IN OC IMOZTLAYOC IN MICCAILHUITL
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS
LIBRADO SJLVA GALEANA
Ipan Santa Ana Tlacotenco itlacpacyo campa cate in pipiltoton tlamachtilcalli ihuan xahuen quin ammo huehca oyeya ce tlatzcashycuahuitl in oquitocaque ye miec xihuitl Inin cuahuitl ammo huel huehyi oyeya icuauhmahuan ammono huehhueyi yece miec xiuhyo In pipiltoton itech momatia mahuiltizque ihuan in huehhueyi in ammo huehca ochantia anozo ihcuac ica ompa panoya no quinpacshytiara ompa itzintla monechicozque mononotzazque
Inon cuacuauhton oyeya ipan ce tlatelli canin huel cualli mohta Tlacotenco oohtin in teocalli in telpochcalli in occequintin alteshypeme quiyahualoa toaltepetzin ihuan ocachi huehca tlauhcopa in Popocatepetzintli in Iztaccihuatzintli ompa campa yehuatzin totahshytzin tonaltzintli mochipa yohuahtzinco moquixtia ihuan techmoshymanililia i tonalmeyotzi tzih uan
In tetepeton zan omochihuilihqueh in tochantlacatzitzintin lea ye huehca ammo onyeya atl ipan toaltepeuh in tlacotencatzitzintin zan omonechicalhuiaya in atl ihcuac oquiahuia ihtic in ce atecochtli in icehcecac pano ome huehhueyi atlauhtin leecac se inintin atlauhshytin omochihuilihqueh ce acuemmitl ica campa ocalaquia in atl ihtic in xahuen
Ipeuhyan in xupantla ihcuac- ye quiahui omochiaya ma tlahuelshyquiahui ceppa anozo oppa yuhqui in atl quihuilanaya nochi tlen pitzotic ihuan quichipahuaya in atlauhtli Zatepan omotlapoaya in acuemmitl yopanoya in atl ihuan ka oquiahuia yexpa anozo nappa Ye motemitiaya in atlalilli
Inin atl zan ica otlapacoya ihuan ica oquimatlitiaya in yolcame In atzintli in omitiaya tochantlacatzitzintin zan omuicaya mocuishylizque huehca ompa itocayohcan Nochcalco
Ihtic in atecochtli ammo zan atl oahcia Noyuhqui motepeuhtishytlaliaya teme tlazollalli tlalli Ihcuac motemitiaya in atlalilli cahxishylia tlahcopa zan tlalli oyeya
In atl otlamia ipan febrero Ipanin metztli monechicohtzinoaya in tlacatzitzintin mopaquiliaya in acaxitl Miec tonalli mohuehcashyhuitiaya moquixtiliaya mochi in tlalli zan omotepequechiliaya inacacic Icanin cecenxihuitl in tlaltetelli ohuehyiyac ihuan omocuep ce tetepeton
14
En la parte alta de Santa Ana Tlacotenco donde estaacuten la escuela de los nintildeos pequentildeos y el jaguumley no hace mucho que estaba un aacuterbol de cipreacutes que plantaron hace muchos antildeos Este aacuterbol no era muy grande sus ramas tampoco eran grandes pero siacute llenas de follashyje Los nintildeos acostumbraban jugar junto a eacutel y los adultos que no viviacutean lejos o cuando por ahiacute pasaban tambieacuten gustaban de reushynirse debajo de eacutel a platicar
Ese arbolito estaba sobre un montiacuteculo en donde se ven muy bien las calles de Tlacotenco la iglesia la escuela los otros pueblos que rodean al nuestro y maacutes allaacute hacia el oriente el Popocateacutepetl y el Iztacciacutehuatl allaacute donde eacutel nuestro padre el sol siempre en las mantildeanas sale y nos hace la ofrenda de sus rayos luminosos
El montiacuteculo soacutelo lo hicieron las gentes de nuestro pueblo Como hace mucho no habiacutea agua aquiacute los tlacotencas soacutelo la recogiacutean cuando lloviacutea dentro de un aljibe a cuyos lados pasan dos grandes barrancas Al lado de una de estas barrancas hicieron una acequia por donde entraba el agua dentro del jaguumley
Al inicio de la temporada de verdor cuando ya llueve se espeshyraba que lloviera intensamente una o dos veces asiacute el agua arrasshytraba todas las inmundicias y limpiaba a la barranca Despueacutes ya se abriacutea la acequia ya pasaba el agua y con que lloviera tres o cuashytro veces ya se llenaba el depoacutesito
Esta agua era solamente para lavar y se la daban de beber a los animales El agua que tomaban las gentes de nuestro pueblo soacutelo la iban a traer lejos allaacute al lugar de nombre Nochcalco
Dentro del depoacutesito no solamente llegaba agua Tambieacuten se junshytaban piedras basura tierra Cuando se llenaba el aljibe casi la mitad solo era tierra
El agua se acababa en febrero En este mes se reuniacutean las pershysonas lavaban el tanque Muchos diacuteas tardaban sacaban todo la tierra solamente la amontonaban a un lado Con esto cada antildeo el montoacuten de tierra crecioacute y se volvioacute una eminencia
15
16 LIBRADO SILVA GALEANA
Cequi xihuitl ipan yoquihualicaque chipahuac atl Ayocuic QTIloquixti in tlalli ihuan icuayolicpac in tlatelli oquitocaque in tlatzcacuacuauhton inie zatepan tetlailnamictiz in atolinilizcahuitl inie atlihuaz oatlacuihualoya huehca) ompa itocayohcan Nochca1co
Ce tonalli itlamian octubre onihuia oninotlalito itzintlan inon eacuteuacuauhton Yohuahtzinco otlacuauhceacutehuac ihuan itech in tlahcoshytonalli quin opehuaya tlatotonia In tonaltzintli zan iztalecticatzintli omoquixtico ipampa in mixayahuitl ixeopatzinco omotecaque Onicshynemili cualli yezquiani niaz ninototoniti itech in tlatzcan ipampa nepacopa in tonaltzintli cualli motonalmeyotihtzinoa ihuan ompa hueliz ye tlayamanixtaya
Nepacopa onitletleheohta Iteeh in cuahuitl mehuitihtaya ce tlashycatzintli Huehcatiea ahhueli oniemiximachili yece onicmohtili nezshyquiani huehuexticatzintli tlazotlauhtieatzintli Ammo huel huehca oninetequetz Huehcapa niquitztieatca nepecanan in tlamahuizolshyyeyantli in ompa mohta lea yoahcia in miccailhuitl miec tlaca yohuiloaya tlacoheoaloz Malacachtepee Momoxco tianquizco in popuchtli in xochitl in xochicualli nochi in motlalia mohuemmana ipanin ilhuitzintli Ipan tlamachtilcalli tlaeacahuanihualoya In pilantoton huetzcaya tzahtzia Cequi motlatiaya tlateputzco occequi motlaloaya quinteshymohtinemia
Oninixcuep nicmohtiliz in tlacatzintli Oncan oc mehuitihtaya Ompa oc metztaya tohuampohtzin zan icehceltzin tetlaocolticashytzintli quen ce tlacahualmilxahcalli In ecapitzaetli yuhquin ce ahuiltzonconetl omahuiltiaya quinhuihuilantinemia nepanan in cuauhatlapaltin
Inahuactzinco oninopacho Onicmixilnamiquili miecpan onicshymohtili milla ihuan quezquipa otitonamihqueh ipan ohtli Onicmoshytlahpalhui Tleinmach otitononotzque Zan tlamaeh omixyoyomocshypolcueptzino Oquimopahpaquiltili omomachiti ahquihuatzin noshytahtzin Onicmotlahtlanili intla cana omuicaya omihtilhui mach omuicaya mocuiliz in miccaxochitl in momaca ohteneo ye nahui xihuitl in omomiquili icihuahuahtzin yece nicnemilia ocachi cualli nic-yehyecoz niquilnamiquiz in hue yehuatzin omotlateneshyhui
Izcatqui itlahtoltzin
Oc oniyeya nipiltzintli ihcuac notahtzin onechmohtitili nicmoshytoquilihtinemiz nohhuian Onicpiaya hueliz chicuey anozo chicnahui
LA ViacuteSPERA DEL DfA DE MUERTOS 17
Algunos antildeos despueacutes ya trajeron agua potable Nunca maacutes se sacoacute tierra y sobre el montiacuteculo en el centro plantaron el arbolito de cipreacutes para que despueacutes recordara a la gente la eacutepoca de penushyria de agua en que para beberla habiacutea que ir a traerla lejos allaacute al lugar de nombre Nochca1co
Un diacutea a fines de octubre fui a sentarme debajo de aquel arboshylito En la mantildeana habiacutea hecho mucho friacuteo y cerca del medio diacutea apenas empezaba a calentar El sol soacutelo habiacutea venido a salir blanshyquecino a causa de las nubes que frente a eacutel se tendieron Penseacute que estariacutea bien ir a tomar el sol junto al cipreacutes porque hacia aIlaacute llegan directamente sus rayos y tal vez ahiacute ya estariacutea tibio
Hacia alliacute fui subiendo Junto al aacuterbol estaba sentado un hombre De lejos no lo reconociacute pero noteacute que pareciacutea achacoso deacutebil N o muy lejos me detuve Mireacute por un lado y por otro los lugares admirables que ahiacute se ven
Como ya se acercaba el diacutea de difuntos muchas personas ya se iban a comprar al mercado de Malacachtepec Momoxco el incienso la flor la fruta todo lo que se pone se ofrenda en esta fiesta En la escuela se oiacutea un gran voceriacuteo Los nintildeos reiacutean gritaban Algunos se escondiacutean detraacutes de algo otros corriacutean los andaban buscando
Volteeacute a mirar al hombre Ahiacute estaba todaviacutea sentado Ahiacute estaba auacuten nuestro proacutejimo solito y triste como un jacal del campo abanshydonado Un viento delgado inquieto como un nintildeo se entreteniacutea arrastrando por acaacute y por allaacute las hojas de los aacuterboles
Me acerqueacute junto a eacutel Lo reconocIacute Muchas veces 10 habiacutea visto en las sementeras y cuaacutentas otras nos habiacuteamos encontrado en los caminos Lo saludeacute Platicamos de muchas cosas Poco a poco se le puso la cara alegre Le dio juacutebilo saber quieacuten habiacutea sido mi padre Le pregunteacute si iba a alguna parte Di jo que iba a recoger flores de muerto de las que se dan en las orillas de los caminos ya haciacutea cuatro antildeos que habiacutea muerto su mujer pero pienso que seriacutea mejor tratar de recordar lo que eacutel mismo expresoacute
He aquiacute su palabra
Era yo todaviacutea un nintildeo cuando mi padre me ensentildeoacute a seguirlo a todas partes Teniacutea yo quizaacutes ocho o nueve antildeos y ya me llevaba a
18 LIBRADO SiLVA GALEANA
xihuumlitl in ye nechmohuiquiliaya timillachiazque ticuahcuahuizque Ompa milla onechmohtitili in tequitl yehuatzin mochihuiliaya
Huel melahuac- ammo huel cualli nitlapalehuiaya yece notahtzin oquimonemilili maciuhqui OC nitzitziquitzin cualli yezquiani ninoshymatiz ipan miacuteltequitcanemiliacuteztli
Zan quemmanian teotlahcan anozo ipan domingo oninahuiltiaya nochan indoc in nocniuhuan iexclhuan ipan ohtli intloc in nocushypixhuan Ayc onihuia tlamachtilcalco nien notahtzitzihuan ayc intechtzinco onez melehuilizquiani niczaloz in tlapohuaIiztli Zan niquilnamiqui ceppa quin tiyazquiani titequitizque nonantzin oquimolhuili notahtzin quinmach cequi coconequen ne ye yaya momachtizque ihuan cualli yezquiani no ne ma ninomachti Notahshytzin ammitla omotlananquilili zan omuicac quinmohtilito in cahuahtin intla yoquimatlitihqueh ihuan ompa omocauhtzino itech in cahuahcalli Ahzo monemiliaya quen mayitizquiani inda niaz tlamachtilcalco ipampa immanon ye miec nicmopalehuiliaya
Notahtzin ammono mozalhui motlapohuiz Momachitiaya huel cualli in miltequitl ihuan ipan cuauhtlahtli zan ica quinmohtiliaya in cuauhtin ye nomachitiaya cahdehuan quitemacazque cualli huapaltin tlaxamaniltin iexclhuan huepantin in melaztique ihuan ammo quipia cuahuixtli Yehuatzin momachitiaya in cualli miltequitqui quimatiiquestItla quimopolhuiaya
Ahzo i pampa in notahtzin ammo momachitiaya quen ica tetechmiddot monequi momatiz in tlapohualiztli ahzo ipampa ye nitlapalehuiaya ica tipanozque zan niman omolcahuili in noneizcaliliz Ayocuic ida omihto itechcopa nien nehuatl ammo quemman oniquilnamic
Ihquiyhon onihuapauh Hueliz onicpiaya caxtolli ome anozo caxtolli yei xihuitl ihcuac oniquimihtac in telpocame quen ne ye mocencahuaya Cequi quin ammo huehca otitlamochyaya tiquinshycahcahuazque amapapalome ipan Potrero ipan tlaixtin Quemmashynian otitahuiltinemia otitotlalteyaohuiaya otitotexocotemotlaya
Ce yehuan omocihuauhti ica teopixqui oquichihuilihqueh huehyi ilhuitl oquitlamahuichihchihqueh ical ica xochicuzcame huehyi tlashycualli omochiuh ihuan miec tIaca oquintlalhuihqueh Occente ce cihuatl zan otlachololti No ne onicnemili ninocencahuaz
Axcan timohtiliz Oniquiximatia ce ichpocatl Ammo huel cualshynezqui Nezquiani ammo quipactiaya moteicniuhtiz Nezquiani ammo cualli inemiliz Ayac omixtlapaloaya itech mopachoz teI nehuatl quema Ce ichan tlacatl onechilhui quinmach onechcuashylihtaya ihuan inin onechyolehuiti Ce tonalli onicnamic onicnotz yece nien ammo onechcac Occe tonalli zan onechilhui Occeppa
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 19
ver las milpas a lentildear Allaacute en el campo me ensentildeoacute el trabajo que eacutel hada
En verdad yo no podiacutea ayudar bien pero mi padre pensoacute que aunque auacuten era pequentildeo estaba bien que me acostumbrara a la vida de los trabajadores del campo
Soacutelo a veces en las tardes o en los domingos jugaba en mi casa con mis hermanos o en la calle con mis amigos N unca fui a la escuela ni a mis padres se les notoacute que desearan que aprendiera yo la lectura Soacutelo recuerdo que una vez ya para irnos a trabajar mi mamaacute le dijo a mi papaacute que nintildeos como yo ya estaban yendo a estudiar y que estariacutea bien que yo tambieacuten estudiara Mi padre nada contestoacute soacutelo fue a ver si ya le habiacutean dado de beber a las bestias y allaacute se quedoacute junto al corral acaso pensando coacutemo hariacutea si iba yo a la escuela porque entonces ya le ayudaba yo mucho
Mi padre tampoco aprendioacute a leer Sabiacutea muy bien el trabajo del campo y en el monte con soacutelo ver los aacuterboles ya sabiacutean cuaacuteles dariacutean buenas tablas tejamaniles y vigas rectas y sin nudos Eacutel sabiacutea lo que un buen trabajador del campo sabe iquestAlgo le hada falta
Acaso porque mi padre no sabiacutea queacute necesario es a las personas el saber la lectura acaso porque ya ayudaba yo para que la pasaacuteshyramos luego se olvidoacute de mis estudios Nunca maacutes se dijo algo sobre ello y yo nunca lo recordeacute
Asiacute creciacute Tal vez tendriacutea yo 17 oacute 18 antildeos cuando vi que algunos muchachos como yo ya se casaban Algunos no hada mucho tiempo que habiacuteamos ido juntos a soltar mariposas de papel (papalotes) al Potrero a las lomas A veces habiacuteamos andado jugando nos hadamos la guerra arrojaacutendonos terrones nos lanzaacutebamos tejocotes
Uno de ellos 10 casoacute un sacerdote Le hicieron una gran fiesta adornaron su casa con guirnaldas de flores se hizo mucha comida e invitaron a muchas personas Otra una mujer soacutelo hizo escapar (el novio con ella) yo tambieacuten penseacute en casarme
Ahora veraacute usted Conociacutea a una muchacha No era muy bonita y aparentemente no le gustaba hacerse amiga de los demaacutes Pareciacutea no bueno su caraacutecter Nadie se atreviacutea a acercarse a ella pero yo siacute Una persona de su casa me dijo que ella me veiacutea bien (le caiacutea yo bien) y esto alentoacute mi corazoacuten Un diacutea la encontreacute le hableacute pero ni me escuchoacute Otro diacutea soacutelo me dijo En otra ocasioacuten
20 LIBRADO SILVA GALEANA
Opanoque miec cemilhuitl Ceppa oniquihtac ye yaya teciz Onicchix ohnepaniuhyan lhcuac oquizaco ohnacacic zan onicuashyhuahuazcac tonenepil omocauh yuhquin tapazolli tel oninoyolloshychicauh Zan tepitzin otitononotzque zan oniquilhui ma notloc monamicti
Onicnemili nechihhualtzazquiani yece mochi oquiz occetic in quen nohtic onicnemiti Onechilhui ma ninochia quinmach moyolshynotzazquiani Chicome tonalli ipan onechtlananquili Axcan zan onechpoloaya in ocachi ohuihtic nictemachiltiz nochan
