ΟΆγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, το ξεχωρι-στό αυτό πρόσωπο της πόλης και της οικου-μένης του 12ου αιώνα, μοιάζει να μας δίνει τη

δυνατότητα για εμψύχωση του χώρου και του κό-σμου της βυζαντινής Θεσσαλονίκης. Άλλωστε η πό-λη, με τους πανέμορφους ναούς και τα κάστρα της,συνιστά σαφώς ένα τοπίο του «βυζαντινισμού μας»,και έτσι τόσο οι κάτοικοι της πόλης όσο και οι επι-σκέπτες της ζουν και κινούνται σ’ αυτό το σκηνικό.Μένει πλέον η γνώση της ιστορίας και τα πρόσωπαπου την προδιέγραψαν για να μετέχει κάποιος στονκόσμο αυτό - χωρίς βεβαίως σε καμιά περίπτωση ναεγκλωβίζεται σ’ αυτόν. Το τελευταίο θα συνιστούσετραγωδία... Αλλά από την άλλη πλευρά είναι πραγμα-τικά ολέθριο να μην έχει κανείς αίσθηση και ιδέα γιατο περιεχόμενο που περικλείει αυτό το σκηνικό καιτο πώς φτάσαμε στον σημερινό μας κόσμο. Όπως έγινε γνωστό από το προηγούμενο αφιέρωμάμας, ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος ση-μάδεψε την εποχή του και την πόλη με την ποικίληπροσφορά του. Και τελικά η ζωή και το έργο του ταυ-τίστηκε με τη Θεσσαλονίκη, παρόλο που η «ακαδη-μαϊκή» του πορεία ξεκίνησε και έφτασε στο αποκο-ρύφωμά της στη βασιλεύουσα, αφού και ο ίδιος, όπωςαναφέρουν οι μελετητές του, καταγόταν από εκεί.Ως μητροπολίτης της Θεσσαλονίκης προσέφερε καιδημιούργησε σ’ αυτήν, δοκίμασε τις αντοχές των πο-λιτών της ζητώντας ιδιαίτερα από τους κληρικούς καιτους μοναχούς να είναι τουλάχιστον συνεπείς στηναποστολή τους, αλλά δοκιμάστηκε και ο ίδιος ότανκάποιοι στράφηκαν εναντίον του. Προφανώς όμως ηπλήρης δοκιμασία, τόσο για τον ίδιο όσο και για ολό-κληρη την πόλη και τους πολίτες της, ήταν η κατάλη-ψή της από τους Νορμανδούς της Σικελίας το 1185. Το έργο που έγραψε για τα γεγονότα αυτά αποτελείακόμη ένα μοναδικό μνημείο λόγου. Η λογιοσύνητου είναι έκδηλη και προβάλλεται αβίαστα στις ποικί-λες αναφορές του. Από τα ομηρικά έπη και τον λοιπόαρχαίο λόγο και κόσμο της μυθολογίας, της φιλοσο-φίας και της ποίησης μέχρι τα εκκλησιαστικά κείμε-να, όλα βρίσκουν και έχουν θέση εν τη ρύμη του προ-σωπικού του λόγου, σ’ αυτό το θρηνητικό συναξάρικαι μαρτυρολόγιο της Θεσσαλονίκης. Αντιγράφω ένα απόσπασμα από τη μετάφραση τουΧάρη Μέσση: «Αλήθεια, μήπως δεν είναι μια έκλειψηη σημερινή κατάσταση της Θεσσαλονίκης που, ενώήταν από τις πιο λαμπρές πόλεις που βρίσκονται κά-τω από τον ουράνιο θόλο, υπέστη μια τέτοια κατα-στροφή; Η τύχη της Θεσσαλονίκης είναι τόσο τραγι-κή και τέτοια που και οι ίδιοι οι εχθροί μας θα τηναπεύχονταν». Κάθε ελληνικό γεωγραφικό διαμέρισμα περιέχει στασπλάχνα του ιστορικά γεγονότα διαφόρων περιό-δων και μάλιστα σε μια ιδιαίτερα σημαντική πυκνό-τητα. Δυστυχώς όμως η διδασκαλία στην εκπαίδευ-ση μιας γενικής ιστορίας αποσιωπά αν δεν εξαφανί-ζει ξεχωριστές φάσεις και λεπτομέρειες της τοπικήςιστορίας. Για τον λόγο αυτό κατά τη διδασκαλία τηςιστορίας στις κατά τόπους περιοχές της χώρας θαέπρεπε να προσφέρονται και εκείνα τα στοιχεία,ώστε να μπορεί κάποιος να συνδέει πολύ όμορφατην τοπική με τη γενική ιστορία. Αυτό είναι ικανό να

δημιουργήσει ιδιαίτερους δεσμούς αγάπης και σύν-δεσης τόσο με τον τόπο στον οποίο κατοικεί κάποι-ος όσο και με την ευρύτερη ιστορία και τον ελληνικόπολιτισμό. Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για τη Θεσσαλονί-κη, την «πρώτη μετά την πρώτη», που τουλάχιστοναρχιτεκτονικά παραμένει οφθαλμοφανώς βυζαντινή,ενώ πάντα καραδοκούν ιδιαίτερα σημαντικά πρόσω-πα, όπως ο Άγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, για να

μας εισαγάγουν και να μας ξεναγήσουν σ’ αυτόν τονκόσμο, που φτάνει μέχρι τον Πίνδαρο και τα ομηρικάέπη. Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης μοιάζει να αποτελείτον διαρκή πρύτανη της πνευματικής Θεσσαλονίκηςκαι γι’ αυτό ελπίζουμε πως το διεθνές συνέδριο πουδιοργανώνουν στο τέλος του μήνα οι «Φίλοι του Κέν-τρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης» να αποτελέσει σταθ-μό και αφετηρία για την επανασύνδεση της πόληςμαζί του.

αφιέρωµα 08/02/2015

ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ο δεινός λόγιος, ο καλός ποιµένας

Επιμέλεια αφιερώματος, εισαγωγή:Στέλιος Κούκος

skoukos@makthes.gr

ΚείμεναΒασίλης Κατσαρός, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Βιτσέντζο Ρότολο

«Άγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης», τοιχογραφία στον βόρειο τοίχο του ιερού στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Στά-ρο Ναγκορίτσινο, κοντά στο Κουμάνοβο (1317/18).

μέρος β’

Άγιος Ευστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

34|02 αφιέρωµα ΚΥΡΙΑΚΗ 08.02.2015ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Στο πρωταρχικό ερώτημα «Ποιος είναι οΕυστάθιος Θεσσαλονίκης;» βρισκόμα-στε πάντα σε μειονεκτική θέση. Γιατί,για να γνωρίσει κανείς την προσωπικό-τητα, πρέπει να εμβαθύνει στη γνώσητου έργου, αλλά και η εντύπωση πουαποκομίζει από τη γνώση του έργουκαλό θα ήταν να στηρίζεται από μαρ-τυρίες και ειδήσεις για τη ζωή και τηδράση του. Στην περίπτωση του Ευστα-θίου, τα πράγματα λειτουργούν παρά-ξενα: ενώ είμαστε πεπεισμένοι ότι οΕυστάθιος είναι η πιο λαμπρή προσω-πικότητα του Βυζαντίου στην εποχή τωνΚομνηνών (και όχι μόνο), οι ειδήσειςπου διαθέτουμε γι’ αυτόν είναι ελάχι-στες. Δάσκαλος και λόγιος, έξοχος με-λετητής της αρχαίας γραμματείας, αλ-λά ταυτόχρονα διεισδυτικός μελετη-τής της γλώσσας, των ηθών και εθίμωντης εποχής του, δεινός θεολόγος καιοραματιστής, δεν άφησε πεδίο στο οποίοδεν αγωνίστηκε. Μολαταύτα, αγνοού-με ακριβώς πολλά πράγματα γι’ αυτόν,όπως το πότε γεννήθηκε, πότε πέθανε,ποιο ήταν το οικογενειακό του όνομα.Ένας από τους πρώτους μελετητές τουέργου του (ο Σ. Αριστάρχης) προσδιό-ριζε ως χρόνο γέννησής του το έτος1125, αλλά ο σπουδαίος μελετητής τουέργου του Φαίδων Κουκουλές (ο οποί-ος μας άφησε τρεις τόμους στη βιβλιο-θήκη της Εταιρείας Μακεδονικών Σπου-δών για τα Λαογραφικά και τα Γραμ-ματικά του έργα) παρατήρησε ότι ο ίδιοςο Ευστάθιος, σε λόγο του προς τον αυ-τοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό (που εκ-φωνήθηκε την ημέρα της μνήμης τουΑγίου Νικολάου του έτους 1174), λέειότι «τρέμει η φωνή του από τα γηρα-τειά» («τω γήρα τρομαλέα φθεγγόμε-νος« = Tafel, De Thessalοnica eiuspueagro, σ. 403). Αν λοιπόν ήταν γεννημέ-νος το 1125, στα 1174, όντας 49 χρονώ,δεν μπορούσε να θεωρηθεί τόσο γέ-ρος. Ωστόσο, ορθά ο Στίλπων Κυριακί-δης υποστήριξε ότι τέτοιες εκφράσειςδεν είναι παρά ρητορικές υπερβολές.Εκείνο που είναι περισσότερο κοντάστα πράγματα είναι η άποψη ότι ο Ευ-στάθιος είναι περίπου συνομήλικος μετο φίλο του Ευθύμιο Μαλάκη, που γεν-νήθηκε μεταξύ του 1115 και 1135. Ήτανακόμη παιδί, όταν ο Μανουήλ Α’ από-κτησε τον τίτλο του αυτοκράτορα, γύ-ρω στα 1122-1128.

Πού γεννήθηκεΑπό μία φράση του ίδιου του Ευσταθί-ου, «και όσοι ήταν μαζί μας στη Θεσ-σαλονίκη και ήταν τέκνα της Κωνσταν-τινουπόλεως», πολλοί πιστεύουν ότι ηΚωνσταντινούπολη ήταν η «ενεγκαμέ-νη», δηλαδή η πατρίδα του Ευσταθίου,η οποία ήταν και η «θρεψαμένη», δη-λαδή ο τόπος όπου μεγάλωσε και μορ-φώθηκε. Οι λόγιοι Μιχαήλ Χωνιάτης και

Ευθύμιος Μαλάκης ενισχύουν αυτέςτις απόψεις, επειδή στους λόγους-μο-νωδίες που έγραψαν για να πενθήσουντον φίλο τους Ευστάθιο με το θάνατότου μας λένε ότι η Κωνσταντινούποληπενθεί γιο το χαμό του τέκνου της, τουτέκνου που μεγάλωσε και μόρφωσε.

