TESTI PER ESERCITAZIONI DI DIRITTO ROMANOhaec pan iuris legis acrione, id est legitiinae actiones, a...

90
a ANTONIO GUAIW4O Ordiumio nell Uaiver.itò di Napoli TESTI PER ESERCITAZIONI DI DIRITTO ROMANO APPENDICE AL PROFILO DI DIRITTO PRIVATO ROMANO A NAPOLI CASA EDITRICE DOTE. EUGENIO JOVENE 1954

Transcript of TESTI PER ESERCITAZIONI DI DIRITTO ROMANOhaec pan iuris legis acrione, id est legitiinae actiones, a...

a

ANTONIO GUAIW4O Ordiumio nell Uaiver.itò di Napoli

TESTI PER ESERCITAZIONI DI DIRITTO ROMANO

APPENDICE AL PROFILO DI DIRITTO PRIVATO ROMANO A

NAPOLI CASA EDITRICE DOTE. EUGENIO JOVENE

1954

DIAfl'fl DE &UTOflB aISVStl

Stm palo in Italia Printed in Italy

A. Caldarola Napoli Piafla Carlo 111, 12 e - Tel. 52710

AESREVIAZIONI

CI. - Coda lastinlanus. Cm. - Coda Tbeodosianus. D. - Digesta lusliniani Gai. - Gai instiwdonum iuris civi!is commentarii quattuor. I. - lns±udones lustiniani. Nov. - Novella Paul. - lulii Pauli sntdnLianlm ad filiuni libri quinquc. UIp. - Domidi Upianì quae vocant fragnienta sive libri singulaiis re-

gularum rcbqwac. Va - Fragmenta iuris Romani Vaticana.

NB. - I numeri posti tra parentesi nei titoli di questa Aflcndìce costitniscono riferimento ai paragrafi dcl testo dcl ProfjIo di diritto pviono ,omao (III cdiz., Napoli, 1954).

-,

I. LA PtOOUZIONE DEL DIRITTO (v. fi. 4

- UIp. I. 4. Mores sIint tacitus consensus populi longa consueflidine inveteratus.

D. 5.3.32 pr. (lulianui LXXXIII! digenorum). De quibus causis saiptis legibus non uthnur, ìd custoditi opottet, quod moribus et con- suetudine itulucLurn est: et si qua in re hoc deficerct, tunc quad proi- -

mun cc consequens ei est: si nec Id quìdem apparea, tunc ius, pio qrbs Rooia uSur, servarì oporter.

• D. 13.36 (Paului VII ad Sabinr.m). Immo magnae auctoritatis hoc iii, habetur, quod i. tantum probanini est, in non fuerit necesse scripto id comprdìcndere.

D. i. 3 i (Papinìanus I definitonum). Lex est commune praeceptima, virorum prudentiun consultun delicrorum quae sponte ve' ignorantia conrrahuntur corcitio, communis rei publicie sponsio.

D. i. 3. 7 (Modestins I rcg,Lzrum). Legis virnis haec est imperare - - - -

- tetre permittere punire. -

Gai. 1. 2. Constata auten iuta populi Romani a legibus, ptebi- - -

scitis, senanjsconsultis, conscitucionibus principum, cdictis eonlm, qui itt5 : edicendi habent, responso prudentium. 3. La est quod populus iubet a4ue constituit. Plebiscirun est quod plebs ìubet atque constituit. Plebs a populo e distat, quod popoli appellatione universi cives significantur con- -

numeratis et patrìciis, piebis autem appel!atione sine patriclii cetni civcs

significantur onde olin patricii dìcebant plebiscis se non teneri, quae sine - - - -

at4croritate eorum facra essenr; scd postea la flortensia lara est, qua cautun - • - - - est ut plebiscita universum populun tenerent: itaque co modo legibus

ezaequata stint. 4. Senatuscom',lrum, est qu,d senanis lubet acque consti- -

tuit idque ]egis vìcem optiner, quamvis fuerit qLlaesitum. 5. Constitutio - - -

prmclpts est qucd Imperator decreto vel edicto vel epistula constituir nec usnquam dubitacurn est, quin Id legis vicern optineat, coni ipse huperator per - - - - - -

- . legem imperivan accìpìac. 6. Edicca suut praecepta ecrum, qui ius edicendi - -

* •.

8 ANTONIO GtJhRINO

babent. bis auten, edicendi babeur magistratus populi Romani; sa ampIis-simum ius est in edicris duorum praetorun,, urbani et peregTini, plOflltfl in provinciis iurisdicdonem praesides earum habent; item in edktis aedi-lium curuliun, quormu iurisicrionem in provinciis populi Rrnnani quae-stores habent: nani in provincias Caesaris omnino quaestores mori mlttllfltIir, et ob id hoc edicttim in bis provinciis non proponitur. 7. Respon prudenrium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum est

- - iura condere. Quorun omnium si in unum sentcntiac cuncurrunt, id, quod ha sendunt, legis virata optinet; si vero dissentiunt, iudici !icet quam velit sententiam sequi: idque rescripto divi Haddani signiicawr.

I. i. z. 6. Sed et quod principi placuit. legis habet vigorem, cum lege regia, quae de imperia eius lata es, poputus ci et in tua, mane suuni imperiun Ct potestaten concessir. quodcumque igitur imperator per espimi-tini constituit ve1 cognoscens decrevir ve' editto praecepit, legrrn esse consct: haec sunt, quae cunstiwtiones appellantor. piane ex bis quaedam sunt personales, quae nec ad exemplun trabuntur, quonian non hoc princeps wtlt; nan quod alicui oh merita indulsit, vel si cui pocn2m no-

• gavir, vel sì cui sine exemplo subvenit, personam non egreditur. aliae autem, cum generales sunt, omnes procui dubio tenent.

a. L]NThRpREThZI0NE DEL tIRInO (v. n. 5).

D. 1. 3. 17 (Gebus XXVI digestorum). Sdre !eges non hoc est verba earum tenere, sed vin ac potestatem.

D. I. 3. 34 (CeIss /X digestorsm). !ncivi!e est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare ve! respondere.

D. i. 3. 37 (Pas.ira I qsdaestio,.m). Si de intapretatione !egis qusera-tur, in priris inspiciendum est, quo iure civitas retro in tiusmodi casibà usa fuisset: optima enim est !egurn interpres consueuido.

D. 50. 17 zz. a (Marce/tsr XXIX digestorum). In re dubia benignio-reti, interptetatiollem sequi non minus iustius est quam tutius.

IUS LEGrFIMLM VETUS » a IS FORMAZIONE DEL « los CiVILE

(v. n. I a).

D, r. a. 2. 3.7 (Pomponiss libro singstari enchirid,). 3. EXaCtIS deinde regibus lc, tribunicia omnes leges hae exo!everuat iterumquc coepii po-

MnrI PER ESERCITAZIONI DI DIRITTO ROMANO

pulu, Romanus incerto m.gis iurc ct consuenidine aliqua uti quam per atain legem, id,e piope viginti annis passus est. 4. Poste- ne diuitiu

hoc fierer, piacuit publica auctoritate decem constinii viros, per quol pete-

rentur 1*5 a Graccis civitatibus er civitn fundaretur lagibus: quas in tabulas eboreas perscripcas pro rostris composuerunt, ut possint leges

apertius percipi datmnquc est eis i., eo anno in dute summua ud

Leges et corrigerenr. si opus esser, et interpretarcnulr neque provocatio ab eh sicur a rctiquis magisrraìbus fiere, qui ipsi animadvertenrnt aliquid

deesse istis prlmis legilm, ideoque sequenti anno alias duas ad easdem tabolas adiecerunt: Ct ti. cx accedenci appellatae sunt lega duodecin ti-

bularum. quarum ferendarum actorem fuisse decemviris Rennodorun quendain Ephesiurn exulantem in Italia quidam recrulerunt. 5. His legibus lane coepit (ut naturalitcr evenke sole, ne incerprctario desideraret ptu-dendum auctoritatem) necessariam esse dspuiracionexn fori, haec dispuisdo

a hoc ius, quod sirse scripo venir composìtum a pruderitibus, propria parte aliqua non appellatur, ut cererac partes tiris suis nominibus dasignantur,

I dati, propriis nominibus ceteris panibusi, scd communi nomine appcl]anir

ius civile. 6. Deinde cx bis legibus eodern tempore fere acriones compo- sitae sunt, quibus in4c se homines disceptarent; quas actiones ne popubis

prout veller instifliettt, certas sollemnesque esse volucrunt et appellatur haec pan iuris legis acrione, id est legitiinae actiones, a ira eodem paene teznpore rria haec iuta nata sunt: lege duodecin, tabu!arum ex bis fissare coepit isis dvile. a isdein legis actiones compusitae sun!. omaium tamen harunl Ct interprctandi scientia er acriones apud collegiun pontificano erant, ex quibus constituebatur, qtlis qucqile anno praeesset privaris. a fere popu-

lus anni5 prope centlim hac consuetudine usus est. I. Postea curn Applu,

Claudisi, proposliisset at ad fonnan redegisset has actiones, Gnaeus Havius

scriba eius libertini filius subrepcum libnim populo iradidit, et axleo grani!" fui, id munus populo, ne tribunus piebis fieret et senator et acdilis cunilis.

hic liber, qui acdoncs continet, appellatur ius risile Flavianum, sicut ille ma civile Papiriatariamz nasn nec Gnaeus Flavius de suo quicquam adiccit libro. augescente civitate, quia deerant quaSam genera agendi, non post mu,kum tenporis spatium Scxtus ACIìILS alias actionas composuit et tibnn

populo dedit, qui appcllanir ius Aelianum, -

D. i. 2, 2. 35 (Po.nponiMs libro s*gwiari enchiri&i). Imis civilis scien-

tiam plurimi a maximi viri professi sunt, ird qui wrum maximae digna-doni, apud populum Romanum fuerunt, eorum in praesentia mentio ha-

-

IO (*flONlO CUARINO

benda est, sit appareat, a quibui cc quaUiw h. un ons cc codici ala et quidcm casi omnibits, qui sckndam nanct sunt, ante Tiberi..m Coninga-nium publica prafessum ncniinem tradinir: ceteri autem 24 hunc ve! in latend ui3 civile rccinere cogitabatn solumque consulratoribus vart potius quanti disccre volentibus se pncstabant.

4. LA OIURISPRUt)EMZA PRECL&SSÌCA (v. ti. 17)

D. I. 2. 2. 36-46 (Pornponii.s libro :ingv.Jrì encbirì4i). 36. Fute atitem in primis pein's Publius Papirìus, qui lcges regi.s ùa unusn —,i-ab hoc Appius Claudìus unt's ex deccaviri,, cus maximum consilium in doodecin, tabulis scxibcndis fui, post hunc Appius Claudius ciusdeta gt-ri. matriman, scientiam habuit: hic Ccntcmmanus appellatus est, Appiatu viam ,travit cc aqu. Qauìam indinne cc de Pynbo in m4x non red-piendo sententian tulit: Mine etiam actiones scripsissc cradituni est ptitrnn de usuipationibui, qui liber non exstat: idem Appius Claudiw qui videtur ab hoc processisse, It icteram invesiit, ut pro Vate,iis Vaicrii tssent cc Fiisiis Funi. 37. Fuic posc cos maximae scientiae &mpronius qucm po-- pulus Romanu, coflv appellatri nec quisquam ante hunc asic post hunc hoc nomine cognominanls est. Gaìus Scipio Nasica, qui optimus a senatu appdlaws est: cui ecian publice domtis in sacra via data cst quo Lt-ms consuli posset. deinde Quinttis Mucius, qui ad Canbaginicnscs mis-

suis legatu, cum esiont duac tessente posìeac mina p.cis altera bellii arbitrio sibi dato, utxam veliet referret Romanin, utramque sustulit cc aut Cartbagi-nienses fetore deberc utram mailont accipere. 38. Post ho, fui, Tiberin, Conmcanius, ut dlxi. qui prini"s profiterì coepil: cuins tatnefl scriptum nullrnn cxstac scd responsa compiuta cc mcmorabilia cia, fucrunt. deindc Sani, Ad iu s et frate, ci is Pui,I in s Ari io, cc Publius Atiliøs mazimasu sciennam in profitendo habucrunt. or duo Aclii eciam con,ulcs tucrint, Acilìns amen pettoti, a populo Sapiens appcllatus est. Sanun Aelium edam Ennimis la'x]avic et cx,rat illius Iibr qui inicribitur cripertits qui libar veluri cunabula iuris contincc tripertìta autera dicitur, quonian !cge duo-dccim tabularun praeposita iungitur intcrprcutio, deinde subrexitur legia atrio. eirndesn esse tre, ah libri referuntur, quos camen quidain Degant eiu,dem esse: hos secratu, ad aliquid est Caro. dcinde Marcia Cito princcp, porcin familiae, esimi, ct libri exstant: sS phuimi Liii eius, e' quibus celeri Oriunclir. 39. l'est ho, fuentnt Pub!ius Mucius cc Srucus et Maniliw,

TESTE PER ESERCITAZIONI DI ohilIrro ROMFNO SI -

qui fundaverunt ius cviile. ex bis Publitu Mucius ctiam dram Jibelios reli-quit, Bnacus septem. Manulius tres: et exstant volumina scripta Manilil moda-m,ta. illi duo con,ularcs fuenirn, Brutus praetorius, Publius autem Mucius etiain pcntifei maximo,, 4.. Ab his profecti sunt Pubilus Jtutilius Rufu,, qui

ltomae consul ci Aiiae proconsul fuic. Paulns Verginius cc Quintus Tubero, We ,toicus Panne audicor, qui ci ipse consul. ctiam Sexcus Pompeius Guarì PonI-pdlipatruus fui, eodem tempore; et Coclius Ancipater, qui bistoria, conscripsit,

,ed pitIs eloquentiac quam sctefltiac juris aperam dedit ctiam Eucius crassus

frate Publiìi Mucii, qui Munianu, dìccus est: hirnc Cicero ait iurit,-sultorum dis.rtist,un. ji - Poar hos Quintus Mucius Publii fi11u3 tifex masimus ius civile primus constinjit generatim in libro, decein a octo rcdigtndo. 42. Mucii auditores fuerunc comphires, ,ed praccipilar aucto-ritatis Aquìlius Gailus, Balbus Lsiciliu, Scxnn Papirius, Caius h,vcntius: cx quibus G4lum maximae auaoritatis apud populum fuisse Scrvi.0 ditt omnes tanien hi a Servio Sulpicio nominantur: aliaquiri per se coflin

ripta non ratn estant, ut Ca omncs appctant: denique nec versantur omnino scripta eorum inter manu, hominum, sed SeSus libros suo, coni-

$cvit pmis cuius scriptura ipsonlrn qooque memoria habetur. 43. Scrvius autem Sulpiriu, cun in causis orandìs prinaum locum aut pro certo post Marcum iullium optincret, traditur ad consulendum Quintum Mucium de n amici sui pervenisse, crnnq'.e cum sibi respondisse de iure Sendus panun intellcrisser. irenlm Quintum interrogasse er a Quinto Mucio rcsponsum esse nec tamen percepisse, a ira obiurgatum esse a Quinto Mucio: namquc ewn dizisse turpe esse parricio cc nobili cc causas orann i. in quo veruretur ignorare. ea veltit contumelia Servius cactus operain dedir tIri civili a pli.-

rimum eos, de quibus locuti sumus, audiir, institutus a Balbo Lucilio, instrucnu autem maximc a Callo Auilio, qui fuit Cercinae: itaque libri complures eius excant Cercivae con(ccti, hic cunl III legatione petlSSet, sta-

tuam ci populus Romanus pro rostris posuit cc hodiequc cxstat pro rostro Augiasti. huius volumina cornpiura exstant: reliquit autn prope ntum

cc ocraginta libro,. . Ab hoc plurimi profecerunt, f ere tamen hi libro, conscripseruntt Aifenu, Varus Gaius, Aultis Ofilius, Tini, Caesius, Aufidio, Tueca, Aufidius Namusa, Flavii's Pri,aas, Gaius Ateia Pacuvita Labeo Antiscius Labeonis Antistii parer. Cintia, Publicius Gellius. cx bis

A a libro, ecto consaipserunt, quorum omnes qui fuenint libri digesti stmt ab Aufidio Narnusa in ccntum quadraginta libros, a bis auditovibus plurhnum auctoritatis habuic Alfcnus Varu, er, Atilu, Ofillu,, ex quibus Vana,

et consul fuit, Ofiius in equestri ordine perscvecavit. is fuit Canari fami-. liarissimus et libro, de iure civili plurimos et qui omnem partem opeiis fundnent reliquir. nata de legibus vicensimae primus conscribit: de iueis-diccione iden edictum praetoris primus diligencer composuit, nani ante eum Scrvius duo, Iibros ad Brutum perquani brevissimo, ad edictum sub- scrptos rdiquit. 4. Tuìt eodem Lempore cc Trebatius, qui idein Corudi Mami •audìror fuit: Aulus Cascellius, Quinnzs Mucius Vo?usii auditor, deniquc in dlius honorem testamento Publium Mucium nepotem cius reli-quit beredem, fuir autem quaestorius nec ultra proficere voluir, cum 1k eriam Augszstus consulatum offerrer, cx bis Trebatius paidor Cascellio, CasceIlius Trebatio cloquenSr fuisse dicitur, Ofìlius utroque doctior. Ca-scellii scripta non exstant nsi uno, liber bene dictorum, Trbatii coniplu- res, 'ed mirnis freuencantur. 46. Post ho, quoque Tubero fuir, qui Oli- li0 operam dedit: fuit auten' patxicius et transit a causis agcndis ad ius civile, maxilne posrquam Quincum Ligariun accusavit nec optinuir apud Caimn Cae,arem. 5 est Quintus Ligarios, qui cum Africae orarn teneret, infirnium Tuberoneni applicare non pennisit nec aquam haurire, qu nomine curi accusavit ce Ciceto defendiL exstat eius oratio saLimì pu]cbenima, quac inscribinir pro Quinto Ligario. Tubero doccissimii, quidem habitus est iuris publici et privati cc comp(ures utriusque operis libro, reliquit: sermone etian antiquo u.n affectavit scriberr er ideo parum libri eìus grad habencur.

