2 VENDERDI, ILS 13 DA FANADUR 2018 LA QUOTIDIANA Scriver ... · mo en il truclet. Las emprimas...

1
2 LA QUOTIDIANA VENDERDI, ILS 13 DA FANADUR 2018 Scriver lirica sco equiliber tar l’informatica Inscunter cun in autur oriund dad Andiast DA CLAUDIA CADRUVI / ANR Vita e poesia èn entretschadas in- separablamain ina en l’autra. E malgrà che poesias han lur origin en l’expe- rientscha persunala d’in autur releva- lan ellas tuttina vardads universalas che tutgan mintga lectur. Exemplaric en quest senn è il cudesch liric «Adina puspei» da Gion Battesta Spescha. Sias poesias èn scrittas en sursilvan ed en ina lingua che resplenda simpladad e mode- stadad surprendenta. Gliez è dentant be la surfatscha da la lirica da l’autur che de- riva dad Andiast. Sut la simplicitad sa zuppan messadis e maletgs multifars ch’ins tschiffa cun leger e turnar a leger las lingias che paran l’emprim mument banalas. Igl è in pau sco da vesair la sur- fatscha d’in lai: Cun l’emprim sguard sin las undas na san ins mai quant profund che l’aua è propi. L’anr ha inscuntrà l’au- tur a Wädenswil ed ha discurrì cun el sut ils chastagners a la riva dal lai da Turitg. Da la posta en l’informatica Ses emprendissadi ha el fatg tar la posta a Turitg ed ha svelt fatg persenn ch’el è en sasez sutdumandà. Ina gronda assicuran- za tschertgava da lez temp persunal per la partiziun d’informatica. Il giuven d’An- diast è s’annunzià ed ha pudì mussar ses talent en in test. «Igl è stà ils onns sessan- ta, il temp ch’i ha propi cumenzà cun l’informatica. Jau hai tschiffà la schanza, pertge jau hai sentì che quai ha in ave- gnir», raquinta Spescha. Ed el ha gì ra- schun. 35 onns è el restà sco informati- cher tar quest’assicuranza, ha fatg carrie- ra, survegnì posts cun responsabladad ed ha trapassà il svilup tecnic da la carta per- furada fin al computer modern dad ozen- di. Per tegnair pitg hai gì num da perma- nentamain far curs, sa scolar, star londer- vi ed emprender. «Senza na vai betg. Igl è in svilup enorm.» Cun la posiziun e cun la paja è creschì il squitsch. Tuttenina ha l’informaticher sentì ch’el dovra insatge sper la lavur, insatge per salvar equiliber. Sco uffant aveva el adina scrit gugent ed el ha scuvert ch’el vegn da sa distatgar cun scriver dal squitsch professiunal. La poe- sia «La mesira» exprima bain questa fasa da sia vita. Ed uss eis ella pleina – la mesira uras da puspei vegnir tier sesez. Sco quasi tuts auturs ha Spescha l’emprim scrit mo per sasez ed è sa du- mandà pir pli tard schebain el duess for- sa publitgar insatge empè da metter tut mo en il truclet. Las emprimas poesias èn cumparidas en la «Gasetta Romontscha». Il 2009 ha el dà or il cudesch «Smiulas» cun la racolta lirica da 30 onns. Intginas da questas poesias ha el era translatà en tudestg. En la nova ediziun «Adina pu- spei» èn tuttas poesias translatadas en tu- destg dad el sez. La versiun originala scri- va Spescha adina l’emprim en sursilvan. Pertge pomai publitgar poesias? L’anteriura redactura dal «Calender Ro- montsch» Florentina Camartin aveva ina giada dumandà el da publitgar poesias en il calender. L’emprim era Spescha sa nu- spì ed aveva manegià ch’i dettia gea gia tantas poesias che raquintian en sasez tuttas dal medem. Sora Florentina aveva respundì che la primavaira turnia gea era mintg’onn adina puspè e vesia ora sco tschellas, ma saja tuttina adina nova ed autra. Da quest raschieni è naschì suan- danta poesia: Pertgei scriver – e lu aunc poesias patratgs e strofas cun plaids isai pertgei primavera – e quei mintg’onn cun feins e fluras retuorna puspei. Il tschaffen da scriver derivia dal leger, di Spescha ch’è in fervent lectur da gaset- tas. Da mat a chasa legeva el la «Gasetta Romontscha» e tut ils Tschespets. Il Culan da Crestaulta da Toni Halter haja el legì se- gir tschintg u sis giadas. «Nus n’avevan betg televisiun e nossa mumma raquinta- va mintga saira in toc or dal «Calender Ro- montsch» u or dal «Tschespet» avant che nus giajan a letg. Nus eran sa chapescha adina spanegiadas co ch’i va vinavant.» Istorgias sco «La dunna nera», «La stria dil plaun pign», «Il mulin solitari», «Igl indian grischun», «Marietta – cuolpa u destin», «Historias dil munt sogn Gieri» han im- pressiunà il mattatsch. Pli tard ha el sez le- gì mintga saira enta letg. Da sia uffanza èn medemamain da chattar fastizs en ses cu- desch. Il mat aveva per exempel da gidar il bab da «Far paliu» u «Far lenna». Nus vein pinau la plonta che fuva secca e sluccau il tratsch per nova ragisch. «Sco vegl en ina famiglia da purs han ins baud stuì surpigliar