Ποιο ήταν το οικογενειακό τουόνομαΣτον ρητορικό λόγο «του αγιωτάτουμητροπολίτου Θεσσαλονίκης κυρ Ευ-σταθίου του κατά Φλώρον εις τον αυ-τοκράτορα κυρ Μανουήλ του Κομνη-

νού», που μας παραδόθηκε από ένα πε-ρίφημο χειρόγραφο το οποίο θεωρή-θηκε παλιότερα ότι ήταν αυτόγραφοχειρόγραφο του Ευσταθίου (EscorialΥ-11-10), και από μια μαρτυρία «Ευστά-θιος του Κατά Φλώρον», που μας πα-ραδόθηκε από τον Δημήτριο Χωματη-νό (αρχιεπίσκοπο Αχρίδος 1217-1235),θεωρήθηκε ότι το οικογενειακό του όνο-μα ήταν Κατάφλωρος ή Καταφλώρονή Καταφλορών. Θα μπορούσε ακόμη ηφράση του Κατά Φλώρον να δηλώνειτην ιδιότητα του μοναχού που μόναζεστη μονή «των Φλώρου» στην Κων-σταντινούπολη, άποψη που αδυνατίζει,όταν γνωρίζουμε ότι ο Ευστάθιος ήτανμοναχός στην Αγία Ευφημία της Κων-σταντινουπόλεως. Πιο ορθή φαίνεται ηάποψη που υποστήριξε ο Vitalien Lau-rent, ότι η διατύπωση της φράσης είναι«Ευσταθίου του του Καταφλώρον» στοχειρόγραφο και αυτή υποδηλώνει ότι οΕυστάθιος ήταν ανεψιός κάποιου ση-μαντικού προσώπου στη βυζαντινή κοι-νωνία. Ένα τέτοιο πρόσωπο είναι ο Νι-κόλαος Καταφλώρον, «μαΐστωρ τωνρητόρων» στο σύστημα ανώτατης εκ-παίδευσης της εποχής -θα λέγαμε σή-μερα καθηγητής πανεπιστημίου-, έναχώρο στον οποίο διέπρεψε αργότερακαι ο Ευστάθιος. Η διαπίστωση αυτήδεν λύνει βέβαια το πρόβλημα του οι-

κογενειακού ονόματος του Ευσταθίουκι αυτό τούτο το όνομά του το μικρόδεν είναι παρά το όνομα που πήρε ότανέγινε μοναχός. Υπήρξε μοναχός στην Αγία Ευφημία.Τούτο μαρτυρούν δικές του επιστολέςσε μοναχούς συναδέλφους του. Εκείφαίνεται ότι έμαθε τα πρώτα γράμμα-τα σ’ ένα σχολειό μ’ ένα δάσκαλο αυ-στηρό, αλλά ικανό. Αργότερα φυσικάθα ακολουθήσει ανώτερες σπουδές,ίσως με την υποστήριξη του θείου του,στη λεγόμενη «Πατριαρχική Σχολή».

Η σταδιοδρομία του Γύρω στα 1150 ο Ευστάθιος χειροτονή-θηκε διάκονος και υπηρέτησε στο πα-τριαρχείο, για λίγο φαίνεται, τον πα-τριάρχη Νικόλαο Μουζάλωνα (1147-1150).Παρέμεινε στο πόστο του ακόμη ίσωςκαι με το οφίκιο «επί των δεήσεων»,αλλά φαίνεται ότι ο πατριάρχης Κων-σταντίνος Δ’ Χλιαρηνός (1154-1157) τοναπομάκρυνε. Ο Ευστάθιος δεν απογοη-τεύτηκε. Η πορεία του θα ήταν θαυμα-στή, τέτοια ώστε να φτάσει να κατα-λάβει τον τίτλο του «μαΐστορος τωνρητόρων», ένα διδασκαλικό αξίωμα ανώ-τατο, προτού οι ιερωμένοι λόγιοι διεκ-δικήσουν το λειτούργημα του μητρο-πολίτη. Η ευρύτατη αναγνώριση τουΕυσταθίου ως καθηγητού της Ρητορι-

Το συνέδριο με θέμα «Ευστάθιος Θεσ-σαλονίκης» διοργανώνουν οι «Φίλοιτου Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης»,μαζί με επιστημονική επιτροπή πουσυστάθηκε για τον σκοπό αυτό καιμε τη συνδρομή του Κέντρου Ιστο-ρίας του δήμου Θεσσαλονίκης. Η έναρ-ξή του και η πρώτη συνεδρία θα γίνειτην Πέμπτη 26 Φεβρουαρίου στην Εται-ρεία Μακεδονικών Σπουδών στις 18.30,ενώ οι επόμενες συνεδρίες θα πραγ-ματοποιηθούν στο Κέντρο Ιστορίαςτου δήμου Θεσσαλονίκης στις 27 και28 Φεβρουαρίου.Το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης,στo πλαίσιo της πολυσχιδούς δράσηςτου, κρίθηκε αναγκαίο να πλαισιωθείαπό φίλους, οι οποίοι ενεργά θα συμ-παραστέκονταν στο αξιόλογο έργοτου. Κάτω από αυτή την αδήριτη ανάγ-κη αποφασίστηκε το 1998 η ίδρυσητου σωματείου Φίλοι του Κέντρου Ιστο-ρίας Θεσσαλονίκης.Σκοπός του σωματείου είναι η αμέρι-στη συμπαράσταση προς το ΚΙΘ σε

όλες τις δραστηριότητές του, αλλάκαι η ευαισθητοποίηση των Θεσσα-λονικέων και των Μακεδόνων γενι-κότερα για τις επιδιώξεις και τους σκο-πούς του.Το σωματείο Φίλοι του ΚΙΘ προσπα-θεί να συνδράμει το Κέντρο ΙστορίαςΘεσσαλονίκης με τις παρακάτω δρα-στηριότητες: • Με τον περαιτέρω εμπλουτισμό τηςαξιόλογης βιβλιοθήκης του ΚΙΘ μεπαλιά και νεότερα βιβλία, ελληνικάκαι ξενόγλωσσα, που αφορούν τηνιστορία της Θεσσαλονίκης και της Μα-κεδονίας.• Με τον εμπλουτισμό της φωτοθή-κης του με παλιές φωτογραφίες, κάρ-τες, διαφάνειες, φιλμ, κτλ.• Με την απόκτηση πάσης φύσεως ιστο-ρικού και αρχειακού υλικού, από δω-ρεές μελών και φίλων ή από ελληνι-κές και ξένες αγορές.• Με εκδόσεις μελετών, πρωτότυπωνεπιστημονικών εργασιών και ερευνη-τικών πορισμάτων και ακόμη με τη

διοργάνωση διαλέξεων, ημερίδων,συμποσίων, μετακαλώντας και ξένουςεπιστήμονες ιστορικούς. Επίσης μετη διοργάνωση εκθέσεων ιστορικούπεριεχομένου στην αίθουσα εκθέσε-ων του ΚΙΘ.• Με την καθιέρωση βραβείων σε δω-ρητές και εξέχοντες πνευματικούςανθρώπους και ιδιαίτερα σε επιστή-μονες του πεδίου της ιστορίας.• Με τη διοργάνωση εκδρομών και ξε-ναγήσεων σε ιστορικούς τόπους καιμουσεία εντός και εκτός της Θεσσα-λονίκης, οι οποίες, εκτός των πόρωνπου αποδίδουν, συμβάλλουν στην ανά-πτυξη δεσμών φιλίας και συνεργασίαςμεταξύ των μελών του σωματείου.Το διοικητικό συμβούλιο του σωμα-τείου Φίλοι του ΚΙΘ έχει την εξής σύν-θεση: πρόεδρος Ν. Μακραντωνάκης,αντιπρόεδρος Ι. Μπίλλη, γεν. γραμ-ματέας Θ.Ι. Δαρδαβέσης, ταμίας Χρ.Παπανικολάου, μέλη: Ε. Κούκουρα, Δ.Μπρούχος, Ειρ. Παπακώστα, Ε. Τζού-τζια και Β. Παϊσίδου.

Το συνέδριο «Ευστάθιος Θεσσαλονίκης»και το σωµατείο «Φίλοι του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης»

Η λαµπρότερη προσωπικό Κείµενο του βυζαντινολόγου και οµότιµου καθηγητή του ΑΠΘ Βασίλη Κατσαρού,

Βασίλης Κατσαρός.

Άγιος Ευστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

αφιέρωµα03|35ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 08.02.2015

κής, που κάλυπτε εκείνη την εποχή όλατα μαθήματα της αρχαιογνωσίας (ποι-ητές, πεζογράφους, ρήτορες), πρέπεινα έγινε ανάμεσα στα χρόνια 1170-1177.Στα μαθήματά του έτρεχαν οι μαθητέςσαν τις μέλισσες στο κυβέρτι (και τωΕυσταθίου μελισσώνι προσίπταντο καιαφίπταντο βοτρυδόν οσημέραι φιλο-λόγων σμήνη μυρία»). Ήταν υπόδειγμαδιδασκάλου, «Μέλιτος γαρ απέσταζοναι των ομιλιών Ευσταθίου χάριτες» γρά-φει ο Χωνιάτης, κι όλα τα αστεία και ταευφυολογήματα που έλεγε αμέσως γί-νονταν παροιμίες «στους δρόμους τηςΚωνσταντινουπόλεως». Είχε τη φήμη του άριστου δασκάλου. Το επόμενο βήμα ήταν να πετύχει ένανκαλό μητροπολιτικό θρόνο. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1174 ο αυτοκρά-τορας Μανουήλ Κομνηνός και ο πα-τριάρχης Μιχαήλ Γ’ ο του Αγχιάλου(1169/70-1178) πρότειναν τον Ευστάθιοως επίσκοπο Μύρων της Λυκίας, αλλάφαίνεται ότι η άσημη επισκοπή δεν τονενθουσίαζε. Έτσι, ο φίλος του αυτο-κράτορας Μανουήλ μεσολαβεί για νατοποθετηθεί στη μητρόπολη Θεσσαλο-νίκης. Ο χρόνος της άφιξής του στη Θεσ-σαλονίκη δημιούργησε αμφιγνωμίες.Παλιότερα πίστευαν ότι το γεγονός αυ-τό συνέβη στα τέλη του 1174 ή τις αρ-χές του 1175. Η επισήμανση όμως ότιστον περίφημο κώδ. Y-11-10 του Esco-rial, ένα κείμενο-αίτηση του Ευσταθίουπρος τον πατριάρχη που χρονολογεί-ται από το φθινόπωρο του 1177 και τονονομάζει ακόμη «διάκονο», σημαίνειότι η χρονολογία ενθρόνισής του με-τατίθεται ανάμεσα στα έτη 1177 και 1180,που ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει τονΕυστάθιο ως μητροπολίτη Θεσσαλονί-κης στο τέλος της ζωής του ΜανουήλΑ’ Κομνηνού.