5. Ls GtURISPRUDNZA CLASSICA (v ti. al).

D. 7.2. 2.47-53. (Pomponìss libro an.,misuv nc5iridi4. 47- Post hunc maxime auctoritatis fucrunt Ateius Capito, qui Ofilium secunss est. cI Antistius Labeo, qui omnes ho, audivir, insticutus est autem a Trebatio. a bis Ateius consul fuit: Labco noluit, culli offerretur ci ab Augusto con-sulatus, pio suffectus fieret, honorcm suscipere, sul plurimum ,nidiis operan dedit: et totuni annuso in diviscrar, ut Romae sex measibus cnn' studiosis esser, sex men,ibus sccederet er conscribendis libri, operam darer. itaque reli-quit quadringenta volumina, cx quibu, plurima inter manus versantur. lii duo primum veluti diversas setta, fecen'nr nam Ateius Capito in bis, quae ci tradita ftcrant perseverabat; Labeo ingenii qualitate et fiducia doctrinae, qui et ceteris operis sapientiae operam dederat, plurima innovare instituit. 48. Et ila Arde Capitoni Massuriu, Sabinus successir. Labeoni Nervi, qui adhuc Cn di,sensiones auxerunt. hic etian Ner'ya Caesuri familiarissimus fuit.

ThSTI PER ESERCITAZIONI DI DIAmO ROMAXO

Ma3surìus Sabintjs in equestri ordine filit et publicae prìmus rtsporidit:

posceaque hoc coepit beneficiun dar, a Tibe6o Caesare hoc tamen illi con-Ce$5UII, dat. 49. Et ut obitcr sci,mus, ante cempora Augusti publice respen-dendi bis non a priocipibus dabanir. sai qUi fiducian, studio. SUOrIIm babe-bant, consu!eiitibus respondcbanr; acque responsa utique signata dabant. sta

plenimque iudicibus ipsi scribebant, auL cestabanrnr qui jilos consulebant. pritnus di—, Augusnis, ur maior juris aucroritas baberetur, conscituit, ut a auctoritate eius responderent: et ex illo Lempore peti hoc pro beneficio cocpi

et ideo optimus princcps Hadrianus, cuni ab co viri praetorii petereur, ut ubi

hiceret respondere, rcscripsic cis hoc non peli, sai praestari sokrc et ideo, si quìs fidudan sui baberer, deleccari se populo ad respondendiim se prae-

patarec. 50. Ergo Sabino concess%Jn est a Tiberio Caesare, ut poptilo re- sponderet: qUi in equestri ordine iam grandis nati, et fere annonim quin-

quaginta receprus est. huìc nec amplae faculrates Euerunt, sS plurimutu a suis auditoribus susteritatus est. 51 Huic sx'ccessir Gaius Cassìus Longi- nus natu cx filia Tt,beronis, qUae ruir neptis Servii SuIpkii et idea proa-vun sLlum Servìum Sulpicium appcllat. hìc consul fuir cum Quartino ram-

poribus Tiberii, sS pturimum in civirate aucroriratis habuìt co Ilsque, doncc euiit Caesar civitate pelleret. 52. Expulsus ab co in Sardiniam, revocatus

a Vespasiano dien suum obic. Nervae suece,rnt Proculus. fi,it codcm Lan-pore or Nerva Filius: fuit er aiius Loaginus cx equestri qi'idem ordine, qui postea ad praeturam t'sque rrvcit. sai Proculi ai'ctoritas maiot (Ilit. nani etian plurin'um potuir appellatique S'mt pat-tim Cassiani, partito Procii-

liani, quae origo a Capitone a Labeone coeperar. 5. Cassio Caetius Sabinus succcssit, qui plurimtim temporibus Vespasiani potuir PTOCUIO Pegasus, qui temporihus Vespasiani praefectLis urbi fuir Cadio Sabbia Priscus lavoleniss; Pegaso Celsus: patti Celso Celso, filiu, cc Priscus Nera-tius, qui titrique console, fuentnt, Cela,-' qiiidem eL iterum lavoleno Prisco

Abun.ius Vale., et Tu,cìanus. item SaIvi'is IuI,anus.

6. LA GIURISPRUDENZA POSTCLASS1CA (v ti. 24)

CTh. 1.4.3 (Impp. Theodosìs cI Vatentinian,u AA., ad senataot

,nbis Rame.). Papiniani, Pani, Gai, Ulpiatii acque Modestini scripta tini-versa firmamus it., ut Gaium quae Pauhum, Upianum et ceteros cornite-tur auctoritas ]ectionesqile Cx omni eitis corpore recitentur. Eorum quoqUe scicnciam, quonzm tracrarus acque sentcncias praaiicri omnes sui, operibus

14 ANrcIqIo OUMJNO

miscucninr rata esse ccnscmus, ut Sc.evolac, Sabirà JuIini atque Mar-cdli omniumqtle. qoos ilii celebrirunt, si tamen conlm libri ptopter .nti-

quitacis inccrtum codicum coliatione firinencur. libi autem diversat tch-tcntiae profenincur,poclor numeri,s vincat auctorum, ve], si numexi.s aequaiis sit, eius parcis praecedat aucroritas, in qua caccilenti, ingenii vir Papioianus en.incat, qui uc singuks vincit, ita cedit dobus. Notas etian Paulì acque Ulpiatii in Papiniani corpus factas, Sicul dudurn statunim est, praccipimuis infirmari. Usi aurem corun pares sententiae recitantur. quo-rupi par censetur auctoricas, quos saqui debeat, cligat moderano iudiarnis. Pauli quoqtic seI.retlLias semper valcrc praecipimus (a. 426).

LA COMPILA2IONE DI CIUSTINEAX0 (v. li. 25).

Gonat. Tanta. Praef. Tanta circa DOS d'vivac htimanìcacis est provi-

denhia, IL semper aeternis liberalicanbus nos sustentare digncwr. post bella enim Parnhica accerua pace sopita postque Vandalicain gentem ercptam cc

Carchagincm. irn'no magis omnem Lybìam Romano imperio iccrum sociaram cc leges anciquas iam scnio praegravacas per nostram vigilanciam praebuit in novam pulchrin,dinem cc moderatm pervenire compciidium: quod nano

ante nostrum imperium unquani speravir acque bumano ingenio possibile esse penitus exiscimavit. crar enim mirabile Romanam sanctioncm ab urbe condita usque ad nostri unperii tempora, quae pause in mille et quadHn-,mm annos concurrunt, intestinis proeliis vaciillancem hocquc cc in im-periale, conninit'ones exccndcntem in unarn reducere consonantiam, UI

nibil ncque concrarium acque idem neque simile in CS invcniawr et ne geminse Leges pro rebus singulis posirae usqhiam apparcant. namque hoc caelestis quideni provdcn6ae peculiare fon, humanae vero inI,orithrati

nullo modo possibile. nos itaqhac more solito ad immortaliratcm rcspcxù*ui pracsidiurn et summo nonnine invocato dcum auctorem cc cotius operis praesutem fieri optavim, cc omue studìum Triboniano viro excelso ma-

gistio officiorum et ex quaestore sacri noscxi palatii et ex console credi- dimus cique omne rninisteriuxn huiuscemodi ordinationìs irnpesuilnus, ut ipse una Dam aliis illuntribus cc prudentissimìs viris noscrun desiderium adimplerct. nostra quoque maicstas semper investiganda a penautando Ca quac ab his compoiiebancur, quidquid dubium et incertuin inveniebatur, hoc nurnine caelesti eretta emendabar ci in imona. redige- Ssc. omnia rgitur confecta sunt domino cc Deo nostro Jhesu Christo poni-

- --

1' -

TESTI PER ESERCITAZIONI DI D'mt) ROMANO

bilitatem tsa nobis q"am nostris in hoc ntclliribus pracuante. i. E. princijnks quidcm constituuones duodecitn libris digestas iam ante in codicciTi nostro nomine praefulgenrcm contulimu, potea vero ma,dmun

cpus adgredicnres ipsa vetusca± scudiosissima opera iam paene confusa et dissoluta eidnn vfro excelso permisimus un. colligere qunn certo no-deramini tradere. sed con omnia percontabamtie, a prefaro viro excclso

suggestum est duo paene india libronin esse cooscripta ct plu, qnam trecenties decani milua versuum a veteribus effusa, quae necesse aser

otnnia at legere er perscrutari et cx his s quid optimtlm fuissec eligere. • quad caclesti fidgore et summae rrilitatis favore confectum est sccundum

noffra mandata, quae ab initio ad nemoranim vini. exce!sum fetimus. - - cc in quiaquaginta libros onDe quod utilissimum erat collectiim est ce .ex ambiguitates decisae nullo seditioso relicto. nomenqile !ibris impo-5u11flu5 digestonim sen pandecunim, quia omnes dispurationes et dedsioncs. in 'c habent legitimas et quod undiquc fult collectum, hoc in sinu, suos tccptnint, in ccntum qtiittquaginca paene mula versuum totum opu$ consmnmanr, et in septein partes eo digessimus, non perpenm neque

sine ratione, sed in tiumerorum naturan er arten respicientes er con- ranean. eis divisionem partiun conficìentes... 'o. Tanta autem

nobis antiquitad babita est reverentia, in nomina prudenhun ta-

&wnitsti cradere nullo patiunur modo: sa! 't.usquisqtse eorum, qui aticror legis fuit nostris digestis incrìptus est; hoc tanturnmodo a no-

bis effecto, ur, si quid in legibus comm vd supervacuum vel imper-fect,sm ve! minus idoneun, visum est ve! adiecrioncin vel deminutio- - necessariam .ccipiat et rectissimjs tradatur reguris, cc in multia sinailibus, vel contradi, quod rectius babere apparebar. hoc pro allis omni-bus jsitum est unaque omnibus auctoritate indulta. ut quidquid ibi 4anm est, hoc nostrum apparear Cr ex nostra "lunate compositum:

aeniinc audeote comparare e. quae anriquitas habebat cc qua. nostra - suetorita, nrroduxit, quia multa ce nnxima sunt, quae propter utilitatem

rerum transformata su., adeo un et si prindpa!is constiturio (ucrar in ve-taThos libris re!ata, nequle ci pepercimus, se.] er hoc coSgenduin esse pu-tatimu, et in ..ius restaurandum, nominibus etenin, veteribus relictis,

.quidquid legun vestati deconim et necessario- fi,erat. hoc nostris enchia-Saibus serva,imm. et propttr banc c.uisam et si quid iuta eos dubita-batur, hoc iam in tutissimam pervenie quietein, nullo titubante rélicw, ti. Se.] ci,m prospeximuis, pio.] ad portandam tantac sapientiae n°1cm

M(TDNIO CUARINO

non sunt adiondi homint ru&s et qui in primis leguffi veatibulis stantts

intrare ad arcana coruni properant, et aliam mcdiocrcm enendationem praeparandani esse censuiti iL sub Ca colorati cc quasi primitiis onInitIm

imbuti possint ad penciralia torum ntrare cc forman legutu puichetti-mam non conivenrìbus ocu]is accipere. et ideo Triboniano viro ezcclssp

qui ad totius operis gobeniacionem elecnis est, nec non Theophilo cc Dorotheo viribus illosiribus cc facundismis antccessoribus acceritis mali-davimus, quatenus libri, quos vereres composuerunc, qui prima legum E-

gumenta continebant et instiniciorte, vocabantur, separatim collcctis, quid-quid ex bis utile cc aptissimum cc undique sir elimanim et rebus, quac

in praesenci aevo in usu vatuntur, conscntaneum invenitui hoc et carte studeant ct quattuor libri, reponere cc cotìu, eniditionis prima fundamenta acque clemenca poncrc, qoib"s ìuvencs suffulti possint graviora et per-

fecciora leguin scica sustencarc. admonuimu, auten cos, ut mcTnores ctiam nosrrarum fiant constinicionum, quas pro cmendatìone turni procnulgat-mus, cc in confecdone institurionum eadcm emendatione ponere non moren-

cur ut sit manifesnim et quid aurca vacillabat cc quid poscea in scabilitacen redactun' est. quod opus ab bis perfectt'm ur nobi, oblarum et relecturn

est, et prono suscepimus animo et nostris sensibL's non indignuni esse iudi-

cavùnus et praedictos Iibros conscicutiontim viceni habcre ìussimus: quod ct oratione nostra, quam eisl]em libris praeposumus, apertius declaratur.

8. « lus CIVILE-]' lus GFNnUM » (É NATURALE») (v. IL aS).

Gai. i. i. Omnes populi, qui legibus et moribus regunnir, partim suo proprio, partim communi omnium honiiiium iure utuntur; nato quod quis-

que populus ipse sibi ius constituic, id ipsius propriun est vocacurque ius

civile, quasi ius proprium cìvicatìs: quod vero naturalia rado ioter omncs bo-mines consricuit. id apud omnes populos peraeqilo cttstoditur vocaturque ius gcncium, quasi quo!me omnes gences utuntur. Populus itaque Romanus

pardm suo proprio, partii comnluni omnium hominum iurc utitur... D. 1.1.5 (Hennogenianas I isnìs epita.ilarum). Ex hoc iure gcntium

introducta bella. discetae genres, regna condita, dominia distincra, agris termini ponti, aedificia collocata, commerciun', emptiones venditionts, lo-catione, conducriones, obligationes instinicael exccpds quìbusdam quae iurc civili incroducuc sunt.

D. r. I. I. 3, 4 (Ulpianus 1 insritstionnrn) bis naturale cst, quod na-

: J

TESTI PER ESERCITAZIONI DI niRnio ROMANO 17

osTa omnia anisn.lia docuit: nani 'in isnid non humani gcncris piopdusm. 'ed omnium astimaliun, quac so corra, qua in ma,i nncimtur, aviuni qwxjuc canolune en... Ius gonduin est, pio gcnccs husnanac otuntur. quod a naturali recedere facile irnellegere Iicxt quia illud omnibus anirnii-bus. hoc ,olis hominibus int se commune sii.

9 LA(. FAMILIA » ROMANA (v. Il. 35 e 38).

D. 5., r6. S. 2, 5 (Ulpianus XLVI ad edwtam). a... itare proprio familiam dicimus plures personas, qua sunt sub unius potestate aut na-tura aut iure ,ubiectae, tu posa patrono familias, maÙn familia,, filluin

É

familias, filian familias quisque deinceps vicem tonim SeqUUntIW, lt pista nepotes er noptes et deinceps. pncr auten fanilias appellatur, qui in

• domo dorninium habet, rccteque boc non'ine appellatur, quamvis filàsm zmn habcat: non enin solam penonvn eh,,, sed et iiis demonitramu,... cc cum pater familias Inorittir. quocquor capita ci subiecta Inexint, singulas

JfainIias incipiunc babere: singuli enini panum famifianun nomen sud,eunt.. 5. Mulier autem fasnili.e suae cc capuc cc finii est.

D. I. . 9 (Celsu: XXIX digestorutn). Cu. iegitimae nuptiae factao mt, pacr liberi suuntur: vulgo quaesitus tnafltm scqtIitur.

D. 2. 4. 5 (P-I- IV ad edictum). (Mter)... semper cena est, etiam si vugo conceperit: pator vero is est, quem nuptiac dcruon5trant.

O. r, 6. 6 (UIpùrn.s IX ad Sabirn.m). Filiun rata definimus, qui ex -viro ce uxoec citi3 nascitur,,.

Gai. r. 156. Sunt auteni agitati per viriis sexus persooas cognatiotie uneti, quasi a paa cognati, voluti frate codesta patto nacui, frais fihilu

neposve cx ce. ieri pauus er pacnsi filius et ncpos a a. At bi, qui p feininini sexus persona' cognadone coniungunnw, non n'nt agnaci, sed allis naturali luce cognati. Itaque incer avunculucn ct sororis E iliun non paS en, sed cogaao. Ieri amitae, materterae Miti, non est mihi agita-tu, ,cd cognatu, et tit,,iteno scilicet ego illi codero iuse coniungor. qui. qui nncuntur pacris, non uatris famiSian, sccuntur.

D. 38. io. io. a (PaRlai libro singaLesi de gradibni et adfinibus et no,nini&is con.m). Capaci sunc cc quos adgnatos lcx duodccim tabu]ann appeiat, ard hi sune per patrem cognati ex eadem iatnilia: qqi autrin per feminas coniunguntur, cognati rantun nominantur.

D. 38, io. i pr. i (G., VIII ad ediaun provinci.k). Gndus ce-

GuaiNe Testi nere, dir. reni. 2 1- 1,

ANThNIO CUARINO

gnauorns alii superìoris ordinis sunt, alii inferiori, alii cx ansvs0 sive a latere. superiori, ordmis sunt pareares. infnors liberi, cx ansverso sive

a latere Eraires et sorores liberique eorum. i. Sed supetior quiden et ide-t'or cognatio a primo gradu incipit, cx transverso sive a Iatcre nulius est primus gradu cc ideo incìpit a sccum]o...