responsabladad, responsabladad ch’ins na sa en sasez betg pli s’imaginar ozendi per in uffant.» E suenter scola hai gì num da bandunar la famiglia, ir a gudagnar ordaifer u emp- render ina clamada en la Bassa. Cun 15 onns, avant che far ses emprendissadi tar La Posta, ha il giuvenot dal pitschen vitg muntagnard lavurà intgins mais en il Schlosshotel a Flem – schubregiar chal- zers, gidar en iert, far cumissiuns, sbrigar qua u là. Il hotel cun ses giasts era in nov mund, insatge tut auter, maidudì. Ils sen- timents dal mat da quel temp s’expriman en la poesia «Cuntrasts». Il tschadun dad aur va buc aprau cul cup da lenn sin meisa en tegia. Gion Battesta Spescha, «Adina puspei – Immer wieder», Somedia, 168 paginas, 28.50 francs, Cuira 2017, ISBN 978-3-906064-74-1. «Jau na sun betg da l’avis che tut sto esser grev e cumplitgà per esser bun», di Gion Battesta Spescha. Questa devisa vala era per sias poesias. FOTO C. CADRUVI Curt e bun Naschì: ils 2 d’october 1944 Creschì si: ad Andiast Abita: a Wädenswil Professiun: informaticher En pensiun: dapi il 2004 Maridà: cun Giuseppina, nata Cavi- gelli Famiglia: 2 uffants, 4 biadis Musica preferida: jazz vegl Sajettà in luf giuven malsaun (cc) Ils 3 da fanadur 2018 ha la sur- veglianza da chatscha stuì sajettar en il Signuradi in luf giuven malsaun. Sco quai ch’ina analisa ha mussà aveva l’animal ina inflammaziun dal tschar- vè. Il motiv da la malsogna dal tschar- vè n’è anc betg anc enconuschent. Quest luf è in animal masculin ch’è pro- bablamain naschì l’onn passà. Pervia dals sintoms observads han ins stuì partir dal fatg che l’animal haja la pesta da chauns u in auter disturbi dal sistem central da la gnerva. L’animal era en gir durant il di, quai ch’è nunusità per in luf. El era apa- tic, n’era insumma betg timid e na rea- giva betg sin cloms. Il luf giuven gieva d’in cuntin en ru- dè, e ses pass han mussà che la chomma davos dretga era blessada. Plinavant ave- va l’animal ina fatscha unflada e ses egls eran per il solit serrads, quai ch’è in indi- zi per ina gronda sensibilitad cunter la glisch – in ulteriur sintom per ina mal- sogna. Per la surveglianza da chatscha n’è quai betg stà in maletg nov. Il mez onn passà ha ella stuì sajettar mo gia en il cir- cul da surveglianza Signuradi-Sievgia var 20 animals ch’avevan la pesta da chauns, ultra da vulps e da tais er in urset ameri- can. L’animal è vegnì transportà immedia- tamain al center per medischina da peschs e selvaschina Fiwi da l’Universitad da Berna. Cun examinar l’animal mort n’ha il virus da la pesta da chauns betg pudì vegnir cumprovà. Er frenesia ha pu- dì vegnir exclusa cunquai ch’ils resultats dal test eran negativs. Tar l’animal han ins dentant pudì constatar cleramain ina inflammaziun dal tscharvè. Ils resultats dal labor èn identics cun ils sintoms cli- nics observads en la natira. Ils motivs da la malsogna dal tscharvè n’èn anc betg enconuschents. I vegnan fatgs ulteriurs scleriments. Plinavant è vegnida constatada ina in- fecziun cun verms dal cor (dirofilaria). Igl è l’emprima giada che questa malso- gna è vegnida cumprovada en Svizra tar in luf. L’animal examinà aveva ultra da quai ina ferma infecziun da parasits en la beglia ed en il pulmun. Quest cas mussa quant impurtant ch’igl è d’annunziar animals cun in cum- portament anormal immediatamain a la surveglianza da chatscha. L’analisa gene- tica, che n’è betg anc terminada, po even- tualmain respunder la dumonda sch’il luf giuven deriva dal triep dal Calanda u dal triep da Morobbia. CARICATURA L. FLEPP Premias creschan damain che spetgà (rtr) Las premias da las cassas da mal- sauns creschan l’auter onn en media pli pauc che quintà fin uss. Quai han confer- mà las assicuranzas envers Radio SRF. Ils custs da sanadad s’augmentan actualmain pli pauc ch’ulteriurs onns, numnadamain per 1,7%. Perquai na s’augmentian er las premias betg uschè fitg sco auters onns. Quai constatescha Verena Nold, la direc- tura da l’associaziun da las cassas da mal- sauns «Santésuisse». I na saja dentant betg uschia ch’ils ospitals sajan vegnids pli bun- martgads. Ils custs sajan plitost vegnids transferids. Las cassas da malsauns hajan pajà pli pauc, persuenter ils chantuns da- pli. Perquai relativescha Nold er l’aug- ment da las premias pli pitschen. Duman- dada saja uss la politica. Santésuisse giavi- scha per exempel pretschs pli bass per me- dicaments. A partir da l’auter onn dastgan las cassas da malsauns dar rabats a persu- nas tranter 19 e 25 onns en scolaziun. Te- nor Nold muntia quai cunzunt per fami- glias cun giuvens creschids in levgiament.