Τρία πράγματα από τη ζωή του στη Θεσσαλονίκη πουμας είναι γνωστάα) Η δράση του ως κοινωνικού ανα-μορφωτή-ανορθωτή του κλήρου. Μιαισχυρή ηθική προσωπικότητα, όπως ήταν,δεν μπορούσε να ανεχθεί τις ατασθα-λίες και τις καταχρήσεις του κακού κλή-ρου και την άθλια κατάπτωση του μο-ναχικού βίου. Τότε ο Ευστάθιος γρά-φει το έργο «Επίσκεψις βίου μοναχι-κού επί διορθώσει των περί αυτόν» καιάλλα ηθικοπλαστικά έργα, όπως ένας«Λόγος προς τινα στυλίτη» και το έργο«Περί υποκρίσεως».β) Η περιπέτειά του κατά την άλωσητης Θεσσαλονίκης από τους Νορμαν-δούς τον Αύγουστο του 1185. Ο Ευστά-θιος υπέφερε τα πάντα μαζί με το ποί-μνιό του. Μπήκε μπροστά, ζητώνταςαπό τον Γουλιέλμο να πάψει τις βιαιο-πραγίες και να σταματήσει την οργήτου. Ο έντιμος βίος του αποδείχτηκε,

όταν πιάστηκε και οδηγήθηκε από ένανπειρατή στα πλοία των Νορμανδών, όπουτου ζήτησαν 4.000 χρυσά νομίσματαγια να τον αφήσουν ελεύθερο. Τουςαπέδειξε ότι ήταν πάμφτωχος και τονάφησαν στη θέση του. γ) Το ζήτημα της φυγής ή προσωρινήςαπομάκρυνσής του από τη μητρόποληΘεσσαλονίκης. Καυτηριάζοντας τοναπαράδεκτο βίο ορισμένων κληρικώνκαι μοναχών, ο Ευστάθιος δημιούργη-σε αντιπάθειες. Οργανώθηκε αντίστα-ση από οπαδούς λαϊκούς και ένα μέ-ρος των Θεσσαλονικέων ξεσηκώθηκεεναντίον του, σκορπίζοντας συκοφαν-τικές πληροφορίες, κυκλοφορώνταςυβριστικά φυλλάδια κι ακόμη εξαπο-λύοντας απειλές για τη ζωή του. Τότεέγραψε την περίφημη επιστολή του «ΠροςΘεσσαλονικείς» (Τafel, Opusc. 98). Σ’αυτήν περιγράφει τις δολοπλοκίες καισυμβουλεύει να καθησυχάσουν τα πνεύ-

ματα, σ’ ένα κείμενο που είναι καθρέ-φτης σύνεσης του Ευσταθίου, αλλά καικαθρέφτης της εκκλησιαστικής κατα-στάσεως στη Θεσσαλονίκη αυτή τηνεποχή. Φαίνεται όμως ότι η αναταραχήπήρε διαστάσεις. Το 1191 ο πατριάρχηςΓεώργιος Β’ Ξιφιλίνος (1191-1198) τονανακαλεί στην Κωνσταντινούπολη. Ηαπομάκρυνση του Ευσταθίου (μετά τις25 Φεβρουαρίου του 1191) από τη Θεσ-σαλονίκη δεν κράτησε για πολύ. Ο αυ-τοκράτορας Ισαάκιος Β’ Άγγελος ωςνέος Μανουήλ Κομνηνός προστάτηςτου, μεσολάβησε ώστε ο Ευστάθιος κα-τά τα τέλη Απριλίου να επιστρέψει ξα-νά στη Θεσσαλονίκη. Δεν αποκλείεται,όπως υποστήριξε ο Κυριακίδης, ο Ευ-στάθιος να τα βρόντηξε και να έφυγεμόνος του από τη Θεσσαλονίκη. Έναςάνθρωπος σαν κι αυτόν, που δεν δί-στασε να τα λέει έξω από τα δόντια,δεν θα ανεχόταν τις ίντριγκες των επι-

τηδείων! Και ίσως να ξαναγύρισε, αφούπήρε κάποιαν υπόσχεση από τους Θεσ-σαλονικείς ή ικανοποίηση από τη σιγήτων πολεμίων του, των «υπεναντίων»του, που τον κατηγόρησαν ότι τους εκ-δικείται. Τότε εκφώνησε το λόγο του«προς τους επεγκαλούντας αυτώ μνη-σικακίαν» (Tafel, 103).

Πότε πέθανεΟύτε και ο χρόνος θανάτου του είναιεξακριβωμένος. Οι παλαιότεροι ερευ-νητές υποστηρίζουν ότι πέθανε μετάτον Σεπτέμβριο του 1193. Την 1η Σε-πτεμβρίου εκφωνεί λόγο στον Άγιο Δη-μήτριο. Οι νεότεροι τοποθετούν το θά-νατό του μεταξύ του 1195 και του 1197,αφού ο διάδοχός του, ΚωνσταντίνοςΜεσοποταμίτης, ήρθε στη Θεσσαλονί-κη το 1197. Τον έθαψαν πάντως στη Θεσ-σαλονίκη, όπου λίγες μέρες αργότεραως μνημόσυνό του απήγγειλε τον επι-

τητα στην εποχή των Κοµνηνών µέλους της επιστηµονικής επιτροπής του συνεδρίου «Ευστάθιος Θεσσαλονίκης»

«Άγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης», τοιχογραφία στην πρόθεση του καθολικού στη μονή Γκρατσάνιτσα, κοντά στην Πρίστινα (1321).

36|04 αφιέρωµα ΚΥΡΙΑΚΗ 08.02.2015ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Άγιος Ευστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

τάφιό του ο Ευθύμιος Μαλάκης. Το πώςεκτιμήθηκε στη γενική αντίληψη τωνκατοίκων μαρτυρείται από το γεγονόςότι λατρεύτηκε ως άγιος και απεικονί-στηκε αργότερα ως άγιος, χωρίς όμωςνα αναγνωριστεί επίσημα και από τηνεκκλησία. Είναι αξιέπαινη η τοπική εκ-κλησία που τον τίμησε, διοργανώνον-τας στη Θεσσαλονίκη κι ένα λαμπρόσυνέδριο για τη ζωή και το έργο τουτον Νοέμβριο του 1988. Ο Ευστάθιοςμε το θάνατό του σφράγισε την ακμήτων γραμμάτων στον αιώνα των Κο-μνηνών.

Ποιο ήταν το συγγραφικό έργοτου Ευσταθίου Η κλασική μόρφωση που πήρε ο Ευστά-θιος του επέτρεπε όχι μόνο να γίνει έναςτεχνικός μελετητής των αρχαίων κει-μένων και ιδίως των ποιητικών, αλλάνα φτάνει στο σημείο να εκτιμά τη μορ-φωτική αξία της αρχαίας λογοτεχνίας,ακόμη και της τραγωδίας, που ήταν από-βλητη από τους παλαιότερους εκκλη-σιαστικούς πατέρες της εκκλησίας. Δί-καια ο Στίλπων Κυριακίδης τον θεω-ρούσε «έναν από τους πρώτους, αν όχιτον πρώτο ανθρωπιστή». Το συγγραφικό έργο του Ευσταθίου τοδιακρίνουμε από άποψη περιεχομένουσε δύο ομάδες, που συμπτωματικά δια-χωρίζονται και από τους τόπους στουςοποίους γράφτηκαν τα έργα: 1η ομάδα: Σχόλια στους αρχαίους συγ-γραφείς, τα οποία ο Ευστάθιος ονομά-ζει «Παρεκβολές», έργα που δημιούρ-γησε όταν λειτουργούσε ως κλασικόςφιλόλογος στην Κωνσταντινούπολη. 2η ομάδα: Πραγματείες, Λόγοι και Επι-στολές, με θέμα σύγχρονες υποθέσεις,έργα που αντιπροσωπεύουν τη συγγρα-φική δράση του Ευσταθίου στη Θεσ-σαλονίκη. Στην πρώτη κατηγορία υπάγονται πολύγνωστά έργα: α) «Παρεκβολαί εις την Ομήρου Οδύσ-σειαν και Ιλιάδα», όπου ο Ευστάθιοςεξαντλεί τις πηγές του, τα Σχόλια στονΌμηρο, τον Αθήναιο, τον Στράβωνα,τον Στέφανο και τον Αριστοφάνη Βυ-ζάντιο, τον Ηρακλείδη τον Μιλήσιο, δύοελληνικές πραγματείες του Σουητώνι-ου και τους λεξικογράφους. Είναι τοέργο που τον δόξασε ως κλασικό φι-λόλογο κι από το 1789, όταν ο Villoisonπρωτοεξέδωσε τα «Σχόλια», έως σή-μερα, που ο Van der Valk μας έδωσετην κριτική έκδοση, οι «Παρεκβoλές»του Ευσταθίου αποτελούν ένα χρυσω-ρυχείο γνώσεων και αναντικατάστατοέργο. β) «Παρεκβολαί εις Διονύσιον τον Πε-ριηγητήν». Είναι μια παράφραση με σχό-λια στο γεωγραφικό έπος του Διονυσί-ου, όπου εκτός από τα αρχαία σχόλιαστο έργο του Διονυσίου χρησιμοποί-ησε και χαμένα σήμερα συγγράμματατου Αρριανού. γ) «Πινδαρικαί παρεκβολαί». Πριν απότα δύο προηγούμενα έργα έγραψε τα«Εις Πίνδαρον Σχόλια», από τα οποίαμας σώθηκε μόνο το «Προοίμιο: Ευστα-θίου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης ότιεν διακόνοις όντος πρόλογος των Πιν-δαρικών παρεκβολών», όπου χαρακτη-

ρίζεται η λυρική και η πινδαρική ποί-ηση, παρέχεται ένας σύντομος βίος τουΠινδάρου και δίδονται πληροφορίεςγια τους Ολυμπιακούς αγώνες. δ) Σχόλια στον «Ύμνο της Πεντηκοστήςτου Ιωάννου Δαμασκηνού».