Ce tonalli niquinmolhuili notahtzitzihuan -iquestNanmomachitizque Ye nicnequi ninocihuauhtiz Zan niman intechtzinco onez oniquinmizahuili lnnehuantzitzin
omihtilhuihqueh -iquestQuenin -Px yehon tlen nanmocaquitia ye nicnequi ninocetiliz -iquestMelahuac -iquestTitlanelihtoa -Quema yehon iquesttlen nanmihtilhuia lhuan tla ammo nanshy
nechmotlamacahuililia iexclnixmantaz lciuhcayo oniyeya iquestammo Notahtzin zan onechmocecemihtili
ihuan oquimolhuili in nonantzin -jXiquihta iexcllnin nien ayammo quimati tequitiz ihuan tlen ye
quelehuial Oc tencualactli zan caxtolli ome xihuitl quipia iexclQuen ica ye quimatiz in tlalticpaccayotll
-iquestVe ticmati tlen quihtoznequi inon -onechmolhuili- xiacutemoshychiacutea oc titelpocaton Ammo iacutehquiyhon zan ica nimitzcahuaz lhcuac timocihuauhtiz nimitzihtaz axcan ximochia Intla ammo titetlashymatcacaqui ahzo timonencahuaz
Cequi tonalli ipan notahtzin omononohtzino itloctzinco in notexshytzin in yometztaya ompa nochan totloc mochantiliaya lea noshytextzin achto omotlacatili notahtzin omonemilili cualli yezquiani quimotlahtlaniliz iyoltlahtoltzin itechpa in achto nehuatl oniquihto Yuhqui oquimolhuili
- Tinoconetzin iquestden timihtilhuia in quihtoa nocone Tlaximohtishyli quinmach ye quinequi mocencahuaz iexcllhuan ammo zan inon no nechtemmahmauhtia inda ammo nictlamacahuilia mach ixmantazl
- Topale- yuhquimma omotlananquilili notextzin- yece quenin yeh ne tinechmotlahdania Nehuatl ammitla nicmati Xicshymonochili moconetzin ma achto yehuatzin techmomachiltili ineishycoltiliztzin ma huel yehuatzin mihtilhui tlen monequiltia mochishyhuiliz
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
Ipan Santa Ana Tlacotenco itlacpacyo campa cate in pipiltoton tlamachtilcalli ihuan xahuen quin ammo huehca oyeya ce tlatzcashycuahuitl in oquitocaque ye miec xihuitl Inin cuahuitl ammo huel huehyi oyeya icuauhmahuan ammono huehhueyi yece miec xiuhyo In pipiltoton itech momatia mahuiltizque ihuan in huehhueyi in ammo huehca ochantia anozo ihcuac ica ompa panoya no quinpacshytiara ompa itzintla monechicozque mononotzazque
Inon cuacuauhton oyeya ipan ce tlatelli canin huel cualli mohta Tlacotenco oohtin in teocalli in telpochcalli in occequintin alteshypeme quiyahualoa toaltepetzin ihuan ocachi huehca tlauhcopa in Popocatepetzintli in Iztaccihuatzintli ompa campa yehuatzin totahshytzin tonaltzintli mochipa yohuahtzinco moquixtia ihuan techmoshymanililia i tonalmeyotzi tzih uan
In tetepeton zan omochihuilihqueh in tochantlacatzitzintin lea ye huehca ammo onyeya atl ipan toaltepeuh in tlacotencatzitzintin zan omonechicalhuiaya in atl ihcuac oquiahuia ihtic in ce atecochtli in icehcecac pano ome huehhueyi atlauhtin leecac se inintin atlauhshytin omochihuilihqueh ce acuemmitl ica campa ocalaquia in atl ihtic in xahuen
Ipeuhyan in xupantla ihcuac- ye quiahui omochiaya ma tlahuelshyquiahui ceppa anozo oppa yuhqui in atl quihuilanaya nochi tlen pitzotic ihuan quichipahuaya in atlauhtli Zatepan omotlapoaya in acuemmitl yopanoya in atl ihuan ka oquiahuia yexpa anozo nappa Ye motemitiaya in atlalilli
Inin atl zan ica otlapacoya ihuan ica oquimatlitiaya in yolcame In atzintli in omitiaya tochantlacatzitzintin zan omuicaya mocuishylizque huehca ompa itocayohcan Nochcalco
Ihtic in atecochtli ammo zan atl oahcia Noyuhqui motepeuhtishytlaliaya teme tlazollalli tlalli Ihcuac motemitiaya in atlalilli cahxishylia tlahcopa zan tlalli oyeya
In atl otlamia ipan febrero Ipanin metztli monechicohtzinoaya in tlacatzitzintin mopaquiliaya in acaxitl Miec tonalli mohuehcashyhuitiaya moquixtiliaya mochi in tlalli zan omotepequechiliaya inacacic Icanin cecenxihuitl in tlaltetelli ohuehyiyac ihuan omocuep ce tetepeton
14
En la parte alta de Santa Ana Tlacotenco donde estaacuten la escuela de los nintildeos pequentildeos y el jaguumley no hace mucho que estaba un aacuterbol de cipreacutes que plantaron hace muchos antildeos Este aacuterbol no era muy grande sus ramas tampoco eran grandes pero siacute llenas de follashyje Los nintildeos acostumbraban jugar junto a eacutel y los adultos que no viviacutean lejos o cuando por ahiacute pasaban tambieacuten gustaban de reushynirse debajo de eacutel a platicar
Ese arbolito estaba sobre un montiacuteculo en donde se ven muy bien las calles de Tlacotenco la iglesia la escuela los otros pueblos que rodean al nuestro y maacutes allaacute hacia el oriente el Popocateacutepetl y el Iztacciacutehuatl allaacute donde eacutel nuestro padre el sol siempre en las mantildeanas sale y nos hace la ofrenda de sus rayos luminosos
El montiacuteculo soacutelo lo hicieron las gentes de nuestro pueblo Como hace mucho no habiacutea agua aquiacute los tlacotencas soacutelo la recogiacutean cuando lloviacutea dentro de un aljibe a cuyos lados pasan dos grandes barrancas Al lado de una de estas barrancas hicieron una acequia por donde entraba el agua dentro del jaguumley
Al inicio de la temporada de verdor cuando ya llueve se espeshyraba que lloviera intensamente una o dos veces asiacute el agua arrasshytraba todas las inmundicias y limpiaba a la barranca Despueacutes ya se abriacutea la acequia ya pasaba el agua y con que lloviera tres o cuashytro veces ya se llenaba el depoacutesito
Esta agua era solamente para lavar y se la daban de beber a los animales El agua que tomaban las gentes de nuestro pueblo soacutelo la iban a traer lejos allaacute al lugar de nombre Nochcalco
Dentro del depoacutesito no solamente llegaba agua Tambieacuten se junshytaban piedras basura tierra Cuando se llenaba el aljibe casi la mitad solo era tierra
El agua se acababa en febrero En este mes se reuniacutean las pershysonas lavaban el tanque Muchos diacuteas tardaban sacaban todo la tierra solamente la amontonaban a un lado Con esto cada antildeo el montoacuten de tierra crecioacute y se volvioacute una eminencia
15
16 LIBRADO SILVA GALEANA
Cequi xihuitl ipan yoquihualicaque chipahuac atl Ayocuic QTIloquixti in tlalli ihuan icuayolicpac in tlatelli oquitocaque in tlatzcacuacuauhton inie zatepan tetlailnamictiz in atolinilizcahuitl inie atlihuaz oatlacuihualoya huehca) ompa itocayohcan Nochca1co
Ce tonalli itlamian octubre onihuia oninotlalito itzintlan inon eacuteuacuauhton Yohuahtzinco otlacuauhceacutehuac ihuan itech in tlahcoshytonalli quin opehuaya tlatotonia In tonaltzintli zan iztalecticatzintli omoquixtico ipampa in mixayahuitl ixeopatzinco omotecaque Onicshynemili cualli yezquiani niaz ninototoniti itech in tlatzcan ipampa nepacopa in tonaltzintli cualli motonalmeyotihtzinoa ihuan ompa hueliz ye tlayamanixtaya
Nepacopa onitletleheohta Iteeh in cuahuitl mehuitihtaya ce tlashycatzintli Huehcatiea ahhueli oniemiximachili yece onicmohtili nezshyquiani huehuexticatzintli tlazotlauhtieatzintli Ammo huel huehca oninetequetz Huehcapa niquitztieatca nepecanan in tlamahuizolshyyeyantli in ompa mohta lea yoahcia in miccailhuitl miec tlaca yohuiloaya tlacoheoaloz Malacachtepee Momoxco tianquizco in popuchtli in xochitl in xochicualli nochi in motlalia mohuemmana ipanin ilhuitzintli Ipan tlamachtilcalli tlaeacahuanihualoya In pilantoton huetzcaya tzahtzia Cequi motlatiaya tlateputzco occequi motlaloaya quinteshymohtinemia
Oninixcuep nicmohtiliz in tlacatzintli Oncan oc mehuitihtaya Ompa oc metztaya tohuampohtzin zan icehceltzin tetlaocolticashytzintli quen ce tlacahualmilxahcalli In ecapitzaetli yuhquin ce ahuiltzonconetl omahuiltiaya quinhuihuilantinemia nepanan in cuauhatlapaltin
Inahuactzinco oninopacho Onicmixilnamiquili miecpan onicshymohtili milla ihuan quezquipa otitonamihqueh ipan ohtli Onicmoshytlahpalhui Tleinmach otitononotzque Zan tlamaeh omixyoyomocshypolcueptzino Oquimopahpaquiltili omomachiti ahquihuatzin noshytahtzin Onicmotlahtlanili intla cana omuicaya omihtilhui mach omuicaya mocuiliz in miccaxochitl in momaca ohteneo ye nahui xihuitl in omomiquili icihuahuahtzin yece nicnemilia ocachi cualli nic-yehyecoz niquilnamiquiz in hue yehuatzin omotlateneshyhui
Izcatqui itlahtoltzin
Oc oniyeya nipiltzintli ihcuac notahtzin onechmohtitili nicmoshytoquilihtinemiz nohhuian Onicpiaya hueliz chicuey anozo chicnahui
LA ViacuteSPERA DEL DfA DE MUERTOS 17
Algunos antildeos despueacutes ya trajeron agua potable Nunca maacutes se sacoacute tierra y sobre el montiacuteculo en el centro plantaron el arbolito de cipreacutes para que despueacutes recordara a la gente la eacutepoca de penushyria de agua en que para beberla habiacutea que ir a traerla lejos allaacute al lugar de nombre Nochca1co
Un diacutea a fines de octubre fui a sentarme debajo de aquel arboshylito En la mantildeana habiacutea hecho mucho friacuteo y cerca del medio diacutea apenas empezaba a calentar El sol soacutelo habiacutea venido a salir blanshyquecino a causa de las nubes que frente a eacutel se tendieron Penseacute que estariacutea bien ir a tomar el sol junto al cipreacutes porque hacia aIlaacute llegan directamente sus rayos y tal vez ahiacute ya estariacutea tibio
Hacia alliacute fui subiendo Junto al aacuterbol estaba sentado un hombre De lejos no lo reconociacute pero noteacute que pareciacutea achacoso deacutebil N o muy lejos me detuve Mireacute por un lado y por otro los lugares admirables que ahiacute se ven
Como ya se acercaba el diacutea de difuntos muchas personas ya se iban a comprar al mercado de Malacachtepec Momoxco el incienso la flor la fruta todo lo que se pone se ofrenda en esta fiesta En la escuela se oiacutea un gran voceriacuteo Los nintildeos reiacutean gritaban Algunos se escondiacutean detraacutes de algo otros corriacutean los andaban buscando
Volteeacute a mirar al hombre Ahiacute estaba todaviacutea sentado Ahiacute estaba auacuten nuestro proacutejimo solito y triste como un jacal del campo abanshydonado Un viento delgado inquieto como un nintildeo se entreteniacutea arrastrando por acaacute y por allaacute las hojas de los aacuterboles
Me acerqueacute junto a eacutel Lo reconocIacute Muchas veces 10 habiacutea visto en las sementeras y cuaacutentas otras nos habiacuteamos encontrado en los caminos Lo saludeacute Platicamos de muchas cosas Poco a poco se le puso la cara alegre Le dio juacutebilo saber quieacuten habiacutea sido mi padre Le pregunteacute si iba a alguna parte Di jo que iba a recoger flores de muerto de las que se dan en las orillas de los caminos ya haciacutea cuatro antildeos que habiacutea muerto su mujer pero pienso que seriacutea mejor tratar de recordar lo que eacutel mismo expresoacute
He aquiacute su palabra
Era yo todaviacutea un nintildeo cuando mi padre me ensentildeoacute a seguirlo a todas partes Teniacutea yo quizaacutes ocho o nueve antildeos y ya me llevaba a
18 LIBRADO SiLVA GALEANA
xihuumlitl in ye nechmohuiquiliaya timillachiazque ticuahcuahuizque Ompa milla onechmohtitili in tequitl yehuatzin mochihuiliaya
Huel melahuac- ammo huel cualli nitlapalehuiaya yece notahtzin oquimonemilili maciuhqui OC nitzitziquitzin cualli yezquiani ninoshymatiz ipan miacuteltequitcanemiliacuteztli
Zan quemmanian teotlahcan anozo ipan domingo oninahuiltiaya nochan indoc in nocniuhuan iexclhuan ipan ohtli intloc in nocushypixhuan Ayc onihuia tlamachtilcalco nien notahtzitzihuan ayc intechtzinco onez melehuilizquiani niczaloz in tlapohuaIiztli Zan niquilnamiqui ceppa quin tiyazquiani titequitizque nonantzin oquimolhuili notahtzin quinmach cequi coconequen ne ye yaya momachtizque ihuan cualli yezquiani no ne ma ninomachti Notahshytzin ammitla omotlananquilili zan omuicac quinmohtilito in cahuahtin intla yoquimatlitihqueh ihuan ompa omocauhtzino itech in cahuahcalli Ahzo monemiliaya quen mayitizquiani inda niaz tlamachtilcalco ipampa immanon ye miec nicmopalehuiliaya
Notahtzin ammono mozalhui motlapohuiz Momachitiaya huel cualli in miltequitl ihuan ipan cuauhtlahtli zan ica quinmohtiliaya in cuauhtin ye nomachitiaya cahdehuan quitemacazque cualli huapaltin tlaxamaniltin iexclhuan huepantin in melaztique ihuan ammo quipia cuahuixtli Yehuatzin momachitiaya in cualli miltequitqui quimatiiquestItla quimopolhuiaya
Ahzo i pampa in notahtzin ammo momachitiaya quen ica tetechmiddot monequi momatiz in tlapohualiztli ahzo ipampa ye nitlapalehuiaya ica tipanozque zan niman omolcahuili in noneizcaliliz Ayocuic ida omihto itechcopa nien nehuatl ammo quemman oniquilnamic
Ihquiyhon onihuapauh Hueliz onicpiaya caxtolli ome anozo caxtolli yei xihuitl ihcuac oniquimihtac in telpocame quen ne ye mocencahuaya Cequi quin ammo huehca otitlamochyaya tiquinshycahcahuazque amapapalome ipan Potrero ipan tlaixtin Quemmashynian otitahuiltinemia otitotlalteyaohuiaya otitotexocotemotlaya
Ce yehuan omocihuauhti ica teopixqui oquichihuilihqueh huehyi ilhuitl oquitlamahuichihchihqueh ical ica xochicuzcame huehyi tlashycualli omochiuh ihuan miec tIaca oquintlalhuihqueh Occente ce cihuatl zan otlachololti No ne onicnemili ninocencahuaz
Axcan timohtiliz Oniquiximatia ce ichpocatl Ammo huel cualshynezqui Nezquiani ammo quipactiaya moteicniuhtiz Nezquiani ammo cualli inemiliz Ayac omixtlapaloaya itech mopachoz teI nehuatl quema Ce ichan tlacatl onechilhui quinmach onechcuashylihtaya ihuan inin onechyolehuiti Ce tonalli onicnamic onicnotz yece nien ammo onechcac Occe tonalli zan onechilhui Occeppa
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 19
ver las milpas a lentildear Allaacute en el campo me ensentildeoacute el trabajo que eacutel hada
En verdad yo no podiacutea ayudar bien pero mi padre pensoacute que aunque auacuten era pequentildeo estaba bien que me acostumbrara a la vida de los trabajadores del campo
Soacutelo a veces en las tardes o en los domingos jugaba en mi casa con mis hermanos o en la calle con mis amigos N unca fui a la escuela ni a mis padres se les notoacute que desearan que aprendiera yo la lectura Soacutelo recuerdo que una vez ya para irnos a trabajar mi mamaacute le dijo a mi papaacute que nintildeos como yo ya estaban yendo a estudiar y que estariacutea bien que yo tambieacuten estudiara Mi padre nada contestoacute soacutelo fue a ver si ya le habiacutean dado de beber a las bestias y allaacute se quedoacute junto al corral acaso pensando coacutemo hariacutea si iba yo a la escuela porque entonces ya le ayudaba yo mucho
Mi padre tampoco aprendioacute a leer Sabiacutea muy bien el trabajo del campo y en el monte con soacutelo ver los aacuterboles ya sabiacutean cuaacuteles dariacutean buenas tablas tejamaniles y vigas rectas y sin nudos Eacutel sabiacutea lo que un buen trabajador del campo sabe iquestAlgo le hada falta
Acaso porque mi padre no sabiacutea queacute necesario es a las personas el saber la lectura acaso porque ya ayudaba yo para que la pasaacuteshyramos luego se olvidoacute de mis estudios Nunca maacutes se dijo algo sobre ello y yo nunca lo recordeacute