Transcript of 2 VENDERDI, ILS 13 DA FANADUR 2018 LA QUOTIDIANA Scriver ... · mo en il truclet. Las emprimas...

Page 1: 2 VENDERDI, ILS 13 DA FANADUR 2018 LA QUOTIDIANA Scriver ... · mo en il truclet. Las emprimas poesias èn ... L’anteriura redactura dal «Calender Ro ... Cuira 2017, ISBN 9783906064741.

2 LA QUOTIDIANAVENDERDI, ILS 13 DA FANADUR 2018

Scriver lirica sco equiliber tar l’informaticaInscunter cun in autur oriund dad Andiast

DA CLAUDIA CADRUVI / ANR

� Vita e poesia èn entretschadas in­separablamain ina en l’autra. E malgrà che poesias han lur origin en l’expe­rientscha persunala d’in autur releva­lan ellas tuttina vardads universalas che tutgan mintga lectur. Exemplaric en quest senn è il cudesch liric «Adina puspei» da Gion Battesta Spescha. Sias poesias èn scrittas en sursilvan ed en ina lingua che resplenda simpladad e mode­stadad surprendenta. Gliez è dentant be la surfatscha da la lirica da l’autur che de­riva dad Andiast. Sut la simplicitad sa zuppan messadis e maletgs multifars ch’ins tschiffa cun leger e turnar a leger las lingias che paran l’emprim mument banalas. Igl è in pau sco da vesair la sur­fatscha d’in lai: Cun l’emprim sguard sin las undas na san ins mai quant profund che l’aua è propi. L’anr ha inscuntrà l’au­tur a Wädenswil ed ha discurrì cun el sut ils chastagners a la riva dal lai da Turitg.

Da la posta en l’informaticaSes emprendissadi ha el fatg tar la posta a Turitg ed ha svelt fatg persenn ch’el è en sasez sutdumandà. Ina gronda assicuran­za tschertgava da lez temp persunal per la partiziun d’informatica. Il giuven d’An­diast è s’annunzià ed ha pudì mussar ses talent en in test. «Igl è stà ils onns sessan­ta, il temp ch’i ha propi cumenzà cun l’informatica. Jau hai tschiffà la schanza, pertge jau hai sentì che quai ha in ave­gnir», raquinta Spescha. Ed el ha gì ra­schun. 35 onns è el restà sco informati­cher tar quest’assicuranza, ha fatg carrie­ra, survegnì posts cun responsabladad ed ha trapassà il svilup tecnic da la carta per­furada fin al computer modern dad ozen­di.