Στη δεύτερη ομάδα των έργων, που γρά-φει στη Θεσσαλονίκη, ξεχωρίζουν: 1. Οι Πραγματείες, όπου την πρώτη θέ-ση καταλαμβάνει το έργο α) «Επίσκεψις βίου μοναχικού επί διορ-θώσει των περί αυτόν». Ο Κυριακίδηςθεωρεί ότι ο Ευστάθιος επιδίωξε να οδη-γήσει τους μοναχούς στις παραδοσια-κές σωστές μοναχικές κατευθύνσειςκαι δεν ήθελε καθόλου να εισαγάγεινεοτερισμούς στο βίο τους. Ήταν ένας«συντηρητικός» ανθρωπιστής, κολλη-μένος στις αρχές και τις πεποιθήσειςτου. β) «Προς τους επεγκαλούντας αυτώμνησικακίαν, είποτε αναμνησθείη κα-κώσεως λεγομένης ποτέ αυτώ». Το έρ-γο το αναφέραμε και πιο πάνω, όπωςκαι το γ) «Περί υποκρίσεως». 2. Οι Λόγοι του Ευσταθίου, Εγκωμια-στικοί και συγχαρητήριοι, η Μονωδίαγια τον θάνατο του αυτοκράτορα Μα-νουήλ, οι «Προσφωνήσεις» προς τον«μέγαν ετερειάρχην Ιωάννην Δούκαν»και προς τον αυτοκράτορα ΙσαάκιονΆγγελον, ο λόγος «Περί της ανάγκηςτελειοτέρας υδρεύσεως της Κωνσταν-τινουπόλεως» κ.ά., φανερώνουν τα πλεί-στα ενδιαφέροντα του Ευσταθίου καιη Συλλογή των Επιστολών του προς τον

αυτοκράτορα, τους εκκλησιαστικούςκαι τους πολιτικούς λειτουργούς καιιδιώτες διευρύνουν τον κοινωνικό τουορίζοντα.Τέλος, τα Εκκλησιαστικά δοκίμια ή συγ-γράμματά του, όπως ο «Διάλογος περίτων κληρικών τίτλων θεοφίλτατος καιιερώτατος» ή το «Προς τον βαρέωςακούοντα, είπερ ιερωμένος ων καλεί-ται παπάς» κτλ., καθώς και τα Εκκλη-σιαστικά του Ποιήματα, φανερώνουντο ανήσυχο και κριτικό πνεύμα του απα-ράμιλλου και σοφού ιεράρχη.

Το έργο του «εις την άλωσιν της Θεσσαλονίκης» Πρόκειται για ένα χρονικό της κατάλη-ψης της πόλης από τους Νορμανδούςτον Αύγουστο του 1185, ένα έργο πουπροβληματίζει ιδιαίτερα τη σύγχρονηέρευνα. Επειδή το ύφος του είναι σκο-τεινό και δύσκολο, η γλώσσα του αρ-χαϊστική και φανερά επιτηδευμένη (δη-λαδή, στην ουσία, μια φροντισμένη ρη-τορική έκφραση), μας προβληματίζειαν αυτό το έργο μπορεί να θεωρηθείένα έργο «ιστορικό», όπως η παράδο-ση το απαιτεί, ή αν είναι κατά βάσιν έναέντεχνο ρητορικό έργο, αφού ο Ευστά-θιος, στην ουσία, παραμένει ένας σπου-δαγμένος ρήτορας· τουτέστιν, ένας θε-ωρητικός που εφαρμόζει τη ρητορικήγραφή στη λογοτεχνική παραγωγή του. Οι Νορμανδοί ξεκίνησαν από τη Μεσ-σήνη της Σικελίας στις 11 Ιουνίου του1185. Αρχηγός του στρατού ήταν ο κό-μης Βαλδουίνος και ο Riccado d’ Acce-ra, ενώ αρχηγός του στόλου ο Tancredi,

κόμητας του Λέτσε. Στις 24 Ιουνίου κα-τέλαβαν το Δυρράχιο, όπου ο καστρο-φύλαξ Ιωάννης Βρανάς πιάστηκε αιχ-μάλωτος. Στις 6 Αυγούστου οι Νορμαν-δοί στρατοπέδευσαν έξω από τα τείχητης Θεσσαλονίκης περιμένοντας τονστόλο, ο οποίος έφτασε τον Δεκαπεν-ταύγουστο. Μετά από 18 μέρες πολιορ-κία, οι Νορμανδοί κατέλαβαν την πόλη.Το τι επακολούθησε μας το περιγράφειμε μοναδικό τρόπο ο Ευστάθιος στο χρο-νικό του. Οι βιαιότητες προσλαμβάνουνστο έργο του τραγική διάσταση. Ο Ευ-στάθιος δεν κρύβει την ιστορική πραγ-ματικότητα. Αναγνωρίζει τη στρατηγι-κή ανωτερότητα και εμπειρία των Νορ-μανδών και ψέγει την αδράνεια του Δα-βίδ Κομνηνού, υπεύθυνου στρατηγούγια την άμυνα της πόλης. Διακρίνει τηγενναιότητα της αντίστασης του ντόπι-ου πληθυσμού, αλλά διεισδύει και στηνψυχογραφία των επιδρομέων, αυτώντων απάνθρωπων κτηνών που έδειχνανμε τις ωμότητές τους ότι δεν διέθετανίχνος παιδείας και πολιτισμού. Ο πρω-τογονισμός τους ξεπερνούσε το μέτροκαι τη φαντασία του πεπαιδευμένου ιε-ράρχη, που καταγράφει αμέτρητα περι-στατικά των ενεργειών τους, χαρακτη-ριστικά σημεία σύγκρισης δύο ανόμοι-ων πολιτισμών. Η οξυδέρκεια των πα-ρατηρήσεων του Ευσταθίου μέσα στοέργο «Εις την άλωσιν της Θεσσαλονί-κης» καθιστά το κείμενο μοναδικό ντο-κουμέντο για τη μελέτη των τρόπων ζωήςδύο κοινωνιών, της βυζαντινής και τηςδυτικής, στην κρίσιμη καμπή της ιστο-ρίας, όπου το Βυζάντιο γνωρίζει εκ τουσύνεγγυς τη δυτική βαρβαρότητα και ηΔύση ανοίγει τα μάτια της στην άνετηζωή της Ανατολής. Το χρονικό της κατάληψης της Θεσσα-λονίκης από τους Νορμανδούς το έγρα-ψε ο Ευστάθιος στο διάστημα από 7/10Νοεμβρίου 1185 έως του Φεβρουάριοτου 1186. Ο σκοπός της συγγραφής ήτανκαθαρά διδακτικός. Ο ίδιος στον σύν-τομο Πρόλογο δηλώνει ότι το έργο τουδεν είναι καθαυτό ιστορικό. Την ιστο-ρική διάσταση των γεγονότων σκόπευεο ίδιος να τη γράψει σ’ ένα άλλο έργογια την άλωση. Αυτόπτης μάρτυρας τωνγεγονότων, τα περιγράφει με πολύ πά-θος και δραματικότητα. Η ψυχική τουσυμμετοχή επεκτείνεται και στα γεγο-νότα των ετών 1180-1185, που τα γνωρί-ζει από διηγήσεις φίλων του που ζού-σαν στην Κωνσταντινούπολη. Ένας απόαυτούς θα ήταν ο ιστορικός ΝικήταςΧωνιάτης, ο οποίος υπαινίσσεται ότιγια την άλωση της Θεσσαλονίκης απότους Νορμανδούς έγραψαν δυο τρειςβυζαντινοί συγγραφείς. Ο Ευστάθιοςδεν αρέσκεται στις λεπτομέρειες τωνβυζαντινών χρονογράφων. Οπωσδή-ποτε όμως το πάθος και ο ρητορικόςτόνος δεν πνίγουν την ιστορική αλή-θεια, όπως έχουν ήδη επισημάνει οι ει-δικοί μελετητές του έργου. Ως λογοτέ-χνης συγγραφέας επιδιώκει περισσό-τερο να ζωγραφίσει τις συνήθειες καιτη νοοτροπία των πρωταγωνιστών, πα-ρά να καταγράψει ιστορικά γεγονότα.Είναι ένας ψυχογράφος που τοποθετείτον αδύνατο άνθρωπο στο σφυροκό-πημα της ιστορίας.

Χάρτης της βυζαντινής Θεσσαλονίκηςμε βάση το σχέδιο του R. Janin, στο οποίοπροστέθηκαν το φράγμα στο λιμάνι καιη πρώτη βυζαντινή ακρόπολη. Από τοβιβλίο «Χρονικά των αλώσεων της Θεσ-σαλονίκης» των εκδόσεων Άγρα.

αφιέρωµα05|53ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 08.02.2015

Άγιος Ευστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

Η μεταφορά στη νεοελληνική έγινε απότον Χάρη Μέσση, ενώ η εισαγωγή καιτα σχόλια είναι του Πάολο Οντορίκο.

Η πόλη, από τη στιγμή που έπεσαν πά-νω της οι εχθροί, γνώρισε όλα όσα επι-βάλλει ένας άγριος πόλεμος. Οι δικοίμας, όχι μεμονωμένα αλλά όλοι μαζί,έφευγαν χωρίς επιστροφή, εκτός απόκάποιους λίγους, όπως ήδη αναφέρα-με. Ανάμεσά τους ήταν και κάποιος Βο-λέας, μέλος της εκκλησιαστικής κοινό-τητας, ο οποίος σκότωσε καμιά τριαν-ταριά εχθρούς, κάποιους με την τσάπατου και τους υπόλοιπους με κάποιο άλ-λο μέσο, και ο οποίος, αντιμετωπίζον-τας τη μανία των εχθρών, ασπάστηκετη μητέρα γη [σκοτώθηκε]. Και αυτότο επεισόδιο συντελεί στο αίσχος τουΔαβίδ ο οποίος, ενώ ορκιζόταν ότι πο-τέ δεν θα υποχωρούσε και ότι θα προ-τιμούσε να πέσει πάνω στο σπαθί του,τράπηκε κατόπιν σε φυγή για να σωθείχωρίς να έχει βαφτεί στο αίμα. Η φυγήπου περιγράφουμε δεν έγινε άταχτα,αλλά, καθώς προείπαμε, ακολούθησετις αρχές του κορυφαίου στρατηγού.Εκείνος, αν είχε αντιμετωπίσει κατα-πρόσωπο τους εχθρούς, όπως του ζη-τούσαν οι πιο γενναίοι από τους συν-τρόφους του στη φυγή, θα επούλωνεγρηγορότερα τα τραύματα της πόλης.Οι στρατιώτες του εχθρού κουράζον-ταν να σκοτώνουν τους φυγάδες καινα συγκεντρώνουν λάφυρα. Όποιος θαήθελε να περιγράψει τα γεγονότα, θαέπρεπε να δει τη μάχη από ψηλά καινα κρατήσει σημειώσεις, «αδόξευτοςκαι αλώβητος από χαλκό, διώχνονταςκάθε ριξιά από μπρος του με τη βοή-θεια του Θεού», επειδή ο άνθρωποςπου συμμετέχει σε τέτοια συμφορά καιφροντίζει κυρίως να εξασφαλίσει τησωτηρία του, δεν θα μπορούσε να κα-ταγράψει τα πάντα με ακρίβεια, εκτόςαπ’ όσα έτυχε να ακούσει και από εκεί-να στα οποία ο ίδιος έλαβε μέρος μετον έναν ή τον άλλο τρόπο.