D 38. 10. 4. 3. 5 (Modestin#s XII pandect4rum)... adfines sunt viri et uxoris cognatL dicci ab co, quod disse cognationes, quae diversae ittter se sunt, per nuptìas copulancur cc altera ad alccrius cognacionis fmcn. ac-

ccdit: namque coniungendac adfinitatis causa fit cx nuptiis... 5. Gradus

autem adfinitati nulli sunt. Cicero top. c. 6. Gentilea sunt, qui incer se codein nomine sunt... qui

ab ingcrtuis oriundi sunt ... quorisn maiorum nemo servitucen servivit qui capite non sunt demrnuti.

I- . « SPON5ALIA » E « MATRIMONIUM a (v. • 36 C 3.

D. 23. 7. i (Florentiruu III institconam). Sponsalia suni mentio et rcpromissio nuptiarum futurarum.

D. 23. i. a (Ulpianøa libro singsdari de sponsalibus). Sponsdi. auteat dieta sunt a spondendo: nan moris fuir VeLeribUs stipulari cc spondere sibi uxores futuras.

D. 23. Z. I (Afodeitinas I regs4lannn). Nuptiae sunt coniuncrio maris cc feminac cc consortium omnis vitae, divini cc bumani inum communicatio.

I. I. 9. I Nuptic auten sive matrimonium est viri et mulìerìs Co-

nitrnccio, individuxn consuetudinen vita continens. Gai. i. 10-113. rio, Olim icaque crìbus modis in manwn conveniebant,

usu, farreo, coeniptione... iii. tini in manum conveniebac, quae arino conti-

nuo nupta perseverabat; qMia etti», velut annua possessione uso capieba-tur, in familam viri transibat fi]iaeque locurn optinebat. Itaque Lege duo-

decim tabularum cautum est, ut si qua nollet co modo in manum mariti convenire. Ca quotannis tninoctio abesset atqtic cc modo cuiusquc anni sssm 'intenhimperet ,,. I a, Farreo in manum convcniunc per quoddn gunus saaificii quod lovi Farreo fit in quo farreus panis adhibetur, 'mdc etian, confarreatio dicitur ccmpura praeterea huius mis ordinandi grazia

tum certls cc sollemnibus verbis pracscntibus decem tesdbus aguntur et fiunt ... x13. Coemptione vero in manum convdniunt per mandpationem, 2 est per quandam imaginariam vendidonem: nam adhibiris non minus.

TE5T PER ESERCrrAnONI DI DIRIflO ROMANO 19

quam v testibus civbus Romanis puberibus, item libripende, asse etnic -vir tnu]ierem, cuius in manuru convenjt.

I). o. 17. 30 (Ulpianus XXX VI ad Sabinum). Nuptias non concubitur, sta conseosus facit.

D. 23. 2. (Paul.s XXXV ad edictum). Nuptiae consistere non pos-sunt n'si consendant omnes, in est qui count quorumque in potestate sunt.

D. 23. 2. 3 (Paulus I ad Sabinum). Si nepotem cx fiEo et neptem cx altero filio in potestate habeam, nuptias inter eos me solo auctore conttahi posse Pomponius scribit eL verun est.

Ulp. S. 2. lustum matrimonium est, si inter eos, qui nuptias cotitra-hunt, conubium sit.,.

I. i. io pr. lustas autem nuptias inter se cìves Romani contrahunt.. PattI. 2. 19. 2. Ecrum qui in potestate patris sunr sine voluntace cius

matrimonio iute non contrahuntur... D. 23. 2. 53. (Galus XI ad edictum protnci4c). Nuptiae consistere

non possunt inter eas persona, quae in numero parentiun liberorunve sum, sive proximi sive ulterioris -gradus sint usque ad infinitum.

CI. i. 9. 6 (Valentinianua Theodonus et Arcadius AAA. Cynegio .). Ne quis Christiauam mulierem in matrimoniam ludaeus accipiar neque Iudaeae Christianus coniugiun sortiatur. nam si quis aliquid huiusmodi admiserit, adulterii vicem commissi huitts crimen obtinebit, libertate in accusandun publicis quoque vocìbus relaxata.

D. 25. 2. i (Paulus VII ad Sabirntkn). Rerum anotarum iudicium tiri-gulare introductum est adversus eam quae usor fuit. qua non placuir cum ea furti agere posse...

CI. q. . '8 (lrapp. Valeriarsu, et GaIIic,,us AA. Tbeodorae, 4. 354

Eum qui duas sinul babuir uxoIts sine dubitatione conitatur infamia, in ea nanque re non iuris effectus, qua cives nostri matrimonio contrahere ,luna prohibcntur, sed animi destinano cogitatur.

11 3. 2. in. i (Ulpianus VI ad edicturn). Etti talis sit naritus, questi more maiorun lugeri non oporter, non posse cani nuptum intra legitimum tempus collocati: praetor enim ad id tempus se rettulit, qua vir elugeretur qui solen elugeri, propter turbationem sanguinis.

D. 4. 9. 13 (PaDinìanids XXXII quaestiaoxm). CLaudius Seiet.cus Papiniano suo salutem. Maevius in adulterio Senpronìae dannatus éandem Semproniam non dannatam duxit uxorem: qui moriens heredem cnn reliquir: quaero, an iuscum matrimonium fuerit er all mulier ad heredi-

20 ANTONIO GUARINO

tatem adnittatur ». rcsp&ndi acque tale matrimoniurn stare neque bere-4ItaCiS Iucnlm ad mulierem perdnere, sed quod relicn'm est ad fircum pervenire. sed a si talis mulier vinin heredem instinlerir, et ab to quasi ah indigno hereditatem uferri dicemus.

D. 24. 2. 1 (Padru XXXV ad edict4n). Dirimitur matximonium di-monte captivitate vel alla contingente servimtc utris eorum.

CL 8, 38 (39). 2 (lmp. Atexander A. Menopbilo a. 223). Libera matrimonia esse andquitus placuir. "coque pacta, ne liceret divertere, non va!ere et stipulationes. quibus poenae inrogarentur ci qui divortium fecis,cr, ratas non haberi eonsrat.

il. IL REGIME PATRIMONIALE -El MATRIMONIO (v, n. 37)

D. 24 i. i (Ulpiaus XXXII ad Sabinurn). Moribus apud nos recepcum est, ne inter virun et uxorem donariones valereur. hoc aurem receptlim est, ne mutuo amore invicem spoliarentur donationibus non temperances, 'cd profusa ergu se facilitate.

0. 24. 1. 5! (?omponis.s V ad Qaint,m Mucù.m). Quintus Mucius ait, cum in controversiam venit, mdc ad mulicrem quid pervenerir. et -veri'xs et honesrius est quod non demonsrratur onde haheat estimni a viro aut qui in potestate eius essa ad eam pervenisse...

D. 23. 3. i (Paubis XIV ad Sabinum). Dotis causa perpetua est, et cum -voto eius qui dat ira conrrahirur, ur semper apud ntaritum sir.

D. 23. 3. 56. I (Pastus VI ad Mas.ti.m) Di dos esse debet, ubi otiera matrmonii sull!.

D. 23. 3. TO t. (Giptanus XXXIV ad Sabinum). Plerumque ìntexest 'viri res non esse aestimatas Idcirco, ne periculum renim ad con pertineat, inazime si animalia in dotem acceperir vaI vestem, qua mufler udrur: ewniet enim, si aestimata sit et eam mulier aduim ut nlhilo minus maritus seMi-macionen eonlm praestet. quotiens igftur non cstimatae res in dorem dan-tur, et meliores ce deteriores nulieri fiunt.

1. 2. 7. 3. Est er aliud genus acer vivos donationum ... quod ante nuptias vocabatur et tacican in se condicioneni habebat, or ernie ratum esser, con matrimoniun, fuerit nsccutum: ideoque ante nuptias appdlla-batur, quod ante matrimonium efficiebatur... scd nos .., constituimus, uL tales donationes ... Ct constante matrimonio inititim aceipiant Ct non ante nuptias, sed propter nuptias vocentur...

-

- TESfl PER ESaCITAnONI DI DIRITTo ROM4NO

UIp. 6. s. I. Dos aut datur aur dicitur aut prcmhtinir. a. Doft,m dicere potesr inulier, quat nuptura est, et debitor mulieri,, si tassia cm, dieat item parens mulieris - virili, sexus, per virilen saum cognatione iunctus, vehzti pater, avus paternus. Dare j*omittere dotem omues possunt. 3. Dos aut profecdcia dicitur id est quatn pater mulieris dedir: aia advcn- fida, id est Ca, quae a quovis allo data est. 4. Mortua in matrimonio muliere dos a ptre profwta ad patrem revertitur, quinds in singulos libe--ros in infinitum relictis penes virum: quod si poter non sii, apud nrìtusn remanet. S. Mventicia aurem dos semper penes maritun renaner, prae-tcnpzam sì is, qui dedit, ur sibi redderetur stipulatus fuerìt; quae do spe- cialiter recept1cia dicinr, 6. Divortio facra si quidem sui inni sit muhIe!, ipsa habet rei uxoriae actioncm, id est dotis repetitionem; quod si in pote_ state patris sit, poter adiuncta filiae persona habet actionem; nce, interest, advcnticia sii dos ai. profecticia. 7. Post divortiun defuncta midiere bere-di citu accio non aliter danir, quam si moran in dote mulieri reddenda inarinis. fecerit. 8. Dos si pondere numero mensura contineatur, annua bima trima die redditun; nisi si un praesens reddatur convenerir. Reiiquae dotes statim redduntur. 9. Retentionea er dote fiunt aur propter libero, aut propter nores aut propter impensans aut propter rea donatas aut propter res amotas.

12. APPARThNENZA ALLA SPECIE UMMJA E FSISTENzA COME QUALIflCA-ZIONI SOCCEfl'tvE REGOLARI (v. fi. 4243).

D. 47, 32. 4 (Gaius IV ad Iegem duodecim tab4ar,.m). Soda!es seni qui eiusdem collegii sua..... his autem potestatem *acit la pactionem quard velint sibi fette, dum ne quid cx publica lege cornunpant. sed baec 1cr videnir cx ege Solonis tralata esse. - D. 4. 22. 3 pr. (Marcianus Il i,diciorum ps.blicorsim). Collegi- si qua fuerine illicita, mandaris et constitutionibus et senatus consultis dissol-vilutur: sed permittitur eis, cum dissolvuntur, pccunìas communes si quas habent dividere pecunianque inter se partiti.

D. 3. j. 1. pr., i (Galqs III ad ediceun, provinciale)....iten collegia Ruinac certa 511lIt, quonin corpus senatils consultis atque constitutionil!us pnincip1ibuis confirmarum est, veluti pistonim et quorundum aliorum, et navi- cùta.iorum, qui et in provinciis sunt, i. Quibus auten pennissmn est corpus habere collegii societotìs sive cuiusque a!terius ecrum nomine, pro-

22 ANTONIO GUARINO

prima est ad exetnplum rei publicae habere res communes, arcani comuni-acm cc actorem sive syndicum, per quem tamquam in re publica, quel communiter agi fierique opocteat, agatur Iiat,

D. 1. 4. 7. I, 2 (UIp*nn45 X edictum). r. Si quid universitati debetur, singuiis non debemr: nec quod deber universiras singuli debent. a. In

imiversitaribus nihil refcrt, utrum onnes idein maneant an pacs maneat vd ennes immutati s'mc. sed si nniversitas ad mmm redir, magis idrnitiitur prose euni. convemre et convenizi, cun ius omnium in un= recciderii Ct stet nomen universitatis.

D. 5. I. 76 (A4enus VI dfgestorum). Proponebatur cx bis iudicibus, qui in eandem cern dati essent, nonnullos causa audita escusatos esse inque corun locum alios esse sumptos, cc quacrebatur, s'mgu!ocum iudicum mucatio -eandem reni an aliud ìudiciun fecissct. respondi, non modo sì tioiis ala aher, sed et si omnes iudices mutati essent, tanien et reni canden et indi-cium id. quad antea fuisser permanere: neque in hoc solum evenire, ut partibus comniutatis eadem res esse existimaretor, sS et in multis ccteris rebus: nani cc regionen canden baberi, cx qua multi decessissent, quorum in locun alii subiecri essent: cc populun eundem hac tempore putati q' abhinc centum annis fuisscnt, cun ex 'dlis nemo nuno viverer: itemque navem, si adeo saepe refecta esser, ut nulla tabula caderti permaneret, qua non uova fuisset, nihilo ninus eanden navem esse existimari. quod si quis putarer partibus commutatis aliam nero fieri, fiore ri, cx eìus ratione 1105

ipsi non idem essemus, qui abhinc anno fuissemus, propterea quod, ut phi-losophi dicerenr, cx quibus parriculis minimi, consisteremus, hae cottidie ex nostra corpore decederenc aliacque extrinsecus in canim Iocum accederene, quapropter cuius rei species eadem ccnsisterct, rem quoque eanden esse existim ari.

D. i. S. 6. i (Mrcianw III institutionum). UniversitaS stiiit, non singulomm veluti quae in civkatibus sunt tbeatra cc sradia er similia et si qua alia sunt communia civitatiun. ideoque nec servus communis civitatis singutorun pro parte incellegitu, sed universitatis et ideo ram contEa civen q.. pro eo posse servum civicaà ce ideo tank contra civem quam pro ce fxlsse serinlm civitatis torqucri divi frarres rescripserunt. idee cc !ibcrtus civitatis non habec necesse veniam editti petere, si vocet in iIIS

aliquem cx civibus. D. o, 16. 85 (MarceIIn I dìgestorum). Neracius Priscus tres facere

estìmat « collegiun », et hoc magis sequendum est,

TESTI PER ESEKCrrAZIONI DI DIRITTO ROMMJO

D. 25. 4 i. I (lftpianns XXIV .4 edictam) ... paxtus ... antequsm cdanir mulieri, portid est ve! vhcerum.

Ci. 6, 29. 3. i (Imp. J..stinianus A. hdiano pp.. BO). Vetares aswni turbati sunt, quid de paterno elogia statuendum 5k. cumque Sabiniarii aistimabant, si vivus natus est, età vocI non etnisit, ruptum tsumen-tum. lappareci quod, cui murus fuerar, hcc ipsum faciebat eorum edam no, !audamu, ,ententiam eL sanciinus, si vivus perfecte natu, est, !ice, ilico postquam in terran cecidit vel in martibu, obsretrìcis decessit, nihilo ininus testameatum comlmpi, hoc tancummodo requirendo, sì vivus ad orbem totum processit ad nuflum declinan, monsuun, ve! prodigium.

D. r. S. 26 (Thlinus LXIX digestorum). Qui in utero sunt, io toto paene iure civili intelleguntur in rerum natura esse. nart cc legitimae hereditares bis resticuannir ce si praegnas mulier ab hostibus capta sk,

id quod nacun, ah postlimìnuium habet, item pErù vel matti, condidonen, ecquitur: praeterea si ancifla praegnas subrepu frerit, quamvis pud bonn fidei emptGrem peperesit, id quod natio erit tamquam furrìvum 'su non capitur; bis con,equens est, ut Iìbertus quoque, quarndiu patroni filius nasci possit, co iute sir, quo s'mt qui patronos habent.

D. 4. 5. IS (I) pr. (Mardan.0 III regslaram) ....in quibus casibus si patita decesserinc nec appareat, quis ante spiritum etnisit, non videtur alner alteri supervixissc.

53. LIBERTÀ, CITTADIWM4ZA, AUTONOMIA FAMILIARE (v. 5. 4.4-4

Gai, i. 9-17. 9. E quidem summa dIVISIO de iure personarum haee est, quod onlnes homine, aut liberi sunt atti senri. io. Rursus liberorum bomi- rnm alii ingenui sunt, alii libertini. i. !ngtnui sulle qui liberi nati sunt; libertini qui a iusta servimee manumissi Sunt. la. Rursus Iibertinorum tyTg s'mt genera; nam aia cities Romani aia Latini asdt deditiàorum numao sunt.. 13. Lege itaque Aella Sentia cavetur, lt qui servi a domini, ce- me nomine vinai uni, quibusve stignata inscripea sint, deve quìbus oh noxam quaesrio tonnenris habita sà et in CS non fuissc convicci sint, quive ut faro aut coni bestiis dcpugnarent traditi sint, inve ludum custodiamvv

coniccti fucrint, et postea vei ah eodem domino ve1 ah allo manumissi, eiIls- dem condicìonis liberi Liane, cuius condicionìs sune peregrini dediticli. tj. Vocantur autem peregrini dediticii bi, qui quondam adverstu popuhm Ro- msnum armi, suscepds pugnaverune, deinde vicei se dediderunt. i5.

24 ANTONIO OTJARINO

Huiu, erge turpitudinis servos quocumque modo et cuiuscumque aetatis manumissos essi pieno lire dominorum fuerinr, numqbam aut civei Roma-DOS SUL Latino, fieri .dicnnus, sed omni modo dediticionim numero cornd- uil intdlegemuu. 16. Si vero in nulla tali turpitudine sh savm, manu-- tniumn modo cìvem Romat'um inexi. Latinum fieH dicetnus. 17. N. in cuius -persona cria haec concurrunt, ut maior ,k annorum triginta, et cx lire Quiritiun, domini, et luna ac legitima rnanumùsione liberenar, iii est visidicra aut cenni aut testamento. is dai, Romanus fin sin vero aliquid torum dteriz, Latirnis eri,.. -

Gai, i. Sa. in potestate icaque sunt servi dominorum. Quae quidein potastas iuris gcntium est: nam apud omnes peraeque gcntes animadvertere possumus domini in scrvos vìtac necìsque potestatem esse, Ct quodcumque per servum adquìrìtur, id domino adquiritur...