Per tegnair pitg hai gì num da perma­nentamain far curs, sa scolar, star londer­vi ed emprender. «Senza na vai betg. Igl è in svilup enorm.» Cun la posiziun e cun la paja è creschì il squitsch. Tuttenina ha l’informaticher sentì ch’el dovra insatge sper la lavur, insatge per salvar equiliber. Sco uffant aveva el adina scrit gugent ed el ha scuvert ch’el vegn da sa distatgar cun scriver dal squitsch professiunal. La poe­sia «La mesira» exprima bain questa fasa da sia vita.

Ed usseis ellapleina –

la mesira

uras da puspeivegnir tier sesez.

Sco quasi tuts auturs ha Spescha l’emprim scrit mo per sasez ed è sa du­mandà pir pli tard schebain el duess for­sa publi tgar insatge empè da metter tut mo en il truclet. Las emprimas poesias èn cumparidas en la «Gasetta Romontscha». Il 2009 ha el dà or il cudesch «Smiulas» cun la racolta lirica da 30 onns. Intginas da questas poesias ha el era translatà en tudestg. En la nova ediziun «Adina pu­spei» èn tuttas poesias translatadas en tu­destg dad el sez. La versiun originala scri­va Spescha adina l’emprim en sursilvan.

Pertge pomai publitgar poesias?L’anteriura redactura dal «Calender Ro­montsch» Florentina Camartin aveva ina giada dumandà el da publitgar poesias en il calender. L’emprim era Spescha sa nu­spì ed aveva manegià ch’i dettia gea gia tantas poesias che raquintian en sasez tuttas dal medem. Sora Florentina aveva respundì che la primavaira turnia gea era mintg’onn adina puspè e vesia ora sco tschellas, ma saja tuttina adina nova ed autra. Da quest raschieni è naschì suan­danta poesia:

Pertgei scriver –e lu aunc poesiaspatratgs e strofascun plaids isai

pertgei primavera –e queimintg’onn

cun feinse flurasretuorna puspei.

Il tschaffen da scriver derivia dal leger, di Spescha ch’è in fervent lectur da gaset­tas. Da mat a chasa legeva el la «Gasetta Romontscha» e tut ils Tschespets. Il Culan da Crestaulta da Toni Halter haja el legì se­gir tschintg u sis giadas. «Nus n’avevan betg televisiun e nossa mumma raquinta­va mintga saira in toc or dal «Calender Ro­montsch» u or dal «Tschespet» avant che nus giajan a letg. Nus eran sa chapescha adina spanegiadas co ch’i va vinavant.» Istorgias sco «La dunna nera», «La stria dil plaun pign», «Il mulin solitari», «Igl indian grischun», «Marietta – cuolpa u destin», «Historias dil munt sogn Gieri» han im­pressiunà il mattatsch. Pli tard ha el sez le­gì mintga saira enta letg. Da sia uffanza èn medemamain da chattar fastizs en ses cu­desch. Il mat aveva per exempel da gidar il bab da «Far paliu» u «Far lenna».

Nus vein pinaula plonta che fuva secca

e sluccauil tratsch per novaragisch.

«Sco vegl en ina famiglia da purs han ins baud stuì surpigliar responsabladad, responsabladad ch’ins na sa en sasez betg pli s’imaginar ozendi per in uffant.» E suenter scola hai gì num da bandunar la famiglia, ir a gudagnar ordaifer u emp­render ina clamada en la Bassa. Cun 15 onns, avant che far ses emprendissadi tar La Posta, ha il giuvenot dal pitschen vitg muntagnard lavurà intgins mais en il Schlosshotel a Flem – schubregiar chal­zers, gidar en iert, far cumissiuns, sbrigar qua u là. Il hotel cun ses giasts era in nov mund, insatge tut auter, maidudì. Ils sen­timents dal mat da quel temp s’expriman en la poesia «Cuntrasts».

Il tschadundad aurva bucaprau

cul cupda lennsin meisaen tegia.

Gion Battesta Spescha, «Adina puspei – Immer wieder», Somedia, 168 paginas, 28.50 francs, Cuira 2017, ISBN 978­3­906064­74­1.