Η σύλληψη του αρχιεπισκόπου Εγώ λοιπόν, αφού έχασα κάθε ελπίδανα καταφύγω στην ακρόπολη εξαιτίας

της έλλειψης νερού για την οποία υπεύ-θυνος ήταν ο στρατηγός, και αφού μοί-ρασα τις προμήθειες που είχα συγκεν-τρώσει για ‘μένα και τους οικείους μου,όπως έχω ήδη αναφέρει, εγκατέλειψαεπίσης την ιδέα να καταφύγω στον άγιοτάφο του Μυροβλύτη και στους άλλουςιερούς ναούς. Δεν αγνοούσα ότι, καθώςόλοι όσοι θέλουν να ξεφύγουν συρρέ-ουν εκεί, πολλοί χάνουν τη ζωή τους απότα σπρωξίματα και από την έλλειψη αέ-ρα που προκαλείται σε ανάλογες περι-πτώσεις. Έμεινα λοιπόν στο σπίτι μου,που έχει τη φήμη ότι είχε φιλοξενήσειτον άγιο, όταν ακόμη ήταν ζωντανός.Αφού είδα και υπέφερα μύρια κακά, καιείναι θαύμα πώς μπόρεσα να τα αντέ-ξω, τέλος με τράβηξαν, όπως λέει ο λό-γος, από τα γένια, και με οδήγησαν στηναιχμαλωσία μέσα από χιλιάδες ξεγυμνω-μένα σπαθιά που κυμάτιζαν σαν αγρόςγεμάτος στάχυα. Και όσο με σκουντού-σαν, με ράπιζαν και μου απηύθυναν ύβρειςπου δεν είχα ξανακούσει, ένιωθα ανα-κουφισμένος και ευχόμουν να αρκεστούνσε αυτά. Όταν όμως σπαθιά στράφηκανεναντίον μου, στιλέτα με πλησίασαν έτοι-μα να βυθιστούν στα σπλάχνα μου, δό-ρατα στόχευαν απειλητικά ολόγυρα ταπλευρά μου, αντιμετώπιζα μόνο με σιω-πηρές προσευχές όλα αυτά. Άλλωστε,πώς θα ήταν δυνατόν να προσευχηθώμεγαλόφωνα; Τέτοια συμπεριφορά αντιμετώπισα ωςτον ιππόδρομο της πόλης. Εκεί συνάν-

τησα τον Σιφάντο, τον οποίο προανα-φέραμε, που ιππεύοντας ένα όμορφοάλογο συντροφιά με τον Μαυροζώμηεξέταζε προσεκτικά τι θα μπορούσε νασυγκεντρώσει ως λάφυρα. Εκείνος μεπήρε μαζί του, στα λόγια για να μην υπο-φέρει περισσότερο ο αρχιεπίσκοπος,στην πράξη όμως για να υποστώ ακόμηχειρότερες δοκιμασίες. Έμεινα για λίγοεκεί, μέσα σε μια μικρή καλύβα, και έφα-γα ένα ξεροκόμματο για να μπορέσωνα πιω λίγο νερό. Η καρδιά μου και όλαμου τα σπλάχνα έκαιγαν. Έπειτα, για ναμε τιμήσουν τάχα με διέταξαν να καβα-λήσω ένα μικρό ποντίκι (τι άλλο ήτανεκείνο το μίζερο αλογάκι;). Ακολούθη-σα την εντολή που μου δόθηκε, ανέβη-κα στο ζώο, στη σέλα του οποίου υπήρ-χε τόξο και φαρέτρες, και οδηγήθηκαεκεί που είναι ο ναύσταθμος.

«Δεν είχα ούτε μια χούφτα άμμου»Αλίμονό μου, πόσες συμφορές ακολού-θησαν! Σαν να μην αρκούσαν τα πτώμα-τα που άχνιζαν ακόμη από το ζεστό αίμακαι που συνάντησα στο δρόμο μου όσοήμουν πεζός, συνάντησα ακόμη περισ-σότερα ως ιππέας. Τα περισσότερα κεί-τονταν συγκεντρωμένα μπροστά στοτείχος και ήταν τόσο πολλά που το αλο-γάκι μου είτε δεν μπορούσε να πατήσειστη γη είτε είχε ανάμεσα στα μπροστινάκαι τα πισινά του πόδια δύο ή τρία πτώ-ματα. Τις δυσκολίες που συνάντησα γιανα εξέλθω από την πύλη ανάμεσα από

χιλιάδες άγριους Λατίνους και όσα συ-νέβησαν έξω, ώσπου να φτάσω στο λι-μάνι, δυσκολίες που προκαλούσαν δά-κρυα σε μένα και σε όλους τους χριστια-νούς που ήταν μάρτυρες, δεν θα τα εκ-θέσω. Δεν θέλω να περιττολογήσω. Ηπρόθεσή μου είναι να είμαι σύντομος.Θα αναφέρω μόνο τούτο για να ανακε-φαλαιώσω, ότι ζήτησαν, φιλική τιμή, τέσ-σερις χιλιάδες χρυσά νομίσματα από μέ-να που δεν είχα ούτε μια χούφτα άμμουή χώματος ή, σύμφωνα με την καθομι-λουμένη γλώσσα, ούτε σάλιο. Και άκου-σα να λέγεται πως ήταν μικρό το ποσόγια έναν άνθρωπο που ασκούσε τα κα-θήκοντα του αρχιεπισκόπου και έπαιρνεως μισθό κάθε χρόνο εκατό κεντηνάρια(τι πλούτος !). Και θα αναφέρω ακόμηότι αναπαυόμουν στο καράβι του Σιφάν-του, όσο αυτό ήταν δυνατό, περιμένον-τας το αστρονομικό ποσό που όρισαν οιμεγαλοπρεπείς πειρατές για λογαρια-σμό μου. Το πλοίο του Σιφάντου ήταν τοπρώτο κατάλυμα που ευτύχησα να έχωκαι ήταν γεμάτο αιχμάλωτους, όπως καιτα υπόλοιπα. Οι αιχμάλωτοι, αν και ήθε-λαν πολύ να θρηνήσουν για την τύχη μου,δεν τολμούσαν να το πράξουν. Η δυστυ-χία τους τους επέβαλλε να δείξουν τοπένθος τους με τη σκυθρωπή και θλιμ-μένη έκφραση του προσώπου τους καιμε δάκρυα, όπως ακριβώς έκανα και εγώσε απάντησή τους. Δεν μπορούσα να τουςαπευθύνω ούτε μια λέξη.

Συνάντηση με τον αγριάνθρωποΓιλίελμο...Αφού ξεκουράστηκα σ’ εκείνο το καρά-βι, την επόμενη ημέρα με τις ίδιες τιμέςοδηγήθηκα στον Αλέξιο Κομνηνό. Εκείέτυχε να γνωρίσω ένα τέρας εικονο-κλάστη, κάποιον Γιλίελμο, που ξέφυγεαπό τα χέρια του Ανδρόνικου στη Νί-καια. Ήταν ένας αγριάνθρωπος που μπο-ρούσε να προκαλέσει το θάνατο σταθύματά του προτού ακόμη μπήξει τα δόν-τια του σε αυτά. Αυτός σαν κάποια Ερι-νύα της τραγωδίας και κρατώντας δά-δες, όπως κι εκείνη, με έψαχνε μέσα στοβαθύ Έρεβος (καθώς ήταν ήδη νύχτα ).Με βρήκε ξαπλωμένο καταγής, όχι γιατίκοιμόμουν, αφού ο ύπνος με είχε εγκα-ταλείψει εδώ και πολλές νύχτες, αλλάγιατί δεν μπορούσα ούτε να σταθώ όρ-θιος ούτε να καθίσω, καταπονημένοςκαθώς ήμουν από τις πολυήμερες συμ-φορές. Μόλις με βρήκε άρχισε κραυγά-ζοντας, εν είδει κακού προοιμίου, νακαταριέται στη γλώσσα των βαρβάρωνεκείνον που δεν με είχε σκοτώσει. Ήτανπαρών στη σκηνή και κάποιος από τα

Ο αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος εν αιχµαλωσίαΑπόσπασµα από το έργο «Συγγραφή του Ευσταθίου Θεσσαλονίκης που αφορά την, ας ελπίσουµε,τελευταία άλωση της Θεσσαλονίκης», όπως περιέχεται στο βιβλίο «Χρονικά των αλώσεων τηςΘεσσαλονίκης» των εκδόσεων Άγρα

«Άγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης» (λεπτομέρεια), τοιχογραφία στον βόρειο τοίχο τουιερού στο ναό του Αγίου Νικήτα στο χωριό Τσούτσερ κοντά στα Σκόπια (πριν το 1316).

Άγιος Ευστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

54|06 αφιέρωµα ΚΥΡΙΑΚΗ 08.02.2015ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

αδέλφια του που ήταν καλός άνθρωποςκαι από τον οποίο έμαθα ότι το τέραςεκείνο στρεφόταν με μανία εναντίοντων αγίων εικόνων. Όταν τον ρώτησαγια ποιο λόγο έπρεπε να είχα σκοτωθεί,εξοργίστηκε ακόμη περισσότερο και φώ-ναξε ότι, αν ήταν αυτός που θα με είχεαιχμαλωτίσει πρώτος, τώρα δεν θα είχακεφάλι. Κατόπιν προσπάθησε να αιτιο-λογήσει την οργή του και κατέληξε, σύμ-φωνα με τη λογική του, στο συμπέρα-σμα ότι εγώ δεν πιστεύω στον Θεό, αφούείμαι πιστός στον Ανδρόνικο. Εγώ απάν-τησα σε αυτά με μεγάλη προσοχή καιλέγοντας διάφορα ή μάλλον φλυαρών-τας με άνθρωπο που ήταν σε έξαλληκατάσταση, καθώς ήθελα να διατηρή-σω το κεφάλι μου. Τέλος, με δυσκολίακατόρθωσα να ημερώσω εκείνον τονατίθασο. Φεύγοντας μάλιστα με ασπά-στηκε και φίλησε το χέρι μου.

