitus conscripti essent, quo praesidio tuto etlibere senatus, quae vellet, decernere auderet; ut M. Calidius, quicensebat, ut Pompeius in suas provincias proficisceretur, ne qua essetarmorum causa: timere Caesarem ereptis ab eo duabus legionibus, nead eius periculum reservare et retinere eas ad urbem Pompeiusvideretur; ut M. Rufus, qui sententiam Calidii paucis fere mutatisrebus sequebatur. Hi omnes convicio L. Lentuli consulis correptiexagitabantur. Lentulus sententiam Calidii pronuntiaturum se omninanegavit. Marcellus perterritus conviciis a sua sententia discessit. Sicvocibus consulis, terrore praesentis exercitus, minis amicorum Pompeiplerique compulsi inviti et coacti Scipionis sententiam sequuntur: utiante certam diem Caesar exercitum dimittat; si non faciat, eum adversus

6


rem publicam facturum videri. Intercedit M. Antonius, Q. Cassius,tribuni plebis. Refertur confestim de intercessione tribunorum.Dicuntur sententiae graves; ut quisque acerbissime crudelissimequedixit, ita quam maxime ab inimicis Caesaris collaudatur.

[3] Misso ad vesperum senatu omnes, qui sunt eius ordinis, a Pompeioevocantur. Laudat promptos Pompeius atque in posterum confirmat,segniores castigat atque incitat. Multi undique ex veteribus Pompeiexercitibus spe praemiorum atque ordinum evocantur, multi ex duabuslegionibus, quae sunt traditae a Caesare, arcessuntur. Completur urbset ipsum comitium tribunis, centurionibus, evocatis. Omnes amiciconsulum, necessarii Pompei atque eorum, qui veteres inimicitias cumCaesare gerebant, in senatum coguntur; quorum vocibus et concursuterrentur infirmiores, dubii confirmantur, plerisque vero liberedecernendi potestas eripitur. Pollicetur L. Piso censor sese iturum adCaesarem, item L. Roscius praetor, qui de his rebus eum doceant: sexdies ad eam rem conficiendam spatii postulant. Dicuntur etiam abnonnullis sententiae, ut legati ad Caesarem mittantur, qui voluntatemsenatus ei proponant.

[4] Omnibus his resistitur, omnibusque oratio consulis, Scipionis,Catonis opponitur. Catonem veteres inimicitiae Caesaris incitant etdolor repulsae. Lentulus aeris alieni magnitudine et spe exercitus acprovinciarum et regum appellandorum largitionibus movetur, sequealterum fore Sullam inter suos gloriatur, ad quem summa imperiiredeat. Scipionem eadem spes provinciae atque exercituum impellit,quos se pro necessitudine partiturum cum Pompeio arbitratur, simuliudiciorum metus, adulatio atque ostentatio sui et potentium, qui inre publica iudiciisque tum plurimum pollebant. Ipse Pompeius, abinimicis Caesaris incitatus, et quod neminem dignitate secum exaequarivolebat, totum se ab eius amicitia averterat et cum communibus inimicisin gratiam redierat, quorum ipse maximam partem illo affinitatistempore iniunxerat Caesari; simul infamia duarum legionum permotus,quas ab itinere Asiae Syriaeque ad suam potentiam dominatumqueconverterat, rem ad arma deduci studebat.

[5] His de causis aguntur omnia raptim atque turbate. Nec docendiCaesaris propinquis eius spatium datur, nec tribunis plebis sui periculideprecandi neque etiam extremi iuris intercessione retinendi, quodL. Sulla reliquerat, facultas tribuitur, sed de sua salute septimo diecogitare coguntur, quod illi turbulentissimi superioribus temporibus

7


tribuni plebis octavo denique mense suarum actionum respicere actimere consuerant. Decurritur ad illud extremum atque ultimumsenatus consultum, quo nisi paene in ipso urbis incendio atque indesperatione omnium salutis sceleratorum audacia numquam antedescensum est: dent operam consules, praetores, tribuni plebis, quiquepro consulibus sint ad urbem, ne quid res publica detrimenti capiat.Haec senatusconsulto perscribuntur a.d. VII Id. Ian. Itaque V primisdiebus, quibus haberi senatus potuit, qua ex die consulatum iniitLentulus, biduo excepto comitiali et de imperio Caesaris et deamplissimis viris, tribunis plebis, gravissime acerbissimeque decernitur.Profugiunt statim ex urbe tribuni plebis seseque ad Caesaremconferunt. Is eo tempore erat Ravennae exspectabatque suis lenissimispostulatis responsa, si qua hominum aequitate res ad otium deduciposset.

[6] Proximis diebus habetur extra urbem senatus. Pompeius eademilla, quae per Scipionem ostenderat agit; senatus virtutemconstantiamque collaudat; copias suas exponit; legiones habere seseparatas X; praeterea cognitum compertumque sibi alieno esse animoin Caesarem milites neque eis posse persuaderi, uti eum defendantaut sequantur. Statim de reliquis rebus ad senatum refertur: tota Italiadelectus habeatur; Faustus Sulla propere in Mauretaniam mittatur;pecunia uti ex aerario Pompeio detur. Refertur etiam de rege Iuba, utsocius sit atque amicus; Marcellus vero passurum se in praesentia negat.De Fausto impedit Philippus, tribunus plebis. De reliquis rebussenatusconsulta perscribuntur. Provinciae privatis decernuntur duaeconsulares, reliquae praetoriae. Scipioni obvenit Syria, L. DomitioGallia; Philippus et Cotta privato consilio praetereuntur, neque eorumsortes deiciuntur. In reliquas provincias praetores mittuntur. Nequeexspectant, quod superioribus annis acciderat, ut de eorum imperioad populum feratur paludatique votis nuncupatis exeant. Consules,quod ante id tempus accidit nunquam, ex urbe proficiscuntur,lictoresque habent in urbe et Capitolio privati contra omnia vetustatisexempla. Tota Italia delectus habentur, arma imperantur; pecuniae amunicipiis exiguntur, e fanis tolluntur: omnia divina humanaque iurapermiscentur.

[7] Quibus rebus cognitis Caesar apud milites contionatur. Omniumtemporum iniurias inimicorum in se commemorat; a quibus deductumac depravatum Pompeium queritur invidia atque obtrectatione laudissuae, cuius ipse honori et dignitati semper faverit adiutorque fuerit.

8


Novum in re publica introductum exemplum queritur, ut tribuniciaintercessio armis notaretur atque opprimeretur, quae superioribusannis armis esset restituta. Sullam nudata omnibus rebus tribuniciapotestate tamen intercessionem liberam reliquisse. Pompeium, quiamissa restituisse videatur, dona etiam, quae ante habuerint, ademisse.Quotienscumque sit decretum, darent operam magistratus, ne quidres publica detrimenti caperet (qua voce et quo senatus consultopopulus Romanus ad arma sit vocatus), factum in perniciosis legibus,in vi tribunicia, in secessione populi templis locisque editioribusoccupatis: atque haec superioris aetatis exempla expiata Saturnini atqueGracchorum casibus docet; quarum rerum illo tempore nihil factum,ne cogitatum quidem. nulla lex promulgata, non cum populo agicoeptum, nulla secessio facta. Hortatur, cuius imperatoris ductu VIIIIannis rem publicam felicissime gesserint plurimaque proelia secundafecerint, omnem Galliam Germaniamque pacaverint, ut eiusexistimationem dignitatemque ab inimicis defendant. Conclamantlegionis XIII, quae aderat, milites—hanc enim initio tumultusevocaverat, reliquae nondum convenerant—sese paratos esseimperatoris sui tribunorumque plebis iniurias defendere.

[8] Cognita militum voluntate Ariminum cum ea legione proficiscituribique tribunos plebis, qui ad eum profugerant, convenit; reliquaslegiones ex hibernis evocat et subsequi iubet. Eo L. Caesar adulescensvenit, cuius pater Caesaris erat legatus. Is reliquo sermone confecto,cuius rei causa venerat, habere se a Pompeio ad eum privati officiimandata demonstrat: velle Pompeium se Caesari purgatum, ne ea,quae rei publicae causa egerit, in suam contumeliam vertat. Semper serei publicae commoda privatis necessitudinibus habuisse potiora.Caesarem quoque pro sua dignitate debere et studium et iracundiamsuam rei publicae dimittere neque adeo graviter irasci inimicis, ut,cum illis nocere se speret, rei publicae noceat. Pauca eiusdem generisaddit cum excusatione Pompei coniuncta. Eadem fere atque eisdemverbis praetor Roscius agit cum Caesare sibique Pompeium comme-morasse demonstrat.

[9] Quae res etsi nihil ad levandas iniurias pertinere videbantur, tamenidoneos nactus homines, per quos ea, quae vellet, ad eum perferrentur,petit ab utroque, quoniam Pompei mandata ad se detulerint, negraventur sua quoque ad eum postulata deferre, si parvo labore magnascontroversias tollere atque omnem Italiam metu liberare possint. Sibisemper primam rei publicae fuisse dignitatem vitaque potiorem.

9


Doluisse se, quod populi Romani beneficium sibi per contumeliamab inimicis extorqueretur, ereptoque semenstri imperio in urbemretraheretur, cuius absentis rationem haberi proximis comitiis populusiussisset. Tamen hanc iacturam honoris sui rei publicae causa aequoanimo tulisse; cum litteras ad senatum miserit, ut omnes ab exercitibusdiscederent, ne id quidem impetravisse. Tota Italia delectus haberi,retineri legiones II, quae ab se simulatione Parthici belli sint abductae,civitatem esse in armis. Quonam haec omnia nisi ad suam perniciempertinere? Sed tamen ad omnia se descendere paratum atque omniapati rei publicae causa. Proficiscatur Pompeius in suas provincias,ipsi exercitus dimittant, discedant in Italia omnes ab armis, metus ecivitate tollatur, libera comitia atque omnis res publica senatuipopuloque Romano permittatur. Haec quo facilius certisquecondicionibus fiant et iureiurando sanciantur, aut ipse propius accedataut se patiatur accedere: fore uti per colloquia omnes controversiaecomponantur.

[10] Acceptis mandatis Roscius cum L. Caesare Capuam pervenitibique consules Pompeiumque invenit; postulata Caesaris renuntiat.Illi deliberata re respondent scriptaque ad eum mandata per eosremittunt; quorum haec erat summa: Caesar in Galliam reverteretur,Arimino excederet, exercitus dimitteret; quae si fecisset, Pompeiumin Hispanias iturum. Interea, quoad fides esset data Caesaremfacturum, quae polliceretur, non intermissuros consules Pompeiumquedelectus.

[11] Erat iniqua condicio postulare, ut Caesar Arimino excederet atquein provinciam reverteretur, ipsum et provincias et legiones alienas te-nere; exercitum Caesaris velle dimitti, delectus habere; polliceri se inprovinciam iturum neque, ante quem diem iturus sit, definire, ut, siperacto consulatu Caesar profectus esset, nulla tamen mendacii reli-gione obstrictus videretur; tempus vero colloquio non dare nequeaccessurum polliceri magnam pacis desperationem afferebat. Itaqueab Arimino M. Antonium cum cohortibus V Arretium mittit; ipseArimini cum duabus subsistit ibique delectum habere instituit;Pisaurum, Fanum, Anconam singulis cohortibua occupat.

[12] Interea certior factus Iguvium Thermum praetorem cohortibus Vtenere, oppidum munire, omniumque esse Iguvinorum optimam ergase voluntatem, Curionem cum tribus cohortibus, quas Pisauri etArimini habebat, mittit. Cuius adventu cognito diffisus municipii

10


voluntati Thermus cohortes ex urbe reducit et profugit. Milites initinere ab eo discedunt ac domum revertuntur. Curio summa omniumvoluntate Iguvium recepit. Quibus rebus cognitis confisusmunicipiorum voluntatibus Caesar cohortes legionis XIII ex praesidiisdeducit Auximumque proficiscitur; quod oppidum Attius cohortibusintroductis tenebat delectumque toto Piceno circummissis senatoribushabebat.

[13] Adventu Caesaris cognito decuriones Auximi ad Attium Varumfrequentes conveniunt; docent sui iudicii rem non esse; neque se nequereliquos municipes pati posse C. Caesarem imperatorem, bene de republica meritum, tantis rebus gestis oppido moenibusque prohiberi;proinde habeat rationem posteritatis et periculi sui. Quorum orationepermotus Varus praesidium, quod introduxerat, ex oppido educit acprofugit. Hunc ex primo ordine pauci Caesaris consecuti milites con-sistere coegerunt. Commisso proelio deseritur a suisVarus; nonnullapars militum domum discedit; reliqui ad Caesarem perveniunt, atqueuna cum eis deprensus L. Pupius, primi pili centurio, adducitur, quihunc eundem ordinem in exercitu Cn. Pompei antea duxerat. AtCaesar milites Attianos collaudat, Pupium dimittit, Auximatibus agitgratias seque eorum facti memorem fore pollicetur.

[14] Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit, utcum Lentulus consul ad aperiendum aerarium venisset adpecuniamque Pompeio ex senatusconsulto proferendam, protinusaperto sanctiore aerario ex urbe profugeret. Caesar enim adventareiam iamque et adesse eius equites falso nuntiabantur. Hunc Marcelluscollega et plerique magistratus consecuti sunt. Cn. Pompeius pridieeius diei ex urbe profectus iter ad legiones habebat, quas a Caesareacceptas in Apulia hibernorum causa disposuerat. Delectus circa urbemintermittuntur; nihil citra Capuam tutum esse omnibus videtur. Capuaeprimum se confirmant et colligunt delectumque colonorum, qui legeIulia Capuam deducti erant, habere instituunt; gladiatoresque, quosibi Caesar in ludo habebat, ad forum productos Lentulus spe libertatisconfirmat atque iis equos attribuit et se sequi iussit; quos posteamonitus ab suis, quod ea res omnium iudicio reprehendebatur, circumfamilias conventus Campani custodiae causa distribuit.

[15] Auximo Caesar progressus omnem agrum Picenum percurrit.Cunctae earum regionum praefecturae libentissimis animis eumrecipiunt exercitumque eius omnibus rebus iuvant. Etiam Cingulo,

11


quod oppidum Labienus constituerat suaque pecunia exaedificaverat,ad eum legati veniunt quaeque imperaverit se cupidissime facturospollicentur. Milites imperat: mittunt. Interea legio XII Caesaremconsequitur. Cum his duabus Asculum Picenum proficiscitur. Idoppidum Lentulus Spinther X cohortibus tenebat; qui Caesarisadventu cognito profugit ex oppido cohortesque secum abducereconatus magna parte militum deseritur. Relictus in itinere cum paucisincidit in Vibullium Rufum missum a Pompeio in agrum Picenumconfirmandorum hominum causa. A quo factus Vibullius certior, quaeres in Piceno gererentur, milites ab eo accipit, ipsum dimittit. Item exfinitimis regionibus quas potest contrahit cohortes ex delectibusPompeianis; in his Camerino fugientem Lucilium Hirrum cum sexcohortibus, quas ibi in praesidio habuerat, excipit; quibus coactisXII efficit. Cum his ad Domitium Ahenobarbum Corfinium magnisitineribus pervenit Caesaremque adesse cum legionibus duabusnuntiat. Domitius per se circiter XX cohortes Alba, ex Marsis etPaelignis, finitimis ab regionibus coegerat.

[16] Recepto Firmo expulsoque Lentulo Caesar conquiri milites, quiab eo discesserant, delectumque institui iubet; ipse unum diem ibirei frumentariae causa moratus Corfinium contendit. Eo cum venisset,cohortes V praemissae a Domitio ex oppido pontem fluminisinterrumpebant, qui erat ab oppido milia passuum circiter III. Ibicum antecursoribus Caesaris proelio commisso celeriter Domitiani aponte repulsi se in oppidum receperunt. Caesar legionibus transductisad oppidum constitit iuxtaque murum castra posuit.

[17] Re cognita Domitius ad Pompeium in Apuliam peritos regionummagno proposito praemio cum litteris mittit, qui petant atque orent,ut sibi subveniat: Caesarem duobus exercitibus et locorum angustiisfacile intercludi posse frumentoque prohiberi. Quod nisi fecerit, secohortesque amplius XXX magnumque numerum senatorum atqueequitum Romanorum in periculum esse venturum. Interim suoscohortatus tormenta in muris disponit certasque cuique partes adcustodiam urbis attribuit; militibus in contione agros ex suispossessionibus pollicetur, quaterna in singulos iugera, et pro rata par-te centurionibus evocatisque.

[18] Interim Caesari nuntiatur Sulmonenses, quod oppidum a CorfinioVII milium intervallo abest, cupere ea facere, quae vellet, sed a Q.Lucretio senatore et Attio Peligno prohiberi, qui id oppidum VII

12


cohortium praesidio tenebant. Mittit eo M. Antonium cum legionisXIII cohortibus V. Sulmonenses simul atque signa nostra viderunt,portas aperuerunt universique, et oppidani et milites, obviamgratulantes Antonio exierunt. Lucretius et Attius de muro sedeiecerunt. Attius ad Antonium deductus petit ut ad Caesaremmitteretur. Antonius cum cohortibus et Attio eodem die, quo profectuserat, revertitur. Caesar eas cohortes cum exercitu suo coniunxitAttiumque incolumem dimisit. Caesar primis diebus castra magnisoperibus munire et ex finitimis municipiis frumentum comportarereliquasque copias exspectare instituit. Eo triduo legio VIII ad eumvenit cohortesque ex novis Galliae dilectibus XXII equitesque ab regeNorico circiter CCC. Quorum adventu altera castra ad alteram oppidipartem ponit; his castris Curionem praefecit. Reliquis diebus oppidumvallo castellisque circummunire instituit. Cuius operis maxima parteeffecta eodem fere tempore missi a Pompeio revertuntur.

[19] Litteris perlectis Domitius dissimulans in consilio pronuntiatPompeium celeriter subsidio venturum hortaturque eos, ne animodeficiant quaeque usui ad defendendum oppidum sint parent. Ipsearcano cum paucis familiaribus suis colloquitur consiliumque fugaecapere constituit. Cum vultus Domiti cum oratione non consentiret,atque omnia trepidantius timidiusque ageret, quam superioribusdiebus consuesset, multumque cum suis consiliandi causa secretopraeter consuetudinem colloqueretur, concilia conventusque hominumfugeret, res diutius tegi dissimularique non potuit. Pompeius enimrescripserat: sese rem in summum periculum deducturum non esse,neque suo consilio aut voluntate Domitium se in oppidum Corfiniumcontulisse; proinde, si qua fuisset facultas, ad se cum omnibus copiisveniret. Id ne fieri posset, obsidione atque oppidi circummunitionefiebat.

[20] Divulgato Domiti consilio milites, qui erant Corfinii, prima vesperisecessionem faciunt atque ita inter se per tribunos militumcenturionesque atque honestissimos sui generis colloquuntur: obsiderise a Caesare, opera munitionesque prope esse perfectas; ducem suumDomitium, cuius spe atque fiducia permanserint, proiectis omnibusfugae consilium capere: debere se suae salutis rationem habere. Abhis primo Marsi dissentire incipiunt eamque oppidi partem, quaemunitissima videretur, occupant, tantaque inter eos dissensio exsistit,ut manum conserere atque armis dimicare conentur; post paulo tameninternuntiis ultro citroque missis quae ignorabant, de L. Domiti fuga,

13


cognoscunt. Itaque omnes uno consilio Domitium productum inpublicum circumsistunt et custodiunt legatosque ex suo numero adCaesarem mittunt: sese paratos esse portas aperire, quaeque imperaveritfacere et L. Domitium vivum in eius potestati tradere.

[21] Quibus rebus cognitis Caesar, etsi magni interesse arbitrabaturquam primum oppido potiri cohortesque ad se in castra traducere, nequa aut largitionibus aut animi confirmatione aut falsis nuntiiscommutatio fieret voluntatis, quod saepe in bello parvis momentismagni casus intercederent, tamen veritus, ne militum introitu etnocturni temporis licentia oppidum diriperetur, eos, qui venerant,collaudat atque in oppidum dimittit, portas murosque adservari iubet.Ipse eis operibus, quae facere instituerat, milites disponit non certisspatiis intermissis, ut erat superiorum dierum consuetudo, sed perpetuisvigiliis stationibusque, ut contingant inter se atque omnem munitionemexpleant; tribunos militum et praefectos circummittit atque hortatur,non solum ab eruptionibus caveant, sed etiam singulorum hominumoccultos exitus adservent. Neque vero tam remisso ac languido animoquisquam omnium fuit, qui ea nocte conquieverit. Tanta erat summaererum exspectatio, ut alius in aliam partem mente atque animotraheretur, quid ipsis Corfiniensibus, quid Domitio, quid Lentulo,quid reliquis accideret, qui quosque eventus exciperent.

[22] Quarta vigilia circiter Lentulus Spinther de muro cum vigiliiscustodibusque nostris colloquitur; velle, si sibi fiat potestas, Caesaremconvenire. Facta potestate ex oppido mittitur, neque ab eo priusDomitiani milites discedunt, quam in conspectum Caesaris deducatur.Cum eo de salute sua agit, orat atque obsecrat, ut sibi parcat,veteremque amicitiam commemorat Caesarisque in se beneficia exponit;quae erant maxima: quod per eum in collegium pontificum venerat,quod provinciam Hispaniam ex praetura habuerat, quod in petitioneconsulatus erat sublevatus. Cuius orationem Caesar interpellat: se nonmaleficii causa ex provincia egressum, sed uti se a contumeliisinimicorum defenderet, ut tribunos plebis in ea re ex civitate expulsosin suam dignitatem restitueret, ut se et populum Romanum factionepaucorum oppressum in libertatem vindicaret. Cuius orationeconfirmatus Lentulus, ut in oppidum reverti liceat, petit: quod de suasalute impetraverit, fore etiam reliquis ad suam spem solatio; adeoesse perterritos nonnullos, ut suae vitae durius consulere cogantur.Facta potestate discedit.

14


[23] Caesar, ubi luxit, omnes senatores senatorumque liberos, tribunosmilitum equitesque Romanos ad se produci iubet. Erant quinquaginta;ordinis senatorii L. Domitius, P. Lentulus Spinther, L. CaeciliusRufus, Sex. Quintilius Varus quaestor, L. Rubrius; praeterea filiusDomiti aliique complures adulescentes et magnus numerus equitumRomanorum et decurionum, quos ex municipiis Domitius evocaverat.Hos omnes productos a contumeliis militum conviciisque prohibet;pauca apud eos loquitur, [queritur] quod sibi a parte eorum gratiarelata non sit pro suis in eos maximis beneficiis; dimittit omnesincolumes. HS |LX|, quod advexerat Domitius atque in publicodeposuerat, allatum ad se ab IIII viris Corfiniensibus Domitio reddit,ne continentior in vita hominum quam in pecunia fuisse videatur, etsieam pecuniam publicam esse constabat datamque a Pompeio instipendium. Milites Domitianos sacramentum apud se dicere iubetatque eo die castra movet iustumque iter conficit VII omnino dies adCorfinium commoratus, et per fines Marrucinorum, Frentranorum,Larinatium in Apuliam pervenit.

[24] Pompeius his rebus cognitis, quae erant ad Corfinium gestae,Luceria proficiscitur Canusium atque inde Brundisium. Copiasundique omnes ex novis dilectibus ad se cogi iubet; servos, pastoresarmat atque eis equos attribuit; ex his circiter CCC equites conficit.L. Manlius praetor Alba cum cohortibus sex profugit, Rutilius Lupuspraetor Tarracina cum tribus; quae procul equitatum Caesarisconspicatae, cui praeerat Vibius Curius, relicto praetore signa adCurium transferunt atque ad eum transeunt. Item reliquis itineribusnonnullae cohortes in agmen Caesaris, aliae in equites incidunt.Reducitur ad eum deprensus ex itinere N. Magius Cremona, praefectusfabrum Cn. Pompei. Quem Caesar ad eum remittit cum mandatis:quoniam ad id tempus facultas colloquendi non fuerit, atque ipseBrundisium sit venturus, interesse rei publicae et communis salutis secum Pompeio colloqui; neque vero idem profici longo itineris spatio,cum per alios condiciones ferantur, ac si coram de omnibuscondicionibus disceptetur.

[25] His datis mandatis Brundisium cum legionibus VI pervenit,veteranis III et reliquis, quas ex novo dilectu confecerat atque in itinerecompleverat; Domitianas enim cohortes protinus a Corfinio in Siciliammiserat. Reperit consules Dyrrachium profectos cum magna parteexercitus, Pompeium remanere Brundisii cum cohortibus viginti;neque certum inveniri poterat, obtinendine Brundisii causa ibi

15


remansisset, quo facilius omne Hadriaticum mare ex ultimis Italiaepartibus regionibusque Graeciae in potestate haberet atque ex utraqueparte bellum administrare posset, an inopia navium ibi restitisset,veritusque ne ille Italiam dimittendam non existimaret, exitusadministrationesque Brundisini portus impedire instituit. Quorumoperum haec erat ratio. Qua fauces erant angustissimae portus, molesatque aggerem ab utraque parte litoris iaciebat, quod his locis eratvadosum mare. Longius progressus, cum agger altiore aqua continerinon posset, rates duplices quoquo versus pedum XXX e regione moliscollocabat. Has quaternis ancoris ex IIII angulis destinabat, ne fluctibusmoverentur. His perfectis collocatisque alias deinceps pari magnitudinerates iungebat. Has terra atque aggere integebat, ne aditus atqueincursus ad defendendum impediretur. A fronte atque ab utroquelatere cratibus ac pluteis protegebat; in quarta quaque earum turresbinorum tabulatorum excitabat, quo commodius ab impetu naviumincendiisque defenderet.

[26] Contra haec Pompeius naves magnas onerarias, quas in portuBrundisino deprehenderat, adornabat. Ibi turres cum ternis tabulatiserigebat easque multis tormentis et omni genere telorum completas adopera Caesaris adpellebat, ut rates perrumperet atque opera disturbaret.Sic cotidie utrimque eminus fundis, sagittis reliquisque telispugnabatur. Atque haec Caesar ita administrabat, ut condiciones pacisdimittendas non existimaret; ac tametsi magnopere admirabaturMagium, quem ad Pompeium cum mandatis miserat, ad se non remitti,atque ea res saepe temptata etsi impetus eius consiliaque tardabat,tamen omnibus rebus in eo perseverandum putabat. Itaque CaniniumRebilum legatum, familiarem necessariumque Scriboni Libonis, mittitad eum colloquii causa; mandat, ut Libonem de concilianda pacehortetur; imprimis, ut ipse cum Pompeio colloqueretur, postulat;magnopere sese confidere demonstrat, si eius rei sit potestas facta,fore, ut aequis condicionibus ab armis discedatur. Cuius rei magnampartem laudis atque existimationis ad Libonem perventuram, si illoauctore atque agente ab armis sit discessum. Libo a colloquio Caninidigressus ad Pompeium proficiscitur. Paulo post renuntiat, quodconsules absint, sine illis non posse agi de compositione. Ita saepiusrem frustra temptatam Caesar aliquando dimittendam sibi iudicat etde bello agendum.

[27] Prope dimidia parte operis a Caesare effecta diebusque in ea reconsumptis VIIII naves a consulibus Dyrrachio remissae, quae priorem

16


partem exercitus eo deportaverant, Brundisium revertuntur. Pompeiussive operibus Caesaris permotus sive etiam quod ab initio Italiaexcedere constituerat, adventu navium profectionem parare incipit et,quo facilius impetum Caesaris tardaret, ne sub ipsa profectione militesoppidum irrumperent, portas obstruit, vicos plateasque inaedificat,fossas transversas viis praeducit atque ibi sudes stipitesque praeacutosdefigit. Haec levibus cratibus terraque inaequat; aditus autem atqueitinera duo, quae extra murum ad portum ferebant, maximis defixistrabibus atque eis praeacutis praesepit. His paratis rebus milites silentionaves conscendere iubet, expeditos autem ex evocatis, sagittariisfunditoribusque raros in muro turribusque disponit. Hos certo signorevocare constituit, cum omnes milites naves conscendissent, atqueeis expedito loco actuaria navigia relinquit.

[28] Brundisini Pompeianorum militum iniuriis atque ipsius Pompeicontumeliis permoti Caesaris rebus favebant. Itaque cognita Pompeiprofectione concursantibus illis atque in ea re occupatis vulgo ex tectissignificabant. Per quos re cognita Caesar scalas parari militesque armariiubet, ne quam rei gerendae facultatem dimittat. Pompeius sub noctemnaves solvit. Qui erant in muro custodiae causa collocati, eo signo,quod convenerat, revocantur notisque itineribus ad naves decurrunt.Milites positis scalis muros ascendunt, sed moniti a Brundisinis, utvallum caecum fossasque caveant, subsistunt et longo itinere ab hiscircumducti ad portum perveniunt duasque naves cum militibus, quaead moles Caesaris adhaeserant, scaphis lintribusque reprehendunt,reprehensas excipiunt.

[29] Caesar etsi ad spem conficiendi negotii maxime probabat coactisnavibus mare transire et Pompeium sequi, priusquam ille sesetransmarinis auxiliis confirmaret, tamen eius rei moram temporisquelonginquitatem timebat, quod omnibus coactis navibus Pompeiuspraesentem facultatem insequendi sui ademerat. Relinquebatur, ut exlonginquioribus regionibus Galliae Picenique et a freto naves essentexspectandae. Id propter anni tempus longum atque impeditumvidebatur. Interea veterem exercitum, duas Hispanias confirmari,quarum erat altera maximis beneficiis Pompei devincta, auxilia,equitatum parari, Galliam Italiamque temptari se absente nolebat.

[30] Itaque in praesentia Pompei sequendi rationem omittit, inHispaniam proficisci constituit: duumviris municipiorum omniumimperat, ut naves conquirant Brundisiumque deducendas curent. Mittit

17


in Sardiniam cum legione una Valerium legatum, in Siciliam Curionempro praetore cum legionibus duabus; eundem, cum Siciliam recepisset,protinus in Africam traducere exercitum iubet. Sardiniam obtinebatM. Cotta, Siciliam M. Cato; Africam sorte Tubero obtinere debebat.Caralitani, simul ad se Valerium mitti audierunt, nondum profecto exItalia sua sponte Cottam ex oppido eiciunt. Ille perterritus, quodomnem provinciam consentire intellegebat, ex Sardinia in Africamprofugit. Cato in Sicilia naves longas veteres reficiebat, novas civitatibusimperabat. Haec magno studio agebat. In Lucanis Brutiisque perlegatos suos civium Romanorum delectus habebat, equitumpeditumque certum numerum a civitatibus Siciliae exigebat. Quibusrebus paene perfectis adventu Curionis cognito queritur in contionesese proiectum ac proditum a Cn. Pompeio, qui omnibus rebusimparatissimis non necessarium bellum suscepisset et ab se reliquisquein senatu interrogatus omnia sibi esse ad bellum apta ac parataconfirmavisset. Haec in contione questus ex provincia fugit.