Asiacute creciacute Tal vez tendriacutea yo 17 oacute 18 antildeos cuando vi que algunos muchachos como yo ya se casaban Algunos no hada mucho tiempo que habiacuteamos ido juntos a soltar mariposas de papel (papalotes) al Potrero a las lomas A veces habiacuteamos andado jugando nos hadamos la guerra arrojaacutendonos terrones nos lanzaacutebamos tejocotes
Uno de ellos 10 casoacute un sacerdote Le hicieron una gran fiesta adornaron su casa con guirnaldas de flores se hizo mucha comida e invitaron a muchas personas Otra una mujer soacutelo hizo escapar (el novio con ella) yo tambieacuten penseacute en casarme
Ahora veraacute usted Conociacutea a una muchacha No era muy bonita y aparentemente no le gustaba hacerse amiga de los demaacutes Pareciacutea no bueno su caraacutecter Nadie se atreviacutea a acercarse a ella pero yo siacute Una persona de su casa me dijo que ella me veiacutea bien (le caiacutea yo bien) y esto alentoacute mi corazoacuten Un diacutea la encontreacute le hableacute pero ni me escuchoacute Otro diacutea soacutelo me dijo En otra ocasioacuten
20 LIBRADO SILVA GALEANA
Opanoque miec cemilhuitl Ceppa oniquihtac ye yaya teciz Onicchix ohnepaniuhyan lhcuac oquizaco ohnacacic zan onicuashyhuahuazcac tonenepil omocauh yuhquin tapazolli tel oninoyolloshychicauh Zan tepitzin otitononotzque zan oniquilhui ma notloc monamicti
Onicnemili nechihhualtzazquiani yece mochi oquiz occetic in quen nohtic onicnemiti Onechilhui ma ninochia quinmach moyolshynotzazquiani Chicome tonalli ipan onechtlananquili Axcan zan onechpoloaya in ocachi ohuihtic nictemachiltiz nochan
Ce tonalli niquinmolhuili notahtzitzihuan -iquestNanmomachitizque Ye nicnequi ninocihuauhtiz Zan niman intechtzinco onez oniquinmizahuili lnnehuantzitzin
omihtilhuihqueh -iquestQuenin -Px yehon tlen nanmocaquitia ye nicnequi ninocetiliz -iquestMelahuac -iquestTitlanelihtoa -Quema yehon iquesttlen nanmihtilhuia lhuan tla ammo nanshy
nechmotlamacahuililia iexclnixmantaz lciuhcayo oniyeya iquestammo Notahtzin zan onechmocecemihtili
ihuan oquimolhuili in nonantzin -jXiquihta iexcllnin nien ayammo quimati tequitiz ihuan tlen ye
quelehuial Oc tencualactli zan caxtolli ome xihuitl quipia iexclQuen ica ye quimatiz in tlalticpaccayotll
-iquestVe ticmati tlen quihtoznequi inon -onechmolhuili- xiacutemoshychiacutea oc titelpocaton Ammo iacutehquiyhon zan ica nimitzcahuaz lhcuac timocihuauhtiz nimitzihtaz axcan ximochia Intla ammo titetlashymatcacaqui ahzo timonencahuaz
Cequi tonalli ipan notahtzin omononohtzino itloctzinco in notexshytzin in yometztaya ompa nochan totloc mochantiliaya lea noshytextzin achto omotlacatili notahtzin omonemilili cualli yezquiani quimotlahtlaniliz iyoltlahtoltzin itechpa in achto nehuatl oniquihto Yuhqui oquimolhuili
- Tinoconetzin iquestden timihtilhuia in quihtoa nocone Tlaximohtishyli quinmach ye quinequi mocencahuaz iexcllhuan ammo zan inon no nechtemmahmauhtia inda ammo nictlamacahuilia mach ixmantazl
- Topale- yuhquimma omotlananquilili notextzin- yece quenin yeh ne tinechmotlahdania Nehuatl ammitla nicmati Xicshymonochili moconetzin ma achto yehuatzin techmomachiltili ineishycoltiliztzin ma huel yehuatzin mihtilhui tlen monequiltia mochishyhuiliz
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
En la parte alta de Santa Ana Tlacotenco donde estaacuten la escuela de los nintildeos pequentildeos y el jaguumley no hace mucho que estaba un aacuterbol de cipreacutes que plantaron hace muchos antildeos Este aacuterbol no era muy grande sus ramas tampoco eran grandes pero siacute llenas de follashyje Los nintildeos acostumbraban jugar junto a eacutel y los adultos que no viviacutean lejos o cuando por ahiacute pasaban tambieacuten gustaban de reushynirse debajo de eacutel a platicar
Ese arbolito estaba sobre un montiacuteculo en donde se ven muy bien las calles de Tlacotenco la iglesia la escuela los otros pueblos que rodean al nuestro y maacutes allaacute hacia el oriente el Popocateacutepetl y el Iztacciacutehuatl allaacute donde eacutel nuestro padre el sol siempre en las mantildeanas sale y nos hace la ofrenda de sus rayos luminosos
El montiacuteculo soacutelo lo hicieron las gentes de nuestro pueblo Como hace mucho no habiacutea agua aquiacute los tlacotencas soacutelo la recogiacutean cuando lloviacutea dentro de un aljibe a cuyos lados pasan dos grandes barrancas Al lado de una de estas barrancas hicieron una acequia por donde entraba el agua dentro del jaguumley
Al inicio de la temporada de verdor cuando ya llueve se espeshyraba que lloviera intensamente una o dos veces asiacute el agua arrasshytraba todas las inmundicias y limpiaba a la barranca Despueacutes ya se abriacutea la acequia ya pasaba el agua y con que lloviera tres o cuashytro veces ya se llenaba el depoacutesito
Esta agua era solamente para lavar y se la daban de beber a los animales El agua que tomaban las gentes de nuestro pueblo soacutelo la iban a traer lejos allaacute al lugar de nombre Nochcalco
Dentro del depoacutesito no solamente llegaba agua Tambieacuten se junshytaban piedras basura tierra Cuando se llenaba el aljibe casi la mitad solo era tierra
El agua se acababa en febrero En este mes se reuniacutean las pershysonas lavaban el tanque Muchos diacuteas tardaban sacaban todo la tierra solamente la amontonaban a un lado Con esto cada antildeo el montoacuten de tierra crecioacute y se volvioacute una eminencia
15
16 LIBRADO SILVA GALEANA
Cequi xihuitl ipan yoquihualicaque chipahuac atl Ayocuic QTIloquixti in tlalli ihuan icuayolicpac in tlatelli oquitocaque in tlatzcacuacuauhton inie zatepan tetlailnamictiz in atolinilizcahuitl inie atlihuaz oatlacuihualoya huehca) ompa itocayohcan Nochca1co
Ce tonalli itlamian octubre onihuia oninotlalito itzintlan inon eacuteuacuauhton Yohuahtzinco otlacuauhceacutehuac ihuan itech in tlahcoshytonalli quin opehuaya tlatotonia In tonaltzintli zan iztalecticatzintli omoquixtico ipampa in mixayahuitl ixeopatzinco omotecaque Onicshynemili cualli yezquiani niaz ninototoniti itech in tlatzcan ipampa nepacopa in tonaltzintli cualli motonalmeyotihtzinoa ihuan ompa hueliz ye tlayamanixtaya
Nepacopa onitletleheohta Iteeh in cuahuitl mehuitihtaya ce tlashycatzintli Huehcatiea ahhueli oniemiximachili yece onicmohtili nezshyquiani huehuexticatzintli tlazotlauhtieatzintli Ammo huel huehca oninetequetz Huehcapa niquitztieatca nepecanan in tlamahuizolshyyeyantli in ompa mohta lea yoahcia in miccailhuitl miec tlaca yohuiloaya tlacoheoaloz Malacachtepee Momoxco tianquizco in popuchtli in xochitl in xochicualli nochi in motlalia mohuemmana ipanin ilhuitzintli Ipan tlamachtilcalli tlaeacahuanihualoya In pilantoton huetzcaya tzahtzia Cequi motlatiaya tlateputzco occequi motlaloaya quinteshymohtinemia
Oninixcuep nicmohtiliz in tlacatzintli Oncan oc mehuitihtaya Ompa oc metztaya tohuampohtzin zan icehceltzin tetlaocolticashytzintli quen ce tlacahualmilxahcalli In ecapitzaetli yuhquin ce ahuiltzonconetl omahuiltiaya quinhuihuilantinemia nepanan in cuauhatlapaltin
Inahuactzinco oninopacho Onicmixilnamiquili miecpan onicshymohtili milla ihuan quezquipa otitonamihqueh ipan ohtli Onicmoshytlahpalhui Tleinmach otitononotzque Zan tlamaeh omixyoyomocshypolcueptzino Oquimopahpaquiltili omomachiti ahquihuatzin noshytahtzin Onicmotlahtlanili intla cana omuicaya omihtilhui mach omuicaya mocuiliz in miccaxochitl in momaca ohteneo ye nahui xihuitl in omomiquili icihuahuahtzin yece nicnemilia ocachi cualli nic-yehyecoz niquilnamiquiz in hue yehuatzin omotlateneshyhui
Izcatqui itlahtoltzin
Oc oniyeya nipiltzintli ihcuac notahtzin onechmohtitili nicmoshytoquilihtinemiz nohhuian Onicpiaya hueliz chicuey anozo chicnahui
LA ViacuteSPERA DEL DfA DE MUERTOS 17
Algunos antildeos despueacutes ya trajeron agua potable Nunca maacutes se sacoacute tierra y sobre el montiacuteculo en el centro plantaron el arbolito de cipreacutes para que despueacutes recordara a la gente la eacutepoca de penushyria de agua en que para beberla habiacutea que ir a traerla lejos allaacute al lugar de nombre Nochca1co
Un diacutea a fines de octubre fui a sentarme debajo de aquel arboshylito En la mantildeana habiacutea hecho mucho friacuteo y cerca del medio diacutea apenas empezaba a calentar El sol soacutelo habiacutea venido a salir blanshyquecino a causa de las nubes que frente a eacutel se tendieron Penseacute que estariacutea bien ir a tomar el sol junto al cipreacutes porque hacia aIlaacute llegan directamente sus rayos y tal vez ahiacute ya estariacutea tibio
Hacia alliacute fui subiendo Junto al aacuterbol estaba sentado un hombre De lejos no lo reconociacute pero noteacute que pareciacutea achacoso deacutebil N o muy lejos me detuve Mireacute por un lado y por otro los lugares admirables que ahiacute se ven
Como ya se acercaba el diacutea de difuntos muchas personas ya se iban a comprar al mercado de Malacachtepec Momoxco el incienso la flor la fruta todo lo que se pone se ofrenda en esta fiesta En la escuela se oiacutea un gran voceriacuteo Los nintildeos reiacutean gritaban Algunos se escondiacutean detraacutes de algo otros corriacutean los andaban buscando
Volteeacute a mirar al hombre Ahiacute estaba todaviacutea sentado Ahiacute estaba auacuten nuestro proacutejimo solito y triste como un jacal del campo abanshydonado Un viento delgado inquieto como un nintildeo se entreteniacutea arrastrando por acaacute y por allaacute las hojas de los aacuterboles
Me acerqueacute junto a eacutel Lo reconocIacute Muchas veces 10 habiacutea visto en las sementeras y cuaacutentas otras nos habiacuteamos encontrado en los caminos Lo saludeacute Platicamos de muchas cosas Poco a poco se le puso la cara alegre Le dio juacutebilo saber quieacuten habiacutea sido mi padre Le pregunteacute si iba a alguna parte Di jo que iba a recoger flores de muerto de las que se dan en las orillas de los caminos ya haciacutea cuatro antildeos que habiacutea muerto su mujer pero pienso que seriacutea mejor tratar de recordar lo que eacutel mismo expresoacute
He aquiacute su palabra
Era yo todaviacutea un nintildeo cuando mi padre me ensentildeoacute a seguirlo a todas partes Teniacutea yo quizaacutes ocho o nueve antildeos y ya me llevaba a
18 LIBRADO SiLVA GALEANA
xihuumlitl in ye nechmohuiquiliaya timillachiazque ticuahcuahuizque Ompa milla onechmohtitili in tequitl yehuatzin mochihuiliaya
Huel melahuac- ammo huel cualli nitlapalehuiaya yece notahtzin oquimonemilili maciuhqui OC nitzitziquitzin cualli yezquiani ninoshymatiz ipan miacuteltequitcanemiliacuteztli
Zan quemmanian teotlahcan anozo ipan domingo oninahuiltiaya nochan indoc in nocniuhuan iexclhuan ipan ohtli intloc in nocushypixhuan Ayc onihuia tlamachtilcalco nien notahtzitzihuan ayc intechtzinco onez melehuilizquiani niczaloz in tlapohuaIiztli Zan niquilnamiqui ceppa quin tiyazquiani titequitizque nonantzin oquimolhuili notahtzin quinmach cequi coconequen ne ye yaya momachtizque ihuan cualli yezquiani no ne ma ninomachti Notahshytzin ammitla omotlananquilili zan omuicac quinmohtilito in cahuahtin intla yoquimatlitihqueh ihuan ompa omocauhtzino itech in cahuahcalli Ahzo monemiliaya quen mayitizquiani inda niaz tlamachtilcalco ipampa immanon ye miec nicmopalehuiliaya
Notahtzin ammono mozalhui motlapohuiz Momachitiaya huel cualli in miltequitl ihuan ipan cuauhtlahtli zan ica quinmohtiliaya in cuauhtin ye nomachitiaya cahdehuan quitemacazque cualli huapaltin tlaxamaniltin iexclhuan huepantin in melaztique ihuan ammo quipia cuahuixtli Yehuatzin momachitiaya in cualli miltequitqui quimatiiquestItla quimopolhuiaya
Ahzo i pampa in notahtzin ammo momachitiaya quen ica tetechmiddot monequi momatiz in tlapohualiztli ahzo ipampa ye nitlapalehuiaya ica tipanozque zan niman omolcahuili in noneizcaliliz Ayocuic ida omihto itechcopa nien nehuatl ammo quemman oniquilnamic
Ihquiyhon onihuapauh Hueliz onicpiaya caxtolli ome anozo caxtolli yei xihuitl ihcuac oniquimihtac in telpocame quen ne ye mocencahuaya Cequi quin ammo huehca otitlamochyaya tiquinshycahcahuazque amapapalome ipan Potrero ipan tlaixtin Quemmashynian otitahuiltinemia otitotlalteyaohuiaya otitotexocotemotlaya
Ce yehuan omocihuauhti ica teopixqui oquichihuilihqueh huehyi ilhuitl oquitlamahuichihchihqueh ical ica xochicuzcame huehyi tlashycualli omochiuh ihuan miec tIaca oquintlalhuihqueh Occente ce cihuatl zan otlachololti No ne onicnemili ninocencahuaz
Axcan timohtiliz Oniquiximatia ce ichpocatl Ammo huel cualshynezqui Nezquiani ammo quipactiaya moteicniuhtiz Nezquiani ammo cualli inemiliz Ayac omixtlapaloaya itech mopachoz teI nehuatl quema Ce ichan tlacatl onechilhui quinmach onechcuashylihtaya ihuan inin onechyolehuiti Ce tonalli onicnamic onicnotz yece nien ammo onechcac Occe tonalli zan onechilhui Occeppa
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 19
ver las milpas a lentildear Allaacute en el campo me ensentildeoacute el trabajo que eacutel hada
En verdad yo no podiacutea ayudar bien pero mi padre pensoacute que aunque auacuten era pequentildeo estaba bien que me acostumbrara a la vida de los trabajadores del campo
Soacutelo a veces en las tardes o en los domingos jugaba en mi casa con mis hermanos o en la calle con mis amigos N unca fui a la escuela ni a mis padres se les notoacute que desearan que aprendiera yo la lectura Soacutelo recuerdo que una vez ya para irnos a trabajar mi mamaacute le dijo a mi papaacute que nintildeos como yo ya estaban yendo a estudiar y que estariacutea bien que yo tambieacuten estudiara Mi padre nada contestoacute soacutelo fue a ver si ya le habiacutean dado de beber a las bestias y allaacute se quedoacute junto al corral acaso pensando coacutemo hariacutea si iba yo a la escuela porque entonces ya le ayudaba yo mucho
Mi padre tampoco aprendioacute a leer Sabiacutea muy bien el trabajo del campo y en el monte con soacutelo ver los aacuterboles ya sabiacutean cuaacuteles dariacutean buenas tablas tejamaniles y vigas rectas y sin nudos Eacutel sabiacutea lo que un buen trabajador del campo sabe iquestAlgo le hada falta
Acaso porque mi padre no sabiacutea queacute necesario es a las personas el saber la lectura acaso porque ya ayudaba yo para que la pasaacuteshyramos luego se olvidoacute de mis estudios Nunca maacutes se dijo algo sobre ello y yo nunca lo recordeacute
Asiacute creciacute Tal vez tendriacutea yo 17 oacute 18 antildeos cuando vi que algunos muchachos como yo ya se casaban Algunos no hada mucho tiempo que habiacuteamos ido juntos a soltar mariposas de papel (papalotes) al Potrero a las lomas A veces habiacuteamos andado jugando nos hadamos la guerra arrojaacutendonos terrones nos lanzaacutebamos tejocotes
Uno de ellos 10 casoacute un sacerdote Le hicieron una gran fiesta adornaron su casa con guirnaldas de flores se hizo mucha comida e invitaron a muchas personas Otra una mujer soacutelo hizo escapar (el novio con ella) yo tambieacuten penseacute en casarme