Επιστροφή στο σπίτι Έτσι, εγώ και όσοι αιχμάλωτοι βρισκόμα-σταν στο κατάστρωμα του καραβιού τουΚομνηνού κατορθώσαμε να περάσουμεμια ήσυχη νύχτα, μόλις απαλλαχτήκαμεαπό τις δάδες και τη φλυαρία εκείνουτου ανθρώπου. Πέρασα εκεί λίγες μέρεςμαζί με τους υπόλοιπους αιχμαλώτους,όπου δέχτηκα την ελεημοσύνη λίγης τρο-φής. Κάποιος μάλιστα από τη συνοδείαεκείνου του ανθρώπου μου είχε προσφέ-ρει λίγα χάλκινα κέρματα που μου είχανφανεί τη στιγμή εκείνη ισάξια με το θη-σαυρό του Κροίσου (ο Θεός ας τον ελε-ήσει). Έπειτα με οδήγησαν στους κόν-τους, ή, για να χρησιμοποιήσουμε την πιοσυνηθισμένη έκφραση, στους κόμητες,αν και μισώ να χρησιμοποιώ χωρίς μέτροόρους βαρβαρικούς. Για να ανακεφαλαιώσω για άλλη μιαφορά, θα αναφέρω ότι, αφού πέρασαπολλές ακόμη δοκιμασίες εκεί, μου επέ-τρεψαν με μεγάλη δυσκολία να επι-στρέψω μετά από λίγες μέρες στον οί-κο του αγίου, όπου βρήκα πλήθος Λα-τίνων και άλλης καταγωγής ανθρώπουςεγκατεστημένους στο ισόγειο και τονόροφο. Έτσι αναγκάστηκα να αναζητή-σω καταφύγιο στον μικρό κήπο της οι-κίας και ξάπλωσα στο πεζουλάκι τουπολύ μικρού λουτρού που βρισκότανεκεί απλώνοντας κάτω σκέτο χόρτο.Οχτώ μέρες πέρασαν χωρίς να γευτώλευκό ψωμί, αλλά ικανοποιώντας τιςανάγκες του άδειου στομαχιού μου μεψημένη στη χόβολη ζύμη από πίτουρακαι χωρίς να έχω την τύχη να νιώσωτην οσμή του κρασιού. Μετά τις οχτώμέρες, άρχισα να γεύομαι κάποιες στα-γόνες από ένα υγρό που έφερε μόνοτο όνομα του κρασιού, ζυμωτό ψωμίκαι κάποια άλλα αγαθά. Και ούτε ο κή-πος βέβαια μπορούσε να γίνει ένα σί-γουρο λιμάνι για μένα μπροστά στη λα-τινική λαίλαπα. Το γεγονός ότι οι εχ-θροί κατέστρεφαν τα δέντρα και κυ-ρίως τις συκιές, των οποίων τα φρούταέτρωγαν άγουρα οι εραστές εκείνοιτων ωμών τροφών, καθώς επίσης καιτις πρασιές που αγαπούσα ιδιαίτερα,προκαλούσε ξεχωριστή λύπη σε όσουςεκτιμούν αυτά τα πράγματα. Το ότι επί-σης κατέστρεφαν το τραπέζι που στρώ-ναμε καταγής, ήταν κάτι που δεν μπο-

ρώ να αναφέρω πόσο θα μπορούσε νατο αντέξει κανείς ήρεμος.

Ασχημίες και δολοφονίες από τους ΝορμανδούςΜόλις καθόμασταν ως ομάδα εγώ καιοι φτωχοί μου σύντροφοι να φάμε τοψωμί μας από πίτουρα, εκείνοι οι απο-λίτιστοι σταματούσαν τη διασκεδαστι-κή ενασχόληση της καταστροφής τωνπροϊόντων της γης, εισχωρούσαν στονκήπο και ετοίμαζαν εκπλήξεις εις βά-ρος μας. Πλησίαζαν, μας έστρεφαν τανώτα τους, ξεγύμνωναν τα οπίσθιά τουςκαι γονάτιζαν με σκοπό να κάνουν τηνανάγκη τους στοχεύοντας να αδειάσουναπέναντί μας τα περιττώματα του στο-μαχιού τους που έτρεχαν σαν νερό εξαι-τίας των σταφυλιών που τους προκα-λούσαν δυσεντερία. Αυτές ήταν οι πρά-ξεις τους. Οι σύντροφοί μου, αηδιασμέ-νοι όπως ήταν φυσικό, από τη βρωμε-ρή εκείνη πράξη, ένιωθαν έντονη οργήκαι ήθελαν να διώξουν κακήν κακώςαυτούς τους Οζόλους [βρωμιάρηδες],αν πρέπει να τους χαρακτηρίσουμε μεμια ελληνική έκφραση. Εγώ όμως τουςεμπόδιζα, κρίνοντας ότι όσοι κυλιούν-

ται στο βόρβορο της αμαρτίας γίνον-ται τελικά άξιοι μιας τέτοιας δυσωδίας. Σε όσα περιληπτικά εξέθεσα θα προσθέ-σω και αυτό: το σκληρό κρεβάτι πάνωστο οποίο πέρασα πολύ καιρό καθώς καιη γύμνια που χαρακτήριζε όχι μόνο εμέ-να, αλλά και όλους τους συντρόφουςμου, πήραν τέλος κάποια στιγμή χάρησε ευσεβείς ανθρώπους. Και, ακόμη, κέρ-δισα κάποια πλεονεκτήματα και από τουςεχθρούς με το να απευθύνομαι σε αυ-τούς με τρόπο κολακευτικό και με φωνήβαθιά και πανούργα. Δεν θα ήταν άστο-χο να υπενθυμίσω κάποιες από αυτέςτις κουβέντες, με δεδομένο ότι ήταν εν-δεικτικές μεγάλης επιδεξιότητας. Δενείναι όμως αναγκαίο να τις αναφέρουμεεδώ. Δεν μπόρεσα να επανακτήσω μέ-σα στο χάος που δημιουργήθηκε τίποτεαπό όσα μου είχαν αφαιρέσει, ούτε γιαπαράδειγμα το μουλάρι μου, ούτε κά-ποιο βιβλίο ή στρώμα ή κάτι από όσα μουανήκαν. Κατόρθωσα όμως να ποριστώπενήντα χρυσά νομίσματα, καθώς δενέπαιζα την άρπα μου χωρίς αντίτιμο. Μεαυτόν τον τρόπο ένιωσα μια κάποια ανε-παίσθητη ανακούφιση από την απόλυτηφτώχεια στην οποία είχα περιέλθει. Ο

Μυροβλύτης, όπως ένας ωκεανός, μεπλημμύριζε με κάθε είδους δωρεές, χά-ρη στις οποίες επιβίωσα εγώ και όσοιαπό τους κατοίκους της πόλης είχαν απο-μείνει. Κανείς, στην πραγματικότητα, δενθα μπορούσε να είναι τόσο ματαιόδο-ξος ή να επιδείξει την αχαριστία των Ιου-δαίων, ώστε να τολμήσει να ξεστομίσειότι έφυγε από τον οίκο του Μυροβλύτημε άδεια χέρια όσον αφορά την τροφήκαι οτιδήποτε άλλο. Έκανα αυτή την πα-ρέκβαση χωρίς να υπερβάλλω και χωρίςνα είναι άσχετη με το θέμα μου. Οι βάρβαροι γέμισαν όλη την πόλη αρ-χίζοντας να εισρέουν από τις ανατολι-κές πύλες. Θέριζαν τους δικούς μας καιδένοντάς τους σε δεμάτια τους στοίβα-ζαν σε θημωνιές τέτοιες που αρέσουνγια τροφή στον Άδη. Όσοι προσπαθού-σαν να γλιτώσουν τρέχοντας στους δρό-μους έχαναν τη ζωή τους και τα πτώμα-τά τους σκυλεύονταν και έμεναν γυμνά.Με τον τρόπο αυτό οι δρόμοι μετατρά-πηκαν σε ελεεινά νεκροταφεία...

Ο τίτλος και οι μεσότιτλοι στο κείμενομπήκαν με ευθύνη του επιμελητή τουαφιερώματος.

«Άγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης», τοιχογραφία στην πρόθεση του καθολικού της μονής Βατοπεδίου (1312).

αφιέρωµα07|55ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 08.02.2015

Άγιος Ευστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

Το συμπόσιο πραγματοποιήθηκε από τηνΕταιρεία Μακεδονικών Σπουδών το 1980και η εισήγηση περιλαμβάνεται στα πρα-κτικά του, που εκδόθηκαν το 1982.

Είναι γνωστό ότι το 1185 η Θεσσαλονί-κη, μετά από σύντομη πολιορκία, κυρι-εύθηκε από τους Νορμανδούς. Αυτό-πτης μάρτυρας υπήρξε ο πολυμαθέ-στατος και «ομηρικώτατος» μητροπο-λίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος, πουμας άφησε σπουδαία περιγραφή τηςάλωσης. Πριν είκοσι περίπου χρόνια οαείμνηστος Στίλπων Κυριακίδης επιμε-λήθηκε την κριτική έκδοση του κειμέ-νου στη σειρά των εκδόσεων του Σικε-λικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νε-οελληνικών Σπουδών του Παλέρμο. Ηανάθεση σ’ εμένα της ιταλικής απόδο-σης του Ευσταθίου στάθηκε τότε αφορ-μή να συνεργασθώ με τον σεβαστό Δά-σκαλο, που μάλιστα το 1954 είχα τηντύχη να είμαι και μαθητής του στο Πα-νεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το σύγγραμμα του Ευσταθίου έχει με-γάλη σημασία, όχι μόνο για τις ιστορι-κές πληροφορίες που μας παρέχει απόπρώτο χέρι, αλλά και για τις μαρτυρίεςγύρω από τα ήθη και έθιμα των Νορ-μανδών. Οι επαφές, ακόμα και οι συγ-κρούσεις με άλλους λαούς συνεπάγον-ται και την αναμεταξύ τους σύγκριση,που οδηγεί και στην ανάδειξη των αν-τίστοιχων εθνικών γνωρισμάτων. Ανπαραδεχθούμε τις σύγχρονες αντιλή-ψεις, σύμφωνα με τις οποίες στην «κουλ-τούρα» συμπεριλαμβάνονται όχι μόνοοι λεγόμενες πνευματικές δημιουργίες,αλλά όλες οι εκδηλώσεις του ανθρώ-πινου βίου, πρέπει να είμαστε ευγνώ-μονες στον Ευστάθιο για τα πολύτιμασχετικά στοιχεία που μπορούμε ν’ αντ-λήσουμε από το σύγγραμμά του.