[31] Nacti vacuas ab imperiis Sardiniam Valerius, Curio Siciliam, cumexercitibus eo perveniunt. Tubero cum in Africam venisset, invenit inprovincia cum imperio Attium Varum; qui ad Auximum, ut suprademonstravimus, amissis cohortibus protinus ex fuga in Africampervenerat atque eam sua sponte vacuam occupaverat delectuque habitoduas legiones effecerat, hominum et locorum notitia et usu eiusprovinciae nactus aditus ad ea conanda, quod paucis ante annis expraetura eam provinciam obtinuerat. Hic venientem Uticam navibusTuberonem portu atque oppido prohibet neque adfectum valetudinefilium exponere in terra patitur, sed sublatis ancoris excedere eo lococogit.

[32] His rebus confectis Caesar, ut reliquum tempus a laboreintermitteretur, milites in proxima municipia deducit; ipse ad urbemproficiscitur. Coacto senatu iniurias inimicorum commemorat. Docetse nullum extraordinarium honorem appetisse, sed exspectato legitimotempore consulatus eo fuisse contentum, quod omnibus civibus pateret.Latum ab X tribunis plebis contradicentibus inimicis, Catone veroacerrime repugnante et pristina consuetudine dicendi mora diesextrahente, ut sui ratio absentis haberetur, ipso consule Pompeio ;qui si improbasset, cur ferri passus esset? Si probasset, cur se uti populibeneficio prohibuisset? Patientiam proponit suam, cum de exercitibusdimittendis ultro postulavisset; in quo iacturam dignitatis atque honorisipse facturus esset. Acerbitatem inimicorum docet, qui, quod ab alte-

18


ro postularent, in se recusarent, atque omnia permisceri mallent, quamimperium exercitusque dimittere. Iniuriam in eripiendis legionibuspraedicat, crudelitatem et insolentiam in circumscribendis tribunisplebis; condiciones a se latas, expetita colloquia et denegatacommemorat. Pro quibus rebus hortatur ac postulat, ut rem publicamsuscipiant atque una secum administrent. Sin timore defugiant, illisse oneri non futurum et per se rem publicam administraturum. Legatosad Pompeium de compositione mitti oportere, neque se reformidare,quod in senatu Pompeius paulo ante dixisset, ad quos legatimitterentur, his auctoritatem attribui timoremque eorum, qui mitterentsignificari. Tenuis atque infirmi haec animi videri. Se vero, ut operibusanteire studuerit, sic iustitia et aequitate velle superare.

[33] Probat rem senatus de mittendis legatis: sed, qui mitterentur,non reperiebantur, maximeque timoris causa pro se quisque id munuslegationis recusabat. Pompeius enim discedens ab urbe in senatu dixerateodem se habiturum loco, qui Romae remansissent et qui in castrisCaesaris fuissent. Sic triduum disputationibus excusationibusqueextrahitur. Subicitur etiam L. Metellus, tribunus plebis, ab inimicisCaesaris, qui hanc rem distrahat, reliquasque res, quascumque agereinstituerit, impediat. Cuius cognito consilio Caesar frustra diebusaliquot consumptis, ne reliquum tempus amittat, infectis eis, quaeagere destinaverat, ab urbe proficiscitur atque in ulteriorem Galliampervenit.

[34] Quo cum venisset, cognoscit missum a Pompeio VibulliumRufum, quem paucis ante diebus Corfinio captum ipse dimiserat;profectum item Domitium ad occupandam Massiliam navibus actuariisseptem, quas Igilii et in Cosano a privatis coactas servis, libertis, colonissuis compleverat; praemissos etiam legatos Massilienses domum,nobiles adulescentes, quos ab urbe discedens Pompeius erat adhortatus,ne nova Caesaris officia veterum suorum beneficiorum in eosmemoriam expellerent. Quibus mandatis acceptis Massilienses portasCaesari clauserant; Albicos, barbaros homines, qui in eorum fideantiquitus erant montesque supra Massiliam incolebant, ad sevocaverant; frumentum ex finitimis regionibus atque ex omnibuscastellis in urbem convexerant; armorum officinas in urbe instituerant;muros portas classem reficiebant.

[35] Evocat ad se Caesar Massilia XV primos; cum his agit, ne initiuminferendi belli a Massiliensibus oriatur: debere eos Italiae totius

19


auctoritatem sequi potius quam unius hominis voluntati obtemperare.Reliqua, quae ad eorum sanandas mentes pertinere arbitrabatur,commemorat. Cuius orationem legati domum referunt atque exauctoritate haec Caesari renuntiant: intellegere se divisum esse populumRomanum in partes duas; neque sui iudicii neque suarum esse viriumdiscernere, utra pars iustiorem habeat causam. Principes vero esseearum partium Cn. Pompeium et C. Caesarem patronos civitatis; quo-rum alter agros Volcarum Arecomicorum et Helviorum publice iisconcesserit, alter bello victos Sallyas attribuerit vectigaliaque auxerit.Quare paribus eorum beneficiis parem se quoque voluntatem tribueredebere et neutrum eorum contra alterum iuvare aut urbe aut portibusrecipere.

[36] Haec dum inter eos aguntur, Domitius navibus Massiliam pervenitatque ab eis receptus urbi praeficitur; summa ei belli administrandipermittitur. Eius imperio classem quoquo versus dimittunt; onerariasnaves, quas ubique possunt, deprehendunt atque in portum deducunt,parum clavis aut materia atque armamentis instructis ad reliquasarmandas reficiendasque utuntur; frumenti quod inventum est, inpublicum conferunt; reliquas merces commeatusque ad obsidionemurbis, si accidat, reservant. Quibus iniuriis permotus Caesar legionestres Massiliam adducit; turres vineasque ad oppugnationem urbis agere,naves longas Arelate numero XII facere instituit. Quibus effectisarmatisque diebus XXX, a qua die materia caesa est, adductisqueMassiliam his D. Brutum praeficit, C. Trebonium legatum adoppugnationem Massiliae relinquit.

[37] Dum haec parat atque administrat, C. Fabium legatum cumlegionibus III, quas Narbone circumque ea loca hiemandi causadisposuerat, in Hispaniam praemittit celeriterque saltus Pyrenaeosoccupari iubet, qui eo tempore ab L. Afranio legato praesidiistenebantur. Reliquas legiones, quae longius hiemabant, subsequi iubet.Fabius, ut erat imperatum, adhibita celeritate praesidium ex saltudeiecit magnisque itineribus ad exercitum Afrani contendit.

[38] Adventu L.Vibulli Rufi, quem a Pompeio missum in Hispaniamdemonstratum est, Afranius et Petreius et Varro, legati Pompei, quo-rum unus Hispaniam citeriorem tribus legionibus, alter ulteriorem asaltu Castulonensi ad Anam duabus legionibus, tertius ab AnaVettonum agrum Lusitaniamque pari numero legionum optinebat,officia inter se partiuntur, uti Petreius ex Lusitania per Vettones cum

20


omnibus copiis ad Afranium proficiscatur, Varro cum eis, quashabebat, legionibus omnem ulteriorem Hispaniam tueatur. His rebusconstitutis equites auxiliaque toti Lusitaniae a Petreio, Celtiberiae,Cantabris barbarisque omnibus, qui ad Oceanum pertinent, abAfranio imperantur. Quibus coactis celeriter Petreius per Vettones adAfranium pervenit, constituuntque communi consilio bellum adIlerdam propter ipsius opportunitatem gerere.

[39] Erant, ut supra demonstratum est, legiones Afranii tres, Petreiiduae, praeterea scutatae citerioris provinciae et caetratae ulteriorisHispaniae cohortes circiter LXXX equitumque utriusque provinciaecirciter V milia. Caesar legiones in Hispaniam praemiserat VI, auxiliapeditum V milia, equitum III milia, quae omnibus superioribus bellishabuerat, et parem ex Gallia numerum, quam ipse pacaverat,nominatim ex omnibus civitatibus nobilissimo et fortissimo quoqueevocato, huc optimi generis hominum ex Aquitanis montanisque, quiGalliam provinciam attingunt addiderat. Audierat Pompeium perMauretaniam cum legionibus iter in Hispaniam facere confestimqueesse venturum. Simul a tribunis militum centurionibusque mutuaspecunias sumpsit; has exercitui distribuit. Quo facto duas resconsecutus est, quod pignore animos centurionum devinxit et largitionemilitum voluntates redemit.

[40] Fabius finitimarum civitatum animos litteris nuntiisque temptabat.In Sicori flumine pontes effecerat duos distantes inter se milia passuumIIII. His pontibus pabulatum mittebat, quod ea quae citra flumenfuerant, superioribus diebus consumpserat. Hoc idem fere atque eademde causa Pompeiani exercitus duces faciebant, crebroque inter seequestribus proeliis contendebant. Huc cum cotidiana consuetudinecongressae pabulatoribus praesidio propiore ponte legiones Fabianaeduae flumen transissent, impedimentaque et omnis equitatussequeretur, subito vi ventorum et aquae magnitudine pons estinterruptus et reliqua multitudo equitum interclusa. Quo cognito aPetreio et Afranio ex aggere atque cratibus, quae flumine ferebantur,celeriter suo ponte Afranius, quem oppido castrisque coniunctumhabebat, legiones IIII equitatumque omnem traiecit duabusqueFabianis occurrit legionibus. Cuius adventu nuntiato L. Plancus, quilegionibus praeerat, necessaria re coactus locum capit superioremdiversamque aciem in duas partes constituit, ne ab equitatucircumveniri posset. Ita congressus impari numero magnos impetuslegionum equitatusque sustinet. Commisso ab equitibus proelio signa

21


legionum duarum procul ab utrisque conspiciuntur, quas C. Fabiusulteriore ponte subsidio nostris miserat suspicatus fore id, quod accidit,ut duces adversariorum occasione et beneficio fortunae ad nostrosopprimendos uterentur. Quarum adventu proelium dirimitur, ac suasuterque legiones reducit in castra.

[41] Eo biduo Caesar cum equitibus DCCCC, quos sibi praesidioreliquerat, in castra pervenit. Pons, qui fuerat tempestate interruptus,paene erat refectus; hunc noctu perfici iussit. Ipse cognita locorumnatura ponti castrisque praesidio sex cohortes reliquit atque omniaimpedimenta et postero die omnibus copiis triplici instructa acie adIlerdam proficiscitur et sub castris Afranii constitit et ibi paulispersub armis moratus facit aequo loco pugnandi potestatem. Potestatefacta Afranius copias educit et in medio colle sub castris constituit.Caesar, ubi cognovit per Afranium stare, quo minus proeliodimicaretur, ab infimis radicibus montis intermissis circiter passibusCCCC castra facere constituit et, ne in opere faciundo milites repen-tino hostium incursu exterrerentur atque opere prohiberentur, vallomuniri vetuit, quod eminere et procul videri necesse erat, sed a frontecontra hostem pedum XV fossam fieri iussit. Prima et secunda aciesin armis, ut ab initio constituta erat, permanebat; post has opus inocculto a III acie fiebat. Sic omne prius est perfectum, quamintellegeretur ab Afranio castra muniri. Sub vesperum Caesar intrahanc fossam legiones reducit atque ibi sub armis proxima nocteconquiescit.

[42] Postero die omnem exercitum intra fossam continet et, quodlongius erat agger petendus, in praesentia similem rationem operisinstituit singulaque latera castrorum singulis attribuit legionibusmunienda fossasque ad eandem magnitudinem perfici iubet; reliquaslegiones in armis expeditas contra hostem constituit. AfraniusPetreiusque terrendi causa atque operis impediendi copias suas adinfimas montis radices producunt et proelio lacessunt, neque idcircoCaesar opus intermittit confisus praesidio legionum trium et munitionefossae. Illi non diu commorati nec longius ab infimo colle progressicopias in castra reducunt. Tertio die Caesar vallo castra communit;reliquas cohortes, quas in superioribus castris reliquerat,impedimentaque ad se traduci iubet.

[43] Erat inter oppidum Ilerdam et proximum collem, ubi castraPetreius atque Afranius habebant, planities circiter passuum CCC,

22


atque in hoc fere medio spatio tumulus erat paulo editior; quem sioccupavisset Caesar et communisset, ab oppido et ponte et commeatuomni, quem in oppidum contulerant, se interclusurum adversariosconfidebat. Hoc sperans legiones III ex castris educit acieque in locisidoneis instructa unius legionis antesignanos procurrere atque eumtumulum occupare iubet. Qua re cognita celeriter quae in stationepro castris erant Afranii cohortes breviore itinere ad eundemoccupandum locum mittuntur. Contenditur proelio, et quod prius intumulum Afraniani venerant, nostri repelluntur atque aliis submississubsidiis terga vertere seque ad signa legionum recipere coguntur.

[44] Genus erat pugnae militum illorum, ut magno impetu primoprocurrerent, audacter locum caperent, ordines suos non magnopereservarent, rari dispersique pugnarent; si premerentur, pedem referreet loco excedere non turpe existimarent cum Lusitanis reliquisquebarbaris barbaro genere quodam pugnae assuefacti; quod fere fit,quibus quisque in locis miles inveteraverit, ut multum earum regionumconsuetudine moveatur. Haec tum ratio nostros perturbavit insuetoshuius generis pugnae: circumiri enim sese ab aperto latereprocurrentibus singulis arbitrabantur; ipsi autem suos ordines servareneque ab signis discedere neque sine gravi causa eum locum, quemceperant, dimitti censuerant oportere. Itaque perturbatis antesignanislegio, quae in eo cornu constiterat, locum non tenuit atque inproximum collem sese recepit.

[45] Caesar paene omni acie perterrita, quod praeter opinionemconsuetudinemque acciderat, cohortatus suos legionem nonamsubsidio ducit; hostem insolenter atque acriter nostros insequentemsupprimit rursusque terga vertere seque ad oppidum Ilerdam recipereet sub muro consistere cogit. Sed nonae legionis milites elati studio,dum sarcire acceptum detrimentum volunt, temere insecuti longiusfugientes in locum iniquum progrediuntur et sub montem, in quoerat oppidum positum Ilerda, succedunt. Hinc se recipere cum vellent,rursus illi ex loco superiore nostros premebant. Praeruptus locus eratutraque ex parte derectus ac tantum in latitudinem patebat, ut tresinstructae cohortes eum locum explerent, ut neque subsidia ab lateribussubmitti neque equites laborantibus usui esse possent. Ab oppidoautem declivis locus tenui fastigio vergebat in longitudinem passuumcirciter CCCC. Hac nostris erat receptus, quod eo incitati studioinconsultius processerant; hoc pugnabatur loco, et propter angustiasiniquo et quod sub ipsis radicibus montis constiterant, ut nullum

23


frustra telum in eos mitteretur. Tamen virtute et patientia nitebanturatque omnia vulnera sustinebant. Augebatur illis copia, atque ex castriscohortes per oppidum crebro submittebantur, ut integri defessissuccederent. Hoc idem Caesar facere cogebatur, ut submissis ineundem locum cohortibus defessos reciperet.

[46] Hoc cum esset modo pugnatum continenter horis quinquenostrique gravius a multitudine premerentur, consumptis omnibustelis gladiis destrictis impetum adversus montem in cohortes faciunt,paucisque deiectis reliquos sese convertere cogunt. Submotis submurum cohortibus ac nonnullam partem propter terrorem in oppidumcompulsis facilis est nostris receptus datus. Equitatus autem noster abutroque latere, etsi deiectis atque inferioribus locis constiterat, tamensumma in iugum virtute connititur atque inter duas acies perequitanscommodiorem ac tutiorem nostris receptum dat. Ita vario certaminepugnatum est. Nostri in primo congressu circiter LXX ceciderunt, inhis Q. Fulginius ex primo hastato legionis XIIII, qui propter eximiamvirtutem ex inferioribus ordinibus in eum locum pervenerat;vulnerantur amplius DC. Ex Afranianis interficiuntur T. Caecilius,primi pili centurio, et praeter eum centuriones IIII, milites ampliusCC.

[47] Sed haec eius diei praefertur opinio, ut se utrique superioresdiscessisse existimarent: Afraniani, quod, cum esse omnium iudicioinferiores viderentur, comminus tam diu stetissent et nostrorumimpetum sustinuissent et initio locum tumulumque tenuissent, quaecausa pugnandi fuerat, et nostros primo congressu terga verterecoegissent; nostri autem, quod iniquo loco atque impari congressinumero quinque horis proelium sustinuissent, quod montem gladiisdestrictis ascendissent, quod ex loco superiore terga vertere adversarioscoegissent atque in oppidum compulissent. Illi eum tumulum, proquo pugnatum est, magnis operibus munierunt praesidiumque ibiposuerunt.

[48] Accidit etiam repentinum incommodum biduo, quo haec gestasunt. Tanta enim tempestas cooritur, ut numquam illis locis maioresaquas fuisse constaret. Tum autem ex omnibus montibus nives proluitac summas ripas fluminis superavit pontesque ambo, quos C. Fabiusfecerat, uno die interrupit. Quae res magnas difficultates exercituiCaesaris attulit. Castra enim, ut supra demonstratum est, cum essentinter flumina duo, Sicorim et Cingam, spatio milium XXX, neutrum

24


horum transiri poterat, necessarioque omnes his angustiiscontinebantur. Neque civitates, quae ad Caesaris amicitiam accesserant,frumentum supportare, neque ei, qui pabulatum longius progressierant, interclusi fluminibus reverti neque maximi commeatus, qui exItalia Galliaque veniebant, in castra pervenire poterant. Tempus eratautem difficillimum, quo neque frumenta in hibernis erant nequemultum a maturitate aberant; ac civitates exinanitae, quod Afraniuspaene omne frumentum ante Caesaris adventum Ilerdam convexerat,reliqui si quid fuerat, Caesar superioribus diebus consumpserat; pe-cora, quod secundum poterat esse inopiae subsidium, propter bellumfinitimae civitates longius removerant. Qui erant pabulandi autfrumentandi causa progressi, hos levis armaturae Lusitani peritiqueearum regionum cetrati citerioris Hispaniae consectabantur; quibuserat proclive tranare flumen, quod consuetudo eorum omnium est, utsine utribus ad exercitum non eant.

[49] At exercitus Afranii omnium rerum abundabat copia. Multumerat frumentum provisum et convectum superioribus temporibus,multum ex omni provincia comportabatur; magna copia pabulisuppetebat. Harum omnium rerum facultates sine ullo periculo ponsIlerdae praebebat et loca trans flumen integra, quo omnino Caesaradire non poterat.

[50] Hae permanserunt aquae dies complures. Conatus est Caesarreficere pontes; sed nec magnitudo fluminis permittebat, neque adripam dispositae cohortes adversariorum perfici patiebantur. Quodillis prohibere erat facile cum ipsius fluminis natura atque aquaemagnitudine, tum quod ex totis ripis in unum atque angustum locumtela iaciebantur; atque erat difficile eodem tempore rapidissimo flumineopera perficere et tela vitare.

[51] Nuntiatur Afranio magnos commeatus, qui iter habebant adCaesarem, ad flumen constitisse. Venerant eo sagittarii ex Rutenis,equites ex Gallia cum multis carris magnisque impedimentis, ut fertGallica consuetudo. Erant praeterea cuiusque generis hominum miliacirciter VI cum servis liberisque; sed nullus ordo, nullum imperiumcertum, cum suo quisque consilio uteretur atque omnes sine timoreiter facerent usi superiorum temporum atque itinerum licentia. Erantcomplures honesti adulescentes, senatorum filii et ordinis equestris;erant legationes civitatum; erant legati Caesaris. Hos omnes fluminacontinebant. Ad hos opprimendos cum omni equitatu tribusque

25


legionibus Afranius de nocte proficiscitur imprudentesque ante missisequitibus aggreditur. Celeriter sese tamen Galli equites expediuntproeliumque committunt. Ei, dum pari certamine res geri potuit,magnum hostium numerum pauci sustinuere; sed ubi signa legionumappropinquare coeperunt, paucis amissis sese in proximos montesconferunt. Hoc pugnae tempus magnum attulit nostris ad salutemmomentum; nacti enim spatium se in loca superiora receperunt. Desi-derati sunt eo die sagittarii circiter CC, equites pauci, calonum atqueimpedimentorum non magnus numerus.

[52] His tamen omnibus annona crevit; quae fere res non solum inopiapraesentis, sed etiam futuri temporis timore ingravescere consuevit.Iamque ad denarios L in singulos modios annona pervenerat, et militumvires inopia frumenti deminuerat, atque incommoda in diesaugebantur; et ita paucis diebus magna erat facta rerum commutatioac se fortuna inclinaverat, ut nostri magna inopia necessariarum rerumconflictarentur, illi omnibus abundarent rebus superioresquehaberentur. Caesar eis civitatibus, quae ad eius amicitiam accesserant,quod minor erat frumenti copia, pecus imperabat; calones adlonginquiores civitates dimittebat; ipse praesentem inopiam quibuspoterat subsidiis tutabatur.

[53] Haec Afranius Petreiusque et eorum amici pleniora etiam atqueuberiora Romam ad suos perscribebant; multa rumor affingebat, utpaene bellum confectum videretur. Quibus litteris nuntiisque Romamperlatis magni domum concursus ad Afranium magnaequegratulationes fiebant; multi ex Italia ad Cn. Pompeium proficiscebantur,alii, ut principes talem nuntium attulisse, alii ne eventum belliexspectasse aut ex omnibus novissimi venisse viderentur.

[54] Cum in his angustiis res esset, atque omnes viae ab Afranianismilitibus equitibusque obsiderentur, nec pontes perfici possent,imperat militibus Caesar, ut naves faciant, cuius generis eumsuperioribus annis usus Britanniae docuerat. Carinae ac primastatumina ex levi materia fiebant; reliquum corpus navium viminibuscontextum coriis integebatur. Has perfectas carris iunctis devehit noctumilia passuum a castris XXII militesque his navibus flumen transportatcontinentemque ripae collem improviso occupat. Hunc celeriter,priusquam ab adversariis sentiatur, communit. Huc legionem posteatraicit atque ex utraque parte pontem instituit, biduo perficit. Itacommeatus et qui frumenti causa processerant tuto ad se recipit et rem

26


frumentariam expedire incipit.

[55] Eodem die equitum magnam partem flumen traiecit. Quiinopinantes pabulatores et sine ullo dissipatos timore aggressi magnumnumerum iumentorum atque hominum intercipiunt cohortibusquecetratis subsidio missis scienter in duas partes sese distribuunt, alii utpraedae praesidio sint, alii ut venientibus resistant atque eos propellant,unamque cohortem, quae temere ante ceteras extra aciem procurrerat,seclusam ab reliquis circumveniunt atque interficiunt incolumesquecum magna praeda eodem ponte in castra revertuntur.

[56] Dum haec ad Ilerdam geruntur, Massilienses usi L. Domitiiconsilio naves longas expediunt numero XVII, quarum erant XI tectae.Multa huc minora navigia addunt, ut ipsa multitudine nostra classisterreatur. Magnum numerum sagittariorum, magnum Albicorum, dequibus supra demonstratum est, imponunt atque hos praemiispollicitationibusque incitant. Certas sibi deposcit naves Domitiusatque has colonis pastoribusque, quos secum adduxerat, complet. Sicomnibus rebus instructa classe magna fiducia ad nostras navesprocedunt, quibus praeerat D. Brutus. Hae ad insulam, quae est contraMassiliam, stationes obtinebant.

[57] Erat multo inferior numero navium Brutus; sed electos ex omnibuslegionibus fortissimos viros, antesignanos, centuriones, Caesar ei clas-si attribuerat, qui sibi id muneris depoposcerant. Hi manus ferreasatque harpagones paraverant magnoque numero pilorum, tragularumreliquorumque telorum se instruxerant. Ita cognito hostium adventusuas naves ex portu educunt, cum Massiliensibus confligunt.Pugnatum est utrimque fortissime atque acerrime; neque multumAlbici nostris virtute cedebant, homines asperi et montani, exercitatiin armis; atque hi modo digressi a Massiliensibus recentem eorumpollicitationem animis continebant, pastoresque Domitii spe libertatisexcitati sub oculis domini suam probare operam studebant.

[58] Ipsi Massilienses et celeritate navium et scientia gubernatorumconfisi nostros eludebant impetusque eorum excipiebant et, quoadlicebat latiore uti spatio, producta longius acie circumvenire nostrosaut pluribus navibus adoriri singulas aut remos transcurrentes deter-gere, si possent, contendebant; cum propius erat necessario ventum,ab scientia gubernatorum atque artificiis ad virtutem montanorumconfugiebant. Nostri cum minus exercitatis remigibus minusque peritis

27


gubernatoribus utebantur, qui repente ex onerariis navibus erantproducti neque dum etiam vocabulis armamentorum cognitis, tumetiam tarditate et gravitate navium impediebantur; factae enim subitoex humida materia non eundem usum celeritatis habebant. Itaque,dum locus comminus pugnandi daretur, aequo animo singulas binisnavibus obiciebant atque iniecta manu ferrea et retenta utraque navediversi pugnabant atque in hostium naves transcendebant et magnonumero Albicorum et pastorum interfecto partem navium deprimunt,nonnullas cum hominibus capiunt, reliquas in portum compellunt.Eo die naves Massiliensium cum eis, quae sunt captae, intereunt VIIII.

[59] Hoc primum Caesari ad Ilerdam nuntiatur; simul perfecto ponteceleriter fortuna mutatur. Illi perterriti virtute equitum minus libere,minus audacter vagabantur, alias non longo a castris progressi spatio,ut celerem receptum haberent, angustius pabulabantur, alias longiorecircuitu custodias stationesque equitum vitabant, aut aliquo acceptodetrimento aut procul equitatu viso ex medio itinere proiectis sarcinisfugiebant. Postremo et plures intermittere dies et praeterconsuetudinem omnium noctu constituerant pabulari.

[60] Interim Oscenses et Calagurritani, qui erant Oscensibus contri-buti, mittunt ad eum legatos seseque imperata facturos pollicentur.Hos Tarraconenses et Iacetani et Ausetani et paucis post diebusIllurgavonenses, qui flumen Hiberum attingunt, insequuntur. Petitab his omnibus, ut se frumento iuvent. Pollicentur atque omnibusundique conquisitis iumentis in castra deportant. Transit etiam cohorsIllurgavonensis ad eum cognito civitatis consilio et signa ex stationetransfert. Magna celeriter commutatio rerum. Perfecto ponte, magnisquinque civitatibus ad amicitiam adiunctis, expedita re frumentaria,exstinctis rumoribus de auxiliis legionum, quae cum Pompeio perMauritaniam venire dicebantur, multae longinquiores civitates abAfranio desciscunt et Caesaris amicitiam sequuntur.

[61] Quibus rebus perterritis animis adversariorum Caesar, ne sempermagno circuitu per pontem equitatus esset mittendus, nactus idoneumlocum fossas pedum XXX in latitudinem complures facere instituit,quibus partem aliquam Sicoris averteret vadumque in eo flumineefficeret. His paene effectis magnum in timorem Afranius Petreiusqueperveniunt, ne omnino frumento pabuloque intercluderentur, quodmultum Caesar equitatu valebat. Itaque constituunt illis locis excedereet in Celtiberiam bellum transferre. Huic consilio suffragabatur etiam

28


illa res, quod ex duobus contrariis generibus, quae superiore bellocum Sertorio steterant civitates, victae nomen atque imperium absentisPompei timebant, quae in amicitia manserant, magnis affectae beneficiiseum diligebant; Caesaris autem erat in barbaris nomen obscurius.Hic magnos equitatus magnaque auxilia exspectabant et suis locisbellum in hiemem ducere cogitabant. Hoc inito consilio toto flumineHibero naves conquiri et Octogesam adduci iubent. Id erat oppidumpositum ad Hiberum miliaque passuum a castris aberat XXX. Adeum locum fluminis navibus iunctis pontem imperant fieri legionesqueduas flumen Sicorim traducunt, castraque muniunt vallo pedum XII.

[62] Qua re per exploratores cognita summo labore militum Caesarcontinuato diem noctemque opere in flumine avertendo huc iam remdeduxerat, ut equites, etsi difficulter atque aegre fiebat, possent tamenatque auderent flumen transire, pedites vero tantummodo umeris acsummo pectore exstarent et cum altitudine aquae tum etiam rapiditatefluminis ad transeundum impedirentur. Sed tamen eodem fere temporepons in Hibero prope effectus nuntiabatur, et in Sicori vadumreperiebatur.

[63] Iam vero eo magis illi maturandum iter existimabant. Itaqueduabus auxiliaribus cohortibus Ilerdae praesidio relictis omnibus copiisSicorim transeunt et cum duabus legionibus, quas superioribus diebustraduxerant, castra coniungunt. Relinquebatur Caesari nihil, nisi utiequitatu agmen adversariorum male haberet et carperet. Pons enimipsius magnum circuitum habebat, ut multo breviore itinere illi adHiberum pervenire possent. Equites ab eo missi flumen transeunt et,cum de tertia vigilia Petreius atque Afranius castra movissent, repentesese ad novissimum agmen ostendunt et magna multitudine circumfusamorari atque iter impedire incipiunt.

[64] Prima luce ex superioribus locis, quae Caesaris castris erantconiuncta, cernebatur equitatus nostri proelio novissimos illorum premivehementer ac nonnumquam sustineri extremum agmen atqueinterrumpi, alias inferri signa et universarum cohortium impetu nostrospropelli, dein rursus conversos insequi. Totis vero castris militescirculari et dolere hostem ex manibus dimitti, bellum non necessariolongius duci; centuriones tribunosque militum adire atque obsecrare,ut per eos Caesar certior fieret, ne labori suo neu periculo parceret;paratos esse sese, posse et audere ea transire flumen, qua traductusesset equitatus. Quorum studio et vocibus excitatus Caesar, etsi timebat

29


tantae magnitudini fluminis exercitum obicere, conandum tamen atqueexperiendum iudicat. Itaque infirmiores milites ex omnibus centuriisdeligi iubet, quorum aut animus aut vires videbantur sustinere nonposse. Hos cum legione una praesidio castris relinquit; reliquaslegiones expeditas educit magnoque numero iumentorum in fluminesupra atque infra constituto traducit exercitum. Pauci ex his militibusabrepti vi fluminis ab equitatu excipiuntur ac sublevantur; interittamen nemo. Traducto incolumi exercitu copias instruit triplicemqueaciem ducere incipit. Ac tantum fuit in militibus studii, ut miliumsex ad iter addito circuitu magnaque ad vadum fluminis morainterposita eos, qui de tertia vigilia exissent, ante horam diei VIIIIconsequerentur.

[65] Quos ubi Afranius procul visos cum Petreio conspexit, nova reperterritus locis superioribus constitit aciemque instruit. Caesar incampis exercitum reficit, ne defessum proelio obiciat; rursus conantesprogredi insequitur et moratur. Illi necessario maturius, quamconstituerant, castra ponunt. Suberant enim montes, atque a milibuspassuum V itinera difficilia atque angusta excipiebant. Hos montesintrasse cupiebant, ut equitatum effugerent Caesaris praesidiisque inangustiis collocatis exercitum itinere prohiberent, ipsi sine periculoac timore Hiberum copias traducerent. Quod fuit illis conandum atqueomni ratione efficiendum; sed totius diei pugna atque itineris laboredefessi rem in posterum diem distulerunt. Caesar quoque in proximocolle castra ponit.