Ahora veraacute usted Conociacutea a una muchacha No era muy bonita y aparentemente no le gustaba hacerse amiga de los demaacutes Pareciacutea no bueno su caraacutecter Nadie se atreviacutea a acercarse a ella pero yo siacute Una persona de su casa me dijo que ella me veiacutea bien (le caiacutea yo bien) y esto alentoacute mi corazoacuten Un diacutea la encontreacute le hableacute pero ni me escuchoacute Otro diacutea soacutelo me dijo En otra ocasioacuten
20 LIBRADO SILVA GALEANA
Opanoque miec cemilhuitl Ceppa oniquihtac ye yaya teciz Onicchix ohnepaniuhyan lhcuac oquizaco ohnacacic zan onicuashyhuahuazcac tonenepil omocauh yuhquin tapazolli tel oninoyolloshychicauh Zan tepitzin otitononotzque zan oniquilhui ma notloc monamicti
Onicnemili nechihhualtzazquiani yece mochi oquiz occetic in quen nohtic onicnemiti Onechilhui ma ninochia quinmach moyolshynotzazquiani Chicome tonalli ipan onechtlananquili Axcan zan onechpoloaya in ocachi ohuihtic nictemachiltiz nochan
Ce tonalli niquinmolhuili notahtzitzihuan -iquestNanmomachitizque Ye nicnequi ninocihuauhtiz Zan niman intechtzinco onez oniquinmizahuili lnnehuantzitzin
omihtilhuihqueh -iquestQuenin -Px yehon tlen nanmocaquitia ye nicnequi ninocetiliz -iquestMelahuac -iquestTitlanelihtoa -Quema yehon iquesttlen nanmihtilhuia lhuan tla ammo nanshy
nechmotlamacahuililia iexclnixmantaz lciuhcayo oniyeya iquestammo Notahtzin zan onechmocecemihtili
ihuan oquimolhuili in nonantzin -jXiquihta iexcllnin nien ayammo quimati tequitiz ihuan tlen ye
quelehuial Oc tencualactli zan caxtolli ome xihuitl quipia iexclQuen ica ye quimatiz in tlalticpaccayotll
-iquestVe ticmati tlen quihtoznequi inon -onechmolhuili- xiacutemoshychiacutea oc titelpocaton Ammo iacutehquiyhon zan ica nimitzcahuaz lhcuac timocihuauhtiz nimitzihtaz axcan ximochia Intla ammo titetlashymatcacaqui ahzo timonencahuaz
Cequi tonalli ipan notahtzin omononohtzino itloctzinco in notexshytzin in yometztaya ompa nochan totloc mochantiliaya lea noshytextzin achto omotlacatili notahtzin omonemilili cualli yezquiani quimotlahtlaniliz iyoltlahtoltzin itechpa in achto nehuatl oniquihto Yuhqui oquimolhuili
- Tinoconetzin iquestden timihtilhuia in quihtoa nocone Tlaximohtishyli quinmach ye quinequi mocencahuaz iexcllhuan ammo zan inon no nechtemmahmauhtia inda ammo nictlamacahuilia mach ixmantazl
- Topale- yuhquimma omotlananquilili notextzin- yece quenin yeh ne tinechmotlahdania Nehuatl ammitla nicmati Xicshymonochili moconetzin ma achto yehuatzin techmomachiltili ineishycoltiliztzin ma huel yehuatzin mihtilhui tlen monequiltia mochishyhuiliz
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
16 LIBRADO SILVA GALEANA
Cequi xihuitl ipan yoquihualicaque chipahuac atl Ayocuic QTIloquixti in tlalli ihuan icuayolicpac in tlatelli oquitocaque in tlatzcacuacuauhton inie zatepan tetlailnamictiz in atolinilizcahuitl inie atlihuaz oatlacuihualoya huehca) ompa itocayohcan Nochca1co
Ce tonalli itlamian octubre onihuia oninotlalito itzintlan inon eacuteuacuauhton Yohuahtzinco otlacuauhceacutehuac ihuan itech in tlahcoshytonalli quin opehuaya tlatotonia In tonaltzintli zan iztalecticatzintli omoquixtico ipampa in mixayahuitl ixeopatzinco omotecaque Onicshynemili cualli yezquiani niaz ninototoniti itech in tlatzcan ipampa nepacopa in tonaltzintli cualli motonalmeyotihtzinoa ihuan ompa hueliz ye tlayamanixtaya
Nepacopa onitletleheohta Iteeh in cuahuitl mehuitihtaya ce tlashycatzintli Huehcatiea ahhueli oniemiximachili yece onicmohtili nezshyquiani huehuexticatzintli tlazotlauhtieatzintli Ammo huel huehca oninetequetz Huehcapa niquitztieatca nepecanan in tlamahuizolshyyeyantli in ompa mohta lea yoahcia in miccailhuitl miec tlaca yohuiloaya tlacoheoaloz Malacachtepee Momoxco tianquizco in popuchtli in xochitl in xochicualli nochi in motlalia mohuemmana ipanin ilhuitzintli Ipan tlamachtilcalli tlaeacahuanihualoya In pilantoton huetzcaya tzahtzia Cequi motlatiaya tlateputzco occequi motlaloaya quinteshymohtinemia
Oninixcuep nicmohtiliz in tlacatzintli Oncan oc mehuitihtaya Ompa oc metztaya tohuampohtzin zan icehceltzin tetlaocolticashytzintli quen ce tlacahualmilxahcalli In ecapitzaetli yuhquin ce ahuiltzonconetl omahuiltiaya quinhuihuilantinemia nepanan in cuauhatlapaltin
Inahuactzinco oninopacho Onicmixilnamiquili miecpan onicshymohtili milla ihuan quezquipa otitonamihqueh ipan ohtli Onicmoshytlahpalhui Tleinmach otitononotzque Zan tlamaeh omixyoyomocshypolcueptzino Oquimopahpaquiltili omomachiti ahquihuatzin noshytahtzin Onicmotlahtlanili intla cana omuicaya omihtilhui mach omuicaya mocuiliz in miccaxochitl in momaca ohteneo ye nahui xihuitl in omomiquili icihuahuahtzin yece nicnemilia ocachi cualli nic-yehyecoz niquilnamiquiz in hue yehuatzin omotlateneshyhui
Izcatqui itlahtoltzin
Oc oniyeya nipiltzintli ihcuac notahtzin onechmohtitili nicmoshytoquilihtinemiz nohhuian Onicpiaya hueliz chicuey anozo chicnahui
LA ViacuteSPERA DEL DfA DE MUERTOS 17
Algunos antildeos despueacutes ya trajeron agua potable Nunca maacutes se sacoacute tierra y sobre el montiacuteculo en el centro plantaron el arbolito de cipreacutes para que despueacutes recordara a la gente la eacutepoca de penushyria de agua en que para beberla habiacutea que ir a traerla lejos allaacute al lugar de nombre Nochca1co
Un diacutea a fines de octubre fui a sentarme debajo de aquel arboshylito En la mantildeana habiacutea hecho mucho friacuteo y cerca del medio diacutea apenas empezaba a calentar El sol soacutelo habiacutea venido a salir blanshyquecino a causa de las nubes que frente a eacutel se tendieron Penseacute que estariacutea bien ir a tomar el sol junto al cipreacutes porque hacia aIlaacute llegan directamente sus rayos y tal vez ahiacute ya estariacutea tibio
Hacia alliacute fui subiendo Junto al aacuterbol estaba sentado un hombre De lejos no lo reconociacute pero noteacute que pareciacutea achacoso deacutebil N o muy lejos me detuve Mireacute por un lado y por otro los lugares admirables que ahiacute se ven
Como ya se acercaba el diacutea de difuntos muchas personas ya se iban a comprar al mercado de Malacachtepec Momoxco el incienso la flor la fruta todo lo que se pone se ofrenda en esta fiesta En la escuela se oiacutea un gran voceriacuteo Los nintildeos reiacutean gritaban Algunos se escondiacutean detraacutes de algo otros corriacutean los andaban buscando
Volteeacute a mirar al hombre Ahiacute estaba todaviacutea sentado Ahiacute estaba auacuten nuestro proacutejimo solito y triste como un jacal del campo abanshydonado Un viento delgado inquieto como un nintildeo se entreteniacutea arrastrando por acaacute y por allaacute las hojas de los aacuterboles
Me acerqueacute junto a eacutel Lo reconocIacute Muchas veces 10 habiacutea visto en las sementeras y cuaacutentas otras nos habiacuteamos encontrado en los caminos Lo saludeacute Platicamos de muchas cosas Poco a poco se le puso la cara alegre Le dio juacutebilo saber quieacuten habiacutea sido mi padre Le pregunteacute si iba a alguna parte Di jo que iba a recoger flores de muerto de las que se dan en las orillas de los caminos ya haciacutea cuatro antildeos que habiacutea muerto su mujer pero pienso que seriacutea mejor tratar de recordar lo que eacutel mismo expresoacute
He aquiacute su palabra
Era yo todaviacutea un nintildeo cuando mi padre me ensentildeoacute a seguirlo a todas partes Teniacutea yo quizaacutes ocho o nueve antildeos y ya me llevaba a
18 LIBRADO SiLVA GALEANA
xihuumlitl in ye nechmohuiquiliaya timillachiazque ticuahcuahuizque Ompa milla onechmohtitili in tequitl yehuatzin mochihuiliaya
Huel melahuac- ammo huel cualli nitlapalehuiaya yece notahtzin oquimonemilili maciuhqui OC nitzitziquitzin cualli yezquiani ninoshymatiz ipan miacuteltequitcanemiliacuteztli
Zan quemmanian teotlahcan anozo ipan domingo oninahuiltiaya nochan indoc in nocniuhuan iexclhuan ipan ohtli intloc in nocushypixhuan Ayc onihuia tlamachtilcalco nien notahtzitzihuan ayc intechtzinco onez melehuilizquiani niczaloz in tlapohuaIiztli Zan niquilnamiqui ceppa quin tiyazquiani titequitizque nonantzin oquimolhuili notahtzin quinmach cequi coconequen ne ye yaya momachtizque ihuan cualli yezquiani no ne ma ninomachti Notahshytzin ammitla omotlananquilili zan omuicac quinmohtilito in cahuahtin intla yoquimatlitihqueh ihuan ompa omocauhtzino itech in cahuahcalli Ahzo monemiliaya quen mayitizquiani inda niaz tlamachtilcalco ipampa immanon ye miec nicmopalehuiliaya
Notahtzin ammono mozalhui motlapohuiz Momachitiaya huel cualli in miltequitl ihuan ipan cuauhtlahtli zan ica quinmohtiliaya in cuauhtin ye nomachitiaya cahdehuan quitemacazque cualli huapaltin tlaxamaniltin iexclhuan huepantin in melaztique ihuan ammo quipia cuahuixtli Yehuatzin momachitiaya in cualli miltequitqui quimatiiquestItla quimopolhuiaya
Ahzo i pampa in notahtzin ammo momachitiaya quen ica tetechmiddot monequi momatiz in tlapohualiztli ahzo ipampa ye nitlapalehuiaya ica tipanozque zan niman omolcahuili in noneizcaliliz Ayocuic ida omihto itechcopa nien nehuatl ammo quemman oniquilnamic
Ihquiyhon onihuapauh Hueliz onicpiaya caxtolli ome anozo caxtolli yei xihuitl ihcuac oniquimihtac in telpocame quen ne ye mocencahuaya Cequi quin ammo huehca otitlamochyaya tiquinshycahcahuazque amapapalome ipan Potrero ipan tlaixtin Quemmashynian otitahuiltinemia otitotlalteyaohuiaya otitotexocotemotlaya
Ce yehuan omocihuauhti ica teopixqui oquichihuilihqueh huehyi ilhuitl oquitlamahuichihchihqueh ical ica xochicuzcame huehyi tlashycualli omochiuh ihuan miec tIaca oquintlalhuihqueh Occente ce cihuatl zan otlachololti No ne onicnemili ninocencahuaz
Axcan timohtiliz Oniquiximatia ce ichpocatl Ammo huel cualshynezqui Nezquiani ammo quipactiaya moteicniuhtiz Nezquiani ammo cualli inemiliz Ayac omixtlapaloaya itech mopachoz teI nehuatl quema Ce ichan tlacatl onechilhui quinmach onechcuashylihtaya ihuan inin onechyolehuiti Ce tonalli onicnamic onicnotz yece nien ammo onechcac Occe tonalli zan onechilhui Occeppa
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 19
ver las milpas a lentildear Allaacute en el campo me ensentildeoacute el trabajo que eacutel hada
En verdad yo no podiacutea ayudar bien pero mi padre pensoacute que aunque auacuten era pequentildeo estaba bien que me acostumbrara a la vida de los trabajadores del campo
Soacutelo a veces en las tardes o en los domingos jugaba en mi casa con mis hermanos o en la calle con mis amigos N unca fui a la escuela ni a mis padres se les notoacute que desearan que aprendiera yo la lectura Soacutelo recuerdo que una vez ya para irnos a trabajar mi mamaacute le dijo a mi papaacute que nintildeos como yo ya estaban yendo a estudiar y que estariacutea bien que yo tambieacuten estudiara Mi padre nada contestoacute soacutelo fue a ver si ya le habiacutean dado de beber a las bestias y allaacute se quedoacute junto al corral acaso pensando coacutemo hariacutea si iba yo a la escuela porque entonces ya le ayudaba yo mucho
Mi padre tampoco aprendioacute a leer Sabiacutea muy bien el trabajo del campo y en el monte con soacutelo ver los aacuterboles ya sabiacutean cuaacuteles dariacutean buenas tablas tejamaniles y vigas rectas y sin nudos Eacutel sabiacutea lo que un buen trabajador del campo sabe iquestAlgo le hada falta
Acaso porque mi padre no sabiacutea queacute necesario es a las personas el saber la lectura acaso porque ya ayudaba yo para que la pasaacuteshyramos luego se olvidoacute de mis estudios Nunca maacutes se dijo algo sobre ello y yo nunca lo recordeacute
Asiacute creciacute Tal vez tendriacutea yo 17 oacute 18 antildeos cuando vi que algunos muchachos como yo ya se casaban Algunos no hada mucho tiempo que habiacuteamos ido juntos a soltar mariposas de papel (papalotes) al Potrero a las lomas A veces habiacuteamos andado jugando nos hadamos la guerra arrojaacutendonos terrones nos lanzaacutebamos tejocotes
Uno de ellos 10 casoacute un sacerdote Le hicieron una gran fiesta adornaron su casa con guirnaldas de flores se hizo mucha comida e invitaron a muchas personas Otra una mujer soacutelo hizo escapar (el novio con ella) yo tambieacuten penseacute en casarme
Ahora veraacute usted Conociacutea a una muchacha No era muy bonita y aparentemente no le gustaba hacerse amiga de los demaacutes Pareciacutea no bueno su caraacutecter Nadie se atreviacutea a acercarse a ella pero yo siacute Una persona de su casa me dijo que ella me veiacutea bien (le caiacutea yo bien) y esto alentoacute mi corazoacuten Un diacutea la encontreacute le hableacute pero ni me escuchoacute Otro diacutea soacutelo me dijo En otra ocasioacuten
20 LIBRADO SILVA GALEANA
Opanoque miec cemilhuitl Ceppa oniquihtac ye yaya teciz Onicchix ohnepaniuhyan lhcuac oquizaco ohnacacic zan onicuashyhuahuazcac tonenepil omocauh yuhquin tapazolli tel oninoyolloshychicauh Zan tepitzin otitononotzque zan oniquilhui ma notloc monamicti
Onicnemili nechihhualtzazquiani yece mochi oquiz occetic in quen nohtic onicnemiti Onechilhui ma ninochia quinmach moyolshynotzazquiani Chicome tonalli ipan onechtlananquili Axcan zan onechpoloaya in ocachi ohuihtic nictemachiltiz nochan
Ce tonalli niquinmolhuili notahtzitzihuan -iquestNanmomachitizque Ye nicnequi ninocihuauhtiz Zan niman intechtzinco onez oniquinmizahuili lnnehuantzitzin
omihtilhuihqueh -iquestQuenin -Px yehon tlen nanmocaquitia ye nicnequi ninocetiliz -iquestMelahuac -iquestTitlanelihtoa -Quema yehon iquesttlen nanmihtilhuia lhuan tla ammo nanshy
nechmotlamacahuililia iexclnixmantaz lciuhcayo oniyeya iquestammo Notahtzin zan onechmocecemihtili
ihuan oquimolhuili in nonantzin -jXiquihta iexcllnin nien ayammo quimati tequitiz ihuan tlen ye
quelehuial Oc tencualactli zan caxtolli ome xihuitl quipia iexclQuen ica ye quimatiz in tlalticpaccayotll
-iquestVe ticmati tlen quihtoznequi inon -onechmolhuili- xiacutemoshychiacutea oc titelpocaton Ammo iacutehquiyhon zan ica nimitzcahuaz lhcuac timocihuauhtiz nimitzihtaz axcan ximochia Intla ammo titetlashymatcacaqui ahzo timonencahuaz
Cequi tonalli ipan notahtzin omononohtzino itloctzinco in notexshytzin in yometztaya ompa nochan totloc mochantiliaya lea noshytextzin achto omotlacatili notahtzin omonemilili cualli yezquiani quimotlahtlaniliz iyoltlahtoltzin itechpa in achto nehuatl oniquihto Yuhqui oquimolhuili
- Tinoconetzin iquestden timihtilhuia in quihtoa nocone Tlaximohtishyli quinmach ye quinequi mocencahuaz iexcllhuan ammo zan inon no nechtemmahmauhtia inda ammo nictlamacahuilia mach ixmantazl
- Topale- yuhquimma omotlananquilili notextzin- yece quenin yeh ne tinechmotlahdania Nehuatl ammitla nicmati Xicshymonochili moconetzin ma achto yehuatzin techmomachiltili ineishycoltiliztzin ma huel yehuatzin mihtilhui tlen monequiltia mochishyhuiliz
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LA ViacuteSPERA DEL DfA DE MUERTOS 17