Ποιοι ήταν οι ΝορμανδοίΟ τίτλος της ανακοίνωσης, «Οι Σικελοίστη Θεσσαλονίκη», συμμορφώνεται στοντρόπο που ο Ευστάθιος αναφέρεται στουςεισβολείς, που τους ονομάζει τις πε-ρισσότερες φορές Σικελούς ή και Λα-τίνους. Πιο σωστό θα ήταν να λέγαμε«Οι Νορμανδοί της Σικελίας στη Θεσ-σαλονίκη». Μα ποιοι ακριβώς ήταν αυ-τοί οι Νορμανδοί; Δεν ξέρω αν μπο-ρούμε σήμερα πια να μιλήσουμε αόρι-στα για τους Νορμανδούς σαν μία συμ-παγή εθνική ενότητα, ή αν δεν επιβάλ-λεται η διάκρισή τους ανάλογα με τοχώρο και το χρόνο όπου εκδηλώθηκε ηκυριαρχία τους. Σχετικά με τους Νορ-μανδούς της κάτω Ιταλίας οι πρόσφα-τες έρευνες τείνουν προς αυτή την τε-λευταία κατεύθυνση, ακολουθώνταςσυγχρόνως μια πιο ρεαλιστική αντιμε-τώπιση του ιστορικού ζητήματος, απαλ-λαγμένη από τον τυφλό θαυμασμό, πουχαρακτήριζε τους ιστορικούς του πα-

ρελθόντος, μπροστά στη μυθική στρα-τιωτική δύναμη των Νορμανδών και τηντέλεια διοικητική τους οργάνωση. ΤοCentro di studi normanno-sνevi του πα-νεπιστημίου του Μπάρι έχει καταβάλειιδιαίτερες προσπάθειες για την εξε-ρεύνηση πολλών προβλημάτων που εί-ναι συνδεδεμένα με τη νορμανδική κα-τάκτηση της νότιας Ιταλίας. Ένας απότους καρπούς των προσπαθειών αυ-τών ήταν και το συνέδριο που οργα-νώθηκε στο Μπάρι το 1977 με θέμα «Κοι-νωνία, εξουσία και λαός στην εποχήτου Ρογήρου του Β’», που τα πρακτικάτου δημοσιεύθηκαν το 1979. Παρόλοπου αναφέρεται σ’ εποχή προγενέστε-ρη κατά μερικές δεκαετίες από την άλω-ση της Θεσσαλονίκης, οι εργασίες τουσυνεδρίου μας ενδιαφέρουν γιατί μας

επιτρέπουν ν’ ανατρέξουμε στη θεμε-λίωση της εσωτερικής και εξωτερικήςπολιτικής του νορμανδικού κράτουςτης νότιας Ιταλίας. Πάνω σ’ αυτές τιςβάσεις εξετάστηκαν χωρίς καμιά προ-κατάληψη πολλές πλευρές του ενδια-φέροντος θέματος. Η Vera von Falke-nhausen, λόγου χάρη, παρατήρησε πο-λύ σωστά ότι την εποχή τον Ρογήρουτου B’ η ιθύνουσα τάξη των Νορμαν-δών που είχαν εγκατασταθεί στη νότιαΙταλία είχε μάλλον πολιτική παρά εθνι-κή ομοιογένεια. Από την άλλη μεριά οιτοπικοί πληθυσμοί παρουσιάζουν με-γάλη και ακαθόριστη εθνική ποικιλία,με επικράτηση του ελληνικού και αρα-βικού στοιχείου στη Σικελία και στηνΚαλαβρία. Σύμφωνα με τον Μυsca, οΡογήρος ο Β’, και ίσως και οι δύο Γου-λιέλμοι, ήταν επικεφαλής στρατευμά-των κατοχής σε μία ξένη χώρα που ου-σιαστικά δεν τους αγαπούσε. Γι’ αυτότο λόγο, για ν’ αποσπάσουν τη συμπά-θεια του λαού, κυνηγούσαν επιτυχίεςέξω από τα σύνορά τους. Ακόμα και ηαίγλη που συνόδευσε τον Ρογήρο τονΒ’ ήταν αποτέλεσμα της αριστοτεχνι-κής λειτουργίας της επίσημης προπα-γάνδας. Το ντόπιο στοιχείο της Σικελίας δεν πρέ-πει να είχε αξιόλογη αντιπροσωπείαστην εκστρατεία του Γουλιέλμου τουΒ’, ακόμα και οι μισθοφόροι του ιππι-κού και οι άτακτοι θα ήταν μάλλον απότα βόρεια έθνη. Ανάμεσα στους πειρα-τές που ακολουθούσαν το στόλο μπο-ρεί να ήταν και κανένας ντόπιος, οι πε-ρισσότεροι όμως ήταν Άραβες της Σι-κελίας, όπως ίσως ο Σίφαντος, που στοπλοίο του μεταφέρθηκε αιχμάλωτος οΕυστάθιος. Ενώ δεν είναι βέβαιο εάν οαμηράς για τον οποίον μιλάει ο Ευστά-θιος πρέπει να ταυτιστεί με τον Tan-credi, ή να θεωρηθεί άραβας, πιθανο-λογείται η παρουσία αράβων ειδικώνστη μεταχείριση των πετροβόλων, πουτόση ζημιά προκάλεσαν στα τείχη τηςπόλης.

Επιθέσεις Νορμανδών εναντίοντου ΒυζαντίουΟ Ευστάθιος ανάγει στην απόπειρα πουέκαναν οι Νορμανδοί το 1157 τα επε-κτατικά τους σχέδια σε βάρος τον Βυ-ζαντίου, αλλά οι απαρχές τους πάνεπιο πίσω, συγκεκριμένα στην εκστρα-

τεία του Γυισκάρδου, στα 1081. Οι ιστο-ρικοί μάλιστα σημειώνουν τις πολιτικέςκαι στρατιωτικές αναλογίες ανάμεσαστην εκστρατεία του Γυισκάρδου καιτου Γουλιέλμου του Β’. Και στις δυο πε-ριπτώσεις οι Νορμανδοί υπέστησαν με-γάλη ταπείνωση από την αθέτηση υπό-σχεσης γάμου με μέλη της αυτοκρατο-ρικής οικογένειας. Επίσης χρησιμοποι-ήθηκε και τις δυο φορές το πρόσχηματης υποστήριξης του δήθεν γνήσιου αυ-τοκράτορα του Βυζαντίου εναντίον τωνσφετεριστών. Ακόμα πιο στενές είναιοι αναλογίες στο στρατιωτική εκτέλε-ση του σχεδίου με κατευθυντήρια γραμ-μή Δυρράχιο-Οδός Εγνατία-Θεσσαλο-νίκη-Κωνσταντινούπολη. Οι δύο επιθέ-σεις των Νορμανδών εναντίον της βυ-ζαντινής αυτοκρατορίας είχαν κοσμοϊ-στορική σημασία γιατί έφερναν σε ανοι-χτή σύγκρουση τους Λατίνους με τουςΒυζαντινούς, δημιουργώντας ένα χά-σμα μεγαλύτερο και από τις θρησκευ-τικές τους διαφορές. Επιπλέον, η δεύ-τερη ιδίως εκστρατεία φανέρωνε σ’ όλητην έκτασή της την αδυναμία της αυ-τοκρατορίας, που ο Ευστάθιος εντοπί-ζει την αιτία της στο θάνατο του Μα-νουήλ Κομνηνού, το 1180. Πραγματικάη εκστρατεία του 1185, που είχε σαν πρό-φαση την επαναφορά στο θρόνο τουδήθεν Αλεξίου Κομνηνού, έβρισκε αφορ-μή στη βαθειά πολιτική κρίση του Βυ-ζαντίου. Αλλά το αληθινό κίνητρο ήτανη παλιά επιθυμία των Νορμανδών ναβάλουν πόδι στην ίδια την καρδιά τηςαυτοκρατορίας. Το ότι δεν επρόκειτογια ξαφνικό ξέσπασμα τυχοδιωκτικήςπολιτικής, αλλά για προμελετημένο σχέ-διο, φαίνεται καθαρά από τις μεταγε-νέστερες εξελίξεις στο χώρο του Αι-γαίου. Οι πρόσφατες έρευνες της κ. ΈραςΒρανούση απέδειξαν ότι ένα χρόνο με-τά τη συντριβή και την οριστική απο-χώρηση των νορμανδικών στρατευμά-των ο στόλος τους είχε κυριεύσει μερι-κά ελληνικά νησιά και τα είχε καταστή-σει υποτελή των Νορμανδών. Αυτά ταστοιχεία, και άλλα επίσης σπουδαία,προέρχονται από τα σωστά ιστορικάσυμπεράσματα που βγάζει από το Εγ-κώμιο του οσίου Χριστοδούλου η κ. Βρα-νούση, η οποία ετοιμάζει την κριτικήτου έκδοση, με δική μου ιταλική μετά-φραση, στη σειρά των εκδόσεων τουΣικελικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και

Πρέπει να είµαστε ευγνώµονες στον ΕυστάθιοΑπόσπασµα από την οµιλία του ιταλού ελληνιστή Βιτσέντζο Ρότολο µεθέµα «Οι Σικελοί στη Θεσσαλονίκη το 1185», που πραγµατοποιήθηκε στοπλαίσιο του συµποσίου «Η Θεσσαλονίκη µεταξύ Ανατολής και ∆ύσεως»

Βιτσέντζο Ρότολο.

«Άγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης», τοι-χογραφία στο ιερό της εκκλησίας του κρά-λη στη μονή Στουντένιτσα (1314).

Άγιος Ευστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

56|08 αφιέρωµα ΚΥΡΙΑΚΗ 08.02.2015ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Νεοελληνικών Σπουδών. Άλλωστε οιδιπλωματικές προσπάθειες και οι πολι-τικοί ελιγμοί των δύο αντιπάλων δεί-χνουν καθαρά ότι και οι δύο είχαν επί-γνωση των μοιραίων συνεπειών της ανα-μέτρησής τους και έπαιρναν τα μέτρατους για να την αποτρέψουν ή να τηναντιμετωπίσουν με την προοπτική τηςεπιτυχίας.