«Jau na sun betg da l’avis che tut sto esser grev e cumplitgà per esser bun», di Gion Battesta Spescha. Questa devisa vala era per sias poesias. FOTO C. CADRUVI

Curt e bunNaschì: ils 2 d’october 1944Creschì si: ad AndiastAbita: a WädenswilProfessiun: informaticherEn pensiun: dapi il 2004Maridà: cun Giuseppina, nata Cavi­gelliFamiglia: 2 uffants, 4 biadisMusica preferida: jazz vegl

Sajettà in luf giuven malsaun � (cc) Ils 3 da fanadur 2018 ha la sur­

veglianza da chatscha stuì sajettar en il Signuradi in luf giuven malsaun. Sco quai ch’ina analisa ha mussà aveva l’animal ina inflammaziun dal tschar­vè. Il motiv da la malsogna dal tschar­vè n’è anc betg anc enconuschent. Quest luf è in animal masculin ch’è pro­bablamain naschì l’onn passà. Pervia dals sintoms observads han ins stuì partir dal fatg che l’animal haja la pesta da chauns u in auter disturbi dal sistem central da la gnerva. L’animal era en gir durant il di, quai ch’è nunusità per in luf. El era apa­tic, n’era insumma betg timid e na rea­giva betg sin cloms.

Il luf giuven gieva d’in cuntin en ru­dè, e ses pass han mussà che la chomma davos dretga era blessada. Plinavant ave­va l’animal ina fatscha unflada e ses egls

eran per il solit serrads, quai ch’è in indi­zi per ina gronda sensibilitad cunter la glisch – in ulteriur sintom per ina mal­sogna. Per la surveglianza da chatscha n’è quai betg stà in maletg nov. Il mez onn passà ha ella stuì sajettar mo gia en il cir­cul da surveglianza Signuradi­Sievgia var 20 animals ch’a vevan la pesta da chauns, ultra da vulps e da tais er in urset ameri­can.

L’animal è vegnì transportà immedia­tamain al center per medischina da peschs e selvaschina Fiwi da l’Universitad da Berna. Cun examinar l’animal mort n’ha il virus da la pesta da chauns betg pudì vegnir cumprovà. Er frenesia ha pu­dì vegnir exclusa cunquai ch’ils resultats dal test eran negativs. Tar l’animal han ins dentant pudì constatar cleramain ina inflammaziun dal tscharvè. Ils resultats

dal labor èn identics cun ils sintoms cli­nics observads en la natira. Ils motivs da la malsogna dal tscharvè n’èn anc betg enconuschents. I vegnan fatgs ulteriurs scleriments.

Plinavant è vegnida constatada ina in­fecziun cun verms dal cor (dirofilaria). Igl è l’emprima giada che questa malso­gna è vegnida cumprovada en Svizra tar in luf. L’animal examinà aveva ultra da quai ina ferma infecziun da parasits en la beglia ed en il pulmun.

Quest cas mussa quant impurtant ch’igl è d’annunziar animals cun in cum­portament anormal immediatamain a la surveglianza da chatscha. L’analisa gene­tica, che n’è betg anc terminada, po even­tualmain respunder la dumonda sch’il luf giuven deriva dal triep dal Calanda u dal triep da Morobbia.

CARICATURA L. FLEPP

Premias creschan damain che spetgà � (rtr) Las premias da las cassas da mal­

sauns creschan l’auter onn en media pli pauc che quintà fin uss. Quai han confer­mà las assicuranzas envers Radio SRF. Ils custs da sanadad s’augmentan actualmain pli pauc ch’ulteriurs onns, numnadamain per 1,7%. Perquai na s’augmentian er las premias betg uschè fitg sco auters onns.

Quai constatescha Verena Nold, la direc­tura da l’associaziun da las cassas da mal­sauns «Santésuisse». I na saja dentant betg uschia ch’ils ospitals sajan vegnids pli bun­martgads. Ils custs sajan plitost vegnids transferids. Las cassas da malsauns hajan pajà pli pauc, persuenter ils chantuns da­pli. Perquai relativescha Nold er l’aug­

ment da las premias pli pitschen. Duman­dada saja uss la politica. Santésuisse giavi­scha per exempel pretschs pli bass per me­dicaments. A partir da l’auter onn dastgan las cassas da malsauns dar rabats a persu­nas tranter 19 e 25 onns en scolaziun. Te­nor Nold muntia quai cunzunt per fami­glias cun giuvens creschids in levgiament.