[66] Media circiter nocte eis, qui aquandi causa longius a castrisprocesserant, ab equitibus correptis fit ab his certior Caesar ducesadversariorum silentio copias castris educere. Quo cognito signumdari iubet et vasa militari more conclamari. Illi exaudito clamore veriti,ne noctu impediti sub onere confligere cogerentur aut ne ab equitatuCaesaris in angustius tenerentur, iter supprimunt copiasque in castriscontinent. Postero die Petreius cum paucis equitibus occulte adexploranda loca proficiscitur. Hoc idem fit ex castris Caesaris. MittiturL. Decidius Sasa cum paucis, qui loci naturam perspiciat. Uterqueidem suis renuntiat: V milia passuum proxima intercedere itineriscampestris, inde excipere loca aspera et montuosa; qui prior hasangustias occupaverit, ab hoc hostem prohiberi nihil esse negotii.

[67] Disputatur in consilio a Petreio atque Afranio et tempusprofectionis quaeritur. Plerique censebant, ut noctu iter facerent: posse

30


prius ad angustias veniri, quam sentiretur. Alii, quod pridie noctuconclamatum esset in Caesaris castris, argumenti sumebant loco nonposse clam exiri. Circumfundi noctu equitatum Caesaris atque omnialoca atque itinera obsidere; nocturnaque proelia esse vitanda, quodperterritus miles in civili dissensione timori magis quam religioniconsulere consuerit. At lucem multum per se pudorem omnium oculis,multum etiam tribunorum militum et centurionum praesentiam afferre;quibus rebus coerceri milites et in officio contineri soleant. Quareomni ratione esse interdiu perrumpendum: etsi aliquo accepto detri-mento, tamen summa exercitus salva locum, quem petant, capi posse.Haec vincit in consilio sententia, et prima luce postridie constituuntproficisci.

[68] Caesar exploratis regionibus albente caelo omnes copias castriseducit magnoque circuitu nullo certo itinere exercitum ducit. Namquae itinera ad Hiberum atque Octogesam pertinebant castris hostiumoppositis tenebantur. Ipsi erant transcendendae valles maximae acdifficillimae; saxa multis locis praerupta iter impediebant, ut armaper manus necessario traderentur, militesque inermes sublevatiquealii ab aliis magnam partem itineris conficerent. Sed hunc laboremrecusabat nemo, quod eum omnium laborum finem fore existimabant,si hostem Hibero intercludere et frumento prohibere potuissent.

[69] Ac primo Afraniani milites visendi causa laeti ex castrisprocurrebant contumeliosisque vocibus prosequebantur nostros:necessarii victus inopia coactos fugere atque ad Ilerdam reverti. Eratenim iter a proposito diversum, contrariamque in partem iri videbatur.Duces vero eorum consilium suum laudibus efferebant, quod se castristenuissent; multumque eorum opinionem adiuvabat, quod sineiumentis impedimentisque ad iter profectos videbant, ut non posseinopiam diutius sustinere confiderent. Sed, ubi paulatim retorqueriagmen ad dextram conspexerunt iamque primos superare regionemcastrorum animum adverterunt, nemo erat adeo tardus aut fugienslaboris, quin statim castris exeundum atque occurrendum putaret.Conclamatur ad arma, atque omnes copiae paucis praesidio relictiscohortibus exeunt rectoque ad Hiberum itinere contendunt.

[70] Erat in celeritate omne positum certamen, utri prius angustiasmontesque occuparent; sed exercitum Caesaris viarum difficultatestardabant, Afranii copias equitatus Caesaris insequens morabatur. Restamen ab Afranianis huc erat necessario deducta, ut, si priores montes,

31


quos petebant, attigissent, ipsi periculum vitarent, impedimenta totiusexercitus cohortesque in castris relictas servare non possent; quibusinterclusis exercitu Caesaris auxilium ferri nulla ratione poterat.Confecit prior iter Caesar atque ex magnis rupibus nactus planitiemin hac contra hostem aciem instruit. Afranius, cum ab equitatunovissimum agmen premeretur, ante se hostem videret, collem quendamnactus ibi constitit. Ex eo loco IIII cetratorum cohortes in montem,qui erat in conspectu omnium excelsissimus, mittit. Hunc magno cursuconcitatos iubet occupare, eo consilio, uti ipse eodem omnibus copiiscontenderet et mutato itinere iugis Octogesam perveniret. Hunc cumobliquo itinere cetrati peterent, conspicatus equitatus Caesaris incohortes impetum fecit; nec minimam partem temporis equitum vimcetrati sustinere potuerunt omnesque ab eis circumventi in conspectuutriusque exercitus interficiuntur.

[71] Erat occasio bene gerendae rei. Neque vero id Caesarem fugiebat,tanto sub oculis accepto detrimento perterritum exercitum sustinerenon posse, praesertim circumdatum undique equitatu, cum in locoaequo atque aperto confligeretur; idque ex omnibus partibus ab eoflagitabatur. Concurrebant legati, centuriones tribunique militum: nedubitaret proelium committere; omnium esse militum paratissimosanimos. Afranianos contra multis rebus sui timoris signa misisse: quodsuis non subvenissent, quod de colle non decederent, quod vixequitum incursus sustinerent collatisque in unum locum signis confertineque ordines neque signa servarent. Quod si iniquitatem loci timeret,datum iri tamen aliquo loco pugnandi facultatem, quod certe indedecedendum esset Afranio nec sine aqua permanere posset.

[72] Caesar in eam spem venerat, se sine pugna et sine vulnere suorumrem conficere posse, quod re frumentaria adversarios interclusisset.Cur etiam secundo proelio aliquos ex suis amitteret? cur vulneraripateretur optime de se meritos milites? cur denique fortunampericlitaretur? praesertim cum non minus esset imperatoris consiliosuperare quam gladio. Movebatur etiam misericordia civium, quosinterficiendos videbat; quibus salvis atque incolumibus rem obtineremalebat. Hoc consilium Caesaris plerisque non probabatur: militesvero palam inter se loquebantur, quoniam talis occasio victoriaedimitteretur, etiam cum vellet Caesar, sese non esse pugnaturos. Illein sua sententia perseverat et paulum ex eo loco digreditur, ut timoremadversariis minuat. Petreius atque Afranius oblata facultate in castrasese referunt. Caesar praesidiis montibus dispositis omni ad Hiberum

32


intercluso itinere quam proxime potest hostium castris castra communit.

[73] Postero die duces adversariorum perturbati, quod omnem reifrumentariae fluminisque Hiberi spem dimiserant, de reliquis rebusconsultabant. Erat unum iter, Ilerdam si reverti vellent; alterum, siTarraconem peterent. Haec consiliantibus eis nuntiantur aquatoresab equitatu premi nostro. Qua re cognita crebras stationes disponuntequitum et cohortium alariarum legionariasque intericiunt cohortesvallumque ex castris ad aquam ducere incipiunt, ut intra munitionemet sine timore et sine stationibus aquari possent. Id opus inter sePetreius atque Afranius partiuntur ipsique perficiundi operis causalongius progrediuntur.

[74] Quorum discessu liberam nacti milites colloquiorum facultatemvulgo procedunt, et quem quisque in castris notum aut municipemhabebat conquirit atque evocat. Primum agunt gratias omnibus, quodsibi perterritis pridie pepercissent: eorum se beneficio vivere. Deindede imperatoris fide quaerunt, rectene se illi sint commissuri, et quodnon ab initio fecerint armaque cum hominibus necessariis etconsanguineis contulerint, queruntur. His provocati sermonibus fidemab imperatore de Petreii atque Afranii vita petunt, ne quod in sescelus concepisse neu suos prodidisse videantur. Quibus confirmatisrebus se statim signa translaturos confirmant legatosque de paceprimorum ordinum centuriones ad Caesarem mittunt. Interim alii suosin castra invitandi causa adducunt, alii ab suis abducuntur, adeo utuna castra iam facta ex binis viderentur; compluresque tribuni militumet centuriones ad Caesarem veniunt seque ei commendant. Idem hocfit a principibus Hispaniae, quos evocaverant et secum in castrishabebant obsidum loco. Hi suos notos hospitesque quaerebant, perquem quisque eorum aditum commendationis haberet ad Caesarem.Afranii etiam filius adulescens de sua ac parentis sui salute cum Caesareper Sulpicium legatum agebat. Erant plena laetitia et gratulatione omnia,eorum, qui tanta pericula vitasse, et eorum, qui sine vulnere tantas resconfecisse videbantur, magnumque fructum suae pristinae lenitatisomnium iudicio Caesar ferebat, consiliumque eius a cunctis probabatur.

[75] Quibus rebus nuntiatis Afranius ab instituto opere discedit sequein castra recipit, sic paratus, ut videbatur, ut, quicumque accidissetcasus, hunc quieto et aequo animo ferret. Petreius vero non deseritsese. Armat familiam; cum hac et praetoria cohorte cetratorumbarbarisque equitibus paucis, beneficiariis suis, quos suae custodiae

33


causa habere consuerat, improviso ad vallum advolat, colloquia milituminterrumpit, nostros repellit a castris, quos deprendit interficit. Reliquicoeunt inter se et repentino periculo exterriti sinistras sagis involvuntgladiosque destringunt atque ita se a cetratis equitibusque defenduntcastrorum propinquitate confisi seque in castra recipiunt et ab eiscohortibus, quae erant in statione ad portas, defenduntur.

[76] Quibus rebus confectis flens Petreius manipulos circumitmilitesque appellat, neu se neu Pompeium, imperatorem suum,adversariis ad supplicium tradant, obsecrat. Fit celeriter concursus inpraetorium. Postulat, ut iurent omnes se exercitum ducesque nondeserturos neque prodituros neque sibi separatim a reliquis consiliumcapturos. Princeps in haec verba iurat ipse; idem iusiurandum adigitAfranium; subsequuntur tribuni militum centurionesque; centuriatimproducti milites idem iurant. Edicunt, penes quem quisque sit Caesarismiles, ut producatur: productos palam in praetorio interficiunt. Sedplerosque ei, qui receperant, celant noctuque per vallum emittunt.Sic terror oblatus a ducibus, crudelitas in supplicio, nova religioiurisiurandi spem praesentis deditionis sustulit mentesque militumconvertit et rem ad pristinam belli rationem redegit.

[77] Caesar, qui milites adversariorum in castra per tempus colloquiivenerant, summa diligentia conquiri et remitti iubet. Sed ex numerotribunorum militum centurionumque nonnulli sua voluntate apudeum remanserunt. Quos ille postea magno in honore habuit;centuriones in priores ordines, equites Romanos in tribuniciumrestituit honorem.

[78] Premebantur Afraniani pabulatione, aquabantur aegre. Frumenticopiam legionarii nonnullam habebant, quod dierum XXII ab Ilerdafrumentum iussi erant efferre, cetrati auxiliaresque nullam, quorumerant et facultates ad parandum exiguae et corpora insueta ad oneraportanda. Itaque magnus eorum cotidie numerus ad Caesaremperfugiebat. In his erat angustiis res. Sed ex propositis consiliis duobusexplicitius videbatur Ilerdam reverti, quod ibi paulum frumentireliquerant. Ibi se reliquum consilium explicaturos confidebant.Tarraco aberat longius; quo spatio plures rem posse casus recipereintellegebant. Hoc probato consilio ex castris proficiscuntur. Caesarequitatu praemisso, qui novissimum agmen carperet atque impediret,ipse cum legionibus subsequitur. Nullum intercedebat tempus, quinextremi cum equitibus proeliarentur.

34


[79] Genus erat hoc pugnae. Expeditae cohortes novissirnum agmenclaudebant pluresque in locis campestribus subsistebant. Si mons eratascendendus, facile ipsa loci natura periculum repellebat, quod exlocis superioribus, qui antecesserant, suos ascendentes protegebant;cum vallis aut locus declivis suberat, neque ei, qui antecesserant,morantibus opem ferre poterant, equites vero ex loco superiore inaversos tela coniciebant, tum magno erat in periculo res.Relinquebatur, ut, cum eiusmodi locis esset appropinquatum,legionum signa consistere iuberent magnoque impetu equitatumrepellerent, eo submoto repente incitati cursu sese in valles universidemitterent atque ita transgressi rursus in locis superioribusconsisterent. Nam tantum ab equitum suorum auxiliis aberant, quo-rum numerum habebant magnum, ut eos superioribus perterritosproeliis in medium reciperent agmen ultroque eos tuerentur; quorumnulli ex itinere excedere licebat, quin ab equitatu Caesaris exciperetur.

[80] Tali dum pugnatur modo, lente atque paulatim proceditur,crebroque, ut sint auxilio suis, subsistunt; ut tum accidit. Milia enimprogressi IIII vehementiusque peragitati ab equitatu montem excelsumcapiunt ibique una fronte contra hostem castra muniunt nequeiumentis onera deponunt. Ubi Caesaris castra posita tabernaculaqueconstituta et dimissos equites pabulandi causa animum adverterunt,sese subito proripiunt hora circiter sexta eiusdem diei et spem nactimorae discessu nostrorum equitum iter facere incipiunt. Qua reanimum adversa Caesar refectis legionibus subsequitur, praesidioimpedimentis paucas cohortes relinquit; hora x subsequi pabulatoresequitesque revocari iubet. Celeriter equitatus ad cotidianum itinerisofficium revertitur. Pugnatur acriter ad novissimum agmen, adeo utpaene terga convertant, compluresque milites, etiam nonnullicenturiones, interficiuntur. Instabat agmen Caesaris atque universumimminebat.

[81] Tum vero neque ad explorandum idoneum locum castris nequead progrediendum data facultate consistunt necessario et procul abaqua et natura iniquo loco castra ponunt. Sed isdem de causis Caesar,quae supra sunt demonstratae, proelio non lacessit et eo die tabernaculastatui passus non est, quo paratiores essent ad insequendum omnes,sive noctu sive interdiu erumperent. Illi animadverso vitio castrorumtota nocte munitiones proferunt castraque castris convertunt. Hoc idempostero die a prima luce faciunt totumque in ea re diem consumunt.

35


Sed quantum opere processerant et castra protulerant, tanto aberantab aqua longius, et praesenti malo aliis malis remedia dabantur. Pri-ma nocte aquandi causa nemo egreditur ex castris; proximo diepraesidio in castris relicto universas ad aquam copias educunt,pabulatum emittitur nemo. His eos suppliciis male haberi Caesar etnecessariam subire deditionem quam proelio decertare malebat.Conatur tamen eos vallo fossaque circummunire, ut quam maximerepentinas eorum eruptiones demoretur; quo necessario descensurosexistimabat. Illi et inopia pabuli adducti et, quo essent expeditiores,omnia sarcinaria iumenta interfici iubent.

[82] In his operibus consiliisque biduum consumitur; tertio die magnaiam pars operis Caesaris processerat. Illi impediendae reliquaemunitionis causa hora circiter VIIII signo dato legiones educuntaciemque sub castris instruunt. Caesar ab opere legiones revocat,equitatum omnem convenire iubet, aciem instruit; contra opinionemenim militum famamque omnium videri proelium defugisse magnumdetrimentum afferebat. Sed eisdem de causis, quae sunt cognitae, quominus dimicare vellet, movebatur, atque hoc etiam magis, quod spatiibrevitate etiam in fugam coniectis adversariis non multum ad summamvictoria iuvare poterat. Non enim amplius pedum milibus duobus abcastris castra distabant; hinc duas partes acies occupabant duae; tertiavacabat ad incursum atque impetum militum relicta. Si proeliumcommitteretur, propinquitas castrorum celerem superatis ex fugareceptum dabat. Hac de causa constituerat signa inferentibus resiste-re, prior proelio non lacessere.

[83] Acies erat Afraniana duplex legionum V; tertium in subsidiislocum alariae cohortes obtinebant; Caesaris triplex; sed primam aciemquaternae cohortes ex V legionibus tenebant, has subsidiariae ternaeet rursus aliae totidem suae cuiusque legionis subsequebantur; sagittariifunditoresque media continebantur acie, equitatus latera cingebat.Tali instructa acie tenere uterque propositum videbatur: Caesar, nenisi coactus proelium committeret; ille, ut opera Caesaris impediret.Producitur tamen res, aciesque ad solis occasum continentur; indeutrique in castra discedunt. Postero die munitiones institutas Caesarparat perficere; illi vadum fluminis Sicoris temptare, si transire possent.Qua re animadversa Caesar Germanos levis armaturae equitumquepartem flumen traicit crebrasque in ripis custodias disponit.

[84] Tandem omnibus rebus obsessi, quartum iam diem sine pabulo

36


retentis iumentis, aquae, lignorum, frumenti inopia colloquium petuntet id, si fieri possit, semoto a militibus loco. Ubi id a Caesare negatumet, palam si colloqui vellent, concessum est, datur obsidis loco Caesarifilius Afranii. Venitur in eum locum, quem Caesar delegit. Audienteutroque exercitu loquitur Afranius: non esse aut ipsis aut militibussuccensendum, quod fidem erga imperatorem suum Cn. Pompeiumconservare voluerint. Sed satis iam fecisse officio satisque suppliciitulisse perpessos omnium rerum inopiam; nunc vero paene ut ferascircummunitos prohiberi aqua, prohiberi ingressu, neque corporedolorem neque animo ignominiam ferre posse. Itaque se victos confiteri;orare atque obsecrare, si qui locus misericordiae relinquatur, ne adultimum supplicium progredi necesse habeat. Haec quam potestdemississime et subiectissime exponit.

[85] Ad ea Caesar respondit: nulli omnium has partes vel querimoniaevel miserationis minus convenisse. Reliquos enim omnes officium suumpraestitisse: se, qui etiam bona condicione, et loco et tempore aequo,confligere noluerit, ut quam integerrima essent ad pacem omnia;exercitum suum, qui iniuria etiam accepta suisque interfectis, quos insua potestate habuerit, conservarit et texerit; illius denique exercitusmilites, qui per se de concilianda pace egerint; qua in re omniumsuorum vitae consulendum putarint. Sic omnium ordinum partes inmisericordia constitisse: ipsos duces a pace abhorruisse; eos nequecolloquii neque indutiarum iura servasse et homines imperitos et percolloquium deceptos crudelissime interfecisse. Accidisse igitur his,quod plerumque hominum nimia pertinacia atque arrogantia accideresoleat, uti eo recurrant et id cupidissime petant, quod paulo antecontempserint. Neque nunc se illorum humilitate neque aliquatemporis opportunitate postulare, quibus rebus opes augeantur suae;sed eos exercitus, quos contra se multos iam annos aluerint, velle dimitti.Neque enim sex legiones alia de causa missas in Hispaniamseptimamque ibi conscriptam neque tot tantasque classes paratas nequesubmissos duces rei militaris peritos. Nihil horum ad pacandasHispanias, nihil ad usum provinciae provisum, quae propterdiuturnitatem pacis nullum auxilium desiderarit. Omnia haec iampridem contra se parari; in se novi generis imperia constitui, ut idemad portas urbanis praesideat rebus et duas bellicosissimas provinciasabsens tot annis obtineat; in se iura magistratuum commutari, ne expraetura et consulatu, ut semper, sed per paucos probati et electi inprovincias mittantur; in se etiam aetatis excusationem nihil valere,cum superioribus bellis probati ad obtinendos exercitus evocentur;

37


in se uno non servari, quod sit omnibus datum semper imperatoribus,ut rebus feliciter gestis aut cum honore aliquo aut certe sine ignomi-nia domum revertantur exercitumque dimittant. Quae tamen omniaet se tulisse patienter et esse laturum; neque nunc id agere, ut ab illisabductum exercitum teneat ipse, quod tamen sibi difficile non sit,sed ne illi habeant, quo contra se uti possint. Proinde, ut esset dictum,provinciis excederent exercitumque dimitterent; si id sit factum, senociturum nemini. Hanc unam atque extremam esse paciscondicionem.

[86] Id vero militibus fuit pergratum et iucundum, ut ex ipsasignificatione cognosci potuit, ut, qui aliquid iusti incommodiexspectavissent, ultro praemium missionis ferrent. Nam cum de locoet tempore eius rei controversia inferretur, et voce et manibus universiex vallo, ubi constiterant, significare coeperunt, ut statim dimitterentur,neque omni interposita fide firmum esse posse, si in aliud tempusdifferretur. Paucis cum esset in utramque partem verbis disputatum,res huc deducitur, ut ei, qui habeant domicilium aut possessionem inHispania, statim, reliqui ad Varum flumen dimittantur; ne quid eisnoceatur, neu quis invitus sacramentum dicere cogatur, a Caesarecavetur.

[87] Caesar ex eo tempore, dum ad flumen Varum veniatur, sefrumentum daturum pollicetur. Addit etiam, ut, quod quisque eorumin bello amiserit, quae sint penes milites suos, eis, qui amiserint,restituatur; militibus aequa facta aestimatione pecuniam pro his rebusdissolvit. Quascumque postea controversias inter se milites habuerunt,sua sponte ad Caesarem in ius adierunt. Petreius atque Afranius cumstipendium ab legionibus paene seditione facta flagitarentur, cuiusilli diem nondum venisse dicerent, Caesar ut cognosceret, postulatumest, eoque utrique, quod statuit, contenti fuerunt. Parte circiter tertiaexercitus eo biduo dimissa duas legiones suas antecedere, reliquassubsequi iussit, ut non longo inter se spatio castra facerent, eiquenegotio Q. Fufium Calenum legatum praeficit. Hoc eius praescriptoex Hispania ad Varum flumen est iter factum, atque ibi reliqua parsexercitus dimissa est.

38


Liber II

[1] Dum haec in Hispania geruntur, C. Trebonius legatus, qui adoppugnationem Massiliae relictus erat, duabus ex partibus aggerem,vineas turresque ad oppidum agere instituit. Una erat proxima portuinavalibusque, altera ad portam, qua est aditus ex Gallia atque Hispania,ad id mare, quod adiacet ad ostium Rhodani. Massilia enim fere tribusex oppidi partibus mari alluitur; reliqua quarta est, quae aditum habeatab terra. Huius quoque spatii pars ea, quae ad arcem pertinet, locinatura et valle altissima munita longam et difficilem habetoppugnationem. Ad ea perficienda opera C. Trebonius magnamiumentorum atque hominum multitudinem ex omni provincia vocat;vimina materiamque comportari iubet. Quibus comparatis rebusaggerem in altitudinem pedum LXXX exstruit.

[2] Sed tanti erant antiquitus in oppido omnium rerum ad bellumapparatus tantaque multitudo tormentorum, ut eorum vim nullaecontextae viminibus vineae sustinere possent. Asseres enim pedumXII cuspidibus praefixi atque hi maximis ballistis missi per IIII ordinescratium in terra defigebantur. Itaque pedalibus lignis coniunctis interse porticus integebantur, atque hac agger inter manus proferebatur.Antecedebat testudo pedum LX aequandi loci causa facta item exfortissimis lignis, convoluta omnibus rebus, quibus ignis iactus etlapides defendi possent. Sed magnitudo operum, altitudo muri atqueturrium, multitudo tormentorum omnem administrationem tardabat.Crebrae etiam per Albicos eruptiones fiebant ex oppido ignesqueaggeri et turribus inferebantur; quae facile nostri milites repellebantmagnisque ultro illatis detrimentis eos, qui eruptionem fecerant, inoppidum reiciebant.

[3] Interim L Nasidius, a Cn. Pompeio cum classe navium XVI, in

39


quibus paucae erant aeratae, L. Domitio Massiliensibusque subsidiomissus, freto Siciliae imprudente atque inopinante Curione pervehiturappulsisque Messanam navibus atque inde propter repentinumterrorem principum ac senatus fuga facta navem ex navalibus eorumdeducit. Hac adiuncta ad reliquas naves cursum Massiliam versusperficit praemissaque clam navicula Domitium Massiliensesque desuo adventu certiores facit eosque magnopere hortatur, ut rursus cumBruti classe additis suis auxiliis confligant.

[4] Massilienses post superius incommodum veteres ad eundemnumerum ex navalibus productas naves refecerant summaque indu-stria armaverant (remigum, gubernatorum magna copia suppetebat)piscatoriasque adiecerant atque contexerant, ut essent ab ictu telorumremiges tuti; has sagittariis tormentisque compleverunt. Tali modoinstructa classe omnium seniorum, matrum familiae, virginum precibuset fletu excitati, extremo tempore civitati subvenirent, non minore animoac fiducia, quam ante dimicaverant, naves conscendunt. Communienim fit vitio naturae, ut inusitatis atque incognitis rebus magisconfidamus vehementiusque exterreamur; ut tum accidit. Adventusenim L. Nasidii summa spe et voluntate civitatem compleverat. Nactiidoneum ventum ex portu exeunt et Tauroenta, quod est castellumMassilensium, ad Nasidium perveniunt ibique naves expediuntrursusque se ad confligendum animo confirmant et consiliacommunicant. Dextra pars attribuitur Massiliensibus, sinistra Nasidio.

[5] Eodem Brutus contendit aucto navium numero. Nam ad eas, quaefactae erant Arelate per Caesarem, captivae Massiliensium accesserantsex. Has superioribus diebus refecerat atque omnibus rebus instruxerat.Itaque suos cohortatus, quos integros superarissent ut victoscontemnerent, plenus spei bonae atque animi adversus eos proficiscitur.Facile erat ex castris C. Trebonii atque omnibus superioribus locisprospicere in urbem, ut omnis iuventus, quae in oppido remanserat,omnesque superioris aetatis cum liberis atque uxoribus ex publicislocis custodiisque aut e muro ad caelum manus tenderent, aut templadeorum immortalium adirent et ante simulacra proiecti victoriam abdiis exposcerent. Neque erat quisquam omnium, quin in eius dieicasu suarum omnium fortunarum eventum consistere existimaret. Namet honesti ex iuventute et cuiusque aetatis amplissimi nominatim evo-cati atque obsecrati naves conscenderant ut, si quid adversi accidisset,ne ad conandum quidem sibi quicquam reliqui fore viderent; sisuperavissent, vel domesticis opibus vel externis auxiliis de salute urbis

40


confiderent.

[6] Commisso proelio Massiliensibus res nulla ad virtutem defuit; sedmemores eorum praeceptorum, quae paulo ante ab suis aeceperant,hoc animo decertabant, ut nullum aliud tempus ad conandum habiturividerentur, et quibus in pugna vitae periculum accideret, non ita multose reliquorum civium fatum antecedere existimarent, quibus urbe captaeadem esset belli fortuna patienda. Diductisque nostris paulatimnavibus et artificio gubernatorum et mobilitati navium locus dabatur,et si quando nostri facultatem nacti ferreis manibus iniectis navemreligaverant, undique suis laborantibus succurrebant. Neque veroconiuncti Albici comminus pugnando deficiebant neque multumcedebant virtute nostris. Simul ex minoribus navibus magna vis eminusmissa telorum multa nostris de improviso imprudentibus atqueimpeditis vulnera inferebant. Conspicataeque naves triremes duaenavem D. Bruti, quae ex insigni facile agnosci poterat, duabus expartibus sese in eam incitaverant Sed tantum re provisa Brutus celeritatenavis enisus est, ut parvo momento antecederet. Illae adeo graviterinter se incitatae conflixerunt, ut vehementissime utraque ex concursulaborarent, altera vero praefracto rostro tota collabefieret. Qua reanimadversa, quae proximae ei loco ex Bruti classe naves erant, in easimpeditas impetum faciunt celeriterque ambas deprimunt.

[7] Sed Nasidianae naves nullo usui fuerunt celeriterque pugnaexcesserunt; non enim has aut conspectus patriae aut propinquorumpraecepta ad extremum vitae periculum adire cogebant. Itaque ex eonumero navium nulla desiderata est: ex Massiliensium classe V suntdepressae, IV captae, una cum Nasidianis profugit; quae omnesciteriorem Hispaniam petiverunt. At ex reliquis una praemissaMassiliam huius nuntii perferendi gratia cum iam appropinquareturbi, omnis sese multitudo ad cognoscendum effudit, et re cognitatantus luctus excepit, ut urbs ab hostibus capta eodem vestigio videretur.Massilienses tamen nihilo secius ad defensionem urbis reliqua appararecoeperunt.

[8] Est animadversum ab legionibus, qui dextram partem operisadministrabant, ex crebris hostium eruptionibus magno sibi essepraesidio posse, si ibi pro castello ac receptaculo turrim ex latere submuro fecissent. Quam primo ad repentinos incursus humilemparvamque fecerunt. Huc se referebant; hinc, si qua maior oppresseratvis, propugnabant; hinc ad repellendum et prosequendum hostem

41


procurrebant. Patebat haec quoquo versus pedes XXX, sed parietumcrassitudo pedes V. Postea vero, ut est rerum omnium magister usus,hominum adhibita sollertia inventum est magno esse usui posse, sihaec esset in altitudinem turris elata. Id hac ratione perfectum est.

[9] Ubi turris altitudo perducta est ad contabulationem, eam in parietesinstruxerunt, ita ut capita tignorum extrema parietum structurategerentur, ne quid emineret, ubi ignis hostium adhaeresceret. Hancsuper contignationem, quantum tectum plutei ac vinearum passumest, laterculo adstruxerunt supraque eum locum duo tigna transversainiecerunt non longe ab extremis parietibus, quibus suspenderenteam contignationem, quae turri tegimento esset futura, supraque eatigna directo transversas trabes iniecerunt easque axibus religaverunt(has trabes paulo longiores atque eminentiores, quam extremi parieteserant, effecerant, ut esset ubi tegimenta praependere possent addefendendos ictus ac repellendos, cum infra eam contignationemparietes exstruerentur) eamque contabulationem summam lateribuslutoque constraverunt, ne quid ignis hostium nocere posset,centonesque insuper iniecerunt, ne aut tela tormentis immissatabulationem perfringerent, aut saxa ex catapultis latericiumdiscuterent. Storias autem ex funibus ancorariis tres in longitudinemparietum turris latas IIII pedes fecerunt easque ex tribus partibus,quae ad hostes vergebant, eminentibus trabibus circum turrimpraependentes religaverunt; quod unum genus tegimenti aliis lociserant experti nullo telo neque tormento traici posse. Ubi vero ea parsturris, quae erat perfecta, tecta atque munita est ab omni ictu hostium,pluteos ad alia opera abduxerunt; turris tectum per se ipsumpressionibus ex contignatione prima supendere ac tollere coeperunt.Ubi, quantum storiarum demissio patiebatur, tantum elevarant, intrahaec tegimenta abditi atque muniti parietes lateribus exstruebantrursusque alia pressione ad aedificandum sibi locum expediebant.Ubi tempus alterius contabulationis videbatur, tigna item ut primotecta extremis lateribus instruebant exque ea contignatione rursussummam contabulationem storiasque elevabant. Ita tuto ac sine ullovulnere ac periculo sex tabulata exstruxerunt fenestrasque, quibus inlocis visum est, ad tormenta mittenda in struendo reliquerunt.

[10] Ubi ex ea turri, quae circum essent opera, tueri se posse confisisunt, musculum pedes LX longum ex materia bipedali, quem a turrilatericia ad hostium turrim murumque perducerent, facere instituerunt;cuius musculi haec erat forma. Duae primum trabes in solo aeque

42


longae distantes inter se pedes IIII collocantur, inque eis columellaepedum in altitudinem V defiguntur. Has inter se capreolis molli fastigioconiungunt, ubi tigna, quae musculi tegendi causa ponant,collocentur. Eo super tigna bipedalia iniciunt eaque laminis clavisquereligant. Ad extremum musculi tectum trabesque extremas quadratasregulas IIII patentes digitos defigunt, quae lateres, qui super musculostruantur, contineant. Ita fastigato atque ordinatim structo, ut trabeserant in capreolis collocatae, lateribus lutoque musculus, ut ab igni,qui ex muro iaceretur, tutus esset, contegitur. Super lateres coriainducuntur, ne canalibus aqua immissa lateres diluere posset Coriaautem, ne rursus igni ac lapidibus corrumpantur, centonibusconteguntur. Hoc opus omne tectum vineis ad ipsam turrim perficiuntsubitoque inopinantibus hostibus machinatione navali, phalangissubiectis, ad turrim hostium admovent, ut aedificio iungatur.