Gai 1 - 55-56. 55 Irem in potturane nostra sunt liberi nostri, quos iiisS nupriis procreavimu. Quod ius propriwn civium Romanonim est: fere enim nulli alii sunc bomines, qui talem in filios suos habent porestater.,, qua]ein nos habemus.,. 56. ltaqMc libero, suo, in potc$tate habent cive, Romani, si cives Romanas uxores duxerint ve] etiam Latinsa percgrinas've, cum quibus conubiwn habeant; cum enin conubium Id efficiat, in liberi patrù condicionem sequantur evenit, ut non sol,.m civea Romani liana, Md Ct in potcstate patuis sint...

Ulp. '0. 4. Si pater, ab hostibus captus sit, quamvis servus hostima fiar, tamen cum reversus fucrit, onnia pristina iura recipir iure postilisninii. Sed quamdìu apud hostes est, patria potestas in filio eius intexim pendebir, et cum reversus fue,it ab hostìbus, in porestace fi]ium habebit: si vero ibi decesserir, sui iuris filius cnr. Filius quoque si captus fuerit ah hostibus sinsi-laer propcer ius postIannui patria porestas jnterim pendebic.

D. 4, i ij. i (Pornponéas III ad Sabinurn). Non ut pater filium, ha uxorena maritus iure posiliminli recipit: sed consensu redintegranar ma-trimoni un,.

D. 4. ' . 5 P' -a (Pomponùn XXX VII ad Q, Mucù.m). pr. POStIiminIi ius compecir aut in bello aut in pace. i. In bello, cum lo, qui nobs honcs 51mL. aliquem a nostris ceperunt cc Intra praesidia sua perduxenint: nam si codem bello is reversus fueri, postilminiun labe, id est peninde omnia restituuncur ei ion.. ac si captus ab hostibus non esser. antequam in raesi-dia perducanir hostium, manet dvi, tunc autern reversus intellegitur, si sua ad amicos nostros perveniat atte intra praesidia nostri esse coepit. a.

TESTI PER ESE&CITAZIONI Dl fIRmO ROMANO 25

In pace quoque postliminium datum est: nani si cum gente aliqua ne4ue-amicitiam neque hospitium tieque foedus amicitiae causa facrum habentus, hi hostes quidem non sunt, quod autem cx nostro ad eos pervenit, ilionim fit, et liber homo noster ab vis captus servus fit [cc] coniai: idemque est, sì ah iilis ad nos aliquìd perveniat. Hoc quoque igitur cassa postliminiuim datun, est.

Ulp. I. 6, 6. Cives Romani sunt liberti, qui legitime ma,n.missi ssnt, itt est vindicta aut censu aut testamento, nullo iure nonfodiente 7. Vindicta manumittuntur apud magistratum populi Romani, veluti comulem' praetoremve tel proconsulem. 8. Censu manurnittebanmr o11m, qui ha-stra]i censu Romae iussu dominorum inter cives Romanos censum profire-banujr. 9. Ut testamento manumissi liberi sior, lex duodecim tabu!anun facir, quae confirmar ea quae testato, de ssis rebus dposuerit.

Cicero, de oflicis I 72, 37. 1-lostis enim apud maiores nosos is dice-batur, quem mmc peregrinum dicilmia.

D. s 5. 17 (Ulpìanus KXIJ «4 edictum). In orbe Romano qui sunt cx constitutione imperatoris Antonini cives Romani effecri sunt,

14. LE « RES » E LE LORO DISTINZIONI (V. ti. 1950)

Gai. 2, 2-lI a. Sumrna itaque rerun dirisio in duos articulos diducitur: mano alite sunt divini iuris, aliae Inassimi 3. Divini una sunt veluti rer sacrae et religiosae. 4. Sacrae sunt quae diis superis comecratae sutit; re)i- giosae quat dìis Manibus relictae sunt. 5. SS saaum quiden hoc solum existimatur quod a auctoritate populi Romani consectatum est, ve!uti lege de Ca tC ata aut senatusconsulto facto. 6. Religiosum vero nostra volun- rate facimus mortuum infcrentes in locuni nostrum, si modo eiuS mortui fumi, ad nos perririeat. 7. Se4 in provinciali solo placet plenisquc solum' religiosuni non fieri, quia in eo solo dominiurn populi romani est ve1 Caesa- ris. nos autern possessionem tanti- v& usumfrucrum babere videmur; utique umeli etams non sh religiosum, pro religioso habenir. freni quod in provinciis non cx auctoritate populi Romani consecratum est proprie sa- cnuii non est, camen pro sacro habentr. S. Sanane quoque rea, velud -- -

muri et portae, quodam modo divini iurìs sunt. g. Quod autem.dìvini iuris est, id nulbus in bonis est; id vero, quod bumani iuris est, plerumque alicuius in bonis est: potest autem er nullius in bonis esse; nam res heredi- tatiac, antequan aliquis heres exiscat, nullius in bonis sunt.,. 'o. Hae

26 AxroNIo GUARI(O

aut en rei, quae humani imis sano, aut publicae sunt aUr privatae. ir. Quae pubficae sunt, nullius videndo, in boni, esse: ipsius enim universi-tati, esse creduntur. Privatae sunt quae singulorum honiAinum sunt

Gai Z. 142-24. 542. Est etìam dia rerun divisio: nata aut nncipi sunt aut nec mancipì. Mancipi sunt velurì fondo, in Italico solo, item aedes in Italico solo, item servi et Ca animalia quae collo dorsove domati solent, veduti larve, equi muli asini; item servitutes praediorurn nisticorum. Nam serttutes pracdiorum urbanonim nec mancipi sunt. Item stipendiat'ia praedia cc t2i- butaria nec mancipi lunE. i. S9d quod dixìinus da anima]ia, quae domati solent, mancipi esse quomodo intellegendun sit, quaeritu, quia non stadio In nata sunt domantur. Et nostrae quidem scholae auctores srarim ut nata •suut ...tipi esse putant: Nerva vero cE Proculu, et ceteri diversae scbolae auctores non alirer ea mancipi esse putant, qualn si domita sum; CL si propter nimiam feriratem domarì non possunt, tunc videri mancipi esse incipere, cum ad eam aetatem pervenerin, in qua domari solent. s6. Ar ferae bcstiae nec mancipi sunt, veluti orsi leone,, item ea animalia quae Lere bestiarum numero sunt, velutì elephanci cc cameli. Er ideo ad rem non pertinet, quod haec ammalia etìam collo dorsove domati solenr; nam ne twtitia qLlidem eorum aninialium illo tempore fuit, quo constituebatur

uasdan reI mancipì esse, quasdam nec mancipi... sg. Magna aurem 'diflerentia est inter mancipi reI a nec mancipi. 59. Nani res nec man- cipi ipia traditione pIeno iure alterius fiunt, si modo corporales sunt et oh id rccipiunt tradidonen. zo, iraque si tibi vesten ve[ aurum vel argen- tum tradidero sive ex venditionis causa sive cx donationis sive quavis alla cx causa, stani tua fit ca res, si modo ego eius dominus sii. ar. In eadem causa sunr prondalia praedia, quonlm dia stipendiaria dia tribu-taria vocamus. Sdpendiaria sunt ea, quae in bis provinciis susa, quae pro, priae populi Romani esse intelleguntur; tributaria sunt sa, quae in bis provinciìs lunE, quae propriae Caesaris esse creduntur. za. Mancipi vero Tes sunt, quae per nancipationem ad a]imn transfensnt; unde etiam man-cipi res sunt dktac. Quod autem valet mancipatio, mcm valet e: in nere cessio. 23. Et mancipaflo quìdem qtsemadmodum fiat, superiore commen-tario tradidinus, 24. in iure cessi0 auten hoc modo fit: apud magutra-rum populi Romani, veluri pnactoum. is cui res in iute ceditur rei reneas usa dicit: hunc ego homincm ex iure Quiritìum mento esse aio a; deinde postquam Mc tndicaverit. praetor ìnterrogat eum qui cedit, an contra vindi-cet; quo negante aut racente tunc ci qui vindìcaverit eam rem addio..idque

TESTI PER ESRCflAZIOJI Dl DIRITTO ROMANO 27

legis atrio votatici. Hoc fieri porest eciam a provinciis sputi pracsidcs ean.m...

D. 41. 3. 30 pr. (Pompo'*ia XXX ad Sabinsm). Rerum nixtiir. Lacca n usueapionem cuiasque praecedentcm interrumpit, c1uaeritur. tria tutem

genera sum: cor9orurn unum, quod Continettir uno spirito cc Craece

vwsévov VoCatur, ur homo rìgnum Ipis et similia: altenim, quod cx conngentibiss, hoc est pluribus inter se cohacrantibus constat, quod c'ivi sp*vov vocatur, ut aedificium navis armariutn: tertium, quod cx disrantibus constar, ut corpora plura [non] soluta, sed uni nomini subiecca, veluti popidus legio gTex. primum genus <in> ustIcapione quaestioncm non

habet, secundum et rzrtium habet.

D. 47. lo. 13. 7 (Utpians.s LVII ad rd,ctm). Si quis me prohibcat

in mni piscari vei cvexricu]um (quod Graece afln didtur) duocre, an iniurianin iddicio possim eum convenre? sunt qui putent inìu,arum

me posse are: er ira Pomponius cc plerique esse huic similem cun. qui in publicum lavare vel in cavea publica sedere vei in quo Aio

lato agere sedere conversami non pariatu, aut si quis re mea un me non perniltat nam cc hic inìuriaru'm conveniri potest. conduccori autem vece-res interdictum dederunt, si forte publice hoc conduxic: nam vis ci prohi-benda est, quo minus conductione sua fruatur. si qucin tamen ante acdea

meas vel ante praetorium meum piscari prohibeam, quid dicenduin est2 inc immiamuni iudicio teneri ari non? cc quidem mare commune ornnium

4st et !icora, sicuri aer, et est saepissime resctiptum non pone qucm piscari prohiberi: seni nec aucupari, nisi quod ingredi quis agrum a!icnum probì-hai pocest usurpaturm camen cc hoc est, umetsi nullo iure, ut quis prohi-

ben possit ante acdes meas ve' praetonium meum piscari: quare si quis probibeatur, adhuc iniuriarum agi potest. in lato tatuen, qui mci dominii

est, inique- piscari aliquem prohibcre annuna.

55. « TUTtLA » E «CURA » (v. il. 5355).

Gai i. 44s. 144. Pasnìs,um cc iraquc parentìbus liberis quos in po-

testate sua habent testamento nitores dare: masculini quiden sexus impube-ribus, feminini amen sexus impuberibus pubcribusque, cc tura quoque, ami nuptae sint. Veteres enim voluerunt feminas, etianisi perfectne actatis sint,

propter animi Ìc!itatem in tutela esse. r45. Itaque si quis fili» fi(iaeque te- st2menw ruzorem dcdcri r cc ambo ad pubenarem pervenerinr, filius quicicivi

desinit habere turartene, filia vero nibio minus in tutela permanet; t.ncusm

ANTONIO GUARINO

cnn cx lege lulia cc Papia Poppaca i. liberonam tutela libcrantur feminat. Loqt4mur autem exceptis virginihus Vestalibus, qun etiam vct.res in bonn-ren sacerdotii lAbr,. esse voluerun, itaque eciam lege XII tabularum cautum est.. 548. tjxori, quae in mano est, proinde ne f2iac, iren nurui, quae in Mii mani, est proinde ne nepd nator dati potest 149. Rectissin.e auttm ttzror sk dati potest: « L. Titium !iberis sneis tutoran do vel uzori meae tutorem do», Scd at si ita scaiptum sit: o Lbcris meis cd uxori mcae Titit,s turai esco . recre danis inteikgitur. io. In ',.da tamen UOflS,

quae in manu est, recepta est Sana tutoris optio, id est in liceat eì perni-tere quem velit ipsa tutorem sibi optare, hoc modo: « Titiae axori mete tutons optionen do . Quo casu licet mori tutore», optare ve! in Gmnes re, in iinam forte aut duas. 151. Ccterutn aut pena optio datur tue angua. ,52. Piena it2 dati roder, in proxime sum diximus. Angusta ita ad sol«:

Ticino uxori mete tutoris optionem dumtaxat semd do, aur dumtaxac

bis do » 153. Qiiae optiones plurimum inon se diffenint. Nan qune pienam optionen habet, potest semel et bis et rer et saepius n'torcia optare; quae vero an$usram habet optìoncm, sì dumtsxat semel data est opfios ampli- I. semel optare non potcst; si tannin bis, amplius quam bis optandi facuhatem non habet.. 155. Quibus rrstamento quidein tutor datus non sit. iis cx !ege XII tab44rum agnati 5115K flltores, qui VQCaflflff legitimi. 165. E,x eade,n !ege XI! rabu!an,m libertarum cc impuberutn !ibertonum n,cda ad patronos !ìberosque comma pertìnct. Quae ct ipra tutela !egitima vocanir, non q.io nominatim Ca lege de ha u,tela cavetar. ,ad quia proinde accepta est per inrerpretacionem, acque si verbi. !egis introducta esset. Eo enim p50, quod bereditate, libertorun !ibertarumque, si intestati decessisscnt, iusserat lei ad pacronos liberosve eonim pertinere, cirdìdeninr veteres vduisse !egem etiam tutelas cos pertinere. qula et agnatos, quos ad hereditatem vocavit, eosdem et tutores esse iuserat.

Gai. I. 185-187. 185. Si cui nullus omnino tutor sit, er danir in urbe Roma ti !ege Atilia a praetore urbano et maiorc parte rnibunonzm piebis, qui Atilinnus tutor vocatur; in provinciis vero a praesidibus provincianim cx kge lulia te Titia. i85. Er id. si cui testamento nitor sub coMidone allecnr die certo dann sit, quamdiu condicio aur, dia pender, tutor dai potest: item si pure datus fucrit, quamdiu nemo heres existat, tamdiu a M, 1,,ntuo tutor petendus est; qui desinir tutor esse, postaaquam aliquis ex testamento nitor esse coeperit. '87. Ab hosribus quoque tutore capto a bis !eibus wror peri debet; qui desinit ruror esse, si is qui captua est

15fl PER ESERCrTAZJONI Dl OltiflO ROMPJJO 29

in civitatem reversu, fueric: nRrn reversus recipit tutelam i. postilmioli.. (3ai,. tØ. Mnc,4i aste,,, cnm puberes esse oocpczinr, tutda fte- -

natur. Pb. gatem Sabinus quidem et Casshis cererique nostri praccepto-res cnn esse pucanr, qui habitu corporis pubertnem ostendit, ìd est cui»

qui generare potest; sS in his qui pubescara non posslmt, qua!es sunt - - - spadoncs. eam aetatcm esse spcctandam, cuiu, aetatis puberes fiuni. Sta diversaa scholae auctores annis putarit pubertatem aastimandam, id est

puberem esse existimant qi XIV annos eXpIeVit... D. 2, lO. i (Ulpianss I ad Sab4nsm). Lxge duodecim cabularum pro-

4igo incerdicitur bonorum suonlm dministrati., quod moribus quidani ab initio introductum est. scd scient hodic praetorci vel praesides, si talem hominem invenerint, qui neque tempus tieque Eincm expcnsarum habet, scd bona sua ddacerando ci dissipando profudir, curatoren ci dare ereniplo huiosi: ci tamdin erunt ambo in curatione, quamduu ve1 furiosus sanita-tn vef iI!e sanos mores receperir: quod si evenerit, ipso iure desinunt cssc in potestate curatoflitu.

'6. IL NECOZIO cluaIr,lco (v. I). 59-64).

Il 4. 7. i. T2 (Galus /) asreo,um), Funi-sum, sive scipulatur si.a profittai, rnhd agrre nanira inanifestum est.

D. 4. i. io, (Modescin. IV de praescriptionibi.:). Puberes sine toribu, suis possunt ex stipulato obligari.

D. 4. 7. 43 (Pe.dss LXXII ad edict..m). Obligarì potesc pater fami- ha5 nae porestatis pubes compos mentis: pupillus sine turoris aIlctoritltc non obligattir iuta civili: servus autem ex contractibus non obligatur.

D. 50. 17. 142 (Padus LVI ad edìcu.rn). Qui ract, non inique facenir: sul urne,, verum est aiim non negare.

fl 34. 5. 3 (Panlus XIV q.aestioniii,i). In ambiguo sermone non utrumqua dicimus, sad id dumcaat quod vo!umus it.que qui aliud dicit

• q.sam viiic, neque id dicit quod vox significa, quia non vu!t, neque id quad vuli, paia id non loquitur.

D. a. 4. 57 pr. (F(orentùius VIII imatationum). Qui in futunnn ustras a debitore acccperat, tacite pactus videtur, ne intra id tmnpus sonan peta

D. 44. 7. 3. a (Pasta. li lnntstonum). Verbo~ quoque obhinio atistat, si intcr contr.hcnres id agatur: nec enira si per ioalm p4ita vd

ANTONIO GUARINO.

demonsandi [intcl]ecws] causa ego tibi dizero « spondes? » et tu rcspon-

deris spondeo », nascetur obligatio.

D. 50. az. no pr. (Pasilui VI cd edictsm). In co, qood plus sit, sper

inest cc irciato.

CI. 22, 2 (impp. Djocetianu, et Mgxinùn,us 44, a CC. Sotni. a. 294). Acta simulata, velut non ipse, sS cius uxor cornparavcrìt. veritatis

suhstantiam mutare non possunt. Quaescio itaque facti per praesideni en-

minabitur provinciae.