Algunos antildeos despueacutes ya trajeron agua potable Nunca maacutes se sacoacute tierra y sobre el montiacuteculo en el centro plantaron el arbolito de cipreacutes para que despueacutes recordara a la gente la eacutepoca de penushyria de agua en que para beberla habiacutea que ir a traerla lejos allaacute al lugar de nombre Nochca1co
Un diacutea a fines de octubre fui a sentarme debajo de aquel arboshylito En la mantildeana habiacutea hecho mucho friacuteo y cerca del medio diacutea apenas empezaba a calentar El sol soacutelo habiacutea venido a salir blanshyquecino a causa de las nubes que frente a eacutel se tendieron Penseacute que estariacutea bien ir a tomar el sol junto al cipreacutes porque hacia aIlaacute llegan directamente sus rayos y tal vez ahiacute ya estariacutea tibio
Hacia alliacute fui subiendo Junto al aacuterbol estaba sentado un hombre De lejos no lo reconociacute pero noteacute que pareciacutea achacoso deacutebil N o muy lejos me detuve Mireacute por un lado y por otro los lugares admirables que ahiacute se ven
Como ya se acercaba el diacutea de difuntos muchas personas ya se iban a comprar al mercado de Malacachtepec Momoxco el incienso la flor la fruta todo lo que se pone se ofrenda en esta fiesta En la escuela se oiacutea un gran voceriacuteo Los nintildeos reiacutean gritaban Algunos se escondiacutean detraacutes de algo otros corriacutean los andaban buscando
Volteeacute a mirar al hombre Ahiacute estaba todaviacutea sentado Ahiacute estaba auacuten nuestro proacutejimo solito y triste como un jacal del campo abanshydonado Un viento delgado inquieto como un nintildeo se entreteniacutea arrastrando por acaacute y por allaacute las hojas de los aacuterboles
Me acerqueacute junto a eacutel Lo reconocIacute Muchas veces 10 habiacutea visto en las sementeras y cuaacutentas otras nos habiacuteamos encontrado en los caminos Lo saludeacute Platicamos de muchas cosas Poco a poco se le puso la cara alegre Le dio juacutebilo saber quieacuten habiacutea sido mi padre Le pregunteacute si iba a alguna parte Di jo que iba a recoger flores de muerto de las que se dan en las orillas de los caminos ya haciacutea cuatro antildeos que habiacutea muerto su mujer pero pienso que seriacutea mejor tratar de recordar lo que eacutel mismo expresoacute
He aquiacute su palabra
Era yo todaviacutea un nintildeo cuando mi padre me ensentildeoacute a seguirlo a todas partes Teniacutea yo quizaacutes ocho o nueve antildeos y ya me llevaba a
18 LIBRADO SiLVA GALEANA
xihuumlitl in ye nechmohuiquiliaya timillachiazque ticuahcuahuizque Ompa milla onechmohtitili in tequitl yehuatzin mochihuiliaya
Huel melahuac- ammo huel cualli nitlapalehuiaya yece notahtzin oquimonemilili maciuhqui OC nitzitziquitzin cualli yezquiani ninoshymatiz ipan miacuteltequitcanemiliacuteztli
Zan quemmanian teotlahcan anozo ipan domingo oninahuiltiaya nochan indoc in nocniuhuan iexclhuan ipan ohtli intloc in nocushypixhuan Ayc onihuia tlamachtilcalco nien notahtzitzihuan ayc intechtzinco onez melehuilizquiani niczaloz in tlapohuaIiztli Zan niquilnamiqui ceppa quin tiyazquiani titequitizque nonantzin oquimolhuili notahtzin quinmach cequi coconequen ne ye yaya momachtizque ihuan cualli yezquiani no ne ma ninomachti Notahshytzin ammitla omotlananquilili zan omuicac quinmohtilito in cahuahtin intla yoquimatlitihqueh ihuan ompa omocauhtzino itech in cahuahcalli Ahzo monemiliaya quen mayitizquiani inda niaz tlamachtilcalco ipampa immanon ye miec nicmopalehuiliaya
Notahtzin ammono mozalhui motlapohuiz Momachitiaya huel cualli in miltequitl ihuan ipan cuauhtlahtli zan ica quinmohtiliaya in cuauhtin ye nomachitiaya cahdehuan quitemacazque cualli huapaltin tlaxamaniltin iexclhuan huepantin in melaztique ihuan ammo quipia cuahuixtli Yehuatzin momachitiaya in cualli miltequitqui quimatiiquestItla quimopolhuiaya
Ahzo i pampa in notahtzin ammo momachitiaya quen ica tetechmiddot monequi momatiz in tlapohualiztli ahzo ipampa ye nitlapalehuiaya ica tipanozque zan niman omolcahuili in noneizcaliliz Ayocuic ida omihto itechcopa nien nehuatl ammo quemman oniquilnamic
Ihquiyhon onihuapauh Hueliz onicpiaya caxtolli ome anozo caxtolli yei xihuitl ihcuac oniquimihtac in telpocame quen ne ye mocencahuaya Cequi quin ammo huehca otitlamochyaya tiquinshycahcahuazque amapapalome ipan Potrero ipan tlaixtin Quemmashynian otitahuiltinemia otitotlalteyaohuiaya otitotexocotemotlaya
Ce yehuan omocihuauhti ica teopixqui oquichihuilihqueh huehyi ilhuitl oquitlamahuichihchihqueh ical ica xochicuzcame huehyi tlashycualli omochiuh ihuan miec tIaca oquintlalhuihqueh Occente ce cihuatl zan otlachololti No ne onicnemili ninocencahuaz
Axcan timohtiliz Oniquiximatia ce ichpocatl Ammo huel cualshynezqui Nezquiani ammo quipactiaya moteicniuhtiz Nezquiani ammo cualli inemiliz Ayac omixtlapaloaya itech mopachoz teI nehuatl quema Ce ichan tlacatl onechilhui quinmach onechcuashylihtaya ihuan inin onechyolehuiti Ce tonalli onicnamic onicnotz yece nien ammo onechcac Occe tonalli zan onechilhui Occeppa
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 19
ver las milpas a lentildear Allaacute en el campo me ensentildeoacute el trabajo que eacutel hada
En verdad yo no podiacutea ayudar bien pero mi padre pensoacute que aunque auacuten era pequentildeo estaba bien que me acostumbrara a la vida de los trabajadores del campo
Soacutelo a veces en las tardes o en los domingos jugaba en mi casa con mis hermanos o en la calle con mis amigos N unca fui a la escuela ni a mis padres se les notoacute que desearan que aprendiera yo la lectura Soacutelo recuerdo que una vez ya para irnos a trabajar mi mamaacute le dijo a mi papaacute que nintildeos como yo ya estaban yendo a estudiar y que estariacutea bien que yo tambieacuten estudiara Mi padre nada contestoacute soacutelo fue a ver si ya le habiacutean dado de beber a las bestias y allaacute se quedoacute junto al corral acaso pensando coacutemo hariacutea si iba yo a la escuela porque entonces ya le ayudaba yo mucho
Mi padre tampoco aprendioacute a leer Sabiacutea muy bien el trabajo del campo y en el monte con soacutelo ver los aacuterboles ya sabiacutean cuaacuteles dariacutean buenas tablas tejamaniles y vigas rectas y sin nudos Eacutel sabiacutea lo que un buen trabajador del campo sabe iquestAlgo le hada falta
Acaso porque mi padre no sabiacutea queacute necesario es a las personas el saber la lectura acaso porque ya ayudaba yo para que la pasaacuteshyramos luego se olvidoacute de mis estudios Nunca maacutes se dijo algo sobre ello y yo nunca lo recordeacute
Asiacute creciacute Tal vez tendriacutea yo 17 oacute 18 antildeos cuando vi que algunos muchachos como yo ya se casaban Algunos no hada mucho tiempo que habiacuteamos ido juntos a soltar mariposas de papel (papalotes) al Potrero a las lomas A veces habiacuteamos andado jugando nos hadamos la guerra arrojaacutendonos terrones nos lanzaacutebamos tejocotes
Uno de ellos 10 casoacute un sacerdote Le hicieron una gran fiesta adornaron su casa con guirnaldas de flores se hizo mucha comida e invitaron a muchas personas Otra una mujer soacutelo hizo escapar (el novio con ella) yo tambieacuten penseacute en casarme
Ahora veraacute usted Conociacutea a una muchacha No era muy bonita y aparentemente no le gustaba hacerse amiga de los demaacutes Pareciacutea no bueno su caraacutecter Nadie se atreviacutea a acercarse a ella pero yo siacute Una persona de su casa me dijo que ella me veiacutea bien (le caiacutea yo bien) y esto alentoacute mi corazoacuten Un diacutea la encontreacute le hableacute pero ni me escuchoacute Otro diacutea soacutelo me dijo En otra ocasioacuten
20 LIBRADO SILVA GALEANA
Opanoque miec cemilhuitl Ceppa oniquihtac ye yaya teciz Onicchix ohnepaniuhyan lhcuac oquizaco ohnacacic zan onicuashyhuahuazcac tonenepil omocauh yuhquin tapazolli tel oninoyolloshychicauh Zan tepitzin otitononotzque zan oniquilhui ma notloc monamicti
Onicnemili nechihhualtzazquiani yece mochi oquiz occetic in quen nohtic onicnemiti Onechilhui ma ninochia quinmach moyolshynotzazquiani Chicome tonalli ipan onechtlananquili Axcan zan onechpoloaya in ocachi ohuihtic nictemachiltiz nochan
Ce tonalli niquinmolhuili notahtzitzihuan -iquestNanmomachitizque Ye nicnequi ninocihuauhtiz Zan niman intechtzinco onez oniquinmizahuili lnnehuantzitzin
omihtilhuihqueh -iquestQuenin -Px yehon tlen nanmocaquitia ye nicnequi ninocetiliz -iquestMelahuac -iquestTitlanelihtoa -Quema yehon iquesttlen nanmihtilhuia lhuan tla ammo nanshy
nechmotlamacahuililia iexclnixmantaz lciuhcayo oniyeya iquestammo Notahtzin zan onechmocecemihtili
ihuan oquimolhuili in nonantzin -jXiquihta iexcllnin nien ayammo quimati tequitiz ihuan tlen ye
quelehuial Oc tencualactli zan caxtolli ome xihuitl quipia iexclQuen ica ye quimatiz in tlalticpaccayotll
-iquestVe ticmati tlen quihtoznequi inon -onechmolhuili- xiacutemoshychiacutea oc titelpocaton Ammo iacutehquiyhon zan ica nimitzcahuaz lhcuac timocihuauhtiz nimitzihtaz axcan ximochia Intla ammo titetlashymatcacaqui ahzo timonencahuaz
Cequi tonalli ipan notahtzin omononohtzino itloctzinco in notexshytzin in yometztaya ompa nochan totloc mochantiliaya lea noshytextzin achto omotlacatili notahtzin omonemilili cualli yezquiani quimotlahtlaniliz iyoltlahtoltzin itechpa in achto nehuatl oniquihto Yuhqui oquimolhuili
- Tinoconetzin iquestden timihtilhuia in quihtoa nocone Tlaximohtishyli quinmach ye quinequi mocencahuaz iexcllhuan ammo zan inon no nechtemmahmauhtia inda ammo nictlamacahuilia mach ixmantazl
- Topale- yuhquimma omotlananquilili notextzin- yece quenin yeh ne tinechmotlahdania Nehuatl ammitla nicmati Xicshymonochili moconetzin ma achto yehuatzin techmomachiltili ineishycoltiliztzin ma huel yehuatzin mihtilhui tlen monequiltia mochishyhuiliz
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
18 LIBRADO SiLVA GALEANA
xihuumlitl in ye nechmohuiquiliaya timillachiazque ticuahcuahuizque Ompa milla onechmohtitili in tequitl yehuatzin mochihuiliaya
Huel melahuac- ammo huel cualli nitlapalehuiaya yece notahtzin oquimonemilili maciuhqui OC nitzitziquitzin cualli yezquiani ninoshymatiz ipan miacuteltequitcanemiliacuteztli
Zan quemmanian teotlahcan anozo ipan domingo oninahuiltiaya nochan indoc in nocniuhuan iexclhuan ipan ohtli intloc in nocushypixhuan Ayc onihuia tlamachtilcalco nien notahtzitzihuan ayc intechtzinco onez melehuilizquiani niczaloz in tlapohuaIiztli Zan niquilnamiqui ceppa quin tiyazquiani titequitizque nonantzin oquimolhuili notahtzin quinmach cequi coconequen ne ye yaya momachtizque ihuan cualli yezquiani no ne ma ninomachti Notahshytzin ammitla omotlananquilili zan omuicac quinmohtilito in cahuahtin intla yoquimatlitihqueh ihuan ompa omocauhtzino itech in cahuahcalli Ahzo monemiliaya quen mayitizquiani inda niaz tlamachtilcalco ipampa immanon ye miec nicmopalehuiliaya
Notahtzin ammono mozalhui motlapohuiz Momachitiaya huel cualli in miltequitl ihuan ipan cuauhtlahtli zan ica quinmohtiliaya in cuauhtin ye nomachitiaya cahdehuan quitemacazque cualli huapaltin tlaxamaniltin iexclhuan huepantin in melaztique ihuan ammo quipia cuahuixtli Yehuatzin momachitiaya in cualli miltequitqui quimatiiquestItla quimopolhuiaya
Ahzo i pampa in notahtzin ammo momachitiaya quen ica tetechmiddot monequi momatiz in tlapohualiztli ahzo ipampa ye nitlapalehuiaya ica tipanozque zan niman omolcahuili in noneizcaliliz Ayocuic ida omihto itechcopa nien nehuatl ammo quemman oniquilnamic
Ihquiyhon onihuapauh Hueliz onicpiaya caxtolli ome anozo caxtolli yei xihuitl ihcuac oniquimihtac in telpocame quen ne ye mocencahuaya Cequi quin ammo huehca otitlamochyaya tiquinshycahcahuazque amapapalome ipan Potrero ipan tlaixtin Quemmashynian otitahuiltinemia otitotlalteyaohuiaya otitotexocotemotlaya
Ce yehuan omocihuauhti ica teopixqui oquichihuilihqueh huehyi ilhuitl oquitlamahuichihchihqueh ical ica xochicuzcame huehyi tlashycualli omochiuh ihuan miec tIaca oquintlalhuihqueh Occente ce cihuatl zan otlachololti No ne onicnemili ninocencahuaz
Axcan timohtiliz Oniquiximatia ce ichpocatl Ammo huel cualshynezqui Nezquiani ammo quipactiaya moteicniuhtiz Nezquiani ammo cualli inemiliz Ayac omixtlapaloaya itech mopachoz teI nehuatl quema Ce ichan tlacatl onechilhui quinmach onechcuashylihtaya ihuan inin onechyolehuiti Ce tonalli onicnamic onicnotz yece nien ammo onechcac Occe tonalli zan onechilhui Occeppa
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 19
ver las milpas a lentildear Allaacute en el campo me ensentildeoacute el trabajo que eacutel hada
En verdad yo no podiacutea ayudar bien pero mi padre pensoacute que aunque auacuten era pequentildeo estaba bien que me acostumbrara a la vida de los trabajadores del campo
Soacutelo a veces en las tardes o en los domingos jugaba en mi casa con mis hermanos o en la calle con mis amigos N unca fui a la escuela ni a mis padres se les notoacute que desearan que aprendiera yo la lectura Soacutelo recuerdo que una vez ya para irnos a trabajar mi mamaacute le dijo a mi papaacute que nintildeos como yo ya estaban yendo a estudiar y que estariacutea bien que yo tambieacuten estudiara Mi padre nada contestoacute soacutelo fue a ver si ya le habiacutean dado de beber a las bestias y allaacute se quedoacute junto al corral acaso pensando coacutemo hariacutea si iba yo a la escuela porque entonces ya le ayudaba yo mucho
Mi padre tampoco aprendioacute a leer Sabiacutea muy bien el trabajo del campo y en el monte con soacutelo ver los aacuterboles ya sabiacutean cuaacuteles dariacutean buenas tablas tejamaniles y vigas rectas y sin nudos Eacutel sabiacutea lo que un buen trabajador del campo sabe iquestAlgo le hada falta
Acaso porque mi padre no sabiacutea queacute necesario es a las personas el saber la lectura acaso porque ya ayudaba yo para que la pasaacuteshyramos luego se olvidoacute de mis estudios Nunca maacutes se dijo algo sobre ello y yo nunca lo recordeacute
Asiacute creciacute Tal vez tendriacutea yo 17 oacute 18 antildeos cuando vi que algunos muchachos como yo ya se casaban Algunos no hada mucho tiempo que habiacuteamos ido juntos a soltar mariposas de papel (papalotes) al Potrero a las lomas A veces habiacuteamos andado jugando nos hadamos la guerra arrojaacutendonos terrones nos lanzaacutebamos tejocotes
Uno de ellos 10 casoacute un sacerdote Le hicieron una gran fiesta adornaron su casa con guirnaldas de flores se hizo mucha comida e invitaron a muchas personas Otra una mujer soacutelo hizo escapar (el novio con ella) yo tambieacuten penseacute en casarme
Ahora veraacute usted Conociacutea a una muchacha No era muy bonita y aparentemente no le gustaba hacerse amiga de los demaacutes Pareciacutea no bueno su caraacutecter Nadie se atreviacutea a acercarse a ella pero yo siacute Una persona de su casa me dijo que ella me veiacutea bien (le caiacutea yo bien) y esto alentoacute mi corazoacuten Un diacutea la encontreacute le hableacute pero ni me escuchoacute Otro diacutea soacutelo me dijo En otra ocasioacuten
20 LIBRADO SILVA GALEANA
Opanoque miec cemilhuitl Ceppa oniquihtac ye yaya teciz Onicchix ohnepaniuhyan lhcuac oquizaco ohnacacic zan onicuashyhuahuazcac tonenepil omocauh yuhquin tapazolli tel oninoyolloshychicauh Zan tepitzin otitononotzque zan oniquilhui ma notloc monamicti
Onicnemili nechihhualtzazquiani yece mochi oquiz occetic in quen nohtic onicnemiti Onechilhui ma ninochia quinmach moyolshynotzazquiani Chicome tonalli ipan onechtlananquili Axcan zan onechpoloaya in ocachi ohuihtic nictemachiltiz nochan
Ce tonalli niquinmolhuili notahtzitzihuan -iquestNanmomachitizque Ye nicnequi ninocihuauhtiz Zan niman intechtzinco onez oniquinmizahuili lnnehuantzitzin
omihtilhuihqueh -iquestQuenin -Px yehon tlen nanmocaquitia ye nicnequi ninocetiliz -iquestMelahuac -iquestTitlanelihtoa -Quema yehon iquesttlen nanmihtilhuia lhuan tla ammo nanshy
nechmotlamacahuililia iexclnixmantaz lciuhcayo oniyeya iquestammo Notahtzin zan onechmocecemihtili
ihuan oquimolhuili in nonantzin -jXiquihta iexcllnin nien ayammo quimati tequitiz ihuan tlen ye
quelehuial Oc tencualactli zan caxtolli ome xihuitl quipia iexclQuen ica ye quimatiz in tlalticpaccayotll
-iquestVe ticmati tlen quihtoznequi inon -onechmolhuili- xiacutemoshychiacutea oc titelpocaton Ammo iacutehquiyhon zan ica nimitzcahuaz lhcuac timocihuauhtiz nimitzihtaz axcan ximochia Intla ammo titetlashymatcacaqui ahzo timonencahuaz
Cequi tonalli ipan notahtzin omononohtzino itloctzinco in notexshytzin in yometztaya ompa nochan totloc mochantiliaya lea noshytextzin achto omotlacatili notahtzin omonemilili cualli yezquiani quimotlahtlaniliz iyoltlahtoltzin itechpa in achto nehuatl oniquihto Yuhqui oquimolhuili
- Tinoconetzin iquestden timihtilhuia in quihtoa nocone Tlaximohtishyli quinmach ye quinequi mocencahuaz iexcllhuan ammo zan inon no nechtemmahmauhtia inda ammo nictlamacahuilia mach ixmantazl
- Topale- yuhquimma omotlananquilili notextzin- yece quenin yeh ne tinechmotlahdania Nehuatl ammitla nicmati Xicshymonochili moconetzin ma achto yehuatzin techmomachiltili ineishycoltiliztzin ma huel yehuatzin mihtilhui tlen monequiltia mochishyhuiliz
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 19
ver las milpas a lentildear Allaacute en el campo me ensentildeoacute el trabajo que eacutel hada
En verdad yo no podiacutea ayudar bien pero mi padre pensoacute que aunque auacuten era pequentildeo estaba bien que me acostumbrara a la vida de los trabajadores del campo
Soacutelo a veces en las tardes o en los domingos jugaba en mi casa con mis hermanos o en la calle con mis amigos N unca fui a la escuela ni a mis padres se les notoacute que desearan que aprendiera yo la lectura Soacutelo recuerdo que una vez ya para irnos a trabajar mi mamaacute le dijo a mi papaacute que nintildeos como yo ya estaban yendo a estudiar y que estariacutea bien que yo tambieacuten estudiara Mi padre nada contestoacute soacutelo fue a ver si ya le habiacutean dado de beber a las bestias y allaacute se quedoacute junto al corral acaso pensando coacutemo hariacutea si iba yo a la escuela porque entonces ya le ayudaba yo mucho
Mi padre tampoco aprendioacute a leer Sabiacutea muy bien el trabajo del campo y en el monte con soacutelo ver los aacuterboles ya sabiacutean cuaacuteles dariacutean buenas tablas tejamaniles y vigas rectas y sin nudos Eacutel sabiacutea lo que un buen trabajador del campo sabe iquestAlgo le hada falta
Acaso porque mi padre no sabiacutea queacute necesario es a las personas el saber la lectura acaso porque ya ayudaba yo para que la pasaacuteshyramos luego se olvidoacute de mis estudios Nunca maacutes se dijo algo sobre ello y yo nunca lo recordeacute
Asiacute creciacute Tal vez tendriacutea yo 17 oacute 18 antildeos cuando vi que algunos muchachos como yo ya se casaban Algunos no hada mucho tiempo que habiacuteamos ido juntos a soltar mariposas de papel (papalotes) al Potrero a las lomas A veces habiacuteamos andado jugando nos hadamos la guerra arrojaacutendonos terrones nos lanzaacutebamos tejocotes
Uno de ellos 10 casoacute un sacerdote Le hicieron una gran fiesta adornaron su casa con guirnaldas de flores se hizo mucha comida e invitaron a muchas personas Otra una mujer soacutelo hizo escapar (el novio con ella) yo tambieacuten penseacute en casarme
Ahora veraacute usted Conociacutea a una muchacha No era muy bonita y aparentemente no le gustaba hacerse amiga de los demaacutes Pareciacutea no bueno su caraacutecter Nadie se atreviacutea a acercarse a ella pero yo siacute Una persona de su casa me dijo que ella me veiacutea bien (le caiacutea yo bien) y esto alentoacute mi corazoacuten Un diacutea la encontreacute le hableacute pero ni me escuchoacute Otro diacutea soacutelo me dijo En otra ocasioacuten
20 LIBRADO SILVA GALEANA
Opanoque miec cemilhuitl Ceppa oniquihtac ye yaya teciz Onicchix ohnepaniuhyan lhcuac oquizaco ohnacacic zan onicuashyhuahuazcac tonenepil omocauh yuhquin tapazolli tel oninoyolloshychicauh Zan tepitzin otitononotzque zan oniquilhui ma notloc monamicti
Onicnemili nechihhualtzazquiani yece mochi oquiz occetic in quen nohtic onicnemiti Onechilhui ma ninochia quinmach moyolshynotzazquiani Chicome tonalli ipan onechtlananquili Axcan zan onechpoloaya in ocachi ohuihtic nictemachiltiz nochan
Ce tonalli niquinmolhuili notahtzitzihuan -iquestNanmomachitizque Ye nicnequi ninocihuauhtiz Zan niman intechtzinco onez oniquinmizahuili lnnehuantzitzin
omihtilhuihqueh -iquestQuenin -Px yehon tlen nanmocaquitia ye nicnequi ninocetiliz -iquestMelahuac -iquestTitlanelihtoa -Quema yehon iquesttlen nanmihtilhuia lhuan tla ammo nanshy
nechmotlamacahuililia iexclnixmantaz lciuhcayo oniyeya iquestammo Notahtzin zan onechmocecemihtili
ihuan oquimolhuili in nonantzin -jXiquihta iexcllnin nien ayammo quimati tequitiz ihuan tlen ye
quelehuial Oc tencualactli zan caxtolli ome xihuitl quipia iexclQuen ica ye quimatiz in tlalticpaccayotll
-iquestVe ticmati tlen quihtoznequi inon -onechmolhuili- xiacutemoshychiacutea oc titelpocaton Ammo iacutehquiyhon zan ica nimitzcahuaz lhcuac timocihuauhtiz nimitzihtaz axcan ximochia Intla ammo titetlashymatcacaqui ahzo timonencahuaz
Cequi tonalli ipan notahtzin omononohtzino itloctzinco in notexshytzin in yometztaya ompa nochan totloc mochantiliaya lea noshytextzin achto omotlacatili notahtzin omonemilili cualli yezquiani quimotlahtlaniliz iyoltlahtoltzin itechpa in achto nehuatl oniquihto Yuhqui oquimolhuili
- Tinoconetzin iquestden timihtilhuia in quihtoa nocone Tlaximohtishyli quinmach ye quinequi mocencahuaz iexcllhuan ammo zan inon no nechtemmahmauhtia inda ammo nictlamacahuilia mach ixmantazl
- Topale- yuhquimma omotlananquilili notextzin- yece quenin yeh ne tinechmotlahdania Nehuatl ammitla nicmati Xicshymonochili moconetzin ma achto yehuatzin techmomachiltili ineishycoltiliztzin ma huel yehuatzin mihtilhui tlen monequiltia mochishyhuiliz
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
20 LIBRADO SILVA GALEANA
Opanoque miec cemilhuitl Ceppa oniquihtac ye yaya teciz Onicchix ohnepaniuhyan lhcuac oquizaco ohnacacic zan onicuashyhuahuazcac tonenepil omocauh yuhquin tapazolli tel oninoyolloshychicauh Zan tepitzin otitononotzque zan oniquilhui ma notloc monamicti
Onicnemili nechihhualtzazquiani yece mochi oquiz occetic in quen nohtic onicnemiti Onechilhui ma ninochia quinmach moyolshynotzazquiani Chicome tonalli ipan onechtlananquili Axcan zan onechpoloaya in ocachi ohuihtic nictemachiltiz nochan
Ce tonalli niquinmolhuili notahtzitzihuan -iquestNanmomachitizque Ye nicnequi ninocihuauhtiz Zan niman intechtzinco onez oniquinmizahuili lnnehuantzitzin
omihtilhuihqueh -iquestQuenin -Px yehon tlen nanmocaquitia ye nicnequi ninocetiliz -iquestMelahuac -iquestTitlanelihtoa -Quema yehon iquesttlen nanmihtilhuia lhuan tla ammo nanshy
nechmotlamacahuililia iexclnixmantaz lciuhcayo oniyeya iquestammo Notahtzin zan onechmocecemihtili
ihuan oquimolhuili in nonantzin -jXiquihta iexcllnin nien ayammo quimati tequitiz ihuan tlen ye
quelehuial Oc tencualactli zan caxtolli ome xihuitl quipia iexclQuen ica ye quimatiz in tlalticpaccayotll
-iquestVe ticmati tlen quihtoznequi inon -onechmolhuili- xiacutemoshychiacutea oc titelpocaton Ammo iacutehquiyhon zan ica nimitzcahuaz lhcuac timocihuauhtiz nimitzihtaz axcan ximochia Intla ammo titetlashymatcacaqui ahzo timonencahuaz
Cequi tonalli ipan notahtzin omononohtzino itloctzinco in notexshytzin in yometztaya ompa nochan totloc mochantiliaya lea noshytextzin achto omotlacatili notahtzin omonemilili cualli yezquiani quimotlahtlaniliz iyoltlahtoltzin itechpa in achto nehuatl oniquihto Yuhqui oquimolhuili
- Tinoconetzin iquestden timihtilhuia in quihtoa nocone Tlaximohtishyli quinmach ye quinequi mocencahuaz iexcllhuan ammo zan inon no nechtemmahmauhtia inda ammo nictlamacahuilia mach ixmantazl
- Topale- yuhquimma omotlananquilili notextzin- yece quenin yeh ne tinechmotlahdania Nehuatl ammitla nicmati Xicshymonochili moconetzin ma achto yehuatzin techmomachiltili ineishycoltiliztzin ma huel yehuatzin mihtilhui tlen monequiltia mochishyhuiliz
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 21
Pasaron varios diacuteas Una vez vi que ya iba a moler La espereacute en una esquina Cuando vino a salir a un lado de la calle soacutelo se perturboacute mi cabeza nuestra lengua me quedoacute como un trapo viejo pero me di valor Soacutelo un poquito platicamos Soacutelo le dije que conmigo se casara
Penseacute que me insultariacutea pero todo salioacute diferente de como en mi interior lo habiacutea concebido Me dijo que me esperara hablariacutea con su corazoacuten (reflexionariacutea) Siete diacuteas despueacutes me correspondioacute Ahora soacutelo me faltaba lo difiacutecil informar en mi casa
Un diacutea le dije a mis padres -Saben ustedes ya quiero casarme Luego se le notoacute que los alarmeacute Los dos dijeron -iquestCoacutemo -Pues eso lo que oyen ya quiero casarme -iquestEs cierto -iquestHablas en serio -Siacute eso iquestqueacute dicen Y si no me lo permiten iexclme ireacute por ahiacute
sin rumbo Precipitado era yo iquestno Mi padre me miroacute fijamente y le dijo
a mi madre -iexclMiacuteralo Eacuteste no sabe todaviacutea trabajar IY lo que ya desea Todashy
viacutea es una baba soacutelo tiene 17 antildeos iexclCoacutemo puede saber ya de las cosas mundanas
-iquestYa sabes lo que quiere decir eso -me dijo- espera todaviacutea eres un chamaco No te puedo dejar asiacute Vereacute por tiacute cuando te cases ahora espera Si no escuchas con prudencia a los demaacutes acaso seas desdichado
U nos diacuteas despueacutes mi padre platicoacute con mi cuntildeado quien ya estaba allaacute en nuestra casa con nosotros viviacutea Como mi cuntildeado habiacutea nacido antes (era mayor) mi padre pensoacute que estariacutea bien preguntarle la palabra de su corazoacuten (su opinioacuten) acerca de lo que yo habiacutea expresado Asiacute le dijo
-Hijo miacuteo iquestqueacute dice usted de lo que dice mi hijo Vea usted dizque ya quiere contraer matrimonio Y no soacutelo eso iexclTambieacuten me amenaza de palabra de que si no se lo permito se iraacute sin rumbo
-Sentildeor -maacutes o menos asiacute contestoacute mi cuntildeado-o iexclCoacutemo es que a miacute me preguntal Yo no se nada Llame usted a su hijo que antes eacutel nos informe de sus deseos Que eacutel mismo diga lo que quiere hacer
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
22 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan niman notahtzin onechmotzahtzili1i -iquestTlen ticochi iexclXitlahtlachial -Ayocmo nicochtoc Onineuhtehuac onitetlahpaloto -iquestQuen otlathuililoc -Zan cualyotica tlazohcamati -iquestTlahwonon timonequiltia totahtzin- onitetlahtlan Nothatzin zan omihtilhui -Ximotlali -Ximocaquiti tocniuhtzin- notextzin omotlahtolti- nan yonechshy
mononochili totahtzin axcan tehuatzin ihuan occequi tlaca nan ticate titixnehnehuilizque ica mocemihtoz tlen mochihuaz itechpa ahquinon ye quinequi mocencahuaz ihuan intla ammo quitlahuelshycaquilia mach ixmantaz
- Tlaximohtili- nehuatl oniquihto- melahuac inon onicteneuh yece huel nelli ammo nicnemilia niquizaz Nehuatl zan niquixashyxilia yehuatzin totahtzin ammo monequiltia motzonteconeuhtzinoz
-Axcan momahuizotzin- notextzin oquimolhuili in notahtzinshyxinechmotlapohpolhuili zan inin niquihtoz intla motelpochtzin ye monequiltia mocencauhtzinoz xicmocencahuili Intlacammo cana motlahtlanehuihtzinoz ihuan inon ammo cualli yez Xicmotlashymaxiltilili ihuan no tlen timochihuiliz zatepan nenamictiliztli xicmoxelhui Vece tehuatzin timotlacemihtilhuiz
-iquestCualli yez -Quenamo yuhqui ximochihuili Ximohtili nican yeloa occequi
tlaca -immanon yomaxitihqueh notlahtzitzihuan- iexclTlahyez netzonteconehualoz
Ammaca oquicualihtaya ninociacutehuauhtiz Axcan nien ammo onechmiddot tlahtlanililoc ahquinon ciacutehuatl in itloc nicnequia ninoeencahuaz Yuhquin ayc itecheopanin itla mihtoani ayocuic itechpa itla omihto In ichpuchtli nopinahuilizeopa nien ammo nicnahuati tlen omoshyehiuh iquestQuen ica niquilhuiani ayoc-hueli titoeencahuazquiani Ica ammo nicnequia neehihtaz zan cualcan oniyaya milla ihuan oninoshycuepaya noehan ye huehca teotlac iexclCualli ichpocatl yehuatlol Huel nelli eualli inemiliz In ipan metzeayotl onictoeatinemia onicnemishylizahcie tenohnotzqui mimatcatzintli
Cequi metztli ipan oneehnonotzque maeh ometztequitito Mexihco Intla quemmanian huallaya tochan aye oniquihtac Zatepan onieshymat quinmach yoquipiaya itlaixnamie ihuan oehantia ipan oceente altepetl
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LA ViacuteSPERA DEL DiacuteA DE MUERTOS 2S
De inmediato me llamoacute a gritos mi padre -iquestDuermes iexclDespierta -Ya no estoy durmiendo Me levanteacute apresuradamente Fui a saludar a las personas -iquestCoacutemo amanecieron -Bien gracias -iquestQueacute es eso que quiere usted papaacute
Mi padre soacutelo dijo -iexclSieacutentate
-Escuche usted hermano -habloacute mi cuntildeado- aquiacute nuestro papaacute ya me platicoacute que ahora usted y otras personas que aquiacute estamos deliberaremos para decidir lo que se haraacute con quien ya quiere unirse en matrimonio y que si no se lo permiten se marcharaacute sin rumbo
-Mire usted -hableacute yo- es cierto eso dije pero en verdad no quiero salir Yo soacutelo noto que nuestro padre no quiere calentarse la cabeza
-Ahora respetable sentildeor -micuntildeado le dijo a mi papaacute- perdoacuteshyneme usted soacutelo esto direacute Si su hijo ya quiere casarse pues caacuteselo usted Porque si no en alguna parte puede endrogarse yeso no estaraacute bien Cuacutemplale Y lo que tambieacuten debe usted hacer despueacutes del casamiento sepaacuterelo Pero usted es quien debe decidir
-iquestEstaraacute bien
-Como no asiacute proceda usted Vea aquiacute hay otras personas -a esa hora ya habiacutean llegado mis tiacuteos-o iexclPara queacute calentarles la cabeza
Nadie veiacutea bien que yo me casara Ahora ni me preguntaron quieacuten era la mujer con quien yo queriacutea unirme en matrimonio Como si nunca se hubiera hablado de esto nunca maacutes se dijo algo sobre ello A la muchacha por la verguumlenza que con ello pasaba ni siquiera le aviseacute de 10 que habiacutea ocurrido iquestCoacutemo podiacutea yo decirle que ya no nos casariacuteamos Como no queriacutea que me viera temprano me iba yo al campo y regresaba yo a mi casa ya muy tarde iexclBuena mujer aquella En los meses en que la anduve siguiendo (fue mi novia) alcanceacute a comprender su manera de ser era amable recatada
Algunos meses despueacutes me platicaron que se habiacutea ido a trabajar por mes (de sirvienta) a Meacutexico Si algunas veces veniacutea a nuestro pueblo nunca la vi Despueacutes supe que ya teniacutea compantildeero (marido) y que viviacutea en otro pueblo
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
24 LIBRADO SILVA GALEANA
Zan aehitonca ammo motlahtoltiln cemilhuitl oteehquimiloco ica iitztic ihuan tetzitzilcaihiyo Ahzo ipampa in eecuiztli anozo ipampa yometztaya tzapotieatzintli nocupixtzin mohuihuiyoquiti yuhquin ce cahuahzolli in zazan oquitequipanoltihqueh Icohcotocshytzotzomahtzin ahhueli quimototoniliaya Maciuhqui onicmohtili moyolyamanitihtaya euix ipampa quin axean mohuelitilico motlashyehialtiz iteputzcopatzinco itelpocheayotzin lxtelolohtzitzihuan opeshypetlacaya Onicnequia itla nicmolhuiliz yece iquesttlen Oeachi cualli oninotentzacuh ihuan onicmoehili ma hue1 yehuatzin mocencuili itlahtoltzin Omoquixtili ce tempohpoalzolli omixpohpouhtzino ihuan yuhquimma omotlahtolti
Axean timohtiliz opanoque miee xihuitl Nehuatl tequipan oninemia Ayc occeppa onicnemili ninocihuauhtiz Ceppa onechshymonochili nonantzin Yehuatzin motlaxealmanilihtaya tlaeualchiuhshycan
-Xihualla xiceuaqui motlaxeal -Quema ompa niauh Calihtic inin omotlatenehui - Tiquihtaz iquestammo ticualaniz in tlen nimitzilhuiz -iquestTleica -Cualli ca xiquihta iquesttlahwonon nan ticchixtoque iquestTlen ammo
ticahcicamati Ye titlacatl xiquixtemo motlaixnamic ye ximocetili Ammo toca ximotequipacho yotitequit yotitechpalehuic
Onicmolhuili - Tlaximohtili iquestCuix yonimitzmozotlahuitili ica tinechmo texishy
liBa ka tinechmotlapaquilia -Ammo inon ammo Tehuan zan ticnequi ma toconihtacan
tocihuamon topahpaquiliz mochihuaz in timitzihtazque ica mocishyhuauh Xiquixtemo ahquin mitzyollopachihuitiz Nican ticteihtitishyqui toconihtazque ahquin huallaz
lmmanon quen ica nechpaetiaya niquincukatinemiz in ichpocashyme lea organillo niquihquiztinemia leanon ohtli ammo eochia nien ammo quizaya in xotlapactli
Oppa oneehahcihqueh intloe otitononotztaya Ceppa oninoprenshydahti ka notima lheuae notahtzitzihuan inin omomaehitihqueh omotlahuelcuitihqueh ihuan oeachi iheuae intechtzinco oahcic in tlahtolli in itloe occente ichpocatl ihcatic nopan omochiuh yece icanin zan ica tomiacuten oninoprendahti No omahmachix ye iehan onkalaquia lhcuac oniacutecnequia ninocetiliz itloc inin ammo oquishy
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
25 LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Soacutelo un momento no habloacute El diacutea vino a envolvernos con su aliento friacuteo y estremecedor Yo no seacute si por el friacuteo o porque ya estaba muy deacutebil el caso es que mi amigo tembloacute como un caballo viejo agobiado por el trabajo Su ropa andrajosa no podiacutea calenshytarlo No obstante vi que estaba emocionado acaso porque hasta ahora pudo venir a ver su vida pasada su juventud Sus ojos brishyllaban Queriacutea decirle algo pero iquestqueacute Mejor cerreacute la boca y espereacute que eacutel mismo retomara su palabra Sacoacute un pantildeuelo viejo se limpioacute la cara y maacutes o menos asiacute habloacute
-Ahora veraacute usted Pasaron muchos antildeos Yo viviacutea en el trabajo Nunca maacutes penseacute en contraer matrimonio Una vez me llamoacute mi mamaacute En la cocina ella estaba haciendo las tortillas
-Ven ven a comer tu tortilla -Siacute allaacute voy Adentro esto expresoacute -Mira iquestno te enojas por lo que te voy a decir -iquestPor queacute -Muy bien mira iquestQueacute es 10 que estamos aquIacute esperando iquestAcaso
no lo comprendes Ya eres hombre ya busca a tu compantildeera ya caacutesate No te preocupes por nosotros ya trabajaste ya nos ayudaste
Yo le dije -Mire usted iquestAcaso ya la fastidieacute por moler (mis tortillas) por
lavar mi ropa
-No eso no Nosotros soacutelo queremos ver a nuestra nuera Se haraacute nuestra alegriacutea al verte con tu mujer Busca a quien satisfaga a tu corazoacuten Aquiacute la vendraacutes a presentar veremos quien vendraacute
Por entonces coacutemo me gustaba andar cantaacutendole a las muchachas Andaba yo saliendo frecuentemente con un organillo Con ello las calles no dormiacutean ni saliacutean las rajaduras de los pies
Dos veces me sorprendieron con ellas (las muchachas) cuando platicaacutebamos Una vez di como prenda mi cobija Cuando mis padres supieron esto se indignaron y maacutes cuando a ellos llegoacute el chisme de que con otra muchacha 10 mismo me habiacutea ocurrido pero con eacutesta soacutelo di como prenda dinero Tambieacuten se supo de que ya entraba yo a su casa (de que ya era yo novio oficial)
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
26 UBRADO SILVA GALEANA
nec Ye achto onitetlatlauhti ihuan axcaniquestocceppa Ammo nitlashyahcicamatia iquestTlen quinequi inintin -oniquihto- Intla ammo nechnequi cualli ca iexclAmmo niquinchihualtizl Icanin ammonitlashypoloz nitlaixtemoz occeccan IZan nicnequi ce tlahtolli ihuan indashycamqiexclo ammol
Opanoque miec metztli Quintepan onicmiximachili ahquin bmo~ chiuhtzinoco in nocihuahuahtzin in ayammo mahcie in ichpocatl zan eaxtolli ce xihuitl in oquipiaya ihuan nehuatl iexcloppa ixquichl Axcan quema ye nipahpaqui
Ahquin omaxitico itloetzinco nonantzin ammo momachitiaya in macehualahtolli Ahhueli motenonochiliaya yuhquin tehuan iea titononotza ipampa ammo nican otlaeatihuac Nochan omozalhuico Nomontahtzin oquimiximachili icihuahuahtzin oeeeecan canin ammo tlahtollo tomaeehualahtol ompa omotlaeatili iiehpochtzin ompohyhon omoeuatequic omopix in teotieatahtli Ompa no oc oppa nomontahtzin oquimopilhuahtili icihuahhuahtzin omotlaeashytilihqueh nocihua iicniuhtzitzihuan Ceppa iheuac innehuantzitzin cana omuicaya omixcuahuitec in tepuztlahuilanalli can yehuanshytzitzin ohuiloaya Omomiquilihqueh
Niean oquinmohualhuiquili in te1pocame intlahtzin Oehantihuashyloco tlacaltenco In ichpocaton oc oyeya ce pipioxton iexcltomahuac in yoyolitzinl iexclQuen ica euacualtzin in nananchintonl iexclItzon to~impan oahcial Momoztla onicnemilihtinemia iquestAmmo quemman ninotzonshytlantiz on Ahhueli onienotzaya nochipa niquihtaya iacutedoe occente ichpoeatl iexclOcuel zazan quixotiacuteaya iquestTI en nicayitiz in -onicneshymili- intla nicalaquiti ichan ompa ahzo huel niquilhuiz yeee iquesteualli quizaz in iquestIhuan inda ompa zan neehcuahhuia
Huel nelliacute nechtequipaehoaya in ammo neehtlananquiliz nieshyimacahcia ahzo nechmachiliz ye nichicahuac Immanon onienemili niaz niemohtiliti iahuitzin ce cualli cihuatzintli in mochantiliaya zan iceheeltzin ye oquiehmiceatzintli Oniquihto zan ica nicmoneshymatcanonochilia ahzo nechmopalehuiliz quimolhuiliz ipilohtzin
Ceppa ihcuac otitonamihquehipan ohtli oniemolhuiacuteli onicneshyquia nicmotenehuiliz zan ce tlahtolli ichantzineo Onechmotonalshyquechilili Ompohyhon yuhquin otitononotzque
-iquestTimomaehitiz Huel miee neehpinauhtia den nimitzmolshyhuiliz inon ichpocaton mopilohtzin miec nechpaetia inemishyliz tlanemachtilli tequipan mamati nehuatl ammono zanmiddot ica niea Nicnequizquiani nicnotzaz yece ahhueli itIa niquilhuia aye zan ice1 niquihta Axcan zan onimitzmotlatlauhtilieo noca timo tlahtoItiz iquestTlen timihtilhuia iexclTIa xiemolhuilitil Nicnequizquiani ma moehihua nonemiliztetlahuical
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 27
Cuando queriacutea yo casarme con eacutesta no quiso Ya antes habiacutea yo rogado y ahora iquestotra vez No entendiacutea yo iquestQueacute quieren eacutestas -dije-o Con esto no pierdo nada buscareacute en otra parte iexclSoacutelo quiero una palabra y si no no
i Pasaron varios meses Luego conociacute a qUIacuteen vino a hacerse mi mujer una muchacha auacuten chiquilla soacutelo teniacutea 16 antildeos y yo iexclel doble Ahora sIacute ya estaba feliz
Quien vino a llegar junto a mi madre no sabiacutea hablar la lengua naacutehuatl no podiacutea platicar a los demaacutes en la forma en que nosotros nos platicamos porque no habiacutea nacido aquiacute En mi casa la vino a aprender Mi suegro conocioacute a su esposa en otro lugar donde no se habla nuestra lengua allaacute nacioacute su hija allaacute se bautizoacute allaacute se tuvo al padrino Allaacute tambieacuten dos veces todaviacutea hizo procrear mi suegro a su mujer nacieron los hermanos de mi esposa Una vez cuando ambos iban a alguna parte se pegoacute de frente el autobuacutes en donde ellos iban Murieron
El tiacuteo trajo aquiacute a los muchachos Vinieron a vivir a la orilla del pueblo La muchachita era todaviacutea un polluelo iexclgordita estaba la bichita iexclCoacutemo era linda la muchachita Su cabello llegaba hasta donde es nuestra cadera Todos los diacuteas andaba yo pensando iquestNunshyca los tendreacute de cabecera No podiacutea yo hablarle (declararme) siempre la veiacutea con otra muchacha iexclLa cuidaban demasiado iquestQueacute le hareacute -penseacute- si voy a entrar a su casa allaacute acaso pueda deciacuterselo pero iquestsaldraacute bien esto iquestY si allaacute soacutelo me apalea
En verdad me preocupaba que no me correspondiera temiacutea yo que acaso me considerara viejo En esa ocasioacuten penseacute en ir ir a ver a su tiacutea una buena mujer que viviacutea solita era viuda Dije con soacutelo que le platique yo con prudencia acaso me ayude le diga a su sobrina
Una vez cuando nos encontramos en la calle le dije que queriacutea yo decirle soacutelo una palabra en su casa Me sentildealoacute el diacutea Ahiacute asiacute platicamos
-Sabe usted bullbull me da mucha pena lo que le voy a decir esa muchachita su sobrinita me gusta mucho su manera de ser es discreta estaacute acostumbrada al trabajo yo tampoco estoy inactishyvo Quisiera yo hablarle pero no puedo decirle nada nunca la veo sola Ahora soacutelo he venido a suplicarle que hable usted por mIacute iquestQueacute dice usted iexclVaya a deciacuterselo Quisiera que se haga la compantildeera de mi vida
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
28 LIBRADO SILVA GALEANA
-iquestMelahuac -iexclMelahuacl - Yece yomahmachix ye cana timocalaquia -Melahuac tel ximocaquiti ammo nechpactia in tenemiliz
iexclAx den ma ye ompa nicalaqui ammo nechpactia in tenemilizl Ocachi cualli ninohcuania Ammo nicnequi in tlahhualchiliztli teixshycomaquiliztli Melahuac oncate cihuame iquesttlen mitzmochihuililia mitzmotzacuiliti ihuan iquestquen ka timoquixtiz Zan ica tomiacuten iquestammo Tlahyez nien ayammo quiximati in nocal ocachi cualli ninohcuania
Hueliz martes otiyeya Onechmolhuili in cihuatzintli Tiacutehualshymuicaz jueves tlahcotonalpan Onechtlacuililoc notlatlaxcal ihuan zan niman o~ihualq~ihquizta
Ohuiptlati Onahcito ihcuac yoimmantic Nitlacuahuitequi niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh -Ammitla ximopanolti - Tlazohcamati Onicahcalcata onitlacehuic -Axcali timohtiliz tinocone -omihtilhui tinocone icanin yoni
cahcicamat onicnemili Ye nechmone1toquitia ipilohtzin Omihshytilhui
-Yotihualmouicac yotimomachitico in tetlahtol Inin tlahtolli ye tomac ticpia
-iquestQuema -Yeca yeca Oniquilhui tlen tehuatzin otinechmotlatlauhtili
niquilhuiz zaninon iquestTimomachitia tlen yehuad onechmanquili -Ahquimati iquestTlen omitzmolhui1i -Oquihto axcali nahuitzin axcan otihualmuicac iquesttlen tehuashy
tzin titononotzazque Xicmolhuili inon tlacatl niquiztinemi Quemshymanian nan tocalixpan huitz motlaliz cuica tlatzotzona ica organishyllo nehuatl ye niquixtlalia tlen quelehuia yece iquestahzo nehuatl nitenotzaz Xicmolhuili ma hualla Ma quimolhuiliqui notlahtzin ma quimixotili ihcuac yehuatzin muicatz mocueptzinoa Mexihcopa
-iquestIhuan tehuatl iquestTitlananquilia~ Oquimotlahtlanili iahuitzin -Quema - Tuz nitehualtititlaniz -Xic-hualmotitlanili -iquestAmmo tiquixpachoz in mitlahtol -Ammo
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS 29
-iquestEs en serio -En serio -Pero ya se supo que en alguna parte usted ya entra (ya es novio
oficial) -Es cierto pero escuche usted no me gusta la manera de ser
(de la muchacha) iexclQueacute importa que ya entre yo allaacute no me gusta el caraacutecter (de ella) I iexclMejor me quito No quiero pleitos no quiero discusiones Es cierto que hay mujeres que iquestqueacute le hacen a usted lo van a encerrar (a la caacutercel) y luego iquestcoacutemo sale usted Soacutelo con dinero iquestno No tiene caso si todaviacutea ni conoce mi casa es mejor que me haga a un lado
Posiblemente estaacutebamos en martes Para finalizar me dijo la mushyjer Vendraacute usted el jueves a mediodiacutea Me regaloacute mi tortilla y luego lentamente saliacute
Uegoacute el tercer diacutea Fui a llegar puntualmente Toco digo -iquestQueacute hacen vecinos -Nada pase usted -Gracias Entreacute lentamente descanseacute -Pues veraacute usted hijo miacuteo-dijo hijo miacuteo con esto ya comshy
prendiacute Penseacute Ya me considera su sobrino Dijo -Ya vino usted ya vino usted a saber la palabra Esta palabra
ya estaacute en nuestras manos -iquestSiacute -Ya ya Le dije lo que usted me suplicoacute que le dijera soacutelo eso
iquestSabe usted lo que ella me contestoacute -Quieacuten sabe iquestQueacute le dijo -Dijo Bueno tiacutea ahora usted ha venido iquestes que usted y yo
debemos hablar Diacutegale a ese hombre que ando saliendo En ocasioshynes aquiacute frente a nuestra casa viene a sentarse canta toca el orgashynillo Yo ya presiento lo que eacutel desea pero iquestacaso soy yo quien debe hablar Diacutegale que venga Que se lo exponga a mi tiacuteo que cuide cuando eacutel viene regresa de Meacutexico
-y tuacute iquestcorrespondes -Siacute -Entonces lo enviacuteo -Maacutendelo usted -iquestNo negaraacutes tu palabra
-No
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LIBRADO SILVA GALEANA
Nehuatl ayc iexclpan nonemian onipactinenca quen immanOh lea itlahtzin ammo mochipa omoyetztaya ichantzinco nicmochiliaya ihcuac mocueptzinoz
Ceppa onicmohtili yomaxitico ohualmouicaya ica cequi mamalshy(ochtin Axcan quemamiddot -oniquihto- moztla OC yuac niteihtati Yeca yoahcico in tona11i in huel nehuatl nite notzazquiani ihuan nan mihtotihtzinoa nanimariexcltzin iexclma ye ompa niyezquiani
Axcan timohtiliz immanon ye huehca yohualli oninotecac iZan nicnemilihtaya tlen tlahto11inictenquixtiz iexclMa zan iciuhca tlahuizshycalli moquetza Zan achitoncahuitl onieltgtch Onitlahtlachix iquestTleacuten cahuitl ye tiyezque -onicnolhui Hueliz oc huehca yohualli ammitla mocaquia Otuel onjnotecac yece ayocmo onicoch iexclAh ~ocniuhtzin ihcuac oc tiyacaxoxoctin quen ica ticxicoa in ixtlathuishyliztli
Oc yuac onineuh za huilohqueh oninotzotzomahti ihuan oniquizshytehuac Nihciuhtiuh noyo110 chichinacazantequi ninetequetza iquestIhuan intla occe tona11i niaz -onicnemili- Ammo zazotlen ma mochihua Onahcito nitlacalcuahuitequi Niquihtoa
-iquestTlen nenmayitia chanehqueh Ammaca nahuati
--iquestTlen nenmayitia chanehqueh Zazanca necochmelahualoc tqen neI1mayitia chanehqueh -iquestlTacteh uatzin -Nehuatl
bull o --iquestJ1en timonequiltia -Onihualla onihualla nimechmotlahpalhuico -Vece iquesttactehuatzin -Nehuatt ~iquesttle~ timonequiltia -Aacutemmitla ica onihualla o
~ ~iquesttlein (l
-r~mmitla ica ~nihualla -Xinechmochili zan tepitzin -iexclAxax- oniquihto- axcan nechmocuah1uiliz ihcuac mOmalthitiz
tleipampa onihua11a o
Omeuhtzino in tlacatzintli omotlahtlapolhui oquimotleniaquili icigarrohtzin ihuan onechmocalaquili o
-iquestTactehuatzin iexclXimopanolti ammo zan ompaacute ximetequehtzino Motlacuauhtlahtoltiaya ihuan nehuaacuted yuhquin mochipazan
nomac in nocuatlpachiuhca Calihtic inin oniquihto
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LA viacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Yo nunca en mi vida habiacutea estado tan feliz como entonces Goma middotsu tiacuteo no estaba siempre en su casa esperaba yo verlo regresar o
Una vez lo vi llegar veniacutea con unos bultos Ahora siacute dije mantildeamiddot na muy temprano ireacute a verlo Ya ya llegoacute el diacutea en que yo mi~mo hablariacutea y aquiacute mi corazoacuten se regocija iexclOjalaacute ya estuviera yo allaacute
Ahora veraacute usted En aquella ocasioacuten me acosteacute ya muy noche Soacutelo pensaba en las palabras que pronuuciariacutea yo iexclOjalaacute que pronto amaneciera Soacutelo poco tiempo dormiacute Desperteacute iquestA queacute hora ya estaremns me dije Tal vez auacuten era muy noche nada se oiacutea Otra vez me acosteacute pero ya no dormiacute iexclAh hermano cuaacutendo todaviacutea somos de narices tiernas coacutemo soportamos los desvelos
Todaviacutea de noche (muy temprano) me levanteacute Raacutepidamente me vestiacute y saliacute con presteza Voy can rapidez Mi corazoacuten palpIta A cada rato me detengo Y si voy otro diacutea -pienso- no que ocurra lo que sea Fui a llegar toco la puerta de la casa Digo
-iquestQueacute hacen vecinos
N adie contesta
-iquestQueacute hacen vecinos
Como que se desperezan
-iquestQueacute hacen vecinos
-iquestQuieacuten es usted
-Yo
-iquestQueacute desea usted
-Por nada he venido
-iquestQueacute
-Por nada he venido
-Espeacutereme usted un momento
iexclAy -dije-o Ahora me va a apalear cuando sepa por queacute razoacuten he venido Se levantoacute el hombre abrioacute le dio lumbre a su cigarro y me introdujo aacute la casa
-iquestQuieacuten es usted iexclPase no soacutelo ahiacute se quede parado Hablaba garbosamente Yo como siempre soacutelo en mi mano mi
sombrero Dentro de la casa dije esto
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
32 LIBRADO SILVA GALEANA
-Xinechmotlapohpolhuili ammo tlen ica onihualla onimitzmoshytlahpalhuico ma totahtzin Dios techmopili ammitla ica onishyhualla
-iquestIhuan - Timohtiliz axcan mixpantzinco oninohtitico Tehuatzin nan
timopilia in moxochitzin ahquihuatzin nican ticmoxillahuilihtica itechtzincacopa nicnequi nimitzmolhuiliz ce tlahtolli Ipampanon onihualla
-Ihuan nan otihualmouicac iquestahzo yomitzmonanquilili -Yehon ca za nelli Intlacammo ammo nihuallani Oquimotzahtzilili in ichpocatl -iquestTieochi -Ayocmo -iexclXihcihui ximehua -Quema Omehualoc ihuan otetlahpaloloc -iquestQuen otlathuililoc -Cualli tlazohcamati -Ma tiquihtacan iquestQuinmach yotitlananquili -oquimotlahtlashy
niliacute -Quema -iquestIhuan quemman otimononotz eh -Ayammo huehca -iquestMelahuac iquestAmmaca omitzchihualti -Ammaca -iquestM ocenyollocacopa -Quema -iexclAh Nohuiepa ohualmocueptzino -Axcan tehuatzin nican otihualmouicac tel yomahmachix
cecean timocalaquia -Quema melahuac- onitenanquili- ye nicalaquia yece ammo
nechpacti inemiliz in ichpocatl ihuan huel imman oninohcuani -iquestQuen ica nicmatiz melahuac in tlen timihtilhuia -Nelli niquihtoa ammo nitlaztlacatlalia Axcan onihualla mixshy
pantzinco oninoquetzaco nicnequizquiani niccaquiz tlen ticmoyoshyeolia
-Ximohtili- onechmolhuili- axcan domingo jueves nimitzmoshychilia Xiquinmohualhuiquili motahtzitzihuan ma yehuantzitzin motlahtol tican
-Cualli ca No nicmohualhuiquiliz in no teoticanantzin iquestTlen timihtilhuia Timohtiliz quen ica ninomalhuia
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LA VIacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Perdoacuteneme usted por nada he venido he venido a saludarlo iexclQue Dios nos conserve Por nada he venido
-iquestY -Veraacute ahora frente a usted me he venido a presentar Usted
guarda aquiacute a una florecita la tiene usted en su regazo Acerca de ella quisiera yo decirle una palabra Por eso he venido
-y usted ha vellido aquiacute iquestacaso ya le correspondioacute -Eso en verdad Si no no habriacutea venido Llamoacute a la muchacha -iquestDuermes -Ya no -iexclApresuacuterate levaacutentate -Siacute Se levantoacute y saludoacute -iquestCoacutemo amanecieron Bien gracias -Veamos iquestdizque ya correspondiste -le preguntoacute su tiacutea -Siacute -iquestY cuaacutendo platicaste eh -No hace mucho -iquestEs cierto iquestNadie te ha obligado -Nadie -iquestEs de toda tu voluntad -Siacute -iexclAh 1 Volteoacute hacia miacute -Ahora usted vino usted aquiacute pero ya se supo que en una
parte usted entra (es novio oficial) -Es cierto contesteacute ya entraba yo pero no me gustoacute la manera
de Ser de la muchacha y mejor me he quitado -iquestCoacutemo sabreacute si es cierto lo que usted dice -Digo la verdad no digo falsedades Ahora vine he venido a preshy
sentarme ante usted quisiera escuchar lo que usted piensa -Vea usted -me dijo-- ahora es domingo lo espero el jueves
Traiga usted a sus padres que ellos hablen -Estaacute bien Tambieacuten traereacute a mi madrina iquestQueacute dice usted Veraacute
usted coacutemo soy una persona seria
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
LIBRADO SiLVA GALEANA
Yuhqui teixpan oninoquetzato Ammida OC omihto onitlanahuati ihuan oniquihquizta
Oc yuac oninocuep nochan Oc oninotecac Zatepan aca onechshytzahtzili onicochihtlehuac Nothatzin onechmochiliaya
-Xiquiqui mocafen ye tiyazque milla- onechmolhuili Onalmazalo zatepan onihuiya cahuahcalco onitladapechi ihuan
onitequitito Nochi in cemilhuitl ammitla occe onicnemili zan den opanoc yohuahtzinco Omozdati zan cuacua1canton onihuia niquinshymohtilito notahtzitzihuan incochiantzinco
-iquestN anmocochi tia totahtzin- onitenotz - Yotitlahtlachixque -Cualli ca zan nihuIacutetz nimechmolhuiliz ce tlahtolliacute -Xiquihto den ticnequiz -Px ye huehcauh onechmolhuili nonantzin mach yeimman
niquixtemoz in notlaixnamic Namehuantzitzin yonanmohtilihqueh quen yoniquihquiz quen yonitetlatlauhti Occan ammo oquishynehqueh N ehuad ahhueli nitechihualtiz Axcan yonicnexti ce ichpocatzintli ihuan mechmonochilia nanmuicazque ichan nanmoshytlaneltililitque
Nonantzin omocualancacaquiti in notlahtol -iquestIhuan axcan moprendahhuan-o1notlahueltzahtziti -Xkmocahuilican ma ompa mocahuacan -Cecean tomin occeccan motilma iquestTlen zan tixcuauhtic -Maciuhqui iquestNotilma Ma ompa ka milacatzo Inon ammo nechshy
tequipachoa -iquestYomitztlananquili in icnopilichpocaton- nechmotlahtlanili
notahtzin -Quema Yehuatlo -Cuallica cualli ca tuz axcan niaz nicmohtiliti moteoticanantzin
Yehon ye huehcauh motlahtlanihtihuitz -iquestIhuan quemman omitznahuatihqueh tiaz occeppa -Ipan jueves -iquestTlen cahuitl -Macuilli ihuan tlahco -Cuallka yehon nicmolhuiliacutez in moteoticanantzin Titlamochshy
yazque ihcuac ahciz in tonalli Axcan xalmazaloti ihuan xitequititi -Quema nanmixpantzitzinco Nochipa ihcatic nochipa milla tequipan Ammo onyeya itIa
occe Oahcic in tonalli Nehuatl onitlecanaya Ichan otahcique ithua1co oticalahqueh
-Xitenotza- nechmolhuiliacute notahtzin
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
35 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
Asiacute es como fui a presentarme No se dijo nada maacutes me despediacute y saliacute lentamente
Todaviacutea de noche (muy temprano) regreseacute a mi casa Todaviacutea me acosteacute Despueacutes alguien me llamoacute en voz alta me lev~nteacute precishypitadamenteMi papaacute me esperaba
-Ven a tomar tu cafeacute ya nos vamos a ir al campo --me dijo- Desayuneacute despueacutes me fui al Corral aparejeacute y me fui a trabajar Durante todo el diacutea no penseacute en otra cosa sino en lo que habiacutea ocurrido en la mantildeana Llegoacute el diacutea siguiente tempranito fui a ver a mis padres a su dormitorio
-iquestDuermen papaacute -llameacute -Ya desperta~os -Estaacute bien soacutelo vengo a decirles una palabra -Di lo que quieras -Pues hace ya mucho mi mamaacute me dijo que ya era tiempo
de que buscara yo a mi compantildeera Ustedes vieron ya coacutemo he salido insistentemente coacutemo he rogado En dos lugares no han queshyrido Yo no puedo obligarlas Ahora ya encontreacute a Iacutelna ~uch~shycha y los llaman a ustedes que vayan a su casa a ratificar (lo que yo he expresado)
Mi mamaacute escuchoacute con coraje mi pafabra -iquestY ahora tus prendas -gritoacute enojada -iexclDeacutejenlas Que allaacute se queden -En un lugar dinero en otro lugar tu cobija iquestEres uumlm descashy
rado -Noacute importa iquestMi cobija Que con ella se envuelva Eso no me
preocupa
-iquestYa te correspondioacute la huerfanita -me preguntoacute nii padre -Siacute Es ella -Estaacute bien estaacute bien Entonces ireacute a ver a tU madrina Sobre eso
hace mucho que ella viene preguntando -iquestY para cuaacutendo avisaron que fueras otra vez -El jueves -iquestA queacute hora -A las cinco y media -Estaacute bien eso le direacute a tu madrina Iremos juntos cuando llegue
el diacutea Ahora desayuna y ve a trabajar -Siacute con su permiso Siempre igual siempre en las sementeras en el trabajo No habiacutea
otra cosa Llegoacute el diacutea Yo iba adelante Llegamos a su casa entrashymos al patio
-Llama -me dijo mi padre
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
86 LlBRADO SILVA GALEANA
-iquestTlen nanmayitia chanehqueh- onitetzahtzili -Ammitla quin titehuazque- otlananquiacuteliloc -Xinechmotlapohpolhuili yonihualla tehuatzin otinechmoshy
nahuatili ma nihualla axcan -iquestYotihualmuicac Cualli ca Omoquixti oc mocuitlalpihtzinohtaya hualmotlahtlapolhui -Ximopanoltican- otechmolhuili -Ammo zan noyoca nihuitz nohuan mouicatze notahtzitzihuan
n oteoticanan tzin -Cuallica cualli ca ximopanoltican Otechhualmotlalili hualmotlamiti molpihtzino mochipa imacshy
tzinco icigarrohtzin -Px xinechmotlapohpolhuili ye nican metzticate notahtzitzishy
huan noteoticanantzin - T opale- omihtilhui noteoticanantzin- otechilhui nan noteotishy
cacone timitzmohtiliquihue mach titechmonochilia quinmach yoshytlananquili mopilohtzin
-Melahuac yehon yonictlahtlani inda iyollocopa nozo aca quichishyhualtia tetlananquiliz
Oquimonochili -Hey tehuatl iexclximehual Omehualoc techt1atlahpaloa -Axcan xiquihto- iquestmoyollocacopa otitlananquili anozo aca omimiddot
tzchihualti -Ammaca nechchihualti -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
iexclxitlatenehua xicmelahua motlahtoll iquestYehuatli mochihuaz in moshytlaixnamic Anozo quenin
-Quema -jOppa xiquihtol -Quema -Cualli ca iquestNanmocaquitia Ihuan axcan occe tlamantli nicnequi
nehuatl Ximohtilican inintin cocone zan noxillan cate icnotzitzin Nehuatl nicnequi ma mocencahuacan ica teopixqui Achto ma yacan teopan zatepan ipan Registro Civil
-Xitechmotonalquechili- omihtilhui notahtzin- ximotenehui quemman tihuallazque ticmatiquihue quemman timonequiltia moshychihuaz in nenamictilizilhuitl
- Tuz xihualmouicacan axcan caxtolli Immanon ticquixtizque in xonacatl
-Quen timihtilhuiz
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
37 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-iquestQueacute hacen vecinos -Llameacute en voz alta -Nada vamos justo a pararnos -contestaron -Perdoacuteneme usted ya vine usted me ordenoacute que viniera
hoy -iquestYa vino usted Estaacute bien Salioacute Todaviacutea estaba amarraacutendose -Pasen -nos dijo -No vengo solo conmigo vienen mis padres y mi madrina -Estaacute bien estaacute bien pasen ustedes Nos sentoacute terminoacute de amarrarse siempre su cigarro en la mano -Pues perdoacuteneme usted ya estaacuten aquiacute mis padres mi madrina
-dije -Sentildeor nuestro -dijo mi madrina- nos dijo aquiacute mi sobrino
que lo vinieacuteramos a ver que nos llama usted dizque ya corresponshydioacute su sobrina
-Es cierto eso ya le pregunteacute si es con su corazoacuten (de su volunshytad) o alguien la ha obligado
La llamoacute -iexclEh tuacute levaacutentate Se levantoacute nos saluda -Ahora di iquestes de tu voluntad o alguien te ha obligado a corresshy
ponder -Nadie me ha obligado -Estaacute bien entonces ahora han venido a saber la palabra iexclHabla
define tu palabra iquestVa a ser esta persona tu compantildeero O coacutemo -Siacute Dilo dos veces -Siacute -Estaacute bien iquestEscuchan ustedes Y ahora otra cosa quiero yo
Miren ustedes a estos nintildeos soacutelo los tengo en mi regazo son huershyfanitos Yo quisiera que se casen por la iglesia que antes vayan a la iglesia y despueacutes al Registro Civil
-Sentildeaacutelenos usted el diacutea -dijo mi padre- diga usted cuaacutendo venshydremos a saber cuaacutendo quiere usted que se haga la fiesta de la boda
-Entonces vengan de aquiacute en quince En esa ocasioacuten sacaremos la cebolla
-Como usted diga
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
38 LIBRAOO SIL V Aacute GALEANA
-lnin nicteixpantilia Axcan caxtollimoquixtii in xonaacutecatl ticshytzinehuazque za huilohqueh
Cualli ca noca nehuatl niquinmachiltiz in occequi nopilhuan~ -Tehuatzin timomachitia tlen timayitiz
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
39 LA ViacuteSPERA DEL DIacuteA DE MUERTOS
-Esto es lo que yo propongo De aquiacute en quince se sacaraacute la cebolla la arrancaremos raacutepidamente
-Estaacute bien mientras yo les informo a mis otros hijos -Usted sabe lo que haraacute
Top Related