[11] Quo malo perterriti subito oppidani saxa quam maxima possuntvectibus promovent praecipitataque muro in musculum devolvunt.Ictum firmitas materiae sustinet, et quicquid incidit fastigio musculielabitur. Id ubi vident, mutant consilium: cupas taeda ac pice refertasincendunt easque de muro in musculum devolvunt. Involutaelabuntur, delapsae ab lateribus longuriis furcisque ab opereremoventur. Interim sub musculo milites vectibus infima saxa turrishostium, quibus fundamenta continebantur, convellunt. Musculusex turri latericia a nostris telis tormentisque defenditur; hostes ex muroac turibus submoventur: non datur libera muri defendendi facultas.Compluribus iam lapidibus ex ea, quae suberat, turri subductis re-pentina ruina pars eius turris concidit, pars reliqua consequensprocumbebat: cum hostes urbis direptione perterriti inermes cuminfulis se porta foras universi proripiunt ad legatos atque exercitumsupplices manus tendunt.

[12] Qua nova re oblata omnis administratio belli consistit, militesqueaversi a proelio ad studium audiendi et cognoscendi feruntur. Ubihostes ad legatos exercitumque pervenerunt, universi se ad pedesproiciunt; orant, ut adventus Caesaris exspectetur: captam suam urbemvidere: opera perfecta, turrim subrutam; itaque ab defensione desiste-re. Nullam exoriri moram posse, quominus, cum venisset, si imperatanon facerent ad nutum, e vestigio diriperentur. Docent, si omninoturris concidisset, non posse milites contineri, quin spe praedae inurbem irrumperent urbemque delerent. Haec atque eiusdem generiscomplura ut ab hominibus doctis magna cum misericordia fletuque

43


pronuntiantur.

[13] Quibus rebus commoti legati milites ex opere deducunt,oppugnatione desistunt; operibus custodias relinquunt. Indutiarumquodam genere misericordia facto adventus Caesaris exspectatur.Nullum ex muro, nullum a nostris mittitur telum; ut re confecta omnescuram et diligentiam remittunt. Caesar enim per litteras Treboniomagnopere mandaverat, ne per vim oppidum expugnari pateretur, negravius permoti milites et defectionis odio et contemptione sui et diutinolabore omnes puberes interficerent; quod se facturos minabantur,aegreque tunc sunt retenti, quin oppidum irrumperent, graviterqueeam rem tulerunt, quod stetisse per Trebonium, quominus oppidopotirentur, videbatur.

[14] At hostes sine fide tempus atque occasionem fraudis ac doliquaerunt interiectisque aliquot diebus nostris languentibus atqueanimo remissis subito meridiano tempore, cum alius discessisset, aliusex diutino labore in ipsis operibus quieti se dedisset, arma vero omniareposita contectaque essent, portis se foras erumpunt, secundomagnoque vento ignem operibus inferunt. Hunc sic distulit ventus,uti uno tempore agger, plutei, testudo, turris, tormenta flammamconciperent et prius haec omnia consumerentur, quam,quemadmodum accidisset, animadverti posset. Nostri repentina for-tuna permoti arma, quae possunt, arripiunt; alii ex castris sese incitant.Fit in hostes impetus; sed de muro sagittis tormentisque fugientespersequi prohibentur. Illi sub murum se recipiunt ibique musculumturrimque latericiam libere incendunt. Ita multorum mensium laborhostium perfidia et vi tempestatis puncto temporis interiit.Temptaverunt hoc idem Massilienses postero die. Eandem nactitempestatem maiore cum fiducia ad alteram turrim aggeremqueeruptione pugnaverunt multumque ignem intulerunt. Sed ut superioristemporis contentionem nostri omnem remiserant, ita proximi diei casuadmoniti omnia ad defensionem paraverant. Itaque multis interfectisreliquos infecta re in oppidum reppulerunt.

[15] Trebonius ea, quae sunt amissa, multo majore militum studioadministrare et reficere instituit. Nam ubi tantos suos labores etapparatus male cecidisse viderunt indutiisque per scelus violatis suamvirtutem irrisui fore perdoluerunt, quod, unde agger omninocomportari posset, nihil erat reliquum, omnibus arboribus longelateque in finibus Massiliensium excisis et convectis, aggerem novi

44


generis atque inauditum ex latericiis duobus muris senum pedumcrassitudine atque eorum murorum contignatione facere institueruntaequa fere altitudine, atque ille congesticius ex materia fuerat agger.Ubi aut spatium inter muros aut imbecillitas materiae postularevideretur, pilae interponuntur, traversaria tigna iniciuntur, quae fir-mamento esse possint, et quicquid est contignatum cratibusconsternitur, crates luto integuntur. Sub tecto miles dextra ac sinistramuro tectus, adversus plutei obiectu, operi quaecumque sunt usuisine periculo supportat. Celeriter res administratur; diuturni laborisdetrimentum sollertia et virtute militum brevi reconciliatur. Portae,quibus locis videtur, eruptionis causa in muro relinquuntur.

[16] Quod ubi hostes viderunt, ea, quae vix longinquo spatio reficinon posse sperassent, paucorum dierum opera et labore ita refecta, utnullus perfidiae neque eruptioni locus esset nec quicquam omninorelinqueretur, qua aut telis militibus aut igni operibus noceri posset,eodemque exemplo sentiunt totam urbem, qua sit aditus ab terra,muro turribusque circumiri posse, sic ut ipsis consistendi in suismunitionibus locus non esset, cum paene inaedificata muris ab exercitunostro moenia viderentur ac telum manu coniceretur, suorumquetormentorum usum, quibus ipsi magna speravissent, spatiopropinquitatis interire parique condicione ex muro ac turribus bellandidata se virtute nostris adaequare non posse intellegunt, ad easdemdeditionis condiciones recurrunt.

[17] M. Varro in ulteriore Hispania initio cognitis eis rebus, quaesunt in Italia gestae, diffidens Pompeianis rebus amicissime de Caesareloquebatur: praecoccupatum sese legatione ab Cn. Pompeio teneriobstrictum fide; necessitudinem quidem sibi nihilo minorem cumCaesare intercedere, neque se ignorare, quod esset officium legati,qui fiduciariam operam obtineret, quae vires suae, quae voluntas ergaCaesarem totius provinciae. Haec omnibus ferebat sermonibus nequese in ullam partem movebat. Postea vero, cum Caesarem ad Massiliamdetineri cognovit, copias Petreii cum exercitu Afranii esse coniunctas,magna auxilia convenisse, magna esse in spe atque exspectari et con-sentire omnem citeriorem provinciam, quaeque postea acciderant, deangustiis ad Ilerdam rei fumentariae, accepit, atque haec ad eum latiusatque inflatius Afranius perscribebat, se quoque ad motus fortunaemovere coepit.

[18] Delectum habuit tota provincia, legionibus completis duabus

45


cohortes circiter XXX alarias addidit. Frumenti magnum numerumcoegit, quod Massiliensibus, item quod Afranio Petreioque mitteret.Naves longas X Gaditanis ut facerent imperavit, complures praetereaHispali faciendas curavit. Pecuniam omnem omniaque ornamenta exfano Herculis in oppidum Gades contulit; eo sex cohortes praesidiicausa ex provincia misit Gaiumque Gallonium, equitem Romanum,familiarem Domitii, qui eo procurandae hereditatis causa venerat missusa Domitio, oppido Gadibus praefecit; arma omnia privata ac publicain domum Gallonii contulit. Ipse habuit graves in Caesarem contiones.Saepe ex tribunali praedicavit adversa Caesarem proelia fecisse, magnumnumerum ab eo militum ad Afranium perfugisse: haec se certis nuntiis,certis auctoribus comperisse. Quibus rebus perterritos cives Romanoseius provinciae sibi ad rem publicam administrandam HS | CLXXX |[18,000,000] et argenti pondo XX milia, tritici modium CXX miliapolliceri coegit. Quas Caesari esse amicas civitates arbitrabatur, hisgraviora onera iniungebat praesidiaque eo deducebat et iudicia inprivatos reddebat qui verba atque orationem adversus rem publicamhabuissent: eorum bona in publicum addicebat, Provinciam omnemin sua et Pompei verba iusiurandum adigebat. Cognitis eis rebus,quae sunt gestae in citeriore Hispania, bellum parabat. Ratio autemhaec erat belli, ut se cum II legionibus Gades conferret, navesfrumentumque omne ibi contineret; provinciam enim omnem Caesarisrebus favere cognoverat. In insula frumento navibusque comparatisbellum duci non difficile existimabat. Caesar, etsi multis necessariisquerebus in Italiam revocabatur, tamen constituerat nullam partem belliin Hispaniis relinquere, quod magna esse Pompei beneficia et magnasclientelas in citeriore provincia sciebat.

[19] Itaque duabus legionibus missis in ulteriorem Hispaniam cumQ. Cassio, tribuno plebis, ipse DC cum equitibus magnis itineribusprogreditur edictumque praemittit, ad quam diem magistratusprincipesque omnium civitatum sibi esse praesto Cordubae vellet. Quoedicto tota provincia pervulgato nulla fuit civitas, quin ad id tempuspartem senatus Cordubam mitteret, non civis Romanus paulo notior,quin ad diem conveniret. Simul ipse Cordubae conventus per se portasVarroni clausit, custodias vigiliasque in turribus muroque disposuit,cohortes duas, quae colonicae appellabantur, cum eo casu venissent,tuendi oppidi causa apud se retinuit. Eisdem diebus Carmo nenses,quae est longe firmissima totius provinciae civitas, deductis tribus inarcem oppidi cobortibus a Varrone praesidio, per se cohortes eiecitportasque praeclusit.

46


[20] Hoc vero magis properare Varro, ut cum legionibus quam primumGades contenderet, ne itinere aut traiectu intercluderetur: tanta actam secunda in Caesarem voluntas provinciae reperiebatur. Progressoei paulo longius litterae Gadibus redduntur: simulatque sit cognitumde edicto Caesaris, consensisse Gaditanos principes eum tribuniscohortium, quae essent ibi in praesidio, ut Gallonium ex oppidoexpellerent, urbem insulamque Caesari servarent. Hoc inito consiliodenuntiavisse Gallonio, ut sua sponte, dum sine periculo liceret,excederet Gadibus; si id non fecisset, sibi consilium capturos. Hoctimore adductum Gallonium Gadibus excessisse. His cognitis rebusaltera ex duabus legionibus, quae vernacula appellabatur, ex castrisVarronis adstante et inspectante ipso signa sustulit seseque Hispalimrecepit atque in foro et porticibus sine maleficio consedit. Quod factumadeo eius conventus cives Romani comprobaverunt, ut domum ad sequisque hospitio cupidissime reciperet. Quibus rebus perterritusVarro, cum itinere converso sese Italicam venturum praemisisset, certiorab suis factus est praeclusas esse portas. Tum vero omni interclususitinere ad Caesarem mittit, paratum se esse legionem, cui iusserit,tradere. Ille ad eum Sextum Caesarem mittit atque huic tradi iubet.Tradita legione Varro Cordubam ad Caesarem venit; relatis ad eumpublicis cum fide rationibus quod penes eum est pecuniae tradit et,quid ubique habeat frumenti et navium, ostendit.

[21] Caesar contione habita Cordubae omnibus generatim gratias agit:civibus Romanis, quod oppidum in sua potestate studuissent habere;Hispanis, quod praesidia expulissent; Gaditanis, quod conatusadversariorum infregissent seseque in libertatem vindicassent; tribunismilitum centurionibusque, qui eo praesidii causa venerant, quodeorum consilia sua virtute confirmassent. Pecunias, quas erant inpublicum Varroni cives Romani polliciti, remittit; bona restituit eis,quos liberius locutos hanc poenam tulisse cognoverat. Tributisquibusdam populis publicis privatisque praemiis reliquos in posterumbona spe complet biduumque Cordubae commoratus Gadesproficiscitur; pecunias monumentaque, quae ex fano Herculis collataerant in privatam domum, referri in templum iubet. Provinciae Q.Cassium praeficit; huic III legiones attribuit. Ipse eis navibus, quasM. Varro quasque Gaditani iussu Varronis fecerant, Tarraconem paucisdiebus pervenit. Ibi totius fere citerioris provinciae legationes Caesarisadventum exspectabant. Eadem ratione privatim ac publice quibusdamcivitatibus habitis honoribus Tarracone discedit pedibusque Narbonematque inde Massiliam pervenit. Ibi legem de dictatore latam seseque

47


dictatorem dictum a M. Lepido praetore cognoscit.

[22] Massilienses omnibus defessi malis, rei frumentariae ad summaminopiam adducti, bis navali proelio superati, crebris eruptionibus fusi,gravi etiam pestilentia conflictati ex diutina conclusione et mutationevictus (panico enim vetere atque hordeo corrupto omnes alebantur,quod ad huiusmodi casus antiquitus paratum in publicumcontulerant) deiecta turri, labefacta magna parte muri, auxiliisprovinciarum et exercituum desperatis, quos in Caesaris potestatemvenisse cognoverant, sese dedere sine fraude constituunt. Sed paucisante diebus L. Domitius cognita Massiliensium voluntate navibus IIIcomparatis, ex quibus duas familiaribus suis attribuerat, unam ipseconscenderat nactus turbidam tempestatem profectus est. Huncconspicatae naves, quae iussu Bruti consuetudine cotidiana ad portumexcubabant, sublatis ancoris sequi coeperunt. Ex his unum ipsiusnavigium contendit et fugere perseveravit auxilioque tempestatis exconspectu abiit, duo perterrita concursu nostrarum navium sese inportum receperunt. Massilienses arma tormentaque ex oppido, ut estimperatum, proferunt, naves ex portu navalibusque educunt, pecuniamex publico tradunt. Quibus rebus confectis Caesar magis eos pro no-mine et vetustate, quam pro meritis in se civitatis conservans duas ibilegiones praesidio relinquit, ceteras in Italiam mittit; ipse ad urbemproficiscitur.

[23] Eisdem temporibus C. Curio in Africam profectus ex Sicilia etiam ab initio copias P. Attii Vari despiciens duas legiones ex IIII,quas a Caesare acceperat, D equites transportabat biduoque et noctibustribus navigatione consumptis appellit ad eum locum, qui appellaturAnquillaria. Hic locus abest a Clupeis passuum XXII milia habetquenon incommodam aestate stationem et duobus eminentibuspromuntoriis continetur. Huius adventum L. Caesar filius cum Xlongis navibus ad Clupea praestolans, quas naves Uticae ex praedonumbello subductas P. Attius reficiendas huius belli causa curaverat, veritusnavium multitudinem ex alto refugerat appulsaque ad proximum litustrireme constrata et in litore relicta pedibus Adrumetum perfugerat.Id oppidum C. Considius Longus unius legionis praesidio tuebatur.Reliquae Caesaris naves eius fuga se Adrumetum receperunt. Huncsecutus Marcius Rufas quaestor navibus XII, quas praesidio onerariisnavibus Curio ex Sicilia eduxerat, postquam in litore relictam navemconspexit, hanc remulco abstraxit; ipse ad C. Curionem cum classeredit.

48


[24] Curio Marcium Uticam navibus praemittit; ipse eodem cumexercitu proficiscitur biduique iter progressus ad flumen Bagradampervenit. Ibi C. Caninium Rebilum legatum cum legionibus reliquit;ipse cum equitatu antecedit ad castra exploranda Cornelia, quod islocus peridoneus castris habebatur. Id autem est iugum directumeminens in mare, utraque ex parte praeruptum atque asperum, sedtamen paulo leniore fastigio ab ea parte, quae ad Uticam vergit. Abestdirecto itinere ab Utica paulo amplius passuum milibus III. Sed hocitinere est fons, quo mare succedit longius, lateque is locus restagnat;quem si qui vitare voluerit, sex milium circuitu in oppidum pervenit.

[25] Hoc explorato loco Curio castra Vari conspicit muro oppidoqueconiuncta ad portam, quae appellatur Belica, admodum munita natu-ra loci, una ex parte ipso oppido Utica, altero a theatro, quod est anteoppidum, substructionibus eius operis maximis, aditu ad castra diffi-cili et angusto. Simul animadvertit multa undique portari atque agiplenissimis viis, quae repentini tumultus timore ex agris in urbemconferantur. Huc equitatum mittit, ut diriperet atque haberet locopraedae; eodemque tempore his rebus subsidio DC Numidae exoppido peditesque CCCC mittuntur a Varo, quos auxilii causa rexIuba paucis diebus ante Uticam miserat. Huic et paternum hospitiumcum Pompeio et simultas cum Curione intercedebat, quod tribunusplebis legem promulgaverat, qua lege regnum Iubae publicaverat.Concurrunt equites inter se; neque vero primum impetum nostrorumNumidae ferre potuerunt, sed interfectis circiter CXX reliqui se incastra ad oppidum receperunt. Interim adventu longarum naviumCurio pronuntiare onerariis navibus iubet, quae stabant ad Uticamnumero circiter CC, se in hostium habiturum loco, qui non e vestigioad castra Cornelia naves traduxisset. Qua pronuntiatione facta temporispuncto sublatis ancoris omnes Uticam relinquunt et quo imperatumest transeunt. Quae res omnium rerum copia complevit exercitum.

[26] His rebus gestis Curio se in castra ad Bagradam recipit atqueuniversi exercitus conclamatione imperator appellatur posteroque dieexercitum Uticam ducit et prope oppidum castra ponit. Nondum operecastrorum perfecto equites ex statione nuntiant magna auxilia equitumpeditumque ab rege missa Uticam venire; eodemque tempore vis magnapulveris cernebatur, et vestigio temporis primum agmen erat inconspectu. Novitate rei Curio permotus praemittit equites, qui primumimpetum sustineant ac morentur; ipse celeriter ab opere deductislegionibus aciem instruit. Equitesque committunt proelium et,

49


priusquam plane legiones explicari et consistere possent, tota auxiliaregis impedita ac perturbata, quod nullo ordine et sine timore iterfecerant, in fugam coniciunt equitatuque omni fere incolumi, quodse per litora celeriter in oppidum recepit, magnum peditum numeruminterficiunt.

[27] Proxima nocte centuriones Marsi duo ex castris Curionis cummanipularibus suis XXII ad Attium Varum perfugiunt. Hi, sive verequam habuerant opinionem ad eum perferunt, sive etiam auribus Variserviunt (nam, quae volumus, et credimus libenter et, quae sentimusipsi, reliquos sentire speramus), confirmant quidem certe totiusexercitus animos alienos esse a Curione maximeque opus esse inconspectum exercitus venire et colloquendi dare facultatem. Qua opi-nione adductus Varus postero die mane legiones ex castris educit.Facit idem Curio, atque una valle non magna interiecta suas uterquecopias instruit.

[28] Erat in exercitu Vari Sextus Quintilius Varus, quem fuisse Corfiniisupra demonstratum est. Hic dimissus a Caesare in Africam venerat,legionesque eas traduxerat Curio, quas superioribus temporibusCorfinio receperat Caesar, adeo ut paucis mutatis centurionibus eidemordines manipulique constarent. Hanc nactus appellationis causamQuintilius circuire aciem Curionis atque obsecrare milites coepit, neprimam sacramenti, quod apud Domitium atque apud se quaestoremdixissent, memoriam deponerent, neu contra eos arma ferrent, quieadem essent usi fortuna eademque in obsidione perpessi, neu prohis pugnarent, a quibus cum contumelia perfugae appellarentur. Hucpauca ad spem largitionis addidit, quae ab sua liberalitate, si se atqueAttium secuti essent, exspectare deberent. Hac habita oratione nullamin partem ab exercitu Curionis fit significatio, atque ita suas uterquecopias reducit.

[29] At in castris Curionis magnus omnium incessit timor animis. Isvariis hominum sermonibus celeriter augetur. Unusquisque enimopiniones fingebat et ad id, quod ab alio audierat, sui aliquid timorisaddebat. Hoc ubi uno auctore ad plures permanaverat, atque aliusalii tradiderat, plures auctores eius rei videbantur. Civile bellum; genushominum, cui liceret libere facere et sequi, quod vellet; legiones eae,quae paulo ante apud adversarios fuerant, nam etiam Caesarisbeneficium mutaverat consuetudo, qua offerrentur; municipia etiamdiversis partibus coniuncta, namque ex Marsis Pelignisque veniebant

50


ei qui superiore nocte: haec in contuberniis commilitesque nonnulligraviora; sermones militum dubii durius accipiebantur, nonnulli etiamab eis, qui diligentiores videri volebant, fingebantur.

[30] Quibus de causis consilio convocato de summa rerum deliberareincipit. Erant sententiae, quae conandum omnibus modis castraqueVari oppugnanda censerent, quod in huiusmodi militum consiliisotium maxime contrarium esse arbitrarentur; postremo praestaredicebant per virtutem in pugna belli fortunam experiri, quam desertoset circumventos ab suis gravissimum supplicium perpeti. Erant, quicenserent de tertia vigilia in castra Cornelia recedendum, ut maiorespatio temporis interiecto militum mentes sanarentur, simul, si quidgravius accidisset, magna multitudine navium et tutius et facilius inSiciliam receptus daretur.

[31] Curio utrumque improbans consilium, quantum alteri sententiaedeesset animi, tantum alteri superesse dicebat: hos turpissimae fugaerationem habere, illos etiam iniquo loco dimicandum putare. "Quaenim," inquit, "fiducia et opere et natura loci munitissima castraexpugnari posse confidimus? Aut vero quid proficimus, si acceptomagno detrimento ab oppugnatione castrorum discedimus? Quasi nonet felicitas rerum gestarum exercitus benevolentiam imperatoribus etres adversae odia colligant! Castrorum autem mutatio quid habet nisiturpem fugam et desperationem omnium et alienationem exercitus?Nam neque pudentes suspicari oportet sibi parum credi, nequeimprobos scire sese timeri, quod his licentiam timor augeat noster,illis studia deminuat." "Quod si iam," inquit, "haec exploratahabeamus, quae de exercitus alienatione dicuntur, quae quidem egoaut omnino falsa aut certe minora opinione esse confido, quanto haecdissimulari et occultari, quam per nos confirmari praestet? An non,uti corporis vulnera, ita exercitus incommoda sunt tegenda, ne spemadversariis augeamus? At etiam, ut media nocte proficiscamur, addunt,quo maiorem, credo, licentiam habeant, qui peccare conentur. Namquehuiusmodi res aut pudore aut metu tenentur; quibus rebus nox maximeadversaria est. Quare neque tanti sum animi, ut sine spe castraoppugnanda censeam, neque tanti timoris, uti spe deficiam, atqueomnia prius experienda arbitror magnaque ex parte iam me unavobiscum de re iudicium facturum confido."

[32] Dimisso consilio contionem advocat militum. Commemorat, quosit eorum usus studio ad Corfinium Caesar, ut magnam partem Italiae

51


beneficio atque auctoritate eorum suam fecerit. "Vos enim vestrumquefactum omnia," inquit, "deinceps municipia sunt secuta, neque sinecausa et Caesar amicissime de vobis et illi gravissime iudicaverunt.Pompeius enim nullo proelio pulsus vestri facti praeiudicio demotusItalia excessit; Caesar me, quem sibi carissimum habuit, provinciamSiciliam atque Africam, sine quibus urbem atque Italiam tueri nonpotest, vestrae fidei commisit. At sunt, qui vos hortentur, ut a nobisdesciscatis. Quid enim est illis optatius, quam uno tempore et noscircumvenire et vos nefario scelere obstringere? aut quid irati graviusde vobis sentire possunt, quam ut eos prodatis, qui se vobis omniadebere iudicant, in eorum potestatem veniatis, qui se per vos perisseexistimant? An vero in Hispania res gestas Caesaris non audistis? duospulsos exercitus, duos superatos duces, duas receptas provincias? haecacta diebus XL, quibus in conspectum adversariorum venerit Caesar?An, qui incolumes resistere non potuerunt, perditi resistant? vos autemincerta victoria Caesarem secuti diiudicata iam belli fortuna victumsequamini, cum vestri officii praemia percipere debeatis? Desertos enimse ac proditos a vobis dicunt et prioris sacramenti mentionem faciunt.Vosne vero L. Domitium, an vos Domitius deseruit? Nonne extremampati fortunam paratos proiecit ille? nonne sibi clam salutem fugapetivit? nonne proditi per illum Caesaris beneficio estis conservati?Sacramento quidem vos tenere qui potuit, cum proiectis fascibus etdeposito imperio privatus et captus ipse in alienam venisset potestatem?Relinquitur nova religio, ut eo neglecto sacramento, quo tenemini,respiciatis illud, quod deditione ducis et capitis deminutione sublatumest. At, credo, si Caesarem probatis, in me offenditis. Qui de meis invos meritis praedicaturus non sum, quae sunt adhuc et mea voluntateet vestra exspectatione leviora; sed tamen sui laboris milites sempereventu belli praemia petiverunt, qui qualis sit futurus, ne vos quidemdubitatis: diligentiam quidem nostram aut, quem ad finem adhuc resprocessit, fortunam cur praeteream? An poenitet vos, quod salvumatque incolumem exercitum nulla omnino nave desiderata traduxerim?quod classem hostium primo impetu adveniens profligaverim? quodhis per biduum equestri proelio superaverim? quod ex portu sinuqueadversariorum CC naves oneratas abduxerim eoque illos compulerim,ut neque pedestri itinere neque navibus commeatu iuvari possint?Hac vos fortuna atque his ducibus repudiatis Corfiniensemignominiam, Italiae fugam, Hispaniarum deditionem, Africi bellipraeiudicia, sequimini! Equidem me Caesaris militem dici volui, vosme imperatoris nomine appellavistis. Cuius si vos poenitet, vestrumvobis beneficium remitto, mihi meum nomen restituite, ne ad

52


contumeliam honorem dedisse videamini."

[33] Qua oratione permoti milites crebro etiam dicentem interpellabant,ut magno cum dolore infidelitatis suspicionem sustinere viderentur,discedentem vero ex contione universi cohortantur, magno sit animo,necubi dubitet proelium committere et suam fidem virtutemqueexperiri. Quo facto commutata omnium et voluntate et opinioneconsensu summo constituit Curio, cum primum sit data potestas,proelio rem committere posteroque die productos eodem loco, quosuperioribus diebus constiterat, in acie collocat. Ne Varus quidemdubitat copias producere, sive sollicitandi milites sive aequo locodimicandi detur occasio, ne facultatem praetermittat.

[34] Erat vallis inter duas acies, ut supra demonstratum est, non itamagna, at difficili et arduo ascensu. Hanc uterque, si adversariorumcopiae transire conarentur, exspectabat, quo aequiore loco proeliumcommitteret. Simul ab sinistro cornu P. Attii equitatus omnis et unalevis armaturae interiecti complures, cum se in vallem demitterent,cernebantur. Ad eos Curio equitatum et duas Marrucinorum cohortesmittit; quorum primum impetum equites hostium non tulerunt, sedadmissis equis ad suos refugerunt; relicti ab his, qui una procurrerantlevis armaturae, circumveniebantur atque interficiebantur ab nostris.Huc tota Vari conversa acies suos fugere et concidi videbat. TuncRebilus, legatus Caesaris, quem Curio secum ex Sicilia duxerat, quodmagnum habere usum in re militari sciebat, "perterritum," inquit,"hostem vides, Curio: quid dubitas uti temporis opportunitate?" Illeunum elocutus, ut memoria tenerent milites ea, quae pridie sibiconfirmassent, sequi sese iubet et praecurrit ante omnes. Adeo eratimpedita vallis, ut in ascensu nisi sublevati a suis primi non facileeniterentur. Sed praeoccupatus animus Attianorum militum timore etfuga et caede suorum nihil de resistendo cogitabat, omnesque se iamab equitatu circumveniri arbitrabantur. Itaque priusquam telum abiciposset, aut nostri propius accederent, omnis Vari acies terga vertitseque in castra recepit.

[35] Qua in fuga Fabius Pelignus quidam ex infimis ordinibus deexercitu Curionis primus agmen fugientium consecutus magna voceVarum nomine appellans requirebat, uti unus esse ex eius militibuset monere aliquid velle ac dicere videretur. Ubi ille saepius appellatusaspexit ac restitit et, quis esset aut quid vellet, quaesivit, umerumapertum gladio appetit paulumque afuit, quin Varum interficeret;

53


quod ille periculum sublato ad eius conatum scuto vitavit. Fabius aproximis militibus circumventus interficitur. Hac fugientiummultitudine ac turba portae castrorum occupantur atque iter impeditur,pluresque in eo loco sine vulnere quam in proelio aut fuga intereunt,neque multum afuit, quin etiam castris expellerentur, ac nonnulliprotinus eodem cursu in oppidum contenderunt. Sed cum loci natu-ra et munitio castrorum aditum prohibebant, tum quod ad proeliumegressi Curionis milites eis rebus indigebant, quae ad oppugnationemcastrorum erant usui. Itaque Curio exercitum in castra reducit suisomnibus praeter Fabium incolumibus, ex numero adversariorumcirciter DC interfectis ac mille vulneratis; qui omnes discessu Curionismultique praeterea per simulationem vulnerum ex castris in oppidumpropter timorem sese recipiunt. Qua re animadversa Varus et terroreexercitus cognito bucinatore in castris et paucis ad speciem tabernaculisrelictis de tertia vigilia silentio exercitum in oppidum reducit.

[36] Postero die Curio obsidere Uticam et vallo circummunire instituit.Erat in oppido multitudo insolens belli diuturnitate otii, Uticensespro quibusdam Caesaris in se beneficiis illi amicissimi, conventus is,qui ex variis generibus constaret, terror ex superioribus proeliis magnus.Itaque de deditione omnes palam loquebantur et cum P. Attio agebant,ne sua pertinacia omnium fortunas perturbari vellet. Haec cumagerentur, nuntii praemissi ab rege Iuba venerunt, qui ilium adessecum magnis copiis dicerent et de custodia ac defensione urbishortarentur. Quae res eorum perterritos animos confirmavit.

[37] Nuntiabantur haec eadem Curioni, sed aliquamdiu fides fierinon poterat: tantam habebat suarum rerum fiduciam. Iamque Caesarisin Hispania res secundae in Africam nuntiis ac litteris perferebantur.Quibus omnibus rebus sublatus nihil contra se regem nisurumexistimabat. Sed ubi certis auctoribus comperit minus V et XX milibuslonge ab Utica eius copias abesse, relictis munitionibus sese in castraCornelia recepit. Huc frumentum comportare, castra munire, materiamconferre coepit statimque in Siciliam misit, uti duae legionesreliquusque equitatus ad se mitteretur. Castra erant ad bellumducendum aptissima natura loci et munitione et maris propinquitateet aquae et salis copia, cuius magna vis iam ex proximis erat salinis eocongesta. Non materia multitudine arborum, non frumentum, cuiuserant plenissimi agri, deficere poterat. Itaque omnium suorumconsensu Curio reliquas copias exspectare et bellum ducere parabat.

54


[38] His constitutis rebus probatisque consiliis ex perfugis quibusdamoppidanis audit Iubam revocatum finitimo bello et controversiisLeptitanorum restitisse in regno, Saburram, eius praefectum, cummediocribus copiis missum Uticae appropinquare. His auctoribustemere credens consilium commutat et proelio rem committereconstituit. Multum ad hanc rem probandam adiuvat adulescentia,magnitudo animi, superioris temporis proventus, fiducia rei benegerendae. His rebus impulsus equitatum omnem prima nocte ad ca-stra hostium mittit ad flumen Bagradam, quibus praeerat Saburra, dequo ante erat auditum; sed rex omnibus copiis insequebatur et sexmilium passuum intervallo a Saburra consederat. Equites missi nocteiter conficiunt, imprudentes atque inopinantes hostes aggrediuntur.Numidae enim quadam barbara consuetudine nullis ordinibus passimconsederant. Hos oppressos somno et dispersos adorti magnum eorumnumerum interficiunt; multi perterriti profugiunt. Quo facto adCurionem equites revertuntur captivosque ad eum reducunt.

[39] Curio cum omnibus copiis quarta vigilia exierat cohortibus Vcastris praesidio relictis. Progressus milia passuum VI equites convenit,rem gestam cognovit; e captivis quaerit, quis castris ad Bagradam praesit:respondent Saburram. Reliqua studio itineris conficiendi quaererepraetermittit proximaque respiciens signa, "videtisne," inquit, "milites,captivorum orationem cum perfugis convenire? abesse regem, exiguasesse copias missas, quae paucis equitibus pares esse non potuerint?Proinde ad praedam, ad gloriam properate, ut iam de praemiis vestriset de referenda gratia cogitare incipiamus." Erant per se magna, quaegesserant equites, praesertim cum eorum exiguus numerus cum tantamultitudine Numidarum confertur. Haec tamen ab ipsis inflatiuscommemorabantur, ut de suis homines laudibus libenter praedicant.Multa praeterea spolia praeferebantur, capti homines equiqueproducebantur, ut, quicquid intercederet temporis, hoc omne victoriammorari videretur. Ita spei Curionis militum studia non deerant. Equitessequi iubet sese iterque accelerat, ut quam maxime ex fuga perterritosadoriri posset. At illi itinere totius noctis confecti subsequi non poterant,atque alii alio loco resistebant. Ne haec quidem Curionem ad spemmorabantur.

[40] Iuba certior factus a Saburra de nocturno proelio II miliaHispanorum et Gallorum equitum, quos suae custodiae causa circumse habere consuerat, et peditum eam partem, cui maxime confidebat,Saburrae submisit; ipse cum reliquis copiis elephantisque LX lentius

55


subsequitur. Suspicatus praemissis equitibus ipsum affore CurionemSaburra copias equitum peditumque instruit atque his imperat, utsimulatione timoris paulatim cedant ac pedem referant: sese, cum opusesset, signum proelii daturum et, quod rem postulare cognovisset,imperaturum. Curio ad superiorem spem addita praesentis temporisopinione hostes fugere arbitratus copias ex locis superioribus incampum deducit.

[41] Quibus ex locis cum longius esset progressus, confecto iam laboreexercitu XII milium spatio constitit. Dat suis signum Saburra, aciemconstituit et circumire ordines atque hortari incipit; sed peditatudumtaxat procul ad speciem utitur, equites in aciem immittit. Nondeest negotio Curio suosque hortatur, ut spem omnem in virtutereponant. Ne militibus quidem ut defessis neque equitibus ut pauciset labore confectis studium ad pugnandum virtusque deerat; sed hierant numero CC, reliqui in itinere substiterant. Hi, quamcumque inpartem impetum fecerant, hostes loco cedere cogebant, sed nequelongius fugientes prosequi neque vehementius equos incitare poterant.At equitatus hostium ab utroque cornu circuire aciem nostram etaversos proterere incipit. Cum cohortes ex acie procucurrissent,Numidae integri celeritate impetum nostrorum effugiebant rursusquead ordines suos se recipientes circuibant et ab acie excludebant. Sicneque in loco manere ordinesque servare neque procurrere et casumsubire tutum videbatur. Hostium copiae submissis ab rege auxiliiscrebro augebantur; nostros vires lassitudine deficiebant, simul ei, quivulnera acceperant, neque acie excedere neque in locum tutum referripoterant, quod tota acies equitatu hostium circumdata tenebatur. Hide sua salute desperantes, ut extremo vitae tempore homines facereconsuerunt, aut suam mortem miserabantur aut parentes suoscommendabant, si quos ex eo periculo fortuna servare potuisset. Plenaerant omnia timoris et luctus.

[42] Curio, ubi perterritis omnibus neque cohortationes suas nequepreces audiri intellegit, unam ut in miseris rebus spem reliquam salutisesse arbitratus, proximos colles capere universos atque eo signa inferriiubet. Hos quoque praeoccupat missus a Saburra equitatus. Tum veroad summam desperationem nostri perveniunt et partim fugientes abequitatu interficiuntur, partim integri procumbunt. Hortatur CurionemCn. Domitius, praefectus equitum, cum paucis equitibus circumsistens,ut fuga salutem petat atque in castra contendat, et se ab eo nondiscessurum pollicetur. At Curio numquam se amisso exercitu, quem

56


a Caesare fidei commissum acceperit, in eius conspectum reversurumconfirmat atque ita proelians interficitur. Equites ex proelio perpaucise recipiunt; sed ei, quos ad novissimum agmen equorumreficiendorum causa substitisse demonstratum est, fuga totius exercitusprocul animadversa sese incolumes in castra conferunt. Milites ad unumomnes interficiuntur.

[43] His rebus cognitis Marcius Rufus quaestor in castris relictus aCurione cohortatur suos, ne animo deficiant. Illi orant atque obsecrant,ut in Siciliam navibus reportentur. Pollicetur magistrisque imperatnavium, ut primo vespere omnes scaphas ad litus appulsas habeant.Sed tantus fuit omnium terror, ut alii adesse copias Iubae dicerent,alii cum legionibus instare Varum iamque se pulverem venientiumcernere, quarum rerum nihil omnino acciderat, alii classem hostiumceleriter advolaturam suspicarentur. Itaque perterritis omnibus sibiquisque consulebat. Qui in classe erant, proficisci properabant. Horumfuga navium onerariarum magistros incitabat; pauci lenunculi adofficium imperiumque conveniebant. Sed tanta erat completis litoribuscontentio, qui potissimum ex magno numero conscenderent, utmultitudine atque onere nonnulli deprimerentur, reliqui hoc timorepropius adire tardarentur.

[44] Quibus rebus accidit, ut pauci milites patresque familiae, quiaut gratia aut misericordia valerent aut naves adnare possent, receptiin Siciliam incolumes pervenirent. Reliquae copiae missis ad Varumnoctu legatorum numero centurionibus sese ei dediderunt. Quarumcohortium milites postero die ante oppidum Iuba conspicatus suamesse praedicans praedam magnam partem eorum interfici iussit, paucoselectos in regnum remisit, cum Varus suam fidem ab eo laedi querereturneque resistere auderet. Ipse equo in oppidum vectus prosequentibuscompluribus senatoribus, quo in numero erat Ser. Sulpicius et LiciniusDamasippus paucis, quae fieri vellet, Uticae constituit atque imperavitdiebusque post paucis se in regnum cum omnibus copiis recepit.

57


Liber III

[1] Dictatore habente comitia Caesare consules creantur Iulius Caesaret P. Servilius: is enim erat annus, quo per leges ei consulem fieriliceret. His rebus confectis, cum fides tota Italia esset angustior nequecreditae pecuniae solverentur, constituit, ut arbitri darentur; per eosfierent aestimationes possessionum et rerum, quanti quaeque earumante bellum fuisset, atque eae creditoribus traderentur. Hoc et adtimorem novarum tabularum tollendum minuendumve, qui fere bel-la et civiles dissensiones sequi consuevit, et ad debitorum tuendamexistimationem esse aptissimum existimavit. Itemque praetoribustribunisque plebis rogationes ad populum ferentibus nonnullosambitus Pompeia lege damnatos illis temporibus, quibus in urbepraesidia legionum Pompeius habuerat, quae iudicia aliis audientibusiudicibus, aliis sententiam ferentibus singulis diebus erant perfecta,in integrum restituit, qui se illi initio civilis belli obtulerant, si suaopera in bello uti vellet, proinde aestimans, ac si usus esset, quoniamsui fecissent potestatem. Statuerat enim prius hos iudicio populi debererestitui, quam suo beneficio videri receptos, ne aut ingratus in referendagratia aut arrogans in praeripiendo populi beneficio videretur.

[2] His rebus et feriis Latinis comitiisque omnibus perficiendis XIdies tribuit dictaturaque se abdicat et ab urbe proficisciturBrundisiumque pervenit. Eo legiones XII, equitatum omnem venireiusserat. Sed tantum navium repperit, ut anguste XV milialegionariorum militum, DC equites transportari possent. Hoc unumCaesari ad celeritatem conficiendi belli defuit. Atque hae ipsae copiaehoc infrequentiores imponuntur, quod multi Gallicis tot bellisdefecerant, longumque iter ex Hispania magnum numerumdeminuerat, et gravis autumnus in Apulia circumque Brundisium ex

58


saluberrimis Galliae et Hispaniae regionibus omnem exercitumvaletudine temptaverat.

[3] Pompeius annuum spatium ad comparandas copias nactus, quodvacuum a bello atque ab hoste otiosum fuerat, magnam ex AsiaCycladibusque insulis, Corcyra, Athenis, Ponto, Bithynia, Syria,Cilicia, Phoenice, Aegypto classem coegerat, magnam omnibus locisaedificandam curaverat; magnam imperatam Asiae, Syriae regibusqueomnibus et dynastis et tetrarchis et liberis Achaiae populis pecuniamexegerat, magnam societates Carum provinciarum, quas ipse obtinebat,sibi numerare coegerat.

[4] Legiones effecerat civium Romanorum VIIII: V ex Italia, quastraduxerat; unam ex Cilicia veteranam, quam factam ex duabusgemellam appellabat; unam ex Creta et Macedonia ex veteranismilitibus, qui dimissi a superioribus imperatoribus in his provinciisconsederant; duas ex Asia, quas Lentulus consul conscribendascuraverat. Praeterea magnum numerum ex Thessalia, Boeotia, AchaiaEpiroque supplementi nomine in legiones distribuerat: his Antonianosmilites admiscuerat. Praeter has exspectabat cum Scipione ex Syrialegiones II. Sagittarios Creta, Lacedaemone, ex Ponto atque Syriareliquisque civitatibus III milia numero habebat, funditorum cohortessescenarias II, equitum VII milia. Ex quibus DC Gallos Deiotarusadduxerat, D Ariobarzanes ex Cappadocia; ad eundem numerum Cotysex Thracia dederat et Sadalam filium miserat; ex Macedonia CC erant,quibus Rhascypolis praeerat, excellenti virtute; D ex GabinianisAlexandria, Gallos Germanosque, quos ibi A. Gabinius praesidii causaapud regem Ptolomaeum reliquerat, Pompeius filius eum classeadduxerat; DCCC ex servis suis pastorumque suorum numero coegerat;CCC Tarcondarius Castor et Domnilaus ex Gallograecia dederant(horum alter una venerat, alter filium miserat); CC ex Syria aCommageno Antiocho, cui magna Pompeius praemia tribuit, missierant, in his plerique hippotoxotae. Huc Dardanos, Bessos partimmercenarios, partim imperio aut gratia comparatos, item Macedones,Thessalos ac reliquarum gentium et civitatum adiecerat atque eum,quem supra demonstravimus, numerum expleverat.

[5] Frumenti vim maximam ex Thessalia, Asia, Aegypto, Creta, Cyrenisreliquisque regionibus comparaverat. Hiemare Dyrrachii, Apolloniaeomnibusque oppidis maritimis constituerat, ut mare transire Caesaremprohiberet, eiusque rei causa omni ora maritima classem disposuerat.

59


Praeerat Aegyptiis navibus Pompeius filius, Asiaticis D. Laelius et C.Triarius, Syriacis C. Cassius, Rhodiis C. Marcellus cum C. Coponio,Liburnicae atque Achaicae classi Scribonius Libo et M. Octavius.Toti tamen officio maritimo M. Bibulus praepositus cunctaadministrabat; ad hunc summa imperii respiciebat.

[6] Caesar, ut Brundisium venit, contionatus apud milites, quoniamprope ad finem laborum ac periculorum esset perventum, aequo ani-mo mancipia atque impedimenta in Italia relinquerent, ipsi expeditinaves conscenderent, quo maior numerus militum posset imponi,omniaque ex victoria et ex sua liberalitate sperarent, conclamantibusomnibus, imperaret, quod vellet, quodcumque imperavisset, se aequoanimo esse facturos, II. Non. Ian. naves solvit. Impositae, ut suprademonstratum est, legiones VII. Postridie terram attigit. InterCerauniorum saxa et alia loca periculosa quietam nactus stationem etportus omnes timens, quos teneri ab adversariis arbitrabatur, ad eumlocum, qui appellabatur Palaeste, omnibus navibus ad unamincolumibus milites exposuit.

[7] Erat Orici Lucretius Vespillo et Minucius Rufus cum Asiaticisnavibus XVIII, quibus iussu D. Laelii praeerant, M. Bibulus cumnavibus ex Corcyrae. Sed neque illi sibi confisi ex portu prodire suntausi, cum Caesar omnino XII naves longas praesidio duxisset, in quibuserant constratae IIII, neque Bibulus impeditis navibus dispersisqueremigibus satis mature occurrit, quod prius ad continentem visus estCaesar, quam de eius adventu fama omnino in eas regiones perferretur.

[8] Eitis militibus naves eadem nocte Brundisium a Caesare remittuntur,ut reliquae legiones equitatusque transportari possent. Huic officiopraepositus erat Fufius Calenus legatus, qui celeritatem intransportandis legionibus adhiberet. Sed serius a terra provectae navesneque usae nocturna aura in redeundo offenderunt. Bibulus enimCorcyrae certior factus de adventu Caesaris, sperans alicui se partionustarum navium occurrere posse, inanibus occurrit et nactus circiterXXX in eas indiligentiae suae ac doloris iracundiam erupit omnesqueincendit eodemque igne nautas dominosque navium interfecit,magnitudine poenae reliquos terreri sperans. Hoc confecto negotio aSasonis ad Curici portum stationes litoraque omnia longe latequeclassibus occupavit custodiisque diligentius dispositis ipse gravissimahieme in navibus excubans neque ullum laborem aut munusdespiciens, neque subsidium exspectans si in Caesaris complexum

60


venire posset . . .

[9] Discessu Liburnarum ex Illyrico M. Octavius cum eis, quas habebat,navibus Salonas pervenit. Ibi concitatis Dalmatis reliquisque barbarisIssam a Caesaris amicitia avertit; conventum Salonis cum nequepollicitationibus neque denuntiatione periculi permovere posset,oppidum oppugnare instituit. Est autem oppidum et loci natura etcolle munitum. Sed celeriter cives Romani ligneis effectis turribus hissese munierunt et, cum essent infirmi ad resistendum propterpaucitatem hominum crebris confecti vulneribus, ad extremumauxilium descenderunt servosque omnes puberes liberaverunt etpraesectis omnium mulierum crinibus tormenta effecerunt. Quorumcognita sententia Octavius quinis castris oppidum circumdedit atqueuno tempore obsidione et oppugnationibus eos premere coepit. Illiomnia perpeti parati maxime a re frumentaria laborabant. Cui rei missisad Caesarem legatis auxilium ab eo petebant; reliqua, ut poterant,incommoda per se sustinebant. Et longo interposito spatio cumdiuturnitas oppugnationis neglegentiores Octavianos effecisset, nactioccasionem meridiani temporis discessu eorum pueris mulieribusquein muro dispositis, ne quid cotidianae consuetudinis desideraretur,ipsi manu facta cum eis, quos nuper liberaverant, in proxima Octaviicastra irruperunt. His expugnatis eodem impetu altera sunt adorti,inde tertia et quarta et deinceps reliqua omnibusque eos castrisexpulerunt et magno numero interfecto reliquos atque ipsum Octaviumin naves confugere coegerunt. Hic fuit oppugnationis exitus. Iamquehiems appropinquabat, et tantis detrimentis acceptis Octavius desperataoppugnatione oppidi Dyrrachium sese ad Pompeium recepit.

[10] Demonstravimus L. Vibullium Rufum, Pompei praefectum, bisin potestatem pervenisse Caesaris atque ab eo esse dimissum, semel adCorfinium, iterum in Hispania. Hunc pro suis beneficiis Caesaridoneum iudicaverat, quem cum mandatis ad Cn. Pompeium mitteret,eundemque apud Cn. Pompeium auctoritatem habere intellegebatErat autem haec summa mandatorum: debere utrumque pertinaciaefinem facere et ab armis discedere neque amplius fortunam periclitari.Satis esse magna utrimque incommoda accepta, quae pro disciplina etpraeceptis habere possent, ut reliquos casus timerent: illum Italiaexpulsum amissa Sicilia et Sardinia duabusque Hispaniis et cohortibusin Italia atque Hispania civium Romanorum centum atque XXX; semorte Curionis et detrimento Africani exercitus tanto militumquededitione ad Curictam. Proinde sibi ac rei publicae parcerent, cum,

61


quantum in bello fortuna posset, iam ipsi incommodis suis satis essentdocumento. Hoc unum esse tempus de pace agendi, dum sibi uterqueconfideret et pares ambo viderentur; si vero alteri paulum modotribuisset fortuna, non esse usurum condicionibus pacis eum, quisuperior videretur, neque fore aequa parte contentum, qui se omniahabiturum confideret. Condiciones pacis, quoniam antea convenirenon potuissent, Romae ab senatu et a populo peti debere. Interea etrei publicae et ipsis placere oportere, si uterque in contione statimiuravisset se triduo proximo exercitum dimissurum. Depositis armisauxiliisque, quibus nunc confiderent, necessario populi senatusqueiudicio fore utrumque contentum. Haec quo facilius Pompeio probaripossent, omnes suas terrestres ubique copias dimissurum . . .

[11] Vibullius his expositis [Corcyrae] non minus necessarium esseexistimavit de repentino adventu Caesaris Pompeium fieri certiorem,uti ad id consilium capere posset, antequam de mandatis agi inciperetur,atque ideo continuato nocte ac die itinere atque omnibus oppidismutatis ad celeritatem iumentis ad Pompeium contendit, ut adesseCaesarem nuntiaret. Pompeius erat eo tempore in Candavia iterqueex Macedonia in hiberna Apolloniam Dyrrachiumque habebat. Sedre nova perturbatus maioribus itineribus Apolloniam petere coepit,ne Caesar orae maritimae civitates occuparet. At ille eitis militibuseodem die Oricum proficiscitur. Quo cum venisset, L. Torquatus, quiiussu Pompei oppido praeerat praesidiumque ibi Parthinorumhabebat, conatus portis clausis oppidum defendere, cum Graecosmurum ascendere atque arma capere iuberet, illi autem se contraimperium populi Romani pugnaturos esse negarent, oppidani autemetiam sua sponte Caesarem recipere conarentur, desperatis omnibusauxiliis portas aperuit et se atque oppidum Caesari dediditincolumisque ab eo conservatus est.

[12] Recepto Caesar Orico nulla interposita mora Apolloniamproficiscitur. Cuius adventu audito L. Staberius, qui ibi praeerat,aquam comportare in arcem atque eam munire obsidesque abApolloniatibus exigere coepit. Illi vero daturos se negare, neque portasconsuli praeclusuros, neque sibi iudicium sumpturos contra atqueomnis Italia populusque Romanus indicavisset. Quorum cognitavoluntate clam profugit Apollonia Staberius. Illi ad Caesarem legatosmittunt oppidoque recipiunt. Hos sequuntur Bullidenses, Amantiniet reliquae finitimae civitates totaque Epiros et legatis ad Caesaremmissis, quae imperaret, facturos pollicentur.

62


[13] At Pompeius cognitis his rebus, quae erant Orici atque Apolloniaegestae, Dyrrachio timens diurnis eo nocturnisque itineribus contendit.Simul Caesar appropinquare dicebatur, tantusque terror incidit eiusexercitui, quod properans noctem diei coniunxerat neque iterintermiserat, ut paene omnes ex Epiro finitimisque regionibus signarelinquerent, complures arma proicerent ac fugae simile iter videretur.Sed cum prope Dyrrachium Pompeius constitisset castraque metariiussisset, perterrito etiam tum exercitu princeps Labienus proceditiuratque se eum non deserturum eundemque casum subiturum,quemcumque ei fortuna tribuisset. Hoc idem reliqui iurant legati;tribuni militum centurionesque sequuntur, atque idem omnis exercitusiurat. Caesar praeoccupato itinere ad Dyrrachium finem properandifacit castraque ad flumen Apsum ponit in finibus Apolloniatium, utbene meritae civitates tutae essent praesidio, ibique reliquarum exItalia legionum adventum exspectare et sub pellibus hiemare constituit.Hoc idem Pompeius fecit et trans flumen Apsum positis castris eocopias omnes auxiliaque conduxit.

[14] Calenus legionibus equitibusque Brundisii in naves impositis,ut erat praeceptum a Caesare, quantum navium facultatem habebat,naves solvit paulumque a portu progressus litteras a Caesare accipit,quibus est certior factus portus litoraque omnia classibus adversariorumteneri. Quo cognito se in portum recipit navesque omnes revocat.Una ex his, quae perseveravit neque imperio Caleni obtemperavit,quod erat sine militibus privatoque consilio administrabatur, delataOricum atque a Bibulo expugnata est; qui de servis liberisque omnibusad impuberes supplicium sumit et ad unum interficit. Ita exiguotempore magnoque casu totius exercitus salus constitit.

[15] Bibulus, ut supra demonstratum est, erat cum classe ad Oricumet, sicuti mari portibusque Caesarem prohibebat, ita ipse omni terraearum regionum prohibebatur; praesidiis enim dispositis omnia litoraa Caesare tenebantur, neque lignandi atque aquandi neque naves adterram religandi potestas fiebat. Erat res in magna difficultate,summisque angustiis rerum necessariarum premebantur, adeo utcogerentur sicuti reliquum commeatum ita ligna atque aquam Corcyranavibus onerariis supportare; atque etiam uno tempore accidit, utdifficilioribus usi tempestatibus ex pellibus, quibus erant tectae naves,nocturnum excipere rorem cogerentur; quas tamen difficultatespatienter atque aequo animo ferebant neque sibi nudanda litora etrelinquendos portus existimabant. Sed cum essent in quibus

63


demonstravi angustiis, ac se Libo cum Bibulo coniunxisset, loquunturambo ex navibus cum M. Acilio et Statio Murco legatis; quorum alteroppidi muris, alter praesidiis terrestribus praeerat: velle se de maximisrebus cum Caesare loqui, si sibi eius rei facultas detur. Huc adduntpauca rei confirmandae causa, ut de compositione acturi viderentur.Interim postulant ut sint indutiae, atque ab eis impetrant. Magnumenim, quod afferebant, videbatur, et Caesarem id summe sciebantcupere, et profectum aliquid Vibulli mandatis existimabatur.

[16] Caesar eo tempore cum legione una profectus ad recipiendasulteriores civitates et rem frumentariam expediendam, qua angustautebatur,erat ad Buthrotum, oppidum oppositum Corcyrae. Ibi certiorab Acilio et Murco per litteras factus de postulatis Libonis et Bibulilegionem relinquit; ipse Oricum revertitur. Eo cum venisset, evocanturilli ad colloquium. Prodit Libo atque excusat Bibulum, quod isiracundia summa erat inimicitiasque habebat etiam privatas cumCaesare ex aedilitate et praetura conceptas: ob eam causam colloquiumvitasse, ne res maximae spei maximaeque utilitatis eius iracundiaimpedirentur. Suam summam esse ac fuisse semper voluntatem, utcomponeretur atque ab armis discederetur, sed potestatem eius reinullam habere, propterea quod de consilii sententia summam bellirerumque omnium Pompeio permiserint. Sed postulatis Caesariscognitis missuros ad Pompeium, atque illum reliqua per se acturumhortantibus ipsis. Interea manerent indutiae, dum ab illo rediri posset,neve alter alteri noceret. Huc addit pauca de causa et de copiisauxiliisque suis.

[17] Quibus rebus neque tum respondendum Caesar existimavit,neque nunc, ut memoriae prodantur, satis causae putamus. PostulabatCaesar, ut legatos sibi ad Pompeium sine periculo mittere liceret, idqueipsi fore reciperent aut acceptos per se ad eum perducerent. Quod adindutias pertineret, sic belli rationem esse divisam, ut illi classe navesauxiliaque sua impedirent, ipse ut aqua terraque eos prohiberet. Sihoc sibi remitti vellent, remitterent ipsi de maritimis custodiis; si illudtenerent, se quoque id retenturum. Nihilo minus tamen agi posse decompositione, ut haec non remitterentur, neque hanc rem illi esseimpedimento. Libo neque legatos Caesaris recipere neque periculumpraestare eorum, sed totam rem ad Pompeium reicere: unum instarede indutiis vehementissimeque contendere. Quem ubi Caesar intellexitpraesentis periculi atque inopiae vitandae causa omnem orationeminstituisse neque ullam spem aut condicionem pacis afferre, ad

64


reliquam cogitationem belli sese recepit.

[18] Bibulus multos dies terra prohibitus et graviore morbo ex frigoreet labore implicitus, cum neque curari posset neque susceptum officiumdeserere vellet, vim morbi sustinere non potuit Eo mortuo ad neminemunum summa imperii redit, sed separatim suam quisque classem adarbitrium suum administrabat. Vibullius sedato tumultu, quemrepentinus adventus Caesaris concitaverat, ubi primum e re visum est,adhibito Libone et L. Lucceio et Theophane, quibuscum communicarede maximis rebus Pompeius consueverat, de mandatis Caesaris agereinstituit. Quem ingressum in sermonem Pompeius interpellavit et loquiplura prohibuit. "Quid mihi," inquit, "aut vita aut civitate opus est,quam beneficio Caesaris habere videbor? cuius rei opinio tolli nonpoterit, cum in Italiam, ex qua profectus sum, reductus existimaborbello periecto." Ab eis Caesar haec facta cognovit, qui sermoniinterfuerunt; conatus tamen nihilo minus est aliis rationibus percolloquia de pace agere.

[19] Inter bina castra Pompei atque Caesaris unum flumen tantumintererat Apsus, crebraque inter se colloquia milites habebant, nequeullum interim telum per pactiones loquentium traiciebatur. Mittit P.Vatinium legatum ad ripam ipsam fluminis, qui ea, quae maxime adpacem pertinere viderentur, ageret et crebro magna voce pronuntiaret,liceretne civibus ad cives de pace legatos mittere, quod etiam fugitivisab saltu Pyrenaeo praedonibusque licuisset, praesertim eum id agerent,ne cives cum civibus armis decertarent? Multa suppliciter locutus est,ut de sua atque omnium salute debebat, silentioque ab utrisquemilitibus auditus. Responsum est ab altera parte Aulum Varronemprofiteri se altera die ad colloquium venturum atque una visurum,quemadmodum tuto legati venire et quae vellent exponere possent;certumque ei rei tempus constituitur. Quo cum esset postero dieventum, magna utrimque multitudo convenit, magnaque eratexspectatio eius rei, atque omnium animi intenti esse ad pacemvidebantur. Qua ex frequentia, Titus Labienus prodit, sed missaoratione de pace, loqui atque altercari cum Vatinio incipit. Quorummediam orationem interrumpunt subito undique tela immissa; quaeille obtectus armis militum vitavit; vulnerantur tamen complures, inhis Cornelius Balbus, M. Plotius, L. Tiburtius, centuriones militesquenonnulli. Tum Labienus: "desinite ergo de compositione loqui; namnobis nisi Caesaris capite relato pax esse nulla potest."

65


[20] Eisdem temporibus M. Caelius Rufus praetor causa debitorumsuscepta initio magistratus tribunal suum iuxta C. Treboni, praetorisurbani, sellam collocavit et, si quis appellavisset de aestimatione et desolutionibus, quae per arbitrum fierent, ut Caesar praesens constituerat,fore auxilio pollicebatur. Sed fiebat aequitate decreti et humanitateTreboni, qui his temporibus clementer et moderate ius dicendumexistimabat, ut reperiri non possent, a quibus initium appellandinasceretur. Nam fortasse inopiam excusare et calamitatem aut propriamsuam aut temporum queri et difficultates auctionandi proponere etiammediocris est animi; integras vero tenere possessiones, qui se deberefateantur, cuius animi aut cuius impudentiae est? Itaque, hoc quipostularet reperiebatur nemo. Atque ipsis, ad quorum commodumpertinebat, durior inventus est Caelius. Et ab hoc profectus initio, nefrustra ingressus turpem causam videretur, legem promulgavit, utsexenni die sine usuris creditae pecuniae solvantur.

[21] Cum resisteret Servilius consul reliquique magistratus, et minusopinione sua efficeret, ad hominum excitanda studia sublata priorelege duas promulgavit: unam, qua mercedes habitationum annuasconductoribus donavit, aliam tabularum novarum, impetuquemultitudinis in C. Trebonium facto et nonnullis vulneratis eum detribunali deturbavit. De quibus rebus Servilius consul ad senatumrettulit, senatusque Caelium ab re publica removendum censuit. Hocdecreto eum consul senatu prohibuit et contionari conantem de rostrisdeduxit. Ille ignominia et dolore permotus palam se proficisci adCaesarem simulavit; clam nuntiis ad Milonem missis, qui Clodiointerfecto eo nomine erat damnatus, atque eo in Italiam evocato, quodmagnis muneribus datis gladiatoriae familiae reliquias habebat, sibiconiiunxit atque eum in Thurinum ad sollicitandos pastores praemisit.Ipse cum Casilinum venisset, unoque tempore signa eius militariaatque arma Capuae essent comprensa et familia Neapoli visa, quaeproditionem oppidi appararet, patefactis consiliis exclusus Capua etpericulum veritus, quod conventus arma ceperat atque eum hostisloco habendum existimabat, consilio destitit atque eo itinere sese avertit.

[22] Interim Milo dimissis circum municipia litteris, se ea, quae faceret,iussu atque imperio facere Pompei, quae mandata ad se per Vibulliumdelata essent, quos ex acre alieno laborare arbitrabatur, sollicitabat.Apud quos cum proficere nihil posset, quibusdam solutis ergastulisCosam in agro Thurino oppugnare coepit. Eo cum a Q. Pedio praetorecum legione . . . lapide ictus ex muro periit. Et Caelius profectus, ut

66


dictitabat, ad Caesarem pervenit Thurios. Ubi cum quosdam eiusmunicipii sollicitaret equitibusque Caesaris Gallis atque Hispanis,qui eo praesidii causa missi erant, pecuniam polliceretur, ab his estinterfectus. Ita magnarum initia rerum, quae occupatione magistratuumet temporum sollicitam Italiam habebant, celerem et facilem exitumhabuerunt.

[23] Libo profectus ab Orico cum classe, cui praeerat, navium L,Brundisium venit insulamque, quae contra portum Brundisinum est,occupavit, quod praestare arbitrabatur unum locum, qua necessariusnostris erat egressus, quam omnia litora ac portus custodia clausosteneri. Hic repentino adventu naves onerarias quasdam nactus incenditet unam frumento onustam abduxit magnumque nostris terroreminiecit et noctu militibus ac sagittariis in terram eitis praesidiumequitum deiecit et adeo loci opportunitate profecit, uti ad Pompeiumlitteras mitteret, naves reliquas, si vellet, subduci et refici iuberet: suaclasse auxilia sese Caesaris prohibiturum.

[24] Erat eo tempore Antonius Brundisii; is virtute militum confisusscaphas navium magnarum circiter LX cratibus pluteisque contexiteoque milites delectos imposuit atque eas in litore pluribus locisseparatim disposuit navesque triremes duas, quas Brundisii faciendascuraverat, per causam exercendorum remigum ad fauces portus prodireiussit. Has cum audacius progressas Libo vidisset, sperans intercipiposse, quadriremes V ad eas misit. Quae cum navibus nostrisappropinquassent, nostri veterani in portum refugiebant: illi studioincitati incautius sequebantur. Iam ex omnibus partibus subitoAntonianae scaphae signo dato se in hostes incitaverunt primoqueimpeto unam ex his quadriremibus cum remigibus defensoribusquesuis ceperunt, reliquas turpiter refugere coegerunt. Ad hocdetrimentum accessit, ut equitibus per oram maritimam ab Antoniodispositis aquari prohiberentur. Qua necessitate et ignominia permotusLibo discessit a Brundisio obsessionemque nostrorum omisit.

[25] Multi iam menses erant et hiems praecipitaverat, neque Brundisionaves legionesque ad Caesarem veniebant. Ac nonnullae eius reipraetermissae occasiones Caesari videbantur, quod certi saepe flaverantventi, quibus necessario committendum existimabat. Quantoque eiusamplius processerat temporis, tanto erant alacriores ad custodias, quiclassibus praeerant, maioremque fiduciam prohibendi habebant, etcrebris Pompei litteris castigabantur, quoniam primo venientem

67


Caesarem non prohibuissent, ut reliquos eius exercitus impedirent,duriusque cotidie tempus ad transportandum lenioribus ventisexspectabant. Quibus rebus permotus Caesar Brundisium ad suosseverius scripsit, nacti idoneum ventum ne occasionem navigandidimitterent, sive ad litora Apolloniatium [sive ad Labeatium] cursumdirigere atque eo naves eicere possent. Haec a custodiis classium locamaxime vacabant, quod se longius a portibus committere non audebant.

[26] Illi adhibita audacia et virtute administrantibus M. Antonio etFufio Caleno, multum ipsis militibus hortantibus neque ullumpericulum pro salute Caesaris recusantibus nacti austrum naves solvuntatque altero die Apolloniam praetervehuntur. Qui cum essent ex con-tinenti visi, Coponius, qui Dyrrachii classi Rhodiae praeerat, naves exportu educit, et cum iam nostris remissiore vento appropinquasset,idem auster increbuit nostrisque praesidio fuit. Neque vero ille obeam causam conatu desistebat, sed labore et perseverantia nautarumetiam vim tempestatis superari posse sperabat praetervectosqueDyrrachium magna vi venti nihilo secius sequebatur. Nostri usifortunae beneficio tamen impetum classis timebant, si forte ventusremisisset. Nacti portum, qui appellatur Nymphaeum, ultra Lissummilia passuum III, eo naves introduxerunt (qui portus ab Africotegebatur, ab austro non erat tutus) leviusque tempestatis quam classispericulum aestimaverunt. Quo simulatque introitum est, incredibilifelicitate auster, qui per biduum flaverat, in Africum se vertit.

[27] Hic subitam commutationem fortunae videre licuit. Qui modosibi timuerant, hos tutissimus portus recipiebat; qui nostris navibuspericulum intulerant, de suo timere cogebantur. Itaque tempore com-mutato tempestas et nostros texit et naves Rhodias afflixit, ita ut adunam omnes, constratae numero XVI, eliderentur et naufragiointerirent, et ex magno remigum propugnatorumque numero pars adscopulos allisa interficeretur, pars ab nostris detraheretur; quos omnesconservatos Caesar domum dimisit.

[28] Nostrae naves duae tardius cursu confecto in noctem coniectae,cum ignorarent, quem locum reliquae cepissent, contra Lissum inancoris constiterunt. Has scaphis minoribusque navigiis compluribusimmissis Otacilius Crassus, qui Lissi praeerat, expugnare parabat;simul de deditione eorum agebat et incolumitatem deditis pollicebatur.Harum altera navis CCXX e legione tironum sustulerat, altera ex vete-rana paulo minus CC. Hic cognosci licuit, quantum esset hominibus

68


praesidii in animi firmitudine. Tirones enim multitudine naviumperterriti et salo nauseaque confecti iureiurando accepto, nihil eisnocituros hostes, se Otacilio dediderunt; qui omnes ad eum producticontra religionem iurisiurandi in eius conspectu crudelissimeinterficiuntur. At veteranae legionis milites, item conflictati et tempestatiset sentinae vitiis, neque ex pristina virtute remittendum aliquidputaverunt, et tractandis condicionibus et simulatione deditionisextracto primo noctis tempore gubernatorem in terram navem eicerecogunt, ipsi idoneum locum nacti reliquam noctis partem ibiconfecerunt et luce prima missis ad eos ab Otacilio equitibus, quieam partem orae maritimae asservabant, circiter CCCC, quique eosarmati ex praesidio secuti sunt, se defenderunt et nonnullis eoruminterfectis incolumes se ad nostros receperunt.

[29] Quo facto conventus civium Romanorum, qui Lissum obtinebant,quod oppidum eis antea Caesar attribuerat muniendumque curaverat,Antonium recepit omnibusque rebus iuvit. Otacilius sibi timens exoppido fugit et ad Pompeium pervenit. Eitis omnibus copiis Antonius,quarum erat summa veteranarum trium legionum uniusque tironumet equitum DCCC, plerasque naves in Italiam remittit ad reliquosmilites equitesque transportandos, pontones, quod est genus naviumGallicarum, Lissi relinquit, hoc consilio, ut si forte Pompeius vacuamexistimans Italiam eo traiecisset exercitum, quae opinio erat edita invulgus, aliquam Caesar ad insequendum facultatem haberet,nuntiosque ad eum celeriter mittit, quibus regionibus exercitum euissetet quid militum transvexisset.

[30] Haec eodem fere tempore Caesar atque Pompeius cognoscunt.Nam praetervectas Apolloniam Dyrrachiumque naves viderant ipsi,ut iter secundum eas terra direxerant, sed quo essent eae delatae, primusdiebus ignorabant. Cognitaque re diversa sibi ambo consilia capiunt:Caesar, ut quam primum se cum Antonio coniungeret; Pompeius, utvenientibus in itinere se opponeret, si imprudentes ex insidiis, adoririposset,eodemque die uterque eorum ex castris stativis a flumine Apsoexercitum educunt: Pompeius clam et noctu, Caesar palam atqueinterdiu. Sed Caesari circuitu maiore iter erat longius, adverso flumine,ut vado transire posset; Pompeius, quia expedito itinere flumen eitranseundum non erat, magnis itineribus ad Antonium contendit atqueeum ubi appropinquare cognovit, idoneum locum nactus ibi copiascollocavit suosque omnes in castris continuit ignesque fieri prohibuit,quo occultior esset eius adventus. Haec ad Antonium statim per Graecos

69


deferuntur. Ille missis ad Caesarem nuntiis unum diem sese castristenuit; altero die ad eum pervenit Caesar. Cuius adventu cognitoPompeius, ne duobus circumcluderetur exercitibus, ex eo loco disceditomnibusque copiis ad Asparagium Dyrrachinorum pervenit atque ibiidoneo loco castra ponit.

[31] His temporibus Scipio detrimentis quibusdam circa montemAmanum acceptis imperatorem se appellaverat. Quo facto civitatibustyrannisque magnas imperaverat pecunias, item a publicanis suaeprovinciae debitam biennii pecuniam exegerat et ab eisdem insequentisanni mutuam praeceperat equitesque toti provinciae imperaverat.Quibus coactis, finitimis hostibus Parthis post se relictis, qui pauloante M. Crassum imperatorem interfecerant et M. Bibulum inobsidione habuerant, legiones equitesque ex Syria deduxerat.Summamque in sollicitudinem ac timorem Parthici belli provinciacum venisset, ac nonnullae militum voces cum audirentur, sese, contrahostem si ducerentur, ituros, contra civem et consulem arma nonlaturos, deductis Pergamum atque in locupletissimas urbes in hibernalegionibus maximas largitiones fecit et confirmandorum militum cau-sa diripiendas his civitates dedit.

[32] Interim acerbissime imperatae pecuniae tota provincia exigebantur.Multa praeterea generatim ad avaritiam excogitabantur. In capitasingula servorum ac liberorum tributum imponebatur; columnaria,ostiaria, frumentum, milites, arma, remiges, tormenta, vecturaeimperabantur; cuius modo rei nomen reperiri poterat, hoc satis essead cogendas pecunias videbatur. Non solum urbibus, sed paene viciscastellisque singulis cum imperio praeficiebantur. Qui horum quidacerbissime crudelissimeque fecerat, is et vir et civis optimus habebatur.Erat plena lictorum et imperiorum provincia, differta praefectis atqueexactoribus: qui praeter imperatas pecunias suo etiam privato com-pendio serviebant; dictitabant enim se domo patriaque expulsosomnibus necessariis egere rebus, ut honesta praescriptione remturpissimam tegerent. Accedebant ad haec gravissimae usurae, quodin bello plerumque accidere consuevit universis imperatis pecuniis;quibus in rebus prolationem diei donationem esse dicebant. Itaqueaes alienum provinciae eo biennio multiplicatum est. Neque minusob eam causam civibus Romanis eius provinciae, sed in singulosconventus singulasque civitates certae pecuniae imperabantur,mutuasque illas ex senatusconsulto exigi dictitabant; publicanis, utin Syria fecerant, insequentis anni vectigal promutuum.

70


[33] Praeterea Ephesi a fano Dianae depositas antiquitus pecuniasScipio tolli iubebat. Certaque eius rei die constituta cum in fanumventum esset adhibitis compluribus ordinis senatorii, quos advocaveratScipio, litterae ei redduntur a Pompeio, mare transisse cum legionibusCaesarem: properaret ad se cum exercitu venire omniaque posthaberet.His litteris acceptis quos advocaverat dimittit; ipse iter in Macedoniamparare incipit paucisque post diebus est profectus. Haec res Ephesiaepecuniae salutem attulit.

[34] Caesar Antonii exercitu coniuncto deducta Orico legione, quamtuendae orae maritimae causa posuerat, temptandas sibi provinciaslongiusque procedendum existimabat et, cum ad eum ex ThessaliaAetoliaque legati venissent, qui praesidio misso pollicerentur earumgentium civitates imperata facturas, L. Cassium Longinum cum legio-ne tironum, quae appellabatur XXVII, atque equitibus CC inThessaliam, C. Calvisium Sabinum cum cohortibus V paucisqueequitibus in Aetoliam misit; maxime eos, quod erant propinquaeregiones, de re frumentaria ut providerent, hortatus est. Cn. DomitiumCalvinum cum legionibus duabus, XI et XII, et equitibus D inMacedoniam proficisci iussit; cuius provinciae ab ea parte, quae libe-ra appellabatur, Menedemus, princeps earum regionum, missuslegatus omnium suorum excellens studium profitebatur.

[35] Ex his Calvisius primo adventu summa omnium Aetolorumreceptus voluntate, praesidiis adversariorum Calydone et Naupactoeiectis, omni Aetolia potitus est. Cassius in Thessaliam cum legionepervenit. Hic cum essent factiones duae, varia voluntate civitatumutebatur: Hegesaretos, veteris homo potentiae, Pompeianis rebusstudebat; Petraeus, summae nobilitatis adulescens, suis ac suorumopibus Caesarem enixe iuvabat.

[36] Eodemque tempore Domitius in Macedoniam venit; et cum adeum frequentes civitatum legationes convenire coepissent, nuntiatumest adesse Scipionem cum legionibus, magna opinione et fama omnium;nam plerumque in novitate rem fama antecedit. Hic nullo in locoMacedoniae moratus magno impetu tetendit ad Domitium et, cum abeo milia passuum XX afuisset, subito se ad Cassium Longinum inThessaliam convertit. Hoc adeo celeriter fecit, ut simul adesse et veni-re nuntiaretur, et quo iter expeditius faceret, M. Favonium ad flumenAliacmonem, quod Macedoniam a Thessalia dividit, cum cohortibus

71


VIII praesidio impedimentis legionum reliquit castellumque ibi muniriiussit. Eodem tempore equitatus regis Cotyis ad castra Cassii advolavit,qui circum Thessaliam esse consuerat. Tum timore perterritus Cassiuscognito Scipionis adventu visisque equitibus, quos Scipionis essearbitrabatur, ad montes se convertit, qui Thessaliam cingunt, atqueex his locis Ambraciam versus iter facere coepit. At Scipionemproperantem sequi litterae sunt consecutae a M. Favonio, Domitiumcum legionibus adesse neque se praesidium, ubi constitutus esset,sine auxilio Scipionis tenere posse. Quibus litteris acceptis consiliumScipio iterque commutat; Cassium sequi desistit, Favonio auxiliumferre contendit. Itaque die ac nocte continuato itinere ad eum pervenit,tam opportuno tempore, ut simul Domitiani exercitus pulvis cerneretur,et primi antecursores Scipionis viderentur. Ita Cassio industria Domitii,Favonio Scipionis celeritas salutem attulit.

[37] Scipio biduum castris stativis moratus ad flumen, quod intereum et Domitii castra fluebat, Aliacmonem, tertio die prima luceexercitum vado traducit et castris positis postero die mane copias antefrontem castrorum instruit. Domitius tum quoque sibi dubitandumnon putavit, quin productis legionibus proelio decertaret. Sed cumesset inter bina castra campus circiter milium passuum II, Domitiuscastris Scipionis aciem suam subiecit; ille a vallo non discedereperseveravit. Ac tamen aegre retentis Domitianis militibus est factum,ne proelio contenderetur, et maxime, quod rivus difficilibus ripissubiectus castris Scipionis progressus nostrorum impediebat. Quo-rum studium alacritatemque pugnandi cum cognovisset Scipio,suspicatus fore, ut postero die aut invitus dimicare cogeretur aut magnacum infamia castris se contineret, qui magna exspectatione venisset,temere progressus turpem habuit exitum et noctu ne conclamatisquidem vasis flumen transit atque in eandem partem, ex qua venerat,redit ibique prope flumen edito natura loco castra posuit. Paucis diebusinterpositis noctu insidias equitum collocavit, quo in loco superioribusfere diebus nostri pabulari consueverant; et cum cotidiana consuetu-dine Qu. Varus, praefectus equitum Domitii, venisset, subito illi exinsidiis consurrexerunt. Sed nostri fortiter impetum eorum tulerunt,celeriterque ad suos quisque ordines rediit, atque ultro universi inhostes impetum fecerunt; ex his circiter LXXX interfectis, reliquis infugam coniectis, duobus amissis in castra se receperunt.

[38] His rebus gestis Domitius, sperans Scipionem ad pugnam eliciposse, simulavit sese angustiis rei frumentariae adductum castra movere,

72


vasisque militari more conclamatis progressus milia passuum III locoidoneo et occulto omnem exercitum equitatumque collocavit. Scipioad sequendum paratus equitum magnam partem ad explorandum iterDomitii et cognoscendum praemisit. Qui cum essent progressi,primaeque turmae insidias intravissent, ex fremitu equorum illatasuspicione ad suos se recipere coeperunt, quique hos sequebanturcelerem eorum receptum conspicati restiterunt. Nostri, cognitis insidiis,ne frustra reliquos exspectarent, duas nacti turmas exceperunt (in hisfuit M. Opimius, praefectus equitum), reliquos omnes autinterfecerunt aut captos ad Domitium deduxerunt.

[39] Deductis orae maritimae praesidiis Caesar, ut supra demonstratumest, III cohortes Orici oppidi tuendi causa reliquit isdemque custodiamnavium longarum tradidit, quas ex Italia traduxerat. Huic officiooppidoque Acilius Caninus legatus praeerat. Is naves nostras interioremin portum post oppidum reduxit et ad terram deligavit faucibusqueportus navem onerariam submersam obiecit et huic alteram coniunxit;super quam turrim effectam ad ipsum introitum portus opposuit etmilitibus complevit tuendamque ad omnes repentinos casus tradidit.

[40] Quibus cognitis rebus Cn. Pompeius filius, qui classi Aegyptiaepraeerat, ad Oricum venit submersamque navim remulco multisquecontendens funibus adduxit atque alteram navem, quae erat adcustodiam ab Acilio posita, pluribus aggressus navibus, in quibus adlibram fecerat turres, ut ex superiore pugnans loco integrosque semperdefatigatis submittens et reliquis partibus simul ex terra scalis et classemoenia oppidi temptans, uti adversariorum manus diduceret, laboreet multitudine telorum nostros vicit, deiectisque defensoribus, quiomnes scaphis excepti refugerant, eam navem expugnavit, eodemquetempore ex altera parte molem tenuit naturalem obiectam, quae paeneinsulam oppidum effecerat, et IIII biremes subiectis scutulis impulsasvectibus in interiorem portum traduxit. Ita ex utraque parte naveslongas aggressus, quae erant deligatae ad terram atque inanes, IIII exhis abduxit, reliquas incendit. Hoc confecto negotio D. Laelium abAsiatica classe abductum reliquit, qui commeatus Bullide atqueAmantia importari in oppidum prohibebat. Ipse Lissum profectusnaves onerarias XXX a M. Antonio relictas intra portum aggressusomnes incendit; Lissum expugnare conatus defendentibus civibusRomanis, qui eius conventus erant, militibusque, quos praesidii cau-sa miserat Caesar, triduum moratus paucis in oppugnatione amissis reinfecta inde discessit.

73


[41] Caesar, postquam Pompeium ad Asparagium esse cognovit, eodemcum exercitu profectus expugnato in itinere oppido Parthinorum, inquo Pompeius praesidium habebat, tertio die ad Pompeium pervenitiuxtaque eum castra posuit et postridie eductis omnibus copiis acieinstructa decernendi potestatem Pompeio fecit. Ubi illum suis locis setenere animadvertit, reducto in castra exercitu aliud sibi consiliumcapiendum existimavit. Itaque postero die omnibus copiis magnocircuitu difficili angustoque itinere Dyrrachium profectus est speransPompeium aut Dyrrachium compelli aut ab eo intercludi posse, quodomnem commeatum totiusque belli apparatum eo contulisset; ut acciditPompeium enim primo ignorans eius consilium, quod diverso ab earegione itinere profectum videbat, angustiis rei frumentariaecompulsum discessisse existimabat; postea per exploratores certior factuspostero die castra movit, breviore itinere se occurrere ei posse sperans.Quod fore suspicatus Caesar militesque adhortatus, ut aequo animolaborem ferrent, parvam partem noctis itinere intermisso maneDyrrachium venit, cum primum agmen Pompei procul cerneretur,atque ibi castra posuit.

[42] Pompeium interclusus Dyrrachio, ubi propositum tenere nonpotuit, secundo usus consilio edito loco, qui appellatur Petraaditumque habet navibus mediocrem atque eas a quibusdam protegitventis, castra communit. Eo partem navium longarum convenire,frumentum commeatumque ab Asia atque omnibus regionibus, quastenebat, comportari imperat. Caesar longius bellum ductum iriexistimans et de Italicis commeatibus desperans, quod tanta diligentiaomni litora a Pompeianis tenebantur, classesque ipsius, quas hiemein Sicilia, Gallia, Italia fecerat, morabantur, in Epirum rei frumentariaecausa Q. Tillium et L. Canuleium legatum misit, quodque hae regionesaberant longius, locis certis horrea constituit vecturasque frumentifinitimis civitatibus descripsit. Item Lisso Parthinisque et omnibuscastellis quod esset frumenti conquiri iussit. Id erat perexiguum cumipsius agri natura, quod sunt loca aspera ac montuosa ac plerumquefrumento utuntur importato, tum quod Pompeius haec providerat etsuperioribus diebus praedae loco Parthinos habuerat frumentumqueomne conquisitum spoliatis effossisque eorum domibus per equitescomportarat.

[43] Quibus rebus cognitis Caesar consilium capit ex loci natura.Erant enim circum castra Pompei permulti editi atque asperi colles.Hos primum praesidiis tenuit castellaque ibi communit. Inde, ut loci

74


cuiusque natura ferebat, ex castello in castellum perducta munitionecircumvallare Pompeium instituit, haec spectans, quod angusta refrumentaria utebatur quodque Pompeius multitudine equitum valebat,quo minore periculo undique frumentum commeatumque exercituisupportare posset, simul, uti pabulatione Pompeium prohiberetequitatumque eius ad rem gerendam inutilem efficeret, tertio, utauctoritatem qua ille maxime apud exteras nationes niti videbatur,minueret, cum fama per orbem terrarum percrebuisset, illum a Caesareobsideri neque audere proelio dimicare.

[44] Pompeius neque a mari Dyrrachioque discedere volebat, quodomnem apparatum belli, tela, arma, tormenta ibi collocaveratfrumentumque exercitui navibus supportabat, neque munitionesCaesaris prohibere poterat, nisi proelio decertare vellet; quod eotempore statuerat non esse faciendum. Relinquebatur, ut extremamrationem belli sequens quam plurimos colles occuparet et quamlatissimas regiones praesidiis teneret Caesarisque copias, quam maximeposset, distineret; idque accidit. Castellis enim XXIIII effectis XVmilia passuum circuitu amplexus hoc spatio pabulabatur; multaqueerant intra eum locum manu sata, quibus interim iumenta pasceret.Atque ut nostri perpetua munitione providebant, ne quo locoerumperent Pompeiani ac nostros post tergum adorirentur, ita illi in-teriore spatio perpetuas munitiones efficiebant, ne quem locum nostriintrare atque ipsos a tergo circumvenire possent. Sed illi operibusvincebant, quod et numero militum praestabant et interiore spatiominorem circuitum habebant. Quaecumque erant loca Caesaricapienda, etsi prohibere Pompeius totis copiis et dimicare nonconstituerat, tamen suis locis sagittarios funditoresque mittebat, quo-rum magnum habebat numerum, multique ex nostris vulnerabantur,magnusque incesserat timor sagittarum, atque omnes fere milites autex coactis aut ex centonibus aut ex coriis tunicas aut tegimenta fecerant,quibus tela vitarent.

[45] In occupandis praesidiis magna vi uterque nitebatur: Caesar, utquam angustissime Pompeium contineret; Pompeius, ut quamplurimos colles quam maximo circuitu occuparet, crebraque ob eamcausam proelia fiebant. In his cum legio Caesaris nona praesidiumquoddam occupavisset et munire coepisset, huic loco propinquum etcontrarium collem Pompeius occupavit nostrosque opere prohiberecoepit et, cum una ex parte prope aequum aditum haberet, primumsagittariis funditoribusque circumiectis, postea levis armaturae magna

75


multitudine missa tormentisque prolatis munitiones impediebat; nequeerat facile nostris uno tempore propugnare et munire. Caesar, cumsuos ex omnibus partibus vulnerari videret, recipere se iussit et locoexcedere. Erat per declive receptus. Illi autem hoc acrius instabantneque regredi nostros patiebantur, quod timore adducti locumrelinquere videbantur. Dicitur eo tempore glorians apud suosPompeius dixisse: non recusare se, quin nullius usus imperatorexistimaretur, si sine maximo detrimento legiones Caesaris seserecepissent inde, quo temere essent progressae.

[46] Caesar receptui suorum timens crates ad extremum tumulumcontra hostem proferri et adversas locari, intra has mediocri latitudinefossam tectis militibus obduci iussit locumque in omnes partes quammaxime impediri. Ipse idoneis locis funditores instruxit, ut praesidionostris se recipientibus essent. His rebus comparatis legionem reduciiussit. Pompeiani hoc insolentius atque audacius nostros premere etinstare coeperunt cratesque pro munitione obiectas propulerunt, utfossas transcenderent. Quod cum animadvertisset Caesar, veritus, nenon reducti, sed reiecti viderentur, maiusque detrimentum caperetur,a medio fere spatio suos per Antonium, qui ei legioni praeerat,cohortatus tuba signum dari atque in hostes impetum fieri iussit. Militeslegionis VIIII subito conspirati pila coniecerunt et ex inferiore locoadversus clivum incitati cursu praecipites Pompeianos egerunt et ter-ga vertere coegerunt; quibus ad recipiendum crates deiectaelonguriique obiecti et institutae fossae magno impedimento fuerunt.Nostri vero, qui satis habebant sine detrimento discedere, compluribusinterfectis V omnino suorum amissis quietissime se receperuntpauloque citra eum locum aliis comprehensis collibus munitionesperfecerunt.

[47] Erat nova et inusitata belli ratio cum tot castellorum numerotantoque spatio et tantis munitionibus et toto obsidionis genere, tumetiam reliquis rebus. Nam quicumque alterum obsidere conati sunt,perculsos atque infirmos hostes adorti aut proelio superatos aut aliquaoffensione permotos continuerunt, cum ipsi numero equitummilitumque praestarent; causa autem obsidionis haec fere esseconsuevit, ut frumento hostes prohiberent. At tum integras atqueincolumes copias Caesar inferiore militum numero continebat, cumilli omnium rerum copia abundarent; cotidie enim magnus undiquenavium numerus conveniebat, quae commeatum supportarent, nequeullus flare ventus poterat, quin aliqua ex parte secundum cursum

76


haberent. Ipse autem consumptis omnibus longe lateque frumentissummis erat in angustiis. Sed tamen haec singulari patientia militesferebant. Recordabantur enim eadem se superiore anno in Hispaniaperpessos labore et patientia maximum bellum confecisse, meminerantad Alesiam magnam se inopiam perpessos, multo etiam maiorem adAvaricum, maximarum gentium victores discessisse. Non illi hordeumcum daretur, non legumina recusabant; pecus vero cuius rei summaerat ex Epiro copia, magno in honore habebant.

[48] Est autem genus radicis inventum ab eis, qui fuerant vacui aboperibus, quod appellatur chara, quod admixtum lacte multuminopiam levabat. Id ad similitudinem panis efficiebant. Eius erat magnacopia. Ex hoc effectos panes, cum in colloquiis Pompeiani famemnostris obiectarent, vulgo in eos iaciebant, ut spem eorum minuerent.

[49] Iamque frumenta maturescere incipiebant, atque ipsa spes inopiamsustentabat, quod celeriter se habituros copiam confidebant;crebraeque voces militum in vigiliis colloquiisque audiebantur, priusse cortice ex arboribus victuros, quam Pompeium e manibusdimissuros. Libenter etiam ex perfugis cognoscebant equos eorumtolerari, reliqua vero iumenta interisse; uti autem ipsos valetudine nonbona, cum angustiis loci et odore taetro ex multitudine cadaverum etcotidianis laboribus insuetos operum, tum aquae summa inopiaaffectos. Omnia enim flumina atque omnes rivos, qui ad marepertinebant, Caesar aut averterat aut magnis operibus obstruxerat, atqueut erant loca montuosa et aspera, angustias vallium sublicis in terramdemissis praesaepserat terramque aggesserat, ut aquam contineret.Itaque illi necessario loca sequi demissa ac palustria et puteos foderecogebantur atque hunc laborem ad cotidiana opera addebant; quitamen fontes a quibusdam praesidiis aberant longius et celeriter aestibusexarescebant. At Caesaris exercitus optima valetudine summaque aquaecopia utebatur, tum commeatus omni genere praeter frumentumabundabat; quibus cotidie melius succedere tempus maioremque spemmaturitate frumentorum proponi videbant.

[50] In novo genere belli novae ab utrisque bellandi rationesreperiebantur. Illi, cum animadvertissent ex ignibus noctu cohortesnostras ad munitiones excubare, silentio aggressi universi intramultitudinem sagittas coniciebant et se confestim ad suos recipiebant.Quibus rebus nostri usu docti haec reperiebant remedia, ut alio locoignes facerent . . .

77


[51] Interim certior factus P. Sulla, quem discedens catris praefeceratCaesar, auxillo cohorti venit cum legionibus duabus; cuius adventufacile sunt repulsi Pompeiani. Neque vero conspectum aut impetumnostrorum tulerunt, primisque deiectis reliqui se verterunt et lococesserunt. Sed insequentes nostros, ne longius prosequerentur, Sullarevocavit. At plerique existimant, si acrius insequi voluisset, bellumeo die potuisse finire. Cuius consilium reprehendendum non videtur.Aliae enim sunt legati partes atque imperatoris: alter omnia agere adpraescriptum, alter libere ad summam rerum consulere debet. Sulla aCaesare in castris relictus liberatis suis hoc fuit contentus neque proeliodecertare voluit, quae res tamen fortasse aliquem reciperet casum, neimperatorias sibi partes sumpsisse videretur. Pompeianis magnam resad receptum difficultatem afferebat. Nam ex iniquo progressi loco insummo constiterant; si per declive sese reciperent, nostros ex superio-re insequentes loco verebantur; neque multum ad solis occasumtemporis supererat; spe enim conficiendi negotii prope in noctem remduxerant. Ita necessario atque ex tempore capto consilio Pompeiustumulum quendam occupavit, qui tantum aberat a nostro castello, uttelum tormento missum adigi non posset. Hoc consedit loco atqueeum communivit omnesque ibi copias continuit.

[52] Eodem tempore duobus praeterea locis pugnatum est: nam pluracastella Pompeius pariter distinendae manus causa temptaverat, ne exproximis praesidiis succurri posset. Uno loco Volcatius Tullus impetumlegionis sustinuit cohortibus tribus atque eam loco depulit; alteroGermani munitiones nostras egressi compluribus interfectis sese adsuos incolumes receperunt.

[53] Ita uno die VI proeliis factis, tribus ad Dyrrachium, tribus admunitiones, cum horum omnium ratio haberetur, ad duorum miliumnumero ex Pompeianis cecidisse reperiebamus, evocatoscenturionesque complures (in eo fuit numero Valerius Flaccus, L.filius, eius, qui praetor Asiam obtinuerat); signaque sunt militaria sexrelata. Nostri non amplius XX omnibus sunt proeliis desiderati. Sedin castello nemo fuit omnino militum, quin vulneraretur, quattuorqueex una cohorte centuriones oculos amiserunt. Et cum laboris suipericulique testimonium afferre vellent, milia sagittarum circiter XXXin castellum coniecta Caesari renumeraverunt, scutoque ad eum relatoScaevae centurionis inventa sunt in eo foramina CXX. Quem Caesar,ut erat de se meritus et de re publica, donatum milibus CCcollaudatumque ab octavis ordinibus ad primipilum se traducere

78


pronuntiavit (eius enim opera castellum magna ex parte conservatumesse constabat) cohortemque postea duplici stipendio, frumento, ve-ste, cibariis militaribusque donis amplissime donavit

[54] Pompeius noctu magnis additis munitionibus reliquis diebusturres exstruxit, et in altitudinem pedum XV effectis operibus vineiseam partem castrorum obtexit, et quinque intermissis diebus alteramnoctem subnubilam nactus obstructis omnibus castrorum portis et adimpediendum obicibus obiectis tertia inita vigilia silentio exercitumeduxit et se in antiquas munitiones recepit.

[55] Omnibus deinceps diebus Caesar exercitum in aciem aequum inlocum produxit, si Pompeius proelio decertare vellet, ut paene castrisPompei legiones subiceret; tantumque a vallo eius prima acies aberat,uti ne telum tormento adigi posset. Pompeius autem, ut famamopinionemque hominum teneret, sic pro castris exercitum constituebat,ut tertia acies vallum contingeret, omnis quidem instructus exercitustelis ex vallo coniectis protegi posset.

[56] Aetolia, Acarnania, Amphilochis per Cassium Longinum etCalvisium Sabinum, ut demonstravimus, receptis temptandam sibiAchaiam ac paulo longius progrediendum existimabat Caesar. Itaqueeo Calenum misit eique Sabinum et Cassium cum cohortibus adiungit.Quorum cognito adventu Rutilius Lupus, qui Achaiam missus aPompeio obtinebat, Isthmum praemunire instituit, ut Achaia Fufiumprohiberet. Calenus Delphos, Thebas, Orchomenum voluntateipsarum civitatium recepit, nonnullas urbes per vim expugnavit,reliquas civitates circummissis legationibus amicitia Caesari concilia-re studebat. In his rebus fere erat Fufius occupatus.

[57] Haec cum in Achaia atque apud Dyrrachium gererentur,Scipionemque in Macedoniam venisse constaret, non oblitus pristiniinstituti Caesar mittit ad eum A. Clodium, suum atque illius familiarem,quem ab illo traditum initio et commendatum in suorum necessariorumnumero habere instituerat. Huic dat litteras mandataque ad eum;quorum haec erat summa: sese omnia de pace expertum nihil adhuceffecisse: hoc arbitrari vitio factum eorum, quos esse auctores eius reivoluisset, quod sua mandata perferre non opportuno tempore adPompeium vererentur. Scipionem ea esse auctoritate, ut non solumlibere quae probasset exponere, sed etiam ex magna parte compellereatque errantem regere posset; praeesse autem suo nomine exercitui, ut

79


praeter auctoritatem vires quoque ad coercendum haberet. Quod sifecisset, quietem Italiae, pacem provinciarum, salutem imperii uniomnes acceptam relaturos. Haec ad eum mandata Clodius refert acprimis diebus, ut videbatur, libenter auditus reliquis ad colloquiumnon admittitur, castigato Scipione a Favonio, ut postea confecto belloreperiebamus, infectaque re sese ad Caeaarem recepit.

[58] Caesar, quo facilius equitatum Pompeianum ad Dyrrachiumcontineret et pabulatione prohiberet, aditus duos, quos esse angustosdemonstravimus, magnis operibus praemunivit castellaque his locisposuit. Pompeius, ubi nihil profici equitatu cognovit, paucisintermissis diebus rursus eum navibus ad se intra munitiones recipit.Erat summa inopia pabuli, adeo ut foliis ex arboribus strictis et tenerisharundinum radicibus contusis equos alerent (frumenta enim, quaefuerant intra munitiones sata, consumpserant); cogebantur Corcyraatque Acarnania longo interiecto navigationis spatio pabulumsupportare, quodque erat eius rei minor copia, hordeo adaugere atquehis rationibus equitatum tolerare. Sed postquam non modo hordeumpabulumque omnibus locis herbaeque desectae, sed etiam frons exarboribus deficiebat, corruptis equis macie conandum sibi aliquidPompeius de eruptione existimavit.

[59] Erant apud Caesarem in equitum numero Allobroges duo fratres,Raucillus et Egus, Adbucilli filii, qui principatum in civitate multisannis obtinuerat, singulari virtute homines, quorum opera Caesaromnibus Gallicis bellis optima fortissimaque erat usus. His domi obhas causas amplissimos magistratus mandaverat atque eos extra ordinemin senatum legendos curaverat agrosque in Gallia ex hostibus captospraemiaque rei pecuniariae magna tribuerat locupletesque ex egentibusfecerat. Hi propter virtutem non solum apud Caesarem in honoreerant, sed etiam apud exercitum cari habebantur; sed freti amicitiaCaesaris et stulta ac barbara arrogantia elati despiciebant suosstipendiumque equitum fraudabant et praedam omnem domumavertebant. Quibus illi rebus permoti universi Caesarem adieruntpalamque de eorum iniuriis sunt questi et ad cetera addiderunt falsumab his equitum numerum deferri, quorum stipendium averterent.

[60] Caesar neque tempus illud animadversionis esse existimans etmulta virtuti eorum concedens rem totam distulit; illos secreto castigavit,quod quaestui equites haberent, monuitque, ut ex sua amicitia omniaexspectarent et ex praeteritis suis officiis reliqua sperarent. Magnam

80


tamen haec res illis offensionem et contemptionem ad omnes attulit,idque ita esse cum ex aliorum obiectationibus tum etiam ex domesti-co iudicio atque animi conscientia intellegebant. Quo pudore adductiet fortasse non se liberari, sed in aliud tempus reservari arbitratidiscedere a nobis et novam temptare fortunam novasque amicitiasexperiri constituerunt. Et cum paucis collocuti clientibus suis, quibustantum facinus committere audebant, primum conati sunt praefectumequitum C. Volusenum interficere, ut postea bello confecto cognitumest, ut cum munere aliquo perfugisse ad Pompeium viderentur;postquam id difficilius visum est neque facultas perficiendi dabatur,quam maximas potuerunt pecunias mutuati, proinde ac si suissatisfacere et fraudata restituere vellent, multis coemptis equis adPompeium transierunt cum eis, quos sui consilii participes habebant.

[61] Quos Pompeius, quod erant honesto loco nati et instructi liberalitermagnoque comitatu et multis iumentis venerant virique forteshabebantur et in honore apud Caesarem fuerant, quodque novum etpraeter consuetudinem acciderat, omnia sua praesidia circumduxitatque ostentavit. Nam ante id tempus nemo aut miles aut eques aCaesare ad Pompeium transierat, cum paene cotidie a Pompeio adCaesarem perfugerent, vulgo vero universi in Epiro atque Aetoliaconscripti milites earumque regionum omnium, quae a Caesaretenebantur. Sed hi cognitis omnibus rebus, seu quid in munitionibusperfectum non erat, seu quid a peritioribus rei militaris desiderarividebatur, temporibusque rerum et spatiis locorum, custodiarum va-ria diligentia animadversa, prout cuiusque eorum, qui negotiispraeerant, aut natura aut studium ferebat, haec ad Pompeium omniadetulerunt.

[62] Quibus ille cognitis rebus eruptionisque iam ante capto consilio,ut demonstratum est, tegimenta galeis milites ex viminibus facere atqueaggerem iubet comportare. His paratis rebus magnum numerum levisarmaturae et sagittariorum aggeremque omnem noctu in scaphas etnaves actuarias imponit et de media nocte cohortes LX ex maximiscastris praesidiisque deductas ad eam partem munitionum ducit, quaepertinebant ad mare longissimeque a maximis castris Caesaris aberant.Eodem naves, quas demonstravimus, aggere et levis armaturae militibuscompletas, quasque ad Dyrrachium naves longas habebat, mittit et,quid a quoque fieri velit, praecipit. Ad eas munitiones CaesarLentulum Marcellinum quaestorem cum legione VIIII positumhabebat. Huic, quod valetudine minus commoda utebatur, Fulvium

81


Postumum adiutorem submiserat.

[63] Erat eo loco fossa pedum XV et vallum contra hostem inaltitudinem pedum X, tantundemque eius valli agger in latitudinempatebat: ab eo intermisso spatio pedum DC alter conversus incontrariam partem erat vallus humiliore paulo munitione. Hoc enimsuperioribus diebus timens Caesar, ne navibus nostri circumvenirentur,duplicem eo loco fecerat vallum, ut, si ancipiti proelio dimicaretur,posset resisti. Sed operum magnitudo et continens omnium dierumlabor, quod milium passuum in circuitu XVII munitiones eratcomplexus, perficiendi spatium non dabat. Itaque contra maretransversum vallum, qui has duas munitiones coniungeret, nondumperfecerat. Quae res nota erat Pompeio delata per Allobrogas perfugas,magnumque nostris attulerat incommodum. Nam ut ad mare duocohortes nonae legionis excubuerant, accessere subito prima lucePompeiani; simul navibus circumvecti milites in exteriorem vallumtela iaciebant, fossaeque aggere complebantur, et legionarii interiorismunitionis defensores scalis admotis tormentis cuiusque generis telisqueterrebant, magnaque multitudo sagittariorum ab utraque partecircumfundebatur. Multum autem ab ictu lapidum, quod unumnostris erat telum, viminea tegimenta galeis imposita defendebant.Itaque cum omnibus rebus nostri premerentur atque aegre resisterentanimadversum est vitium munitionis, quod supra demonstratum est,atque inter duos vallos, qua perfectum opus non erat, Pompeianinavibus eiti in aversos nostros impetum fecerunt atque ex utraquemunitione deiectos terga vertere coegerunt

[64] Hoc tumultu nuntiato Marcellinus cohortes subsidio nostrislaborantibus submittit ex castris; quae fugientes conspicatae nequeillos suo adventu confirmare potuerunt neque ipsae hostium impetumtulerunt. Itaque quodcumque addebatur subsidii, id corruptum ti-more fugientium terrorem et periculum augebat; hominum enimmultitudine receptus impediebatur. In eo proelio cum gravi vulnereesset affectus aquilifer et a viribus deficeretur, conspicatus equitesnostros, "hanc ego," inquit, "et vivus multos per annos magna diligentiadefendi et nunc moriens eadem fide Caesari restituo. Nolite, obsecro,committere, quod ante in exercitu Caesaris non accidit, ut rei militarisdedecus admittatur, incolumemque ad eum deferte." Hoc casu aquilaconservatur omnibus primae cohortis centurionibus interfectis praeterprincipem priorem.

82


[65] Iamque Pompeiani magna caede nostrorum castris Marcelliniappropinquabant non mediocri terrore illato reliquis cohortibus, etM. Antonius, qui proximum locum praesidiorum tenebat, ea renuntiata cum cohortibus XII descendens ex loco superiore cernebatur.Cuius adventus Pompeianos compressit nostrosque firmavit, ut se exmaximo timore colligerent. Neque multo post Caesar significationeper castella fumo facta, ut erat superioris temporis consuetudo, deductisquibusdam cohortibus ex praesidiis eodem venit. Qui cognito detri-mento eum animadvertisset Pompeium extra munitiones egressum,castra secundum mare munire, ut libere pabulari posset nec minusaditum navibus haberet, commutata ratione belli, quoniam propositumnon tenuerat, castra iuxta Pompeium munire iussit.

[66] Qua perfecta munitione animadversum est a speculatoribusCaesaris, cohortes quasdam, quod instar legionis videretur, esse postsilvam et in vetera castra duci. Castrorum sic situs erat. Superioribusdiebus nona Caesaris legio, cum se obiecisset Pompeianis copiis atqueopere, ut demonstravimus, circummuniret, castra eo loco posuit. Haecsilvam quandam contingebant neque longius a mari passibus CCCaberant. Post mutato consilio quibusdam de causis Caesar paulo ultraeum locum castra transtulit, paucisque intermissis diebus eademPompeius occupaverat et, quod eo loco plures erat legiones habiturus,relicto interiore vallo maiorem adiecerat munitionem. Ita minora ca-stra inclusa maioribus castelli atque arcis locum obtinebant. Item abangulo castrorum sinistro munitionem ad flumen perduxerat circiterpassus CCCC, quo liberius a periculo milites aquarentur. Sed isquoque mutato consilio quibusdam de causis, quas commemorarinecesse non est, eo loco excesserat. Ita complures dies inania manserantcastra; munitiones quidem omnes integrae erant.

[67] Eo signa legionis illata speculatores Caesari renuntiarunt. Hocidem visum ex superioribus quibusdam castellis confirmaverunt. Islocus aberat a novis Pompei castris circiter passus quingentos. Hanclegionem sperans Caesar se opprimere posse et cupiens eius dieidetrimentum sarcire, reliquit in opere cohortes duas, quae speciemmunitionis praeberent; ipse diverso itinere quam potuit occultissimereliquas cohortes, numero XXXIII, in quibus erat legio nona multisamissis centurionibus deminutoque militum numero, ad legionemPompei castraque minora duplici acie eduxit. Neque eum prima opiniofefellit. Nam et pervenit prius, quam Pompeius sentire posset, et tametsierant munitiones castrorum magnae, tamen sinistro cornu, ubi erat

83


ipse, celeriter aggressus Pompeianos ex vallo deturbavit. Erat obiectusportis ericius. Hic paulisper est pugnatum, cum irrumpere nostriconarentur, illi castra defenderent, fortissime T. Pulieone, cuius ope-ra proditum exercitum C. Antoni demonstravimus, eo locopropugnante. Sed tamen nostri virtute vicerunt excisoque ericio pri-mo in maiora castra, post etiam in castellum, quod erat inclusummaioribus castris, irruperunt, quo pulsa legio sese receperat, etnonnullos ibi repugnantes interfecerunt.

[68] Sed fortuna, quae plurimum potest cum in reliquis rebus tumpraecipue in bello, parvis momentis magnas rerum commutationesefficit; ut tum accidit. Munitionem, quam pertinere a castris ad flumensupra demonstravimus, dextri Caesaris cornu cohortes ignorantia locisunt secutae, cum portam quaererent castrorumque eam munitionemesse arbitrarentur. Quod cum esset animadversum coniunctam esseflumini, prorutis munitionibus defendente nullo transcenderunt,omnisque noster equitatus eas cohortes est secutus.

[69] Interim Pompeius hac satis longa interiecta mora et re nuntiata Vlegiones ab opere deductas subsidio suis duxit, eodemque temporeequitatus eius nostris equitibus appropinquabat, et acies instructa anostris, qui castra occupaverant, cernebatur, omniaque sunt subitomutata. Legio Pompeiana celeris spe subsidii confirmata ab decumanaporta resistere conabatur atque ultro in nostros impetum faciebat.Equitatus Caesaris, quod angusto itinere per aggeres ascendebat,receptui suo timens initium fugae faciebat. Dextrum cornu, quod erata sinistro seclusum, terrore equitum animadverso, ne intra munitionemopprimeretur, ea parte, quam proruerat, sese recipiebat, ac pleriqueex his, ne in angustias inciderent, ex X pedum munitione se in fossaspraecipitabant, primisque oppressis reliqui per horum corpora salutemsibi atque exitum pariebant. Sinistro cornu milites, cum ex valloPompeium adesse et suos fugere cernerent, veriti, ne angustiisintercluderentur, cum extra et intus hostem haberent, eodem, quovenerant, receptu sibi consulebant, omniaque erant tumultus, timoris,fugae plena, adeo ut, cum Caesar signa fugientium manu prenderet etconsistere iuberet, alii admissis equis eodem cursu confugerent, aliimetu etiam signa dimitterent, neque quisquam omnino consisteret.

[70] His tantis malis haec subsidia succurrebant, quo minus omnisdeleretur exercitus, quod Pompeius insidias timens, credo, quod haecpraeter spem acciderant eius, qui paulo ante ex castris fugientes suos

84


conspexerat, munitionibus appropinquare aliquamdiu non audebat,equitesque eius angustis spatiis atque his ab Caesaris militibusoccupatis ad insequendum tardabantur. Ita parvae res magnum inutramque partem momentum habuerunt. Munitiones enim a castrisad flumen perductae expugnatis iam castris Pompei prope iamexpeditam Caesaris victoriam interpellaverunt, eadem res celeritateinsequentium tardata nostris salutem attulit.

[71] Duobus his unius diei proeliis Caesar desideravit militesDCCCCLX et notos equites Romanos Tuticanum Gallum, senatorisfilium, C. Fleginatem Placentia, A. Granium Puteolis, M. SacrativirumCapua, tribunos militum et centuriones XXXII; sed horum omniumpars magna in fossis munitionibusque et fluminis ripis oppressa suorumin terrore ac fuga sine ullo vulnere interiit; signaque sunt militariaamissa XXXII. Pompeius eo proelio imperator est appellatus. Hocnomen obtinuit atque ita se postea salutari passus est, sed neque inlitteris scribere est solitus, neque in fascibus insignia laureae praetulit.At Labienus, cum ab eo impetravisset, ut sibi captivos tradi iuberet,omnes productos ostentationis, ut videbatur, causa, quo maior perfugaefides haberetur, commilitones appellans et magna verborum contumeliainterrogans, solerentne veterani milites fugere, in omnium conspectuinterfecit.

[72] His rebus tantum fiduciae ac spiritus Pompeianis accessit, utnon de ratione belli cogitarent, sed vicisse iam viderentur. Non illipaucitatem nostrorum militum, non iniquitatem loci atque angustiaspraeoccupatis castris et ancipitem terrorem intra extraque munitiones,non abscisum in duas partes exercitum, cum altera alteri auxiliumferre non posset, causae fuisse cogitabant. Non ad haec addebant nonconcursu acri facto, non proelio dimicatum, sibique ipsos multitudineatque angustiis maius attulisse detrimentum, quam ab hosteaccepissent. Non denique communes belli casus recordabantur, quamparvulae saepe causae vel falsae suspicionis vel terroris repentini velobiectae religionis magna detrimenta intulissent, quotiens vel ducisvitio vel culpa tribuni in exercitu esset offensum; sed, proinde ac sivirtute vicissent, neque ulla commutatio rerum posset accidere, perorbem terrarum fama ac litteris victoriam eius diei concelebrabant.

[73] Caesar a superioribus consiliis depulsus omnem sibicommutandam belli rationem existimavit. Itaque uno temporepraesidiis omnibus deductis et oppugnatione dimissa coactoque in

85


unum locum exercitu contionem apud milites habuit hortatusque est,ne ea, quae accidissent, graviter ferrent neve his rebus terrerenturmultisque secundis proeliis unum adversum et id mediocreopponerent. Habendam fortunae gratiam, quod Italiam sine aliquovulnere cepissent, quod duas Hispanias bellicosissimorum hominumperitissimis atque exercitatissimis ducibus pacavissent, quod finitimasfrumentariasque provincias in potestatem redegissent; deniquerecordari debere, qua felicitate inter medias hostium classes oppletisnon solum portibus, sed etiam litoribus omnes incolumes essenttransportati. Si non omnia caderent secunda, fortunam esse industriasublevandam. Quod esset acceptum detrimenti, cuiusvis potius quamsuae culpae debere tribui. Locum se aequum ad dimicandum dedisse,potitum esse hostium castris, expulisse ac superasse pugnantes. Sedsive ipsorum perturbatio sive error aliquis sive etiam fortuna partamiam praesentemque victoriam interpellavisset, dandam omnibusoperam, ut acceptum incommodum virtute sarciretur. Quod si essetfactum, futurum, uti ad Gergoviam contigisset, ut detrimentum inbonum verteret, atque qui ante dimicare timuissent, ultro se proelioofferrent.

[74] Hac habita contione nonnullos signiferos ignominia notavit acloco movit. Exercitui quidem omni tantus incessit ex incommodo dolortantumque studium infamiae sarciendae, ut nemo aut tribuni autcenturionis imperium desideraret, et sibi quisque etiam poenae locograviores imponeret labores, simulque omnes arderent cupiditatepugnandi, cum superioris etiam ordinis nonnulli ratione permotimanendum eo loco et rem proelio committendam existimarent. Contraea Caesar neque satis militibus perterritis confidebat spatiumqueinterponendum ad recreandos animos putabat, et relictis munitionibusmagnopere rei frumentariae timebat.

[75] Itaque nulla interposita mora sauciorum modo et aegrorum habitaratione impedimenta omnia silentio prima nocte ex castris Apolloniampraemisit. Haec conquiescere ante iter confectum vetuit. His una legiomissa praesidio est. His explicitis rebus duas in castris legiones retinuit,reliquas de quarta vigilia compluribus portis eductas eodem itinerepraemisit parvoque spatio intermisso, ut et militare institutumservaretur, et quam serissime eius profectio cognosceretur conclamariiussit statimque egressus et novissimum agmen consecutus celeriter exconspectu castrorum discessit. Neque vero Pompeius cognito consilioeius moram ullam ad insequendum intulit; sed eodem spectans, si

86


itinere impeditos perterritos deprehendere posset, exercitum e castriseduxit equitatumque praemisit ad novissimum agmen demorandum,neque consequi potuit, quod multum expedito itinere antecesseratCaesar. Sed cum ventum esset ad flumen Genusum, quod ripis eratimpeditis, consecutus equitatus novissimos proelio detinebat. Huicsuos Caesar equites opposuit expeditosque antesignanos admiscuitCCCC; qui tantum profecerunt, ut equestri proelio commisso pellerentomnes compluresque interficerent ipsique incolumes se ad agmenreciperent.

[76] Confecto iusto itinere eius diei Caesar traductoque exercitu flumenGenusum veteribus suis in castris contra Asparagium conseditmilitesque omnes intra vallum continuit equitatumque per causampabulandi emissum confestim decumana porta in castra se recipereiussit. Simili ratione Pompeius confecto eius diei itinere in suisveteribus castris ad Asparagium consedit. Eius milites, quod ab opereintegris munitionibus vacabant, alii lignandi pabulandique causalongius progrediebantur, alii, quod subito consilium profectionisceperant magna parte impedimentorum et sarcinarum relicta, ad haecrepetenda invitati propinquitate superiorum castrorum, depositis incontubernio armis, vallum relinquebant. Quibus ad sequendumimpeditis Caesar, quod fore providerat, meridiano fere tempore signoprofectionis dato exercitum educit duplicatoque eius diei itinere VIIImilia passuum ex eo loco procedit; quod facere Pompeius discessumilitum non potuit.

[77] Postero die Caesar similiter praemissis prima nocte impedimentisde quarta vigilia ipse egreditur, ut, si qua esset imposita dimicandinecessitas, subitum casum expedito exercitu subiret. Hoc idem reliquisfecit diebus. Quibus rebus perfectum est, ut altissimis fluminibus atqueimpeditissimis itineribus nullum acciperet incommodum. Pompeiusprimi diei mora illata et reliquorum dierum frustra labore suscepto,cum se magnis itineribus extenderet et praegressos consequi cuperet,quarto die finem sequendi fecit atque aliud sibi consilium capiendumexistimavit.

[78] Caesari ad saucios deponendos, stipendium exercitui dandum,socios confirmandos, praesidium urbibus relinquendum necesse eratadire Apolloniam. Sed his rebus tantum temporis tribuit, quantumerat properanti necesse; timens Domitio, ne adventu Pompeipraeoccuparetur, ad eum omni celeritate et studio incitatus ferebatur.

87


Totius autem rei consilium his rationibus explicabat, ut, si Pompeiuseodem contenderet, abductum illum a mari atque ab eis copiis, quasDyrrachii comparaverat, abstractum pari condicione belli secumdecertare cogeret; si in Italiam transiret, coniuncto exercitu cumDomitio per Illyricum Italiae subsidio proficisceretur; si ApolloniamOricumque oppugnare et se omni maritima ora excludere conaretur,obsesso Scipione necessario illum suis auxilium ferre cogeret. Itaquepraemissis nuntiis ad Cn. Domitium Caesar ei scripsit et, quid fierivellet, ostendit, praesidioque Apolloniae cohortibus IIII, Lissi I, IIIOrici relictis, quique erant ex vulneribus aegri depositis, per Epirumatque Athamaniam iter facere coepit. Pompeius quoque de Caesarisconsilio coniectura iudicans ad Scipionem properandum sibiexistimabat: si Caesar iter illo haberet, ut subsidium Scipioni ferret; siab ora maritima Oricoque discedere nollet, quod legionesequitatumque ex Italia exspectaret, ipse ut omnibus copiis Domitiumaggrederetur.

[79] His de causis uterque eorum celeritati studebat, et suis ut essetauxilio, et ad opprimendos adversarios ne occasioni temporis deesset.Sed Caesarem Apollonia a directo itinere averterat; Pompeius perCandaviam iter in Macedoniam expeditum habebat. Accessit etiamex improviso aliud incommodum, quod Domitius, qui dies complurescastris Scipionis castra collata habuisset, rei frumentariae causa ab eodiscesserat et Heracliam, quae est subiecta Candaviae, iter fecerat, utipsa fortuna illum obicere Pompeio videretur. Haec ad id tempusCaesar ignorabat. Simul a Pompeio litteris per omnes provinciascivitatesque dimissis proelio ad Dyrrachium facto latius inflatiusquemulto, quam res erat gesta, fama percrebuerat, pulsum fugere Caesarempaene omnibus copiis amissis; haec itinera infesta reddiderat, haeccivitates nonnullas ab eius amicitia avertebat. Quibus accidit rebus,ut pluribus dimissi itineribus a Caesare ad Domitium et a Domitio adCaesarem nulla ratione iter conficere possent. Sed Allobroges, Raucilliatque Egi familiares, quos perfugisse ad Pompeium demonstravimus,conspicati in itinere exploratores Domitii, seu pristina sua consuetu-dine, quod una in Gallia bella gesserant, seu gloria elati cuncta, uterant acta, euerunt et Caesaris profectionem et adventum Pompeidocuerunt. A quibus Domitius certior factus vix IIII horarum spatioantecedens hostium beneficio periculum vitavit et ad Aeginium, quodest oppidum obiectum Thessaliae, Caesari venienti occurrit.

[80] Coniuncto exercitu Caesar Gomphos pervenit, quod est oppidum

88


primum Thessaliae venientibus ab Epiro; quae gens paucis antemensibus ultro ad Caesarem legatos miserat, ut suis omnibusfacultatibus uteretur, praesidiumque ab eo militum petierat. Sed eofama iam praecurrerat, quam supra docuimus, de proelio Dyrrachino,quod multis auxerat partibus. Itaque Androsthenes, praetor Thessaliae,cum se victoriae Pompei comitem esse mallet quam socium Caesarisin rebus adversis, omnem ex agris multitudinem servorum ac liberorumin oppidum cogit portasque praecludit et ad Scipionem Pompeiumquenuntios mittit, ut sibi subsidio veniant: se confidere munitionibusoppidi, si celeriter succurratur; longinquam oppugnationem sustinerenon posse. Scipio discessu exercituum ab Dyrrachio cognito Larisamlegiones adduxerat; Pompeius nondum Thessaliae appropinquabat.Caesar castris munitis scalas musculosque ad repentinamoppugnationem fieri et crates parari iussit. Quibus rebus effectiscohortatus milites docuit, quantum usum haberet ad sublevandamomnium rerum inopiam potiri oppido pleno atque opulento, simulreliquis civitatibus huius urbis exemplo inferre terrorem et id fiericeleriter, priusquam auxilia concurrerent. Itaque usus singulari militumstudio eodem, quo venerat, die post horam nonam oppidum altissimismoenibus oppugnare aggressus ante solis oocasum expugnavit et addiripiendum militibus concessit statimque ab oppido castra movit etMetropolim venit, sic ut nuntios expugnati oppidi famamqueantecederet.

[81] Metropolitae primum eodem usi consilio isdem permotirumoribus portas clauserunt murosque armatis compleverunt; sedpostea casu civitatis Gomphensis cognito ex captivis, quos Caesar admurum producendos curaverat, portas aperuerunt. Quibusdiligentissime conservatis collata fortuna Metropolitum cum casuGomphensium nulla Thessaliae fuit civitas praeter Larisaeos, quimagnis exercitibus Scipionis tenebantur, quin Caesari parerent atqueimperata facerent. Ille idoneum locum in agris nactus, qua prope iammatura frumenta erant, ibi adventum exspectare Pompei eoque omnembelli rationem conferre constituit.

[82] Pompeius paucis post diebus in Thessaliam pervenitcontionatusque apud cunctum exercitum suis agit gratias, Scipionismilites cohortatur, ut parta iam victoria praedae ac praemiorum velintesse participes, receptisque omnibus in una castra legionibus suumcum Scipione honorem partitur classicumque apud eum cani etalterum illi iubet praetorium tendi. Auctis copiis Pompei duobusque

89


magnis exercitibus coniunctis pristina omnium confirmatur opinio,et spes victoriae augetur, adeo ut, quicquid intercederet temporis, idmorari reditum in Italiam videretur, et si quando quid Pompeiustardius aut consideratius faceret, unius esse negotium diei, sed illumdelectari imperio et consulares praetoriosque servorum habere nume-ro dicerent. Iamque inter se palam de praemiis ac de sacerdotiiscontendebant in annosque consulatum definiebant, alii domosbonaque eorum, qui in castris erant Caesaris, petebant; magnaqueinter eos in consilio fuit controversia, oporteretne Lucili Hirri, quodis a Pompeio ad Parthos missus esset, proximis comitiis praetoriisabsentis rationem haberi, cum eius necessarii fidem implorarentPompei, praestaret, quod proficiscenti recepisset, ne per eiusauctoritatem deceptus videretur, reliqui, in labore pari ac periculo neunus omnes antecederet, recusarent.

[83] Iam de sacerdotio Caesaris Domitius, Scipio Spintherque Lentuluscotidianis contentionibus ad gravissimas verborum contumelias palamdescenderunt, cum Lentulus aetatis honorem ostentaret, Domitiusurbanam gratiam dignitatemque iactaret, Scipio affinitate Pompeiconfideret. Postulavit etiam L. Afranium proditionis exercitus AcutiusRufus apud Pompeium, quod gestum in Hispania diceret. Et L.Domitius in consilio dixit placere sibi bello confecto ternas tabellasdari ad iudicandum eis, qui ordinis essent senatorii belloque unacum ipsis interfuissent, sententiasque de singulis ferrent, qui Romaeremansissent quique intra praesidia Pompei fuissent neque operamin re militari praestitissent: unam fore tabellam, qui liberandos omnipericulo censerent; alteram, qui capitis damnarent; tertiam, qui pecuniamultarent. Postremo omnes aut de honoribus suis aut de praemiispecuniae aut de persequendis inimicitiis agebant nec, quibus rationibussuperare possent, sed, quemadmodum uti victoria deberent,cogitabant.

[84] Re frumentaria praeparata confirmatisque militibus et satis longospatio temporis a Dyrrachinis proeliis intermisso, quo satis perspectumhabere militum animum videretur, temptandum Caesar existimavit,quidnam Pompeius propositi aut voluntatis ad dimicandum haberet.Itaque exercitum ex castris eduxit aciemque instruxit, primum suislocis pauloque a castris Pompei longius, continentibus vero diebus,ut progrederetur a castris suis collibusque Pompeianis aciem subiceret.Quae res in dies confirmatiorem eius exercitum efficiebat. Superiustamen institutum in equitibus, quod demonstravimus, servabat, ut,

90


quoniam numero multis partibus esset inferior, adulescentes atqueexpeditos ex antesignanis electis ad pernicitatem armis inter equitesproeliari iuberet, qui cotidiana consuetudine usum quoque eiusgeneris proeliorum perciperent. His erat rebus effectum, ut equitummille etiam apertioribus locis VII milium Pompeianorum impetum,cum adesset usus, sustinere auderent neque magnopere eorummultitudine terrerentur. Namque etiam per eos dies proeliumsecundum equestre fecit atque unum Allobrogem ex duobus, quosperfugisse ad Pornpeium supra docuimus, cum quibusdam interfecit.

[85] Pompeius, qui castra in colle habebat, ad infimas radices montisaciem instruebat semper, ut videbatur, exspectans, si iniquis locis Caesarse subiceret. Caesar nulla ratione ad pugnam elici posse Pompeiumexistimans hanc sibi commodissimam belli rationem iudicavit, uti ca-stra ex eo loco moveret semperque esset in itineribus, haec spectans,ut movendis castris pluribusque adeundis locis commodiore refrumentaria uteretur, simulque in itinere ut aliquam occasionemdimicandi nancisceretur et insolitum ad laborem Pompei exercitumcotidianis itineribus defatigaret. His constitutis rebus, signo iamprofectionis dato tabernaculisque detensis animadversum est pauloante extra cotidianam consuetudinem longius a vallo esse aciem Pompeiprogressam, ut non iniquo loco posse dimicari videretur. Tum Caesarapud suos, cum iam esset agmen in portis, "differendum est" inquit,"iter in praesentia nobis et de proelio cogitandum, sicut semperdepoposcimus; animo simus ad dimicandum parati: non facileoccasionem postea reperiemus"; confestimque expeditas copias educit.

[86] Pompeius quoque, ut postea cognitum est, suorum omniumhortatu statuerat proelio decertare. Namque etiam in consiliosuperioribus diebus dixerat, priusquam concurrerent acies, fore utiexercitus Caesaris pelleretur. Id cum essent plerique admirati, "sciome," inquit, "paene incredibilem rem polliceri; sed rationem consiliimei accipite, quo firmiore animo in proelium prodeatis. Persuasiequitibus nostris (idque mihi facturos confirmaverunt), ut, cum propiussit accessum, dextrum Caesaris cornu ab latere aperto aggrederenturet circumventa ab tergo acie prius perturbatum exercitum pellerent,quam a nobis telum in hostem iaceretur. Ita sine periculo legionum etpaene sine vulnere bellum conficiemus. Id autem difficile non est,cum tantum equitatu valeamus." Simul denuntiavit, ut essent animoparati in posterum et, quoniam fieret dimicandi potestas, ut saeperogitavissent, ne suam neu reliquorum opinionem fallerent.

91


[87] Hunc Labienus excepit et, cum Caesaris copias despiceret, Pompeiconsilium summis laudibus efferret, " noli," inquit, "existimare,Pompei, hunc esse exercitum, qui Galliam Germaniamque devicerit.Omnibus interfui proeliis neque temere incognitam rem pronuntio.Perexigua pars illius exercitus superest; magna pars deperiit, quodaccidere tot proeliis fuit necesse, multos autumni pestilentia in Italiaconsumpsit, multi domum discesserunt, multi sunt relicti in conti-nenti. An non audistis ex eis, qui per causam valetudinis remanserunt,cohortes esse Brundisi factas? Hae copiae, quas videtis, ex dilectibushorum annorum in citeriore Gallia sunt refectae, et plerique sunt excoloniis Transpadanis. Ac tamen quod fuit roboris duobus proeliisDyrrachinis interiit." Haec cum dixisset, iuravit se nisi victorem incastra non reversurum reliquosque, ut idem facerent, hortatus est.Hoc laudans Pompeius idem iuravit; nec vero ex reliquis fuit quisquam,qui iurare dubitaret. Haec cum facta sunt in consilio, magna spe etlaetitia omnium discessum est; ac iam animo victoriam praecipiebant,quod de re tanta et a tam perito imperatore nihil frustra confirmarividebatur.

[88] Caesar, cum Pompei castris appropinquasset, ad hunc modumaciem eius instructam animadvertit. Erant in sinistro cornu legionesduae traditae a Caesare initio dissensionis ex senatus conusulto; quarumuna prima, altera tertia appellabatur. In eo loco ipse erat Pompeius.Mediam aciem Scipio cum legionibus Syriacis tenebat. Ciliciensis legioconiuncta cum cohortibus Hispanis, quas traductas ab Afraniodocuimus, in dextro cornu erant collocatae. Has firmissimas se haberePompeius existimabat. Reliquas inter aciem mediam cornuaqueinteriecerat numeroque cohortes CX expleverat. Haec erant milia XLV,evocatorum circiter duo, quae ex beneficiariis superiorum exercituumad eum convenerant; quae tot acie disperserat. Reliquas cohortes VIIcastris propinquisque castellis praesidio disposuerat. Dextrum cornueius rivus quidam impeditis ripis muniebat; quam ob causam cunctumequitatum, sagittarios funditoresque omnes sinistro cornu obiecerat.

[89] Caesar superius institutum servans decimam legionem in dextrocornu, nonam in sinistro collocaverat, tametsi erat Dyrrachinis proeliisvehementer attenuata, et huic sic adiunxit octavam, ut paene unam exduabus efficeret, atque alteram alteri praesidio esse iusserat. Cohortesin acie LXXX constitutas habebat, quae summa erat milium XXII;cohortes VII castris praesidio reliquerat. Sinistro cornu Antonium,dextro P. Sullam, media acie Cn. Domitium praeposuerat. Ipse contra

92


Pompeium constitit. Simul his rebus animadversis, quasdemonstravimus, timens, ne a multitudine equitum dextrum cornucircumveniretur, celeriter ex tertia acie singulas cohortes detraxit atqueex his quartam instituit equitatuique opposuit et, quid fieri vellet,ostendit monuitque eius diei victoriam in earum cohortium virtuteconstare. Simul tertiae aciei totique exercitui imperavit, ne iniussusuo concurreret: se, cum id fieri vellet, vexillo signum daturum.

[90] Exercitum cum militari more ad pugnam cohortaretur suaque ineum perpetui temporis officia praedicaret, imprimis commemoravit:testibus se militibus uti posse, quanto studio pacem petisset; quae perVatinium in colloquiis, quae per Aulum Clodium eum Scipione egisset,quibus modis ad Oricum cum Libone de mittendis legatis contendisset.Neque se umquam abuti militum sanguine neque rem publicamalterutro exercitu privare voluisse. Hac habita oratione ecentibusmilitibus et studio pugnae ardentibus tuba signum dedit.

[91] Erat C. Crastinus evocatus in exercitu Caesaris, qui superioreanno apud eum primum pilum in legione X duxerat, vir singularivirtute. Hic signo dato, "sequimini me," inquit, "manipulares meiqui fuistis, et vestro imperatori quam constituistis operam date. Unumhoc proelium superest; quo confecto et ille suam dignitatem et nosnostram libertatem recuperabimus." Simul respiciens Caesarem,"faciam," inquit, "hodie, imperator, ut aut vivo mihi aut mortuo gratiasagas." Haec cum dixisset, primus ex dextro cornu procucurrit, atqueeum electi milites circiter CXX voluntarii eiusdem cohortis suntprosecuti.

[92] Inter duas acies tantum erat relictum spatii, ut satis esset adconcursum utriusque exercitus. Sed Pompeius suis praedixerat, utCaesaris impetum exciperent neve se loco moverent aciemque eiusdistrahi paterentur; idque admonitu C. Triarii fecisse dicebatur, utprimus incursus visque militum infringeretur aciesque distenderetur,atque in suis ordinibus dispositi dispersos adorirentur; leviusque casurapila sperabat in loco retentis militibus, quam si ipsi immissis telisoccurrissent, simul fore, ut duplicato cursu Caesaris militesexanimarentur et lassitudine conficerentur. Quod nobis quidem nul-la ratione factum a Pompeio videtur, propterea quod est quaedamanimi incitatio atque alacritas naturaliter innata omnibus, quae stu-dio pugnae incenditur; hanc non reprimere, sed augere imperatoresdebent; neque frustra antiquitus institutum est, ut signa undique

93


concinerent clamoremque universi tollerent; quibus rebus et hostesterreri et suos incitari existimaverunt.

[93] Sed nostri milites dato signo cum infestis pilis procucurrissentatque animum advertissent non concurri a Pompeianis, usu periti acsuperioribus pugnis exercitati sua sponte cursum represserunt et admedium fere spatium constiterunt, ne consumptis viribusappropinquarent, parvoque intermisso temporis spatio ac rursusrenovato cursu pila miserunt celeriterque, ut erat praeceptum a Caesare,gladios strinxerunt. Neque vero Pompeiani huic rei defuerunt. Namet tela missa exceperunt et impetum legionum tulerunt et ordines suosservarunt pilisque missis ad gladios redierunt. Eodem tempore equitesab sinistro Pompei cornu, ut erat imperatum, universi procucurrerunt,omnisque multitudo sagittariorum se profudit. Quorum impetumnoster equitatus non tulit, sed paulatim loco motus cessit, equitesquePompei hoc acrius instare et se turmatim explicare aciemque nostrama latere aperto circumire coeperunt. Quod ubi Caesar animadvertit,quartae aciei, quam instituerat sex cohortium, dedit signum. Illiceleriter procucurrerunt infestisque signis tanta vi in Pompei equitesimpetum fecerunt, ut eorum nemo consisteret, omnesque conversi nonsolum loco excederent, sed protinus incitati fuga montes altissimospeterent. Quibus submotis omnes sagittarii funditoresque destitutiinermes sine praesidio interfecti sunt. Eodem impetu cohortessinistrum cornu pugnantibus etiam tum ac resistentibus in aciePompeianis circumierunt eosque a tergo sunt adorti.

[94] Eodem tempore tertiam aciem Caesar, quae quieta fuerat et se adid tempus loco tenuerat, procurrere iussit. Ita cum recentes atque in-tegri defessis successissent, alii autem a tergo adorirentur, sustinerePompeiani non potuerunt, atque universi terga verterunt. Neque veroCaesarem fefellit, quin ab eis cohortibus, quae contra equitatum inquarta acie collocatae essent, initium victoriae oriretur, ut ipse incohortandis militibus pronuntiaverat. Ab his enim primum equitatusest pulsus, ab isdem factae caedes sagittariorum ac funditorum, abisdem acies Pornpeiana a sinistra parte circumita atque initium fugaefactum. Sed Pompeius, ut equitatum suum pulsum vidit atque eampartem, cui maxime confidebat, perterritam animadvertit, aliis quoquediffisus acie excessit protinusque se in castra equo contulit et eiscenturionibus, quos in statione ad praetoriam portam posuerat, clare,ut milites exaudirent, "tuemini," inquit, "castra et defendite diligenter,si quid durius acciderit. Ego reliquas portas circumeo et castrorum

94


praesidia confirmo." Haec cum dixisset, se in praetorium contulitsummae rei diffidens et tamen eventum exspectans.

[95] Caesar Pompeianis ex fuga intra vallum compulsis nullum spatiumperterritis dari oportere existimans milites cohortatus est, ut beneficiofortunae uterentur castraque oppugnarent. Qui, etsi magno aestu fatigati(nam ad meridiem res erat perducta), tamen ad omnem laborem ani-mo parati imperio paruerunt. Castra a cohortibus, quae ibi praesidioerant relictae, industrie defendebantur, multo etiam acrius a Thracibusbarbarisque auxiliis. Nam qui acie refugerant milites, et animo perterritiet lassitudine confecti, missis plerique armis signisque militaribus,magis de reliqua fuga quam de castrorum defensione cogitabant. Nequevero diutius, qui in vallo constiterant, multitudinem telorum sustinerepotuerunt, sed confecti vulneribus locum reliquerunt, protinusqueomnes ducibus usi centurionibus tribunisque militum in altissimosmontes, qui ad castra pertinebant, confugerunt.

[96] In castris Pompei videre licuit trichilas structas, magnum argentipondus expositum, recentibus caespitibus tabernacula constrata, Luciietiam Lentuli et nonnullorum tabernacula protecta edera, multaquepraeterea, quae nimiam luxuriam et victoriae fiduciam designarent,ut facile existimari posset nihil eos de eventu eius diei timuisse, quinon necessarias conquirerent voluptates. At hi miserrimo acpatientissimo exercitui Caesaris luxuriam obiciebant, cui semper omniaad necessarium usum defuissent. Pompeius, iam cum intra vallumnostri versarentur, equum nactus, detractis insignibus imperatoris,decumana porta se ex castris eiecit protinusque equo citato Larisamcontendit. Neque ibi constitit, sed eadem celeritate, paucos suos exfuga nactus, nocturno itinere non intermisso, comitatu equitum XXXad mare pervenit navemque frumentariam conscendit, saepe, utdicebatur, querens tantum se opinionem fefellisse, ut, a quo generehominum victoriam sperasset, ab eo initio fugae facto paene proditusvideretur.

[97] Caesar castris potitus a militibus contendit, ne in praeda occupa-ti reliqui negotii gerendi facultatem dimitterent. Qua re impetratamontem opere circummunire instituit. Pompeiani, quod is mons eratsine aqua, diffisi ei loco relicto monte universi iugis eius Larisamversus se recipere coeperunt. Qua re animadversa Caesar copias suasdivisit partemque legionum in castris Pompei remanere iussit, partemin sua castra remisit, IIII secum legiones duxit commodioreque itinere

95


Pompeianis occurrere coepit et progressus milia passuum VI acieminstruxit. Qua re animadversa Pompeiani in quodam monteconstiterunt. Hunc montem flumen subluebat. Caesar militescohortatus, etsi totius diei continenti labore erant confecti noxqueiam suberat, tamen munitione flumen a monte seclusit, ne noctu aquariPompeiani possent. Quo perfecto opere illi de deditione missis legatisagere coeperunt. Pauci ordinis senatorii, qui se cum eis coniunxerant,nocte fuga salutem petiverunt.

[98] Caesar prima luce omnes eos, qui in monte consederant, exsuperioribus locis in planiciem descendere atque arma proicere iussit.Quod ubi sine recusatione fecerunt passisque palmis proiecti ad terramflentes ab eo salutem petiverunt, consolatus consurgere iussit et paucaapud eos de lenitate sua locutus, quo minore essent timore, omnesconservavit militibusque suis commendavit, ne qui eorum violaretur,neu quid sui desiderarent. Hac adhibita diligentia ex castris sibilegiones alias occurrere et eas, quas secum duxerat, in vicem requiescereatque in castra reverti iussit eodemque die Larisam pervenit.

[99] In eo proelio non amplius CC milites desideravit, sed centuriones,fortes viros, circiter XXX amisit. Interfectus est etiam fortissime pugnansCrastinus, cuius mentionem supra fecimus, gladio in os adversumconiecto. Neque id fuit falsum, quod ille in pugnam proficiscensdixerat. Sic enim Caesar existimabat, eo proelio excellentissimamvirtutem Crastini fuisse, optimeque eum de se meritum iudicabat. ExPompeiano exercitu circiter milia XV cecidisse videbantur, sed indeditionem venerunt amplius milia XXIIII (namque etiam cohortes,quae praesidio in castellis fuerant, sese Sullae dediderunt), multipraeterea in finitimas civitates refugerunt; signaque militaria ex proelioad Caesarem sunt relata CLXXX et aquilae VIIII. L. Domitius excastris in montem refugiens, cum vires eum lassitudine defecissent, abequitibus est interfectus.

[100] Eodem tempore D. Laelius cum classe ad Brundisium veniteademque ratione, qua factum a Libone antea demonstravimus, insulamobiectam portui Brundisino tenuit. Similiter Vatinius, qui Brundisiopraeerat, tectis instructisque scaphis elicuit naves Laelianas atque exhis longius productam unam quinqueremem et minores duas inangustiis portus cepit itemque per equites dispositos aqua prohibereclassiarios instituit. Sed Laelius tempore anni commodiore usus adnavigandum onerariis navibus Corcyra Dyrrachioque aquam suis

96


supportabat, neque a proposito deterrebatur neque ante proelium inThessalia factum cognitum aut ignominia amissarum navium autnecessariarum rerum inopia ex portu insulaque expelli potuit.

[101] Isdem fere temporibus C. Cassius cum classe Syrorum etPhoenicum et Cilicum in Siciliam venit, et cum esset Caesaris classisdivisa in duas partes, dimidiae parti praeesset P. Sulpicius praetor adVibonem, dimidiae M. Pomponius ad Messanam, prius Cassius adMessanam navibus advolavit, quam Pomponius de eius adventucognosceret, perturbatumque eum nactus nullis custodiis nequeordinibus certis, magno vento et secundo completas onerarias navestaeda et pice et stupa reliquisque rebus, quae sunt ad incendia, inPomponianam classem immisit atque omnes naves incendit XXXV, equibus erant XX constratae. Tantusque eo facto timor incessit, ut,cum esset legio praesidio Messanae, vix oppidum defenderetur, etnisi eo ipso tempore quidam nuntii de Caesaris victoria per dispositosequites essent allati, existimabant plerique futurum fuisse, utiamitteretur. Sed opportunissime nuntiis allatis oppidum est defensum;Cassiusque ad Sulpicianam inde classem profectus est Vibonem,applicatisque nostris ad terram navibus pari atque antea ratione Cassiussecundum nactus ventum onerarias naves praeparatas ad incendiumimmisit, et flamma ab utroque cornu comprensa naves sunt combustaequinque. Cumque ignis magnitudine venti latius serperet, milites,qui ex veteribus legionibus erant relicti praesidio navibus ex numeroaegrorum, ignominiam non tulerunt, sed sua sponte navesconscenderunt et a terra solverunt impetuque facto in Cassianam classemquinqueremes duas, in quarum altera erat Cassius, ceperunt; sedCassius exceptus scapha refugit; praeterea duae sunt depressaetriremes. Neque multo post de proelio facto in Thessalia cognitumest, ut ipsis Pompeianis fides fieret; nam ante id tempus fingi a legatisamicisque Caesaris arbitrabantur. Quibus rebus cognitis ex his locisCassius cum classe discessit.

[102] Caesar omnibus rebus relictis persequendum sibi Pompeiumexistimavit, quascumque in partes se ex fuga recepisset, ne rursuscopias comparare alias et bellum renovare posset, et quantumcumqueitineris equitatu efficere poterat, cotidie progrediebatur legionemqueunam minoribus itineribus subsequi iussit. Erat edictum Pompeinomine Amphipoli propositum, uti omnes eius provinciae iuniores,Graeci civesque Romani, iurandi causa convenirent. Sed utrumavertendae suspicionis causa Pompeius proposuisset, ut quam

97


diutissime longioris fugae consilium occultaret, an ut novis dilectibus,si nemo premeret, Macedoniam tenere conaretur, existimari nonpoterat. Ipse ad ancoram unam noctem constitit et vocatis ad seAmphipoli hospitibus et pecunia ad necessarios sumptus corrogata,cognito Caesaris adventu, ex eo loco discessit et Mytilenas paucis diebusvenit. Biduum tempestate retentus navibusque aliis additis actuariisin Ciliciam atque inde Cyprum pervenit. Ibi cognoscit consensuomnium Antiochensium civiumque Romanorum, qui illicnegotiarentur, arma capta esse excludendi sui causa nuntiosquedimissos ad eos, qui se ex fuga in finitimas civitates recepisse dicerentur,ne Antiochiam adirent: id si fecissent, magno eorum capitis periculofuturum. Idem hoc L. Lentulo, qui superiore anno consul fuerat, etP. Lentulo consulari ac nonnullis aliis acciderat Rhodi; qui cum exfuga Pompeium sequerentur atque in insulam venissent, oppido acportu recepti non erant missisque ad eos nuntiis, ut ex his locisdiscederent contra voluntatem suam naves solverant. Iamque de Caesarisadventu fama ad civitates perferebatur.

[103] Quibus cognitis rebus Pompeius deposito adeundae Syriaeconsilio pecunia societatis sublata et a quibusdam privatis sumpta etaeris magno pondere ad militarem usum in naves imposito duobusquemilibus hominum armatis, partim quos ex familiis societatum delegerat,partim a negotiatoribus coegerat, quosque ex suis quisque ad hancrem idoneos existimabat, Pelusium pervenit. Ibi casu rex eratPtolomaeus, puer aetate, magnis copiis cum sorore Cleopatra bellumgerens, quam paucis ante mensibus per suos propinquos atque amicosregno expulerat; castraque Cleopatrae non longo spatio ab eius castrisdistabant. Ad eum Pompeius misit, ut pro hospitio atque amicitiapatris Alexandria reciperetur atque illius opibus in calamitate tegeretur.Sed qui ab eo missi erant, confecto legationis officio liberius cummilitibus regis colloqui coeperunt eosque hortari, ut suum officiumPompeio praestarent, neve eius fortunam despicerent. In hoc erantnumero complures Pompei milites, quos ex eius exercitu acceptos inSyria Gabinius Alexandriam traduxerat belloque confecto apudPtolomaeum, patrem pueri, reliquerat.

[104] His tum cognitis rebus amici regis, qui propter aetatem eius inprocuratione erant regni, sive timore adducti, ut postea praedicabant,sollicitato exercitu regio ne Pompeius Alexandriam Aegyptumqueoccuparet, sive despecta eius fortuna, ut plerumque in calamitate examicis inimici exsistunt, his, qui erant ab eo missi, palam liberaliter

98


responderunt eumque ad regem venire iusserunt; ipsi clam consilioinito Achillam, praefectum regium, singulari hominem audacia, et L.Septimium, tribunum militum, ad interficiendum Pompeium miserunt.Ab his liberaliter ipse appellatus et quadam notitia Septimii productus,quod bello praedonum apud eum ordinem duxerat, naviculamparvulam conscendit cum paucis suis: ibi ab Achilla et Septimiointerficitur. Item L. Lentulus comprehenditur ab rege et in custodianecatur.

[105] Caesar, cum in Asiam venisset, reperiebat T. Ampium conatumesse pecunias tollere Epheso ex fano Dianae eiusque rei causa senatoresomnes ex provincia evocasse, ut his testibus in summa pecuniae uteretur,sed interpellatum adventu Caesaris profugisse. Ita duobus temporibusEphesiae pecuniae Caesar auxilium tulit. Item constabat Elide intemplo Minervae repetitis atque enumeratis diebus, quo die proeliumsecundum Caesar fecisset, simulacrum Victoriae, quod ante ipsamMinervam collocatum esset et ante ad simulacrum Minervae spectavisset,ad valvas se templi limenque convertisse. Eodemque die Antiochiaein Syria bis tantus exercitus clamor et signorum sonus exauditus est,ut in muris armata civitas discurreret. Hoc idem Ptolomaide accidit.Pergami in occultis ac reconditis templi, quo praeter sacerdotes adirefas non est, quae Graeci adyta appellant, tympana sonuerunt. ItemTrallibus in templo Victoriae, ubi Caesaris statuam consecraverant,palma per eos dies inter coagmenta lapidum ex pavimento exstitisseostendebatur.

[106] Caesar paucos dies in Asia moratus, cum audisset PompeiumCypri visum, coniectans eum in Aegyptum iter habere propternecessitudines regni reliquasque eius loci opportunitates cum legio-ne una, quam se ex Thessalia sequi iusserat, et altera, quam ex Achaiaa Q. Fufio legato evocaverat, equitibusque DCCC et navibus longisRhodiis X et Asiaticis paucis Alexandriam pervenit. In his erantlegionibus hominum milia tria CC; reliqui vulneribus ex proeliis etlabore ac magnitudine itineris confecti consequi non potuerant. SedCaesar confisus fama rerum gestarum infirmis auxiliis proficisci nondubitaverat, aeque omnem sibi locum tutum fore existimans.Alexandriae de Pompei morte cognoscit atque ibi primum e naveegrediens clamorem militum audit, quos rex in oppido praesidii cau-sa reliquerat, et concursum ad se fieri videt, quod fasces anteferrentur.In hoc omnis multitudo maiestatem regiam minui praedicabat. Hocsedato tumultu crebrae continuis diebus ex concursu multitudinis

99


concitationes fiebant, compluresque milites huius urbis omnibuspartibus interficiebantur.

[107] Quibus rebus animadversis legiones sibi alias ex Asia adduciiussit, quas ex Pompeianis militibus confecerat. Ipse enim necessarioetesiis tenebatur, qui navigantibus Alexandria flant adversissimi ven-ti. Interim controversias regum ad populum Romanum et ad se, quodesset consul, pertinere existimans atque eo magis officio suo conveni-re, quod superiore consulatu cum patre Ptolomaeo et lege etsenatusconsulto societas erat facta, ostendit sibi placere regemPtolomaeum atque eius sororem Cleopatram exercitus, quos haberent,dimittere et de controversiis iure apud se potius quam inter se armisdisceptare.

[108] Erat in procuratione regni propter aetatem pueri nutricius eius,eunuchus nomine Pothinus. Is primum inter suos queri atque indignaricoepit regem ad causam dicendam evocari; deinde adiutores quosdamconsilii sui nactus ex regis amicis exercitum a Pelusio clamAlexandriam evocavit atque eundem Achillam, cuius suprameminimus, omnibus copiis praefecit. Hunc incitatum suis et regisinflatum pollicitationibus, quae fieri vellet, litteris nuntiisque edocuit.In testamento Ptolomaei patris heredes erant scripti ex duobus filiismaior et ex duabus filiabus ea, quae aetate antecedebat. Haec uti fierent,per omnes deos perque foedera, quae Romae fecisset, eodem testa-mento Ptolomaeus populum Romanum obtestabatur. Tabulae testa-menti unae per legatos eius Romam erant allatae, ut in aerarioponerentur (hic cum propter publicas occupationes poni nonpotuissent, apud Pompeium sunt depositae), alterae eodem exemplorelictae atque obsignatae Alexandriae proferebantur.

[109] De his rebus cum ageretur apud Caesarem, isque maxime velletpro communi amico atque arbitro controversias regum componere,subito exercitus regius equitatusque omnis venire Alexandriamnuntiatur. Caesaris copiae nequaquam erant tantae, ut eis, extraoppidum si esset dimicandum, confideret. Relinquebatur, ut se suislocis oppido teneret consiliumque Achillae cognosceret. Milites tamenomnes in armis esse iussit regemque hortatus est, ut ex suis necessariis,quos haberet maximae auctoritatis, legatos ad Achillam mitteret et,quid esset suae voluntatis, ostenderet. A quo missi Dioscorides etSerapion, qui ambo legati Romae fuerant magnamque apud patremPtolomaeum auctoritatem habuerant, ad Achillam pervenerunt. Quos

100


ille, cum in conspectum eius venissent, priusquam audiret aut, cuiusrei causa missi essent, cognosceret, corripi atque interfici iussit; quo-rum alter accepto vulnere occupatus per suos pro occiso sublatus,alter interfectus est. Quo facto regem ut in sua potestate haberet, Caesarefficit, magnam regium nomen apud suos auctoritatem habereexistimans et ut potius privato paucorum et latronum quam regioconsilio susceptum bellum videretur.

[110] Erant cum Achilla eae copiae, ut neque numero neque generehominum neque usu rei militaris contemnendae viderentur. Milia enimXX in armis habebat. Haec constabant ex Gabinianis militibus quiiam in consuetudinem Alexandrinae vitae ac licentiae venerant etnomen disciplinamque populi Romani dedidicerant uxoresqueduxerant, ex quibus plerique liberos habebant. Huc accedebantcollecti ex praedonibus latronibusque Syriae Ciliciaeque provinciaefinitimarumque regionum. Multi praeterea capitis damnati exulesqueconvenerant; fugitivis omnibus nostris certus erat Alexandriae receptuscertaque vitae condicio, ut dato nomine militum essent numero; quo-rum si quis a domino prehenderetur, consensu militum eripiebatur,qui vim suorum, quod in simili culpa versabantur, ipsi pro suo periculodefendebant. Hi regum amicos ad mortem deposcere, hi bonalocupletum diripere, stipendii augendi causa regis domum obsidere,regno expellere alios, alios arcessere vetere quodam Alexandriniexercitus instituto consuerant. Erant praeterea equitum milia duo.Inveteraverant hi omnes compluribus Alexandriae bellis; Ptolomaeumpatrem in regnum reduxerant, Bibuli filios duos interfecerant, bellacum Aegyptiis gesserant. Hunc usum rei militaris habebant.

[111] His copiis fidens Achillas paucitatemque militum Caesarisdespiciens occupabat Alexandriam praeter eam oppidi partem, quamCaesar cum militibus tenebat, primo impetu domum eius irrumpereconatus; sed Caesar dispositis per vias cohortibus impetum eiussustinuit. Eodemque tempore pugnatum est ad portum, ac longemaximam ea res attulit dimicationem. Simul enim diductis copiispluribus viis pugnabatur, et magna multitudine naves longas occupa-re hostes conabantur; quarum erant L auxilio missae ad Pompeiumproelioque in Thessalia facto domum redierant, quadriremes omneset quinqueremes aptae instructaeque omnibus rebus ad navigandum,praeter has XXII, quae praesidii causa Alexandriae esse consuerant,constratae omnes; quas si occupavissent, classe Caesari erepta portumac mare totum in sua potestate haberent, commeatu auxiliisque

101


Caesarem prohiberent. Itaque tanta est contentione actum, quanta agidebuit, cum illi celerem in ea re victoriam, hi salutem suam consistereviderent. Sed rem obtinuit Caesar omnesque eas naves et reliquas,quae erant in navalibus, incendit, quod tam late tueri parva manunon poterat, confestimque ad Pharum navibus milites euit.

[112] Pharus est in insula turris magna altitudine, mirificis operibusexstructae; quae nomen ab insula accepit. Haec insula obiectaAlexandriae portum efficit; sed a superioribus regibus in longitudinempassuum a DCCC in mare iactis molibus angusto itinere ut pontecum oppido coniungitur. In hac sunt insula domicilia Aegyptiorumet vicus oppidi magnitudine; quaeque ibi naves imprudentia auttempestate paulum suo cursu decesserunt, has more praedonumdiripere consuerunt. Eis autem invitis, a quibus Pharus tenetur, nonpotest esse propter angustias navibus introitus in portum. Hoc tumveritus Caesar, hostibus in pugna occupatis, militibus eitis Pharumprehendit atque ibi praesidium posuit. Quibus est rebus effectum,uti tuto frumentum auxiliaque navibus ad eum supportari possent.Dimisit enim circum omnes propinquas provincias atque inde auxiliaevocavit. Reliquis oppidi partibus sic est pugnatum, ut aequo proeliodiscederetur et neutri pellerentur (id efficiebant angustiae loci),paucisque utrimque interfectis Caesar loca maxime necessariacomplexus noctu praemuniit. In eo tractu oppidi pars erat regiaeexigua, in quam ipse habitandi causa initio erat inductus, et theatrumconiunctum domui quod arcis tenebat locum aditusque habebat adportum et ad reliqua navalia. Has munitiones insequentibus auxitdiebus, ut pro muro obiectas haberet neu dimicare invitus cogeretur.Interim filia minor Ptolomaei regis vacuam possessionem regni speransad Achillam sese ex regia traiecit unaque bellum administrare coepit.Sed celeriter est inter eos de principatu controversia orta; quae resapud milites largitiones auxit; magnis enim iacturis sibi quisque eorumanimos conciliabat. Haec dum apud hostes geruntur, Pothinus,nutricius pueri et procurator regni in parte Caesaris, cum ad Achillamnuntios mitteret hortareturque, ne negotio desisteret neve animodeficeret, indicatis deprehensisque internuntiis a Caesare est interfectus.Haec initia belli Alexandrini fuerunt.

Cesare - vicoacitillo.it · retineri legiones II, quae ab se simulatione Parthici belli sint...

Documents

Transcript of Cesare - vicoacitillo.it · retineri legiones II, quae ab se simulatione Parthici belli sint...