CI. 4. 22. 4 (Imfl. Thodct,anw a Maimi4nt.s 44. a CC. Decio,

Si quis gestun a se feceriz aliom egisse scribi, plits actum quam

scripnim valer.

D 50. 17. 29 (PasIiii VE! ad Sab/num). Qucd miti0 vitiosum est,

non potest traCtu temporis convalcsccre.

22. 6. i (Paulus XLIV ad cdktsm). pr. Ignorantia vel facti ve1 iuris

est, i. Nani si quis nesciac decessisse eum, cui., bonorun possessio de-

fertur, non cedir ei tempus: scd si sciat quidem defuncnini esse cognatui

nescìat auten proxinitatis nomine bonoruru pOSSCSSiOneW sibi deferri, aia

se scìat scriptun heredain, ncsciat autem quod scrìptis heredibus bonoruin

possessionestos praetar promitS, cedit ci relnpus, quia in iure errar. iden

est, si trater consangubicus defuncti credat ma potiorem esse. 2. Si

quis nesciar se cognatum esse, intcrdum in icre, interdum in fatto erraL

nani sì et Liberum se esse et cx quibus natus sir sciat, tLira autem cogna-

tionis babere se nesciat, in iurc errat at si quis (forte exposinls) quorun

parefittin asset ignoret, Lottasse Ct servut alicui putans se scrVtlm esse, in

facro magis quam in iure errat. 3. !ten si quis scia, quidem alii delatan

esse bonorum possessiorlen, nesciat autem ci rempus praeterisse bonorum

possessionis, in facto errat. idem est, si putet euna bonorun possessionem eccepisse. scd si sciat cum non petisse tempusque ci praeterisse, ignoret

accassici sibi cx successorio capite competere bonorum possessionem, cede, ai

tcmpus, quia in cane errar. 4 !dem dìcemus, si cx asse heres institutus

non potei se bonorum possessionem potere posse ante apertas tabulas: quod

si nesciat esse tabulas, in facto errat,

D. 22. 6. 9 (Pauixs !,&ro 3i,g. de ,jjrù el facli ignorantia) pr. Reguh

est iuris quiden ignorantiam cuiqoe nocere, facci vero ignorarnian non

nocere. videamus igitur, in quibus speciebus locum baberc possit, ante

praemisso quod minoribus viginti quinque annis ius ignorare permussum

est. quod er in fcminis in quibusdam causia propter sexus irifirmitaten

ThSTI PER EsCnulONx IM Dnuno ROMANO 3

dicitur: et ideo sicubi- non est delictum, sed iuris ignorantia, non laedun-tu, bac ratioe si tninor viginti quinque atonia filjo familias erediderit, subvenitur e!, in non videanir fili0 familias credidisse. i. Si filius fami- his Ses a commilitone heres insfirutus nesciat sibi etiam sine patre !icere adire per constitutiones principalcs, ius ignorare potesc, et ideo ci dies Li-tionis [non] ce4ir. ,. Sed facti ignorantia ita demwn cuique non nocet, si noti ci summa neglegentia obiciator: quid eniin si onmes in civitate-scafi, quod l'e s.l.a ignorar? cc recte Labeo definir scientìam neque curiosissimi neque neglcgentissini hominis accipiendam, verum eius, qui con eam ram in, diligente, inquirendo notam babere possir. 3. SM iuxis ignorantiam non predasse Labeo il. accipiendum existinat, si iuri consulti copiam haberet ve! suo prudentia instnictus sit, ut, cui facile sit scire, ei detrimento sit iuris ignorantia: quod raro accipiendum est. 4 Qui ignoravit dominu,n esse rei veriditorem, plus in re est, quan in esisti-macione meniis: cc ideo, tametsi existimet se non a domino eniere, tamen, si a domino ci tradatur, dominus efficitur. S. Si quis ius ignorans !ege Falcidia usus non sir, nocere ci dicìt epistula divi Pii. sed er imperatores Severus et Antonìnus in haec verba rescnpserUnt: Quod ex causa fidei-connissi indebimn datun est, si non per errorem sc!utum est, repeti non potest. quanobren Gargilianì heredes, qui cum ex testamento eìus pecu-niani ad opus aquae ductus rei pub!icae Cirtensium re!ictam so!verint, non so!um cautiones non exegerunt, quae interponi so!enr, ut quod ampliu cepissent municipes quote per le,,ana Faicidiam licuisset redderent, verum etian stipulati sunt, ne Ca stimma in atios ttsus converteretur et scientea prudentesque passi suni carro pecunian in opus aquae ductus impendi, frustra postulant reddi sibi a re public. Cirtensiun,, quasi plus debito decerint, cum siI utnzmque inquum pecuniam. quae ad opus aquae ductus data est, repeti cc ram publican a corpore patrinonii sui impendere in id opus, quod tonno alienae libera!itatis gloriam repraesentet. quod si ideo repeti-rionen eius pecuniae habere credunt, quod imperitia lapsì legi, Falcidiae beneficio usi non sune, sciant ignorantiam facti non iuris prodesse nec stultis solere succutri, sed errantibos ». 6. Et !icet municipun mentio in hac epistola hai, tamen cc in qua!ibet persona idem observabitur, sed néc quod in opere aquae ducnis re!icta esse pecunia proponitur> in hunc so!um casum cessare repetitionem dicendun est. nani inìtium constìtutionis genc-tale est: denonstrat enim, si non per erroren so!utum sit fìdeiconmissum, quod indebitum fuit non pone reperti: iontro cc iila pars acque generalia

32 ,INmNTO OUSRINO

- - - -est, ut qui iuris ignorantia legis Falcidiae beneficio usi non sunt, (nort) possint reperere: ut secundum hoc possit dici etian,, si pecunia, qilae per fideicommissun reflcta est quaeqLle saluta est, non ad aliquid f4ciendut relicca sir, ce Iicet consunpta non sir, sS exsret apud eum, cui solura est, cessare repetitionem.

D. .8. i. 9 (U11ian4s XXVI!? ad Sa&inKm). pr. In venditionibus eL .mptionibus consensun debere intercedere palam est: cetenim sive in ipsa -empcione dissentient sive in pretio sive in quo alio, emprio ìmperfecta e3sn si igitur ago me fundmn ornare putarem Corne!ianum, tu nihi te vendere Sempronianum pucasti quia in corpore dissensùnus emptio nulla est, idem est, si ego me Stichum, tu Pamphilum absentem vendere putasti: nani eum in corpore dissentianir, apparet nullan esse emptionem. i. PIane si in nomine dissentiatnus, verum de corpore consta, nulla dubitatio est,, quin valeat emptio a venditio: nihul enin facit etxor nominis, cum de coq'ore consrar, a. Inde quaericu, si in ipso corpore non erratur, sed in subatanda error sir, ur puta si acetum pro vino venear, aos pro auto vel pinmbmn pro argento vel quid a]iud argento simile, ari emptio Ct venditio sir. Marceltus scripsiv libro serro digestorum emptionem esse Ct venditio-nen, quia in corpus conscnsnm est, essi in mateda Al erratun. ego in vino quiden consentio, quia eadem pepe M. est, si nodo vinum acuit: aterum si vinum non acuit, sS ab initio aceturn fuit, ut embamma, alis4 Fa allo venisse videtur. In cereris autem nullam esse venditionen puro, quotietis in materia erratur, 4

1). 4. 2. 2!. 5 (Pardru XI ad edictam). Si metti coacrus adii heredi- - tatem, puto me heredem effici, quia quanvis si liberum esser noluissem, tamen coacrus volui sS per praerorem resriruendus sum, ut abstinendi

• mihi porestas tribuatur.

D. 4. 2. 6 (GaMs IV ad edictam provinciale). Marini autem non valli hominis, sed qui merito et in homine comrantissimo cada ad hcic edictum pertinere dìcemus.

D. 4. a. 9 pr. (Utpianus XI ad edict,.m). Metum auten praesentem ccipere debemus, non suspicionem infereudi eius; et ha Pomponius libro

i,icensimo octavo scribi,.. D. 29. 2. 6. 7 (Ulpianas VI ad Sabinum). Celsus libro quinta decimo

digesronn, scripsit eum, qui metu vci'bcrsm t'ci dio quo timore coaus fallens adierir hereditatem, sive liber sit, beredem non fieri placor. sive servus sir, dominuin heredem non facere.

<:•

TMTI PER ESERCfl&ZIONl Di DIRITTO ROMANO 33

D. 4. 2. x (Ulpiarna XI ad ediccsm): Ait praetor: « Quod menu Lama gestum erit, ratljm non babebo ». oliai ita edicebatur « Quod vi mexusve causa »; an, taim bdnr menrio propter necessicatem imposìtam contxariam voltatati: meni, instands vd funiri periculi causa mentis tre- pidatio. sed postea deiracta est vis meinio ideo, quia quodcumque vi atroci fit, Id netu qucque fieri videtur.

E). 4 1. a. a (Ulpianni XI ad edictum). Dolum malum Servius quidem ita ddinit: machinationem quandan alrerius decipiendi causa, cuin aliud simulatur cE a!iud agitur. Labeo autem posse et sine sinulatiorte id agi, it quis circumveniatur: poste cc sine dolo ma!o a!iud agi, aliud simidari, sicuri faciunt qui per ciusmodi dissimulationem deservjant CL tuenflir ve! sua vel aliena: itaque ipse sic definii: dolum mahjm esse omnem callidi- tatem a!Iaciam machinationem ad circumveniendum fallendumn decipiendum alterum adhibitam. LAscsos definitio vera est.

0. 4. 3. i. i (Uipisn,n XI ad cdlcu4m). Verba aurem editti talia sunt: « Quae dolo malo facca esse dicentur, si de bis rebus a!ìa actio non etit cc iusta causa esse videbitur, iudicium dabo a.

D. o. 17. 77 (Papinianus XXVIII quacstionnm). Actus legitimi, pii non rccipiunc diem vel condìcionem, veluti emancipacio, acceptilatio, here- - - ditatis aditio, servi optio, datio tutoris, in totum vitiantur per ttmpotis vel ccatoficioni, adiectionem. nonnumquam ramai actus supra scripti tacite recipiunt, qLlae aperte comprehema vitiwn adferunt. nani si acceptum fracur ci. qui sub condicione protnisit, ita demum egisse aliquid aoepti- lati0 intellegirur, si obligationia condicio ertiterir: quae si verbi, nominadin acceptilationis comprehendatur, nullius momenti faciet actum.

D. 45, E. 7 (UlØarn.s VI ad Sabinum) lmpossibilis condicio cum in faciendum concipitur, stipu!ationibus obsrac: aliter acque si tali, candido inseratur stipu!atiooi « si in caelum ascendevi, » nan utili, eL praesens est et pecuniam creditam conti. -

D. * . 35 (Maecianus Il fideicoramson.m). Non so!um stipuilationes impossibili condicioni adplicatae nullius momenti sua; sed etiam ceteti qiloque conrracnls, veluri emptiones !ocadones impossibili condicionc interposita acque nulli- momenti une, qui, in Ca re, plae a duonzm pZiitiumve consensu aginir, omnium voluntas specretur, quonsm procu! 4ubio in huiusmodi actu talis cagitatio est, iit niba agi existiment adposita Ca condicione, quam sciant esse impossibilem.

D. 39. S. i pr. (Isdianus XVII digestoru.n). Donadone, cocupluon sacca.

uAIINC - Te.a eserc. dir. rosi,. 3

i

34 ANtOtlIo GUARD4O -

dat aliqui. Ca mente ut stacini valli accipietis fieri nec allo caso ad se reverti, et proprer nullam aliam causate facjt, quam ur liberalitatem et tali-nificentian exerceat: haec proprie doriatio appellaru, dal aliquis, ut tnnc deinuna accipientis fiat, cnn aliquìd secuturo fuerit: non proprie donatio ppelJabitur, sed rotum hoc donano sub condicionc est. vendi cun quis

Ca mente dati in statim quiden, faciat accipientis, si tamen aliquid factum fuexk aur non fuerin, vellI ad se reverti, non proprie donati. dicitur, 'cd totum hoc donatio est quae sub condicione solvatur. qualis est mortis causa donatio.

17. IL SISTEMA PROCEOL'RAL-E cc PER LEGIS ACtONES cc (v. fl. 67).

Gai, 4. 12. Lege auten agebatur modis qttxnque: sacramento, per iUdicU posnilationem, per condictionem, per manul inectonem, per pi' gnoris capionem.

Gai. 4. 13-14. 13 Sacramenti actio generalis erat de quibua enim rebus UI alite, agereflir lege caurum non erar, de his sacramento agebatur. Faque anno proinde periculosa erat falsi cornictu atque hoc tempore pericolosa est actio certae creditae pecurnae propter sponsione, qua periditatur reUs, si temere nege, er restipulationem, qua periclitatur attori si non debituni petat. Nata qui wctos erar summam sacramenti praestabat pocnae nomine, eaque in publìcum cedebat, praedesque eo nomine praetori dabantur, non ut lume sponsionis et restiptilationis poena lieto ccdit adversarii qui vìcerit. i4. Poeta autcm sacramenti aut quingenaria erat aut quinquagenaria. Nani de rebus mille aeris plurìsve quingentis assibus, de minoris vero quinqua-ginta assibus sacramento contendebatur; nato da lege XII tabularom cau-tum erat. At si de libertate bominì, controversia erat, etiansi pretiosissimu l'orno essct, tarnen ut L assibus sacramento conteraderetur, cadersi lege cali-mm est: favore scìlicet libertatì,, ne oncrarennir adserteres...

Gai .j. ia. Per iudicis posru!ationen agebanir, si qua de re ut ma ageretur 1,x riedisset, sicuri 'cx XII tabularum de to quod ex stipula-tiene petitur. Eaque res talis fere erar. Qui agebat sic dicebar «ex spon: Slofle te indi, x mulia scsteniortim dare oportere aio: Id postulo aia s al,

e g e ». Adversarìus dicebar non oportere. Actor dicebar: «Quandu tu negra, te praetor iudicen (sive arbitrìum) postulo un des ». fraque in cc generis actionis sine poena quisque negabat. Item de bereditate dividendo inter coheredes eadem lex per mudicis postulationeru agi iussit. Idem fecit

TESTI PER ESERCITAZIO!gI DI Difliflo ROMANO 35 -

la ticinia, si de aliqua re co,nmuni dividenda ageretur. Itaque nominata

causa cx qua agebnur statisti arbiter petebanir.

Gai 4. i7b-2o. 17b. Per eondìctionem ita agebatur: naia mihi sestertio-

nlm x milia dare oportere: id poml]o aias an nega, ». Adversnrius dicebar

non oportere. Acror dicebat: « Quando tu negas, in diem tricensimutn

tibi iudicis capiendi causa condico ». Deinde die ericensino ad iudicenr

capienduni praesto esse debebant. Condicere autem den,intiare est prisca

lingua. 18. Itaque hacc quiden staio proprie condicS vocabanir; n.na

actor adversario denuntiabar, or ad iudicem capiendum die xxx adesscr_

N'inc vero non proprie condicionen, dicinius actionem in personarn ess,

qua fiuredirro., da r i —bis oportere: nulla enim hoc tempore CO nomine

dcnuntiatio fit. zg, Haec auteni legis acrio constituta est per lega»

Sili.. ce Calpuriam, lege uidem Silin enae pect'niae, lege vero Calpurnia

& onirlì certa re. 20 Quare aucem haec attio desiderata sie, tutti de' eo, quod nobis dati opartet, poti.erimns aut sacramento aut per iudicis

postulationem agere, valde quaerirur.

Gai. . ai. Per manu, iniectionem acque de his rebus agebatu, de

quibus or ita ageretur, lege al/qua cautum est, velur indicati Ieg mi tabu-

larum. Quae aero talis erai. Qui agebat, sia dicebar « Quod tu mdii indi-

can- sive damnatus es sestertitim x milia, quandoc non soivisfi, oh ean

reni ego tibi sestcrtitim x milìum udicati manhim inido , ce sirnul aliL

quarti panen2 corporis citI3 prebendebar. Nec Enebau indicato manuln

sibi depellere Ct pro se lege agere; sed vindicem dabar, qui pm se caosam agure solebat: qui 'vindicem non dabat, dorn,.m ducebattlr ab acrore ct

nnctbanr. 22. Postea quaedarn leges ex allis quihusdam causis pro

iudicato manus iniecrioneni in quosdan dederunt: sicut lei Publilia in eum,

pié qua spornwer dependisset, si in sei mensibus proximis, quam pro ct

depcnsum esses, non solvisset sponsori pecuniam item cx Furia de sponni adversus eunt, qui a sponsore IIIS quam virilem parrem exeglsser; et deni-

que complures aliae leges in multis causi, ralem actionem dederunt 23.