Εκστρατεία εναντίοντης ΘεσσαλονίκηςΟ άραβας Ιbn Giοbair, που την άνοιξητου 1185 βρισκόταν στη Σικελία, περι-γράφει τον αποκλεισμό και τις μυστι-κές προετοιμασίες στα λιμάνια της με-γαλονήσου. Ο αριθμός των πλοίων πουο Ibn Giobair είδε έτοιμα για αναχώρη-ση -300- πλησιάζει τoν αριθμό που ανα-φέρει ο Ευστάθιος, παραπάνω από 200μαζί με τα πειρατικά. Γενικά οι πληρο-φορίες του Ευσταθίου γύρω από τα σι-κελικά πράγματα είναι αξιόπιστες, καιενδιαφέρουσες είναι οι σύντομες κρί-σεις του πάνω στους βασιλιάδες τηςΣικελίας. Μόνο στην περίπτωση του βα-σιλιά Γουλιέλμου του Α’ παραδέχεταιότι αγνοεί το όνομά του. Αλλά ακρι-βώς αυτή η ειλικρινής ομολογία εγγυά-ται για την ακρίβεια των άλλων στοι-χείων που αναφέρει υπεύθυνα. Οι πολεμικές ετοιμασίες, λοιπόν, υπήρ-ξαν σοβαρές, και ο Chalandon δε συμ-φωνεί με τη γνώμη τον Amari και τουSpata, ότι η εκστρατεία ήταν καταδικα-σμένη στην αποτυχία, παρατηρώνταςότι, κρίνοντας από την έκβαση της τέ-ταρτης σταυροφορίας, η ιδέα της κατά-ληψης του Βυζαντίου δε μπορούσε ναθεωρηθεί χίμαιρα στα τέλη του 12ου αι.Έχοντας αρχηγούς της στρατιάς τονκόμητα Βαλδουίνο και τον Ricado d’Acer-ra και επικεφαλής του στόλου τον Tan-credi, κόμητα του Lecce, οι Νορμανδοίέφυγαν από τη Μessina στις 11 Ιουνίουτου 1185. Στις 24 κιόλας το Δυρράχιοείχε πέσει στα χέρια τους και ο φρού-ραρχος Ιωάννης Βρανάς μεταφερόταναιχμάλωτος στη Σικελία. Σε αντίθεσηαπ’ ό,τι είχε γίνει με τον Γυισκάρδο, ηάμυνα στο Δυρράχιο, αυτή τη φορά,υπήρξε πολύ χαλαρή, και στο δρόμο οιΝορμανδοί δε συνάντησαν αντίσταση.

Πολιορκία και άλωση της πόληςΣτις 6 Αυγούστου οι χερσαίες δυνά-μεις έφτασαν μπροστά στη Θεσσαλο-νίκη, ενώ στις 15 έκανε την εμφάνισήτου και ο στόλος ολοκληρώνοντας τηνπολιορκία, που κατέληξε στην άλωσητης πόλης 18 μόνο μέρες μετά την έναρ-ξή της. Οι μεταγενέστερες εξελίξειςτης νορμανδικής εκστρατείας δε μαςενδιαφέρουν εδώ, ενώ θα σταματή-σουμε λίγο στην εξέταση της στάσηςτων κατακτητών και των ντόπιων πρινκαι μετά την άλωση της Θεσσαλονί-κης, σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Ευ-σταθίου. Πρέπει να πούμε σχετικά ότι,παρ’ όλο το πάθος και το ρητορικό στόμ-φο της συγγραφής του, ο Ευστάθιοςείναι αξιόπιστος και αμερόληπτος. Έτσιη περιγραφή των ωμοτήτων των Νορ-μανδών, όσο και να φαίνεται δραματι-κή, δεν μπορεί να θεωρηθεί στο σύνο-λό της υπερβολική, αν λάβουμε μάλι-

στα υπόψη μας ότι, ακόμα και όταν πρό-κειται για τους Βυζαντινούς, ο Ευστά-θιος δεν προσπαθεί ν’ αποκρύψει ή ναμετριάσει τις βιαιότητές τους, όπως λό-γου χάρη στην περίπτωση της σφαγήςτων αμάχων Λατίνων και τον φόνουενός καρδιναλίου στην Κωνσταντινού-πολη το 1182. Με τον ίδιο τρόπο δεν πα-ραλείπει να μνημονεύει τις έστω πε-ριορισμένες φιλανθρωπικές πράξειςτων κομήτων και τη θαρραλέα επέμ-βαση του αμηρά για να σταματήσει τηβάναυση ιεροσυλία στο ναό του Μυρο-βλύτου. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι, από τα σκόρ-πια στοιχεία που μας παρέχει σχετικάμε τις πολεμικές επιχειρήσεις, διαπι-στώνουμε τις βαθειές γνώσεις του ευ-σεβούς μητροπολίτη και σ’ αυτό τοντομέα. Δεν περιορίζεται στο να ψέγειτην άνανδρη και ύποπτη στάση τουφρούραρχου Δαυίδ Κομνηνού, αλλάξέρει και να εντοπίζει τα τρωτά τηςάμυνας και των οχυρωματικών έργων.Είναι σε θέση να κρίνει τις πολεμικέςμεθόδους και τη μαχητική ικανότητατου εχθρού. Αναγνωρίζει ότι οι Νορ-μανδοί προπαρασκευάζουν τις επιθέ-σεις τους με τρόπο επιστημονικό καιείναι «δαήμονες μάχης». Περιγράφειλεπτομερώς τη λειτουργία των διάφο-ρων πετροβόλων και αποδίδει την απο-

τυχία των «ελεπόλεων» στον όγκο τους.Με πικρία είναι υποχρεωμένος να δια-πιστώσει τα ολέθρια αποτελέσματατης δράσης των ανδρών που υπόσκα-πταν τα τείχη. Μπροστά στη στρατιω-τική εμπειρία των Νορμανδών παίρνειμεγαλύτερες διαστάσεις η εγκληματι-κή αδράνεια του Δαυίδ, που επανει-λημμένα ο Ευστάθιος τον κατηγορείγια προδοσία, ενώ εξαίρει το σθένοςτων απλών στρατιωτών, και ιδίως τωνντόπιων. Πραγματικά οι κάτοικοι τηςΘεσσαλονίκης, ακόμα και γυναίκες καικληρικοί, πολέμησαν γενναία δίνον-τας την εικόνα της λαϊκής αντίστασηςστον εισβολέα. Από την εχθρική πα-ράταξη ο Ευστάθιος επαινεί επίσης τουςτολμηρούς ναύτες του Σίφαντου, ενώδεν μας αφήνει σχόλια για το φημι-σμένο ιππικό των Νορμανδών. Προ-φανώς οι επιχειρήσεις για την εκπόρ-θηση της πόλης δεν ήταν οι πιο ενδε-δειγμένες για να διαπρέψει αυτό τοόπλο, που είχε εξασφαλίσει τόσες επι-τυχίες στους Νορμανδούς κατά τουςπροηγούμενους πολέμους. Βρίσκει όμωςτον τρόπο ο Ευστάθιος ν’ αναφέρειειρωνικά τους αλαζονικούς παλικαρι-σμούς τους, που ήταν άλλωστε για τουςπολεμιστές συνηθισμένο πράγμα όχιμόνο στο μεσαίωνα, αλλά και στην αρ-χαιότητα, λέγοντας ότι ο καθένας απ’

αυτούς τους καβαλλάρηδες καυχιό-ταν πως μπορούσε ν’ αντιμετωπίσειτριακόσιους αντιπάλους.

Οι παρατηρήσεις και τα σχόλια του ΕυσταθίουΟ Ευστάθιος ξέρει να κρίνει τη συμπε-ριφορά και τα έθιμα των Νορμανδών,παραδίδοντάς μας πολλά στοιχεία εν-δεικτικά της νοοτροπίας τους και τουπολιτισμού τους. Ο Ευστάθιος είχε τηνάνεση να μελετήσει από κοντά τους κα-τακτητές, κατά τη σύντομη καταστρε-πτική τους κατοχή της Θεσσαλονίκης,χάρη όχι μόνο στην προσωπική του εμ-πειρία, αλλά και στα διαβήματα και στιςπαραστάσεις που έκανε στους κόμητεςυπέρ του πληθυσμού. Φυσικά η κατοχήεχθρικών στρατευμάτων δεν αποτελείτην κατάλληλη ευκαιρία για να κρίνεταιο πολιτισμός ξένων εθνών. Τα πράγμα-τα όμως αλλάζουν όταν συμβαίνει πα-ρατηρητής να είναι ένας άνθρωπος σαντον Ευστάθιο, που η παιδεία του, η οξυ-δέρκειά του, ο ευθύς χαρακτήρας τουτον καθιστούν ικανό να διακρίνει τη σκλη-ρότητα των πολεμιστών από τις έμφυ-τες ροπές των ανθρώπων, ανεξάρτητααπό τη στρατιωτική τους ιδιότητα. Ανα-ρίθμητα είναι τα επεισόδια απάνθρω-πων ωμοτήτων εις βάρος του άμαχουπληθυσμού που μας διηγείται ο Ευστά-θιος. Μπορεί ο συγγραφέας να έχει χρω-ματίσει και δραματοποιήσει έντονα τιςλεπτομέρειες, αλλά στην ουσία -το ‘χωξαναπεί- δεν πιστεύω να έχει υπερβά-λει. Αν μάλιστα συγκρίνουμε με παρό-μοια επεισόδια αλώσεων πόλεων απότους Νορμανδούς στη Δύση, όπως το1137 στην Κάπουα, διαπιστώνουμε ταίδια έκτροπα που περιγράφει ο Ευστά-θιος για τη Θεσσαλονίκη: σφαγή παι-διών, λεηλασίες, βιασμούς γυναικών,ακόμα και καλογριών. Απ’ αυτή την άπο-ψη δεν μπορούμε να πούμε ότι οι Σα-ρακηνοί του 904 φέρθηκαν πιο βάναυ-σα από τους Χριστιανούς του 1185. Απότο πλήθος των περιστάσεων που ανα-φέρει ο Ευστάθιος συμπεραίνεται ότιοι Νορμανδοί είχαν ιδιαίτερη ροπή προςτην ιεροσυλία και τις κακώσεις εκκλη-σιαστικών, που δεν εξηγούνται μόνο μετη μανία τους να αρπάζουν πολύτιμακειμήλια και ιερά σκεύη. Αυτή η «θεο-μαχία», όπως την αποκαλεί ο Ευστά-θιος, πρέπει ν’ αποδοθεί βέβαια και στιςθρησκευτικές αντιθέσεις των Νορμαν-δών, αλλά οπωσδήποτε θα έπαιξε κά-ποιο ρόλο και ο φόβος τους μήπως απότον κλήρο οργανωθεί καμιά λαϊκή εξέ-γερση εναντίον τους, όπως και έδειξανμε τις αντιδράσεις τους στο άκουσματων ξύλινων σημάντρων. Αντίθετα, πέ-φτει έξω ο Ευστάθιος όταν αποδίδει τησκληρότητα των Νορμανδών σε μίσοςπρος τους Έλληνες, που το παρουσιά-ζει μάλιστα σαν φυλετική αποστροφή:«το τούτων αίμα ου ποιεί σύγκρασινπρος το ημέτερον». Επίσης η βρισιά «διά-βολε» που κατά κόρον χρησιμοποιού-σαν για τους κατοίκους δεν πρέπει ναείχε ιδιαίτερο βάρος, γιατί όλοι ξέρου-με με τι ευκολία οι χριστιανικοί λαοίκαταφεύγουν στη μνεία του πονηρούπροκειμένου να διακοσμήσουν τον πλη-σίον...

«Άγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης», τοιχογραφία στον βόρειο τοίχο του ιερού ΑγίουΝικήτα στο χωριό Τσούτσερ κοντά στα Σκόπια (πριν το 1316).