SS alise legrs cx quibksdam carni, constinlenjnt quasdam actiones per manus i,iiectioneme sed ,ara d est non pro iudice.: veluti lex Fune

testamentaria ,dversus eum, qui legatorum nomine mortisve causa pl.0 %I

asMb.ss cepisset, cani ea lege non essee exceptus. ut ci plua capeie liccret -

itSi lei Marcia adversus faenerarore, ut si usuras exegisserlt. de his red- &ndis per sti.nun ìnitionem tutti eis agaetur 24 Ex q'"s lezjbus, et si quae s]iae simile, esscnr, cum agebatur, reo licebat mantin sibi chpe]-

f7 t t

I . .unouo

lene cc pro se lege agere. Nam et actor in ipsa legis actione non adiciebar

hoc verbuni « pio icclunato », sei nominata causa cx qua agebat iti dkebsz: « oh cani tm oso tibi manun inicio »; cum hi, quibus pro iudicato actio data erat, nontinata causa ex qua agebant ira inferebanc i eam r ego tibi pro iudica. 'nanuni inucie, . Nec me pracrerir in forma legis Furiae cestamentariae « pro ìudìcato » verburn inseri, cum in pn lego non

sk; quod videtur nulla ratione factum. 2$. Scd postea lege Vallia excepto iudkaco et co pro quo deponnin est, cetetis omnibus, ami quibus per manus iniettionan, agebatur, permksum est sibì Inanum depdllere cc pro

se agere. Itaque iudicatus cc is pro pio depensum est etiam post Lane legem vindìcem dare dobcbanr, et nisi darenr, domum ducebantur, !st.qae,

quamdiu legis accìoncs in usu erant, semper ira obscrvabancur; unde nostris tcrnporibus is, cum quo iudicati depensive agicur, ìt'dicacun solvi sadidare

cogiturCa 4. 26. Per pignoris capionen lege agebacur de quibusdan rebus

moribus, de qidbssda.n lege. 27 lntrodt'cra car moribus rei militaris.

Nani [cc] propter stipcndium liccba, militi ab en, qui ges tribsie&at, nisì

daret, pignus capere; dicebanir autein Ca pecunia, quae stipendi nomine dabatur, aes militare. Item propter cani pecuniam licebat pignus capetx.

cx qua eqxs emendi., erat; quaa pecunia dicebacur aes equestre. Itu propter casi. pecuniam, ex qua hordcum equis erat comparandun: quac

pecunia dicebatur acs hordiarium. 28. Lege auten introducta est pigno-ris capio veluti lege xii rabularuni adversus cui», qui hostiam einisset nec ptetium redderez; i. advcrsus curo, qui mcrdem non reddcret pro co lumento, quod quìs A. Iocasset, ut indo pecuniam acceptani in dapem.

iii est in sacriflcìum. impondcrct. Iran lego censoria data est pignoria cpio publicanis vectigailum publicon.m populi Romani adversus eo, qui aliqua lege veccigalia debetont...

Gai 4. 3o. Scd istac omnes legis actiones paulacisn in odium vene- nane: nanique cx nimìa subtilicate veterun, qui nmc iuta condidaunc, co

rea perducta est, ut vel qui minisnum crrasset titem perderer. Itaque per

legen Acbuciam cc dqas Iulias sublatae sunt i. legis acSnes. cffectiim-

pie est, ur per coacepta vcrba, id est per fotmulas, !itigaremu& 31. Tan- non cx duabus causìs petmussum est (id legia actionezn facere] lego agore: danni infecti. et si centurnvirale iudicium fttansm est. Sane qnidnn eum M ccntutnv*os icur, ante lego agicur sacramento apud praetorem urbanum ve! peregrinura [pneeorem). Danni vero it4ecti nano vult Ir .rc.

TESTI PER ESERCITA2IQNL DI DIRITTO ROMANO 37

,cd pomis stipi,latione, quac in edicto proposita est, obligat advernriun' simm, idqse eL commodius lus et plenius est...

.8. LA PR:EDURA PER FOflIULAS (v. ii,

- Gai. 4. 39. Parte, autem lormularun baa sunc: demonsiratio in- tenno adiudicatio condemnatìo. 40. Demonsrrafio est ea pars formulan quae pnnnpio ideo inseriwr, ut demonstretur ns de qua agitur, velud haec par, formuiae « Quod A. Agerius N. Negidio hominem vendidit.; item ha: « Quod A. Agerìus (apud) N. Negidiun borninen deposuit.. ji. Intentio est ca pan fonntaae, qua actor desideri— SUUm cancludir, valuti haec pan formulae: « Si paret N. Negidium A. Agerio scsteiium i mula dare oportere »; item haec: « Quidquid paret N, Negidium A. dare faccre (oportere) iten haec « si pret hominem cx iore quiritium A. Ageni esse ». 42. Miudicado est ea pan formul, qua pexmittitur iudici reni alicui cx litigatoribus adiodicare: veluti si inttr coheredes fami- liae aciscundae agatur, aut inter socio, communi dividundo, aut inter vidnos finium regundonim. Nani ill.c ita est: « Quautum adiudicari opor- tet, iudex Titio adiudicato o. 43. Condemuatio est Ca pars formifise, qua iudici condennandi absolvendive potestas p.Tniit€HT, valuti haec pan br- mulae: « ludex N. Negedium A. Agerio sesrertium x miiia condemua: si non parct, absolvc »; i,eni hacc: « ludex N. Negidium A. Agerio dumtaxat (i miiia) condemna : si non pare, absolvito o; iten. haec; « Iudicem N. Negi- dium A. Agerio condemnato » et reliqua, at non adiciatur dumtaxac i snilia o. j. Non tamen sue omncs partes sirnui inveniuntur, sed quse- dato inveniuntur, quaedani non inveniuntur. Cene intentio aliquando sola invenitur. alcun in praeiudicialibus formulì,, qualis est qua quaeximr. 4iquis libatu, sir, vei quanta dos sir, et aiiae complurcs. Deinotistratio auitefli Ct

- - 2diudicatio er condewnado nunquam siae inveniuntur, nibil enim omnino demonsnatio sine intentione ve! condemnaciene valet; itnn condemnao sine demonstratione vai intentione, ve! sdiIddicatio sine dernow:ratione vel - - intentwnc nulla, vires haber, et ob id numquan, solae inveniuntur,

- -

- G22.4. 5 dcasqudemformulas,inquibusdeìurequaeritur,in

iii. conceptas vocamus, quales sunt, quibus intandimus nonrum cs aliquid cx iuta Quiritiun aix nobis dai opottere aut pro fune damnum decidi opor-

Leve; s,a,t eL 4ia. in quibui; iurìs cMlis intendo est. 46. Ceteras vero io baum conceptas vocaaun, id est in quibus nulla tali, inkntio concep. est,

38 MrTONIO OtJARIMO

ad miti0 formidae nominato eo. quod facturn est. adiciuntur Ca vab; pa quae indici dannandi absolvendìve powstas datur: quali, est fonnul, qua

otinir patronus conta Iibextum, qui eum coiltra edictum practoris in ius vocavit; nam in ci ita est: Recuperatores sunto. Si are, ìllum paonum ab ifi. [patronoj liberto contia edictum illius praetoris in ius vocatum en, rocuratores illun libertini mi patrono sestertium x mulia condemnate: si non paree. absolvire i , Cererae quoque formula, quae sub tinzio de in iii. vocando » proposirae stint, in factum conceptae sunt, vetuci advers'ss eumi qui in ms vocanis neque venent neque vmndicem dedexit; item Lontra eum, qui exernerit cum qui in ius vocacur; et denique innumerabiles eius modi alic formulae in albo proponuntur. 47. Stil cx quibusdan causis praetor cc in tu et in (actum conceptas formula, proonit, velutì depositi cc m-n,oda. 116 enim formula. quae 'La concepta est « lude esta. Quod A. Age-riti, apud N. Negidìum mensain argentean' de poi s i t, qua de re

a g iL a r, quìdquìd ob cani reni. N. Negidium A Agezio dare facere oportet cx fide bon, i a de x N- Ncgidium A- Agcrio condeninato, nisi restinhat: sì non parti absolvito in 'is concepta est. At uI5 formula, quac ita con- copra est: « lutit. cito. Si parel A. Agetiuni apud N. Negidiuni mensan ar-gooteam deposuisse eamque dolo A. N. Negidui A. Agerio redditam non esse, quanti ca rei cnr, tantam pecuniam iudex N. Negidìum A. Agerio condemnato si non paret, absolvito ,,, in factum concepta est. Sindes etiain commodati formuLe surit.

Gai. 4. 4S, Omnium autem fon,iularum, quae condemnationem habent, ad pecuniariam aestimatìoncm condcmnatio concepra est. Itaque er si corpus

aliquod petamus, veluti fundun ho'nir'em vestem aRno" argentam, mdcx non ipsam reni condemnat cum, cum quo actum esi, sicut olmi fieri ,ojcbat.

sed aestlniata re pecuniam cum condeninat. 49. Condcmnatio aECTTI voI terne pecuniae in formula proponitur vel incertac. 50. Certae pecufliac

veluci in Ca fonnisla, qua certam pccuniam petimus; nani illic mia pane br-mu]ae ira est « ludex N. Negidmum A. Agerio sesrcrtium x milia condenna:

si non paret, ab,olve », 5E, ncerrae vero condemnario pecuniae duplicem si~

gnifìcationem baber. Est enim una c'an a]iqua praefinitione, quae aulgo dicitur cuni tazatione, ,,lun si incertuni aliquid petumus; nani illic ma parte

formulae ta est: . ludex N. Negidium A. Agerio dumraxat sestertiun miii, condanna: si non pana, absolve ». Vel incerta est cc infinita, veliti si rem .liquam a possidente nostram esse petamus, id est si in rem agamus ve1 ad exhìbendum; nani illic ita est: Quanti ci e 1 ezir, rantan. pecunùm.

- TESTI PER ESERCITAZIONI DI nrnrno ROMANO 39

lucia. N. Negidiun A. Agerio condemna si non paret, absolvito . Quid .rgo est? fiiilex si condcmnet, ccrtam pecunian condemnare debet, etsi cesta pecunia in condemnatione posira non sit...

Gai. 4. 103. Omnia autent judjcja aut legitimo mec consistunt aut isuperio concinentur. 104, Legitima sunt iudicìa, quarto urbe Roma ve1 inm'a primum urbis Romae miliarium inter omnes cives Romanos sub uno indice accipiuntur; eaque e lege lulia iudicìaria, nisi in inno Ct scx mensibus indi-cata fuerine. expìrant. Et hoc est quod vulgo dìcituv e I., luiú liten anno et sei rnensibus moti- 105. Imperio vero continentiir recupeatotia et 4uae sub uno i~ accipiuntur interveniente peregrini persona narlicis aut Liti-gatoris. In edem causa sunt, quaecumque citra ptimum urbis Romae mi-i.rium tam inter rive, Romanos quam inter, peregrmnos accipiuntur. 'dai

autem imperio contineri iodkia diconnir, quia tamdiu valent, quan,dit i, qui ea praecepit imperìum habebit. io6. Et si quidem impetio concinenfi iudicio 4ct14m fuerit, sive in rem sive in personan, sve P. forinola 'are in factum concepta est sive Ca 'une in ius babet intentionem, postea nihilo mmnus ipso iure de eadem re a,, potest; et ideo necessaria est etceptio rei iudicatae se[ in iudicium deducrae F07. Si vero legitimo iudicio in per- onam àrtum sit Ca fonnu!a, quae iuris civi!is habet intenrionem, postea p50

iure de eadem re agi non potest, et ob id exceptlo supervacua est; si vero ne[ in rem Vcl in factum actum fuerir, ipin iure nibilo minus postesi agi potest, er ob id exceptio necessaria est rei iudicatae v1 in iudicìum deductae. ,o8. Mia causa fuit olim legis actionum noni qua de re actunt semel erat, de ea postea ipso ione agi non poterat; nec onnitio ira ut t'mc usus erat illis temporibus excepdonum. 109. Ceeerum poust cx lege qnidem esse indi-ci.., sed legiturriorisin non esse; er contra ex lege non esse, sed legìtimin esse. Nam si verbi grana ex lege Aquilia vel 011inia ve! Furia in ptoitìdh agatur, imperio cotninebmmr firediciuni; ìdemque iuxis est et si Roniac apnd recuperatoves agamua. vel apud unun iudicem interveniente peregrini sse-Purrir et ex diverso si ex ea causa, a qua nobis edicro praetoris datur attio, Renne sub uno iudice inter —nei cives Romanos accipiatur iudiduiM, ìe-gitimun

Gai. 4 1 5.5. Sequinir un de exceprionìbus dispiciamos. 116, Compa_ ratae sunt auten excepriones defendendorum torsim grana, cum quibus agi-tue. Sirept enin accidit, ut quis ìure rividi renearuc, scd iniquum si€ èum iudkio .condemnari. Veluci sì scipulnus sisn 4 te pecwìiatn ramquanL -ne-dendi causa numeratunis, nec numeraverim; nata cani pccuniam a te peti

MITONIO GUAItINO 40

pone certun, est, dare enim te oportet, con ex stipulato tcnais sed quia iniqa est te Co nomine condeinari, placet per excepdonem doli mali se defendi debere. Iten si pactiis fuere tecum, ne i quod mibi debeas a re petani, nibio minu, id ipsum a te passere possum « dari n,il,i oportere», qui obligado pacto convento non tollinir; sS placet debere me petentem fe exccptionem pacri conventi repelli. '17. In bis quoque actionibus, quae non in penonam sony, exceptiones locuin habent. Veluti si meni me coigerh aut dolo induxeris, ur tibi rein aliquam mancipio darem: nam si evo reni a me pctas, danir nubi excepdo, per guam, si netus causa te fecisse vel dolo malo argucro, repelleris. Item si fundum litigiosum sciens a non poni-dente etneris eque a possidente petas, opponitur tibi exceptio, per quam ornai modo sUmniovefls. T'8. Exceptiones autem alias in edicro praeror babei propositas, alias causa cognita accomodat. Quae omnes vei ex legibus va ex bis, qiae legis vicein optinent, substantiam capìunt, vel ex iurisdictione praetoris prodìtae sunt. 19. Omnes autem exceptiones in contranuni con-cipiuntur, qua,» adfirmat i,, cum quo agitur. Nani si verbi gratia reus dolo malo aliquid actorem facere dicar, qui forte pecuniam perir guam non n'a-meravit, sic exceptio concipinir: « si in ex re nihil dolo malo A. Aggi factun, ,il neque fiat a iten si dicat [rn] contra pactionem pecuniam peti. ira concipitur exceptio: « si incer A, Agerìurn er N. Negidium non convenit, ne ea pecunia peteretur »; er denique in cetenis causis similiter concipi solet: ideo scilicet quia omnus exceprio obicitur quidem a reo, sed ira formulae nseritur, ut condicionalen, faciat condemnadonem id est ne auree imine eum con quo aginir condenner, quam si nibil in ea re qua de agitur dolo acroris factuin sk; item ne aliter iudex eum condemuer, quan si nullum pacrun conventi.,» de non petenda pecunia factum fuerit. 120. Dicuntur auteni exccptiones aur peremproriae aut dilatoriae. mi. Peremptoriae sint quae perpetuo valeur nec evitati possunt, veluti quod metus causa aur dolo malo, aur quod concra legem ,enatijsve consuiltun tactum est, aut quod res iudicata est ve1 in iudicium deducra est, item pacti conventi quod factsm e, ne omnino pecunia peteretur. iza. Dilatoriae sunt exceptiones, qaae ad tcmpus valent, veliti iI!ius paci conventi quod factum est, verbi grana, ne intra quinquennium peteretur; finito enini co tempere non h±et iocrnn ex-

Cm similis exceptìo est liti5 dividuac et rei residuac. N. si quis panrm rei petierir a intra eìusdem pnaeruran reliquain partem perar. Inc acepuone sunvoovetur, quae appellacur litis dividuae; item si is, qui cun eodem phzres lires babebar, de quibusdam egerit, de quìbusdam distiilerit

- -

LY TESTI PER ESERCITAZICt•l DI DIRETTO ROMANO

ut ad Iios iudices ea,,t, si mira ciuudcu. practuram de bis quas distuiictt - .4 agat. per hanc cxceptionem, quae appdiatur rei residua, summovetur.

Gai. 4. 738. Superesc ut de intcrdictis dpidatnu i39. CS igitur

ti causi, jwaetor aut proconsul principaliter auctoritarem suani finiendis con- troversils interpouit. Qood tum muinie facir. cuin de poncssione gut quasi

- possessione inter aliquos contendicur. Et in stimma aut iubet aliquid fieri ault - fieri pnibibet. Forrnulae autem ci verborun conceptiones, quibus in ea re- i,Ùt.ir, rnterd'cta decretve uocgnt,4,. 740. Vocantur autetu decreta, flemi atiqnid iuiber, ve!uti cum praecipi, mt aliquid exibeatur aut restituatur; - - interdicta veto. cum probiber hai, veluti cum praecipit, ne sSc vino passi- denti vis fiar, neve in oco saao aliquid fiat. Unde omnia nterdict ritutoria aut exbibitoria aut prohibitoria vocantur. 41. Nec tamen cutn

quid ius,erit fieri aia fieri prohibuetit, statim pevactt.m est negotium, se A iudicem recuperatoreive itur et ibi Miti, fomudis quaeritur, an aliquid - ødvcrsus praetoris edicn'm factum sii, ve1 an factum non sir quod is fieri

iusserit. Et modo cum poca agicur, modo sine poena: Cn patria, veluti

cum per sponsionem agitur; sine poena, ve!uti coni arbiter pentur. Et quiden a prohibitoriis nterdict-is semper per sponsìonem agi solet; cx restitumtoriis - -

vero vd exiuibitotiis modo per sponsionem, modo per formulan agitur, qua arbitraria vocatur, --

Gai. 4. 783. In summa sciendum est eum, qui cmii aIiquo consistere velit. in in uocne oportere Cl coni, qui vocatus est, si non venerit, pOcnvn - a cdicto praetoris comminerc. Qoasdam ramen persoÉias sine permissir peaetoris in ios vocare non icct, etuti parcnrc$ patronos patronas. iteo' - -:

tiberos ci parernea patroni patronaeve; cc in eum. qui dvcrsus Ca egerit, ' poena constiuiinir. .84. Cum autem in ius vocatus fuerit advernrius, neque

- to die finiri potuerir ncgotium, vadimoniun cm faeiendum est, id est ut mittat se certo die sisti. 785. Fiuta atem vadinionia quibusdani a causis -

pura. id est sine satisdarione, qm'trnsdam cmn satisdatione, quibusidain tir~ quibusdam rccuperatontus siippositi, id est in qui non steterit, is

protinua a recuperatoribus in sunmiam vadimoni' condemuenu; eaque sui.. pila dihgenter praetoris cilicio significantur. '86. Er si quidem iudicati de- peusive agetur, tanti fit vadimonium, quanti Ca rea ah; 5i vero cx ceteris - ' 7, causis, quanti actor itiraverit non ca!unniac causa postu!are sibi vadi-

moniuni promitti ». Nec tamen piani qua parti: dimidiae nec pluribus , - qu.m sesternum c milibus fir vadimoniumn. Itaque si ce,num miusn rei air, •- nec iudicatì depensive agetur, non plus quatn sesrtrtium quinquagint. mi- - -

gt -

I. ANTtII0 CUA2INO

Iium fit vadimonium, 187. Quas avtcm personas sìnc pasnism pcaeto.t impunc in vi, vocare noti possumus, endeni nec valimonio ìnvitas obligtr no6s possumus. praeterquam si praet Al'. permìttat.

ESECUZIONE DEI.L-k SENTENZA E l. COSA GIUDICATA (v. n 73)

D. 50, 17. 207 (U/pi4i.ns 1 .4 legem Iuh.,n cc P.piam). Res iudìc.ter pro vetrate accipitur.

0. 44. 2. 3 (UØanas XV ad edzcn.m). Iu!ianu, libro rertio digcncum respondir erceptionem rei iudicatac obstare. quorieiu cadcin quaestìo inser casdcm personas revocanir; er idesi et si sìngulis rebus petti, hereditan petar vel centra, cxceptione summovebitur.

0. 42 I 63 (Macr Il de appdMionib.$). SaeFc consdn'ojm est Ca

incer a!ios iudicatas aliis non praciudicare, quod tamen quandam dsciacda acm baber: nam scnrentia inter alias dicta a!iis qtsibu,dvn etinn scientibus obest, quibusdam vero, edansi contra i,, iudicacum sir. nihì! nocer. lista

scientibus nibil praeiudicat, velini si cx duobus heredibtu debitoris alter condeninarur: nani a!reri integra defensio est, CLIamSi cum coberede suo agi ,cicrir, itein si cx duobus petitoribus alcn victus aduieverit. aitetius ped-doni non praciudicatur: idque ira rcscriprum est- scientibus sententia,- quRe

irner alios data est, obest cum quis de ca re, cuius actio vel defensio prin,um sibi rompedt, sequentem age paciacur, veluti si creditor cxpariri pas-sus sit debitorem de propriccacc pignorii, aut maritus socerun vd uxo-

ren de proprietate - rei in dccc acceptac, aut posscssor venditorcin dr

proprietace rei enipcae: et hacc ita ex mu!cis contcutionibus ìntdllegcnda sun, cur aucen bis quid— scienda nocet, superioribus vero non nocct. M. rado est, quod qui scit cobercdem suum agert, prohiberc mini, quo minus ud v&it propria artione ml defensione utazur, non potestt is VtfO, qui

prioxem domiritam defendere csusam patitur, ideo proprer scìentiain prxe-scriptione rei quamvis inter arie, iudicatae sommovenir, qula cx voluntare cius de iure, quod ci persona agtncis habuit, iudicatum est nani et si !ibertus meus me intervenietite servus ve! !ibcrtus a!texius iudicetur, snilii praciudicatur. diversa causa est, si fundun a te Titìus perierir, queln ego quoque, sS non e' persona Titii ad me pertinere dico: nanI qtnmvis contra Tiriun rne-scicntt iudicansm sit, nu!Lum tamen praciudicium p.tiot, quia neque ex eo iire. pio Tìtus victus est, sindaco, neque poni1 Titio io-taccdcre, pio minus luce suo utarur, sicut cc de coberede supra ditmus. -

- ' • . .. . . . . . ..

TESTI PER ES[RCITAZIONI DI DIflO ROMANO 43

D. 44. 2. 5 (Ulpianus LXXtV ad edictum). De eadem re agre videtur ct qui non eadem acdone -agar, qua ab 'nido agtbat, sed efiuin si .1ia experianir, de eadezn unien re ai pura si quis mandati acturus, tuoi ti sdvetsarius iudkio sistndi causa promisissct, prota, canden' rem agai negotiortm, gestonim ve1 condicat, de eadem re agit recteque ita definietur eIlm demum de Ca re » non agere, qui prcrsus rem ipsam non perse-quitur: ceterum cum quis actionem nutat ct experitur, dmnmodo de eadem re experiatur. etsì diverso genere actionis quam instìtuit, vidctur de ta re agere.

D. . 7. 3z (Hermogenìansn 1l ftiris epitomarum). Cum cx uno deicto p!ures nasduncur acriones, sic., evenir, ciin arbores funim caesae dicun-

tur, omnibus experìrì pennitri post magnas varietates optinuir.

20. LA COGNITIO EXTRA OR&INEM » (v. tI. 74)

D. aS. 4. 3 (Marce/lu; XXIX digestor,im). Proxime rn cognitione principis con quidan heredum nomina induxisset et bora eìus ut caduca a fisco vindicarentur, diu de !egatis dubitatum est et maxime de bis le- gan. quas adscripta erant hi, quorum insrìnitìo fuerar inducca. plerique - - etian !egatarios excludendo, exisrimabant. quod sane sequendutn aiebatn, si onnen scripturam testamenti cance!Iasset: « r: si no amnn cancel-

Zasset , nonnut!os opinati id iure ipso peremi quod inductum sii, cetora orunia valitura. quid ergo? non ce ìl!ud interdun credi potest euln, qui

heredum nomina induxerat, saci, se consecucunin pucaMe, ut intestati cx-itum faceree? sed in re dubia bcnigniorem interpretatimene sequi non mi-

mu iustius est quam tutius. Sententia imperatoris Antonini Augusti Pu- dente et Pollione consu!ibus. « Cwn Va!erius Nepos mutata vohintate et - - inciderir testamentun simm ct heredum- nomina itiduxerit, hereditas eiits secundum divi patrìs nei constitutionem ad eos qui scripti fucrint per-

nere non videtur a. et advocatìs fisci dixit: qVos habetis iudjes ve-stros a. Vibius Zen. dixir: Rogo, domine imperacor, audias me patienter: de !egatis quid statues? ». Antoninus Caesar dixir: « Videtur tibi vo!uisse testameotum valere, qui nomina heredum induxit? » Cornelius Ptiscianus advocatus Leonis din... s Nomina heredum tancusn induxit a. Ca]purnius Longinus advocarus fisci dirir: "Non poresc ulte- restamentum valeat,

. quod heredem non baber ». Priscianus dixit: « Manumisir quosdan et !- gata dedit a. Antoninus Caesar remoti omnibus cono deiberassei et admitti

A

- Z -

- 44 MITONIO cuAmwo

nusus eodem iussisser, dixit: « Causa praesens adinittere videtur htm,a-niorem intnprepationem. ut Ca dumtaxat Ssdme,nus Nep&tem irrita esse voluisse, quae induxit »...

D. j9. I. i pr. (UlpMraus I de appellacionibss9. Appellatidi usus sir frcquens quamque necessarim, nano est qui nesciat, quippe cum mi-quitatem iudicantium vel impaitiam rccorrigat: Iìcet nonrnlmquam bene laca, scntendas in peins reforrnet, neque enin utique melia, pronundat qui novissinti, sententian lanirus est,

• CI. 2. 57 (,8), 1 (Cotwtntis et Coy,stans AA, Marcdl,no praesidi Phoenice. a- 342). luris fonn&ae aucupatione syliabarurn musudi..tes cuncro-mia acribus radicitus amputentur.

- : III. LA SUCCESSIONE NEI RAPPORTI GIURIDICI PRIVATI DI UNA PERSONA DE- FIJNTA (v. Il. 76),

1). 50. x6- 24 (Gaius VI ad editti,», oncia!e). Nihil est a!iud bere- dita," quan successio in universum bis quod defunctus habuit.

D. o. i 6. 119 (Porriponis III ad Quinn4m Msciurn). Fiereditatis »

• appellatio sine dubio continet etiam damnosam heredidatern: iuris eniln nomen est sicuri bonorun possessio.

D. 50. 16. 208 (Africanus IV qaaestionum). « Bonorum » appeliatio, sìcut heredidatis, universitatem quandm ac ius successionis et non singu- la, res demonstrat.

D. 4i. i. 34 ([JiØa'n.s IV de cernibHs). Meredita, eniru non beredis personam, sed defuncti sustinet, in molti, argumentis mums civilis con- probatum est.

D. i. 8. I pr. (Gas., Il ftutitatio,,s.m)._ res hereditariae, antequam aliquis heres existar, nuUius i. bonis sunt...

D. 31. 55. i (Gaius XII ad legem 14iam et Papiam). Si CO berede in- stituto, qui ve1 nihil ve1 non ronim capere potest, servo hereditatio lega- mm fuerit, trsctantibus nobis de capacitate videndum est, utnlm heredis at, defuncri persona an neurrius spectari debeat. et post multa, varietates

-: placet, ut, quia nullus est dominus, in cubi, persona de capacitate qtlaeri possit, sine ullo impedimento adquiracur leganim hereditati atque ob id

- omaimodo ad eum pertinear, quicumque panca heres exciterit, sccundum - quod accipere potCst...

O. 5o. 17. '96 (Modestinus VIII regulan.m). Privilegia quacdatn causae

- • 'i

-'/ $

( 1'

TESTI PER ESERcfl'AZIoNI Di tMRrflO ROMANO 45

,imr, quacd.m pernae. et ideo quaedam ad heredem transmitnuntur, qoe ausac Ioni: quae penonae 51lit, ad heredem non

- D. 50. i7. li:. i. (Gaius il ad edictum provinciale). In heredern non solent actiones transire, quae poenales suar ex maleficio, velufi furti, dammi iuniuriae, vi bonoruin raptorun, iniorinim.

Gai. 2. 552. Heredes autem aut necessari dicuntur, aut sui Ct cessavi, aut estranei. r53. Necessarius heres est scvus cum ibertate bere, institutu,, ideo sk appe!Ianss, quia sive velir sive noli, omni modo posi Inorteffi testatori, protinus liber et beres est... t56. Sui auten Ct nece!-swii beredes Lune voluti filius filiave, nepos neptisve ex fiio, et deinceps ceteti qui modo in potestare morientis fuerunt. Sed ud nepos neptisve stitis heres sir, non sufficie eunt in potestate avi nortis rempore fuisse, sed cpus est, cc pater quoque eius vivo pace suo desierir suus heres esse aut morte intercepnis aut qualibei ratione jibev..s potestate; tum enin nepos neptisve in locoln sui patril sLlCCedunt. 157. Sed sui quidem heredes ideo appellantur, quia domestici heredes Luna ce vivo qunque parente quodan modo do-mini existimantur ..de eeiam si quis intestatus morruus sii, prima causa est in successione iberonim. Necessarii vero ideo dicuntur, quia cmiii mod,

sive veline sive nolint, tdm ab intestato quam ex testamento heredes fluiti. 1- 758. Sed bis praetor paminir absdnere se ah bereditate, ut potius parenti &na veneant. i59. Idem iuris est er in uxoris persona, quae in manu est, quia fihiae low est, et in nuru, qcae in nanu filii est, quia neptis low est. ;6o. Quin etiam simi!iter abstinendi potestatem facit praetor etiani ci. qui in causa mancipii est, si cum libertate berci ìnsritutus sit, quarrivis necessarios non etian suus heres 5k, tamquam servlls. iér. Ceteri, qui testatoris imi subiecti non sunt, estranei heredes appellanrur. Itaque liberi quoque noti, qui in potestate nostra non sunt, heredes a nobis instituti [sicue] ettranei tdentur. Qua de causa et qui a matte heredes unstituunmr, eodem numero sunt, quia feininae liberos in potestate non habent. Seni quoque, qui cum li-bertate heredes instituti sunt et postea a domino manumissi eodem numero habentur. i6z. Exrraneis autem heredibus deliberandi potestas data est de

- adeunda hereditate vel non adeunda. '63. Sed sive i, cui abstinendi p.- ..aest, immiscuerit se bonis hereditariis, sive is, cui de adeunda hereditae deliberare licet, adiexit, postea relinquendae hereditati, fac,jitatem non habet, nisi si minor sk amwnm, M. Nam huius aetatis bominibui, sicur in cccii, omnibus causi, deceptia, ita etiam si temere damnosam heredìtatetn suepe-itt, praetor succurrit. Scio quidero diwim Hadrianum etiam malori XXV

46 »TOMO CuhRino

antlorum veniam dedisse, cum st aditan hereditatem grande aes aliewmi, quod adite hereditatis tempore latebat, apparuisset. -

Gai. 2. 264. Excraneis beredibua solet cretio ilari, id est fini, delibe-randi, ur intra certum tempus vel adeant bereditaten ve!, si non adeant,. temporìs fine summoveantur. Ideo auten cretio appellata est, quia censore est quasi decernere ce constituere. 16. Con ergo ita scripnlm sii: « heres riti- esto», adicere debemus; «Cernitoque in centum diebu, proximis quibus scies poterisque. Quodui ita crcvcris, cxheres etto . '66. Er qui tra herS instìtutus est, si velit heres esse, debebit lotta dien crerionis cert,ete, id est haec verba dicere « quod mc P. Macvìus testanento suo berederu in-stinsir, ean herediraten, adeo cernoque . Quod si ita non creverit, finito teDi-pore cretionìs cxcluditur; nec quicquan proficit, sì pro herede gerat, id est si rebus hcreditariis tamquarn bere, utawr. 167. AI na qui sine cretione bere, institutus si, aut qui al, intestato legitizno iure ad hereditatem voca-tue, potest aut temendo aur pro herede gerendo vel erian nuda vohintate suscipiendae heredìtatis heres fieri; cique liberum est quocunque tempOrt voluerit adire hereditatem sed solet praetor postulantibus hercditariis ae-diforibu, tenipus constituere, intra quod, si velit, adeat hereditattm, si minus, ut !iceat creditotibus boria defuncti vendere... 770. Otuni, auten cretio certo tempore constringitur. In qua- rem tolerabile tempus visum est con-mm dienim. Potest tameri nil,ìlo minus iure civili aut Iongius aut brevìus tempus dar: longius tamen interdum praetor coartat. 777. Et quamvis omnis cretio certis diebus constringatur, ramen alìa credo vulgaris vocatur, alia certon,m dierum; vulgaris illa, quan supra exposuìmus, il est in qua adiciunmr haec verba: quìb&'s sciet poteritque »; certorun dierum, in qua detractis bis verbi, cetera scribuntor...

E). 29. 2. 37 (Pomponù.r V ad Sabinum). Heres in omne isis mortuim, non tanrum singularum renirn dominìum succedit, cum et ea, qllae in no-minibus sin, ad heredem transeant.

D. S., 77. mS. i (Paultis XIX ad rdictm). FE, qui in universun isis nkcedunr, heredis loco babennir.

E). ag. 2. 54 (F1oren:inR VIII iiiitit,.tiorn.rn). Fiere, quandoque adeunde hereditatem jan, tunc a morte successisse defuncto intellegitur.

D. 31. il. lx. I (PapiSnus XIII qkacstiorn.m). Elius heres ìnsnmtus post n,ortem patris ab hostibus redìit: bonorum possessìonem accipiet et anni tempus a pio rediit ci computabitur.

TESTI PER ESERCITAZIONI DI DIamo ROMANO 47'

22. LA VAZiONE « EX TESTAMENTO ALLA SUCCESSIONE « MORTIS

- CAUSA » (v. Lt. 77). -(

1). 38. I. i (Modestinus 11 pandectan.m). Tcstamcncumh est vohmtatis, nostrae iusta sententia de co quod quis st morten s'In fieri vdit.

Gai. 2. no'. Testanernorum aureE, genera initio duo fuerunt: nam aur calatisi comitiis testamentum faciebant, que comitia bis in anno testamenl]s facicndis destinata erant, aut in procincnl, id est cum belli causa arma su-qmebant; procinctus est enin expeditus cc armatus exerciLUs. Altenin itaque in pace cc in otio faciebant, alterum in proeliuma exituri. ba, Accessit deinde 'tertium genus testamenti, quod per ars a libra- agmtur. Qui e,tim neque calaris comitiis neque in procinctu testamentun fecerat, is si subita mette orguebauir, amico familian suam, id est patrimonium soul»,mancipio dabat, eumque rogabat quid cuique post morte- suasa dati veliet. Quad testamentun- dicitur per aes a libraio, scilicec quia per mancipationen, pe-ragitur. 103. Sed ifia quidem duo genera testanentorura in desuenidine,n abierurir; hoc vero solum, quad per aes et libraio fit, in usa retentum est. Sane mtunc diter ordinatur, quan aiim solebat. Namque oliai familiac empror, iii est qui a testatore famu]ìam accipiebat mancipio, heredis locun optinebar, et ob id ci mandabat testator quid cuique pan nortem suam dati velie, nume vem. alius heres testamento instituitur, a qua eflam legata relinquuntur, alius dicis grata propter veteris icris imitarionem fami]iae emptor adhibetur. 104. Faque res ita aginir: qui faci, testamcntnm, adhìbìtis, sicut in ceterir

• mancipationìbus, v testibus civìbus Romania puberibus er libripende, pon . -- quani tabulas testamenti scr'psetit, nancipar a!icui dicis grafia fami]iam soam; in qua re bis verbis fani]iae eniptor ifitur: « familian pecunianique toam endo mandatela tua custodela<jue mea (esse aio et ea), qua tu iure te- stamentun facere possis ,ecundum legem publican, hoc acre », cm, ut quidam - adiciunt, «aeneaque libra, esco mihi emptao; deinde acre percutir libraio, idque aes dat testatori veluti pretii loco; deindc restacor tabulas testamenti tenem,s it, dicit: « haec ira, ut in bis tabulis cerìsque scipta sunt, ita do ita lego ita testor itaque vos. Qumtes, testimonium mìhi perbibetote »; et hoc dicitimr nuncupafio: numicupare est eniai palam nominare; et sane quae te,stator specialiter in tabulis testamenti ,cmipserit, Ca tdetur generali sermone no- mniaare atque confirmare... -

Gai. 2, m23. Item qui filium in potestare habetcurare debet, ut euln vd heredem irestistas, ve1 neminatim exhetedet: alioquin si eun silentic

i.

- - - %-.

4 MfliO CUARINO

• praeterietir. inutiliter tescabimr, adeo quidein, ut nostri praeteptores existi- menr, etiamai vivo pure filius defunctus sir. neruinem hexede,n ex co testa-

mento existere pone, [quod] sc'lxcet quxa statim ab mitio non constdcnt

imtimtio. Lcd diversat scholae auctores, si quiden filius mottis patrìs t1- -pore vivar, sane impedimento eum esse scriptis heredibus er ilhim ah intestato . hercdem fieri confitentur; si vero ante nortem patris rnterceptus sit, pone cx testamento bereditateru adiri putant nullo ìam filio impedimento; quia scilicct existimant non starim ah initio inutiliter fieri testamcntum Mio praeterito. 124. Ceteras vero liberorun personas si praetericrit testator, valer

- - 'testamentum, sed praeteritae istae personac scriptis heredibus in partern ad- crescunr, si sui heredes sint, in virilem, si extranei, in dimidian', Id est si .quis rres verbi grana fili05 beredea insnituerit et filia. praeterierit, Mia

adcrexendo pro quarta parte fit heres, Ct ea ratione id consequim quod ab intesLato patre InDaGo habitura esser; ar si exrraneos file heredes insti- nierir er fili— praeterierlt. filia adcrescendo cx dimidia parte fit heres. Qua

de filia diximus, eadem et de nepote deque ornnibus cetcris !iberoruln per- soni; scu masculini scu feminini sexus dicta inteilegemus...

Gai, a. 138. Si quis post facnim testanentuin adoptaverit sibi filiutu aut per populum eum qui sui iuris est, aut rr practorem eulfl qui in ,o- testate parentis ferir, onni mado testamentun eius rumpinir quasi agna- rione sui heredis. 539. Idem iuris est, si - p05t factum testamentum uzor 4 in nantlm conveniar, vd juae in manu fuit nubat; nam ce modo fiiae 'eco esse incipit et quasi sua,.. '4!. Fili- quoque, qui cx prima swindave man- cipatione manumittitur, quil nevertitun in potestatero patriam, rumpit ante

factum testamentum; nec prodest, si in Co testamento heres itistitums ve1 -exheredatus foait.,. ij. Posteriore quoque testamento, quod une factum est, superius nmmpitur. Nec intenest, an ernitenir aliquis ex eo heres, an non -extitetit: hoc enim solum speccanir, all existere patuerir. Ideoque si quis cc posteriore testamento quod iure factum est aut noluerir heres esse, aut vivo testatore aut post morta eius, antequam hereditanem adirer, decesserit, aut per cretionein exdusus fuerir, aut condicione sub qua heres institutus est

- • defectns 5*, aut proprer caelibatum cx lege lulia surnmotus fuerit ab liete- dirate; qrifusi casibu, pater familias ntestatus moritur, nain et ptius testa- mentum non valet rupnlm a posteriore, et postenios aeque nu!Ias vires haber, cum ex cc nemo he,s extiterir, 145. Mio quoque modo testamenta iure •facta infirmantur veluti cnm is qui fecenir testaroentum capite de,ninutm sit,.. 147. Non tamen per onmia inutilia sunt ea restamenta, quae ve! ab

I - -

- TESTI PER ESERCFTAZIONI DI fihititro ROMANO 49

mina non -iure facta sua vrl iute faaa postea ineica facca aut rupn s'mt. Nani si septen testium signis signata sint testamenta, potesc scripnis heres secundum tabular bonorum possessionem tere, si mcdo defuncrus testator a civis Romanus cc suae porestatis mortis tempore fuerit. Nani sì idee nei- mm factum sit testamentun, quod pura civitatem ve! etiom !ibettatem tsta- tor am!sir, aia ù in adoptionem se dedii et mortis tempere in adoptivi panis pocestate fuji non potest scriptus heres secundun tabulas bonorum posses- sionen petere. 148. QHi autem secundum tabula testamenti, qui aLit srati,n ah inirio non iure fata sunt, aut iure factae postea niptae vel rnritae erunt, bonorum possessìonem accipihlnt, si modo possunt hereditatem optino. - re, habebunt bonorun possessonem cum re ; si vero ah is avocari hereditas potest, habebunt bonorum possessionem sito, te t49. Nam si quis heres iure civili institutns sa ve' ex primo vel ex posteriore testamento, vel ab intestato iure !egitimo heres sir, is porest ah iis licreditarcin avocare; si vero nemo sii alius iure civili heres, ipsi retinere bereditatem possunt, nec uflum • ius adversus cos habent cognati, qui !egìtiino iure deficiuntur... I --

Gai. a. 174. Interdum duos plurcsve gradus hereduxn facirnus. Etoc nodo:« L. Titius hcrcs esto ccrniroque in diebu, (cenrum) proxìmis quibus scies poterisqite. Quodni ira creveris, exheres esto Turo M,evius heres esto cetuitoque in diebus centum » rt reliqua; ct deiiiceps in qilantun ve!imus substituere OS5Ufl'tiS 175 Et licet nobis vel un'm in unitis locum substi- tuere phiresve, et contea in p!uriun !ocun vel unum vel p!ures subsrituere.,. 179. Liberis nostr;s impuberib'is, qiros in potestate habemus, non sollun ita iii supra dixinus subsriniere posst'mus, id est ur, sì !,eredes non exriterint, - -, alius nobis heres riti sed eD amp!ius in, etlamsi heredes nbis exriterìnc cc adhuc impnberes morrui [nerint, sii iis alìquis heres, Vc!uti hoc modo «Tidus filius meus nihi heres esto. Si filius mens nihi (eres non erit sive heres) erit et prìus moriacur quam in suam tutelanti vcncrit, tunc Seius heres esto ». iso. Qua CastI siquidem non exrirerit heres filius, substirutus patri fit heres; si vero heres extiterit filius et ante puberratem decesserir, iprà filio fit heres substitutus. Quan ob reni duo quodam nodo sulìt testamenta, alind patrìs, a!iud fili, tamuam si ipse filius sìbi heredem instituisset; aut certe Umun - est testamentum duarum hereditatum... :83. Quaecumque dixinus de sub- stìcutìone inpuberun Idoriononi vel heredi'm insritutorum tel exheredato- rum, cadevi etiam de postnmis intellegenus. 184. Extraneo vero heredi

A - instituto tra substituere non possumus ut si heres exriterit er intra aliquod tempus decesserir, a!ius a heres sit: sud hoc sokm nobis pernìssum est, UI

• CUAINo - reni eserc. dir. ron. 4

- -. •.'• •.• •.J-••.

S. AXrONIO GUABINO

eum per fideicomn'issum obigmus ur hereditatem noscram totam vel pr& parte restituat; quod un quale sir, suo loco rrademus.,

23. LA VOCAZIONE 1 AB INTESTATO 1 ALLA SUCCESSIONE MORTIS CAUSA »

E LA SUcCESSIONE NECFSSARIA (v. Il. 78).

G. 3. i. Intestatorum hereditates cx lege XJI tabularum primun ad sms heredes pertinent. 2. Sui autem heredes cxiscimantur liberi sui in pote-state morìentis fuerunr, veuri films filiave, nepos neptisve cx fin, pronepos proneptisve cx nepore t'ho nato prognatus prognarave. Nec interest, urnzm naturales sint liberi an adoptivi. fra dcmum tamen ncpos neptìsve Ct pronepos proneptisve suorum heredum numero sunr, si praecedens persona desierir in potestace parentis esse, ove morte id acciderir sive alia ratione, veluti eman-cipaciene. Nam sì per id rempus, quo quisque moriatur, filius in potestate dus sk, nepos ex eo suus heres esse non potest. Idem er in ceteris deinceps liberonim personis dictum lrlrellegemtls. 3 IJXOr quoque quae in manu eius (qui moritur) est ci asia heres est, quia filiate loco est: item nurus quae in fi!iì manu est, narn et haec neptis loco est: scd ita dernum erit sua heres, si filius, aJiIls in mallu fuerit, Clim parer moritur, in potestate eius non sit. ldemque dìcemus et de ca quae in nepotis mallu matrimonii causa sit, quìa pronepris loro est 4. Postumi quoi,us, qui, si vivo parente nati essent, in porestate eìus futr'ri forent, sui heredes sttnt... 9 Si nullus sii sucrum here-dum, tunc hereditas pertiner ex eadem lege XII tabularum ad adgnatos.. Il. Non tamen omnibus simul annons dar]ex ali tabtljarum herctitatem, sed bis qui tum, Cum certum est aliquem intestatum decessisse, proximo gradu sunt. 12. Nec in Co ione successio est: idinque si agnatus proximus heredi-taten, omiserir vel antequam adierir decesscrit, sequentibus nihil ìuiis ex lege competit. - - 17. Si nullus agnansa sit, eadcm lex XII tabularun genriles

ad hereditarem vocar... Cai. . zG. (Praeror) (iberos Onitles, qui legitimo tute deficiuntur,

vocat ad hereditatem, proinde ac si in potestate parentis mOrtis tempore - - fuissent, vice soli sint sive etiam sui heredes, id est qui in potestate parris fu-runa, concurrant. 27. Agnatos autem rapite demii'utos non secondo gradu posr suos heredes vocar, id est non cc gradu votati quo per legem vocarentur, si rapite deminutì non essent, sed terrio proximitatis nomine: licet enim capitis deminurione ius Iegtimus perdiderint, certe cognationis ima retinent. Itatie si quis alius sii qui integrum ius agnationia habebit.-

i Il

TESI] PER ESERCITAZIONI DI mrnno ROMANO 55

is potior erit, ctiamsì longiore gradu fuerit. aS. 'dei» iuris est, ut qui- dai» puraur, in eius agna6 persona qui proximo agnato omirtente beredi- tatem nihilo magis iure legitimo admitritur, Sed sunt qui puunt burlo -

coden gradu a praerore votati, quo etiam per legem agnatis hereditas da- tur. 29. Femivae certe agnacae, quae consanguineorun, gradum excedunt,

t tertio gradu vocantur, id est si neque suus heres tacque agnatus ullus erit.

30. Eodem- gradu vocantur etiam eae personae, qt'ae per feminini sexus

petsonas copulatae strnt- 31. Liberi quoque qui in adopriva familia sunt - - ad naturaliun prenturn heredirarem hoc eodem gradu vocantur. 32. QIJOS auten praetor vocat ad hereditarem, hi beredes ipso quìdem unte

non fiunr; nam praetor heredes tacere non potesr; per tcgem enim tsnt,on ve1 simikm juris constit,itionem beredes fiori, veleni per senatusconsuittini ce conszitutionern principalcrn. Sed cum eis praetor dat &onorum possessio- I nem, loco heredun coxlsttuuntur... - -

0. 38. 6. r pr. - i (Ulpiarns LXIV ad edictsnn). pr. Posteaquam praetor ocutus est de bonorum possessione eiiis qui testatus est, transitum fecit

A intesratos, cm ordinen sedunls, quem ce[ex duodecim tabularun se-

coro est; fuir enim ordinarìijm ante de iudiciis testanrium, dein sic de suc- - - cessione ab intestato Ioqtli. I. Sed succcssionem ab intestato in plurcs divisit: fede enim gradus varios, primum liberorum, secundum legitimo- run. tertium cognatorum, deinde viri et UXoris.

Nov. I. tts. Plurìmas et diversa, Leges veteribus temporibus protalas inveniente, per quas non unte differentia ab intestato successionis inter cognatos cx nasculis et feminis introduca est, necessarium esse perspeximus

omnes simril ab intestato cognatìonum succesioiies per praesencem legem

dara compendiosaque divisione disponere, inique prioribus Iegibtis pro hac

causa positis vacantibus, de cctero ea sola servari, quae nunc constituìnus. Quia igitur omnis generis ab intestato successi, cribus cognoscicur, gra- dibus, hoc est ascendentium ce desccndentium, et ex hancare quae in agna tos cognatosque dividirur priman, esse disponimus descendentium succes- O sionefu. i. Si quis igltl1r descendenrium fuerit ci, qui intesratus motitur, cuiuslibet naturae aut gtadus, uve cx masCUOrun genere, sive cx temi-

narum de,cendens, et sive suae potestaris, sive sub prestate sit, omnìbits ascendentìbus et cx latere cognaris praeponatur... a. Si igitur defunctus descendenccs qui cera non rc!inquar heredes, pater autem, aut mater, aut alii ci supersint, onrnfbus ex [atete cognatis hos pr poni sancimus, cxceptis solis fratribus ex titroque parente coniuncns defuncto, sicut per

• ..

-

- 52 ANTONIO GIrArONO -

- subsequcneia diselanibiturr. 3. Si igiiur dcfunctus neque dcscndentei.

-: fleque ascelldentes reliqum priinos ad hereditatem vocamLis frarres Ct SO

- - rons cx eodem parre ce ex e4em mater Dato, quos etian cum pEribus

- ad herediratem vocavìmus. His autem non exìsrentibus, in secondo ordine

i!!0, fratres ad hereditatem yocamus, qui cx uno parente conuisncri suoi de-

- fUnCro. sive per paterni solun,, sive per materni... 4. Nullam vcro volu_

mus esse differentiam in quacunique successione aut heredirate inter eos,

qui ad hereditatem vocancur, nastulos ac feminas, quos ad hercditatetn

- communiter definìvimus vocarì, sive per niasculi, sive per feminac perso-

nani defuncto iungebantisr, sed in omnibus succcssìonibus agnatorun CO-

gnatorumque differenriam varare praccìpimt', sive per femineam perso-

nati, sive per cmaticipationcm, vel per aliurn q'tem!il,et 'nodum prioribus

legibus tractabarur, et onnes sine qualibet huiusnodi differe'itia, secun-

- duri, proprinm cognacionis gradum ad cognatonlm successìonem ab mie-

- stato venire praecipimus. - Ulp. 22. i7. Reliquae vero personse liberorum, vehir fili,, nepo nep-

- - tis, si practeritae sitst, valer testamcnrum, sed scripris heredibus adcrescunt,

suis qttidem hcrcdibus in partem virilem, exrraneis autem in partein di-

tnidiam - - . UIp. 22. 23. Emancipatos liberos (rttrinsqne sexrn) quamvis iure civili

neque heredes insticuere ncque exheredare necesse sii, tamen praetor iuber,

si non instituantur hcredes, exhetcdari, masclllos olnnes nominatim, fe-

• - ninas và nominatim vcl inter Cetci-os a!ioquin contra Labulas bononain

possessionem eìs pollicewr.

- 24 Eppr-n' PARTICOLARI DELLA SUCCESSIONE TESTAMENTARTh (v n. 79).

I. 2• 23.

I. Sciendum itaque est omnia ridà commissa primir tenpori- - - bus infirma esc, quia ritmo invims cogebatur peaestare id de pio rogatus

- erar quibus enim non poterant hereditates vet legata relinquere, si re!jn.

quebane, fidei committebant eorum, qui capere ex testamento porerant; et

fideiconunissa appellata sunt, qua nu!!o vincolo iuris, sed tantum pu-ideo dore eorum qui rogabantur, continebantur. postea primus divus Augustus

semel iterumque gratia personarum motus, vd qua per ipsìus satutem rE

-: - ganis quis dicerctur, aut oh insignem quorundam perfidìam iussit con-

sulibus auctoritaten sunto interponere quod quia iustunt videbatur er

populare erat, pau!atim conversun est in adsiduam iurisdictionenl:

- -

- .

TESTI PbR ESERCITAZIONI DI DIflO ROMANO 53

tantusque favor torum facnis est, ut patilatim etian praetor propnus creatur, qui fideicommissis ius diceret, quem fideicommissarium ap.-pdllabant.

Gai. 2. 193. Per vindicationem hac modo kgamus: «rido verbi gratia hominem Stichun do lega»; sed a si alteyBtram verbum positum sk, ve-mi do aut lego, aeque per vindicatianem legatum est; itcnz ut: magia vi-

sun est, si ita legatum fuerir « sumiro », vel ita: « sibi babeto ve! ita « capito » acque per vindicarionem legatum est. £94 Ideo aureru per vindicationen legaturn appellarur, quìa post aditam hereditaten statim ex iure Quiridum res legatarii fit; et sì cani reni legatarius va ah berede ve! ab Mio quacumue, qui eam possidet, petat, vindicare debet, id est inten-dere « suan reni ex iute QuiSium csse,,, . 196. Eae autem solse res per vindicationeni legantur rectc, quc ex iute Quisium ipsius testatori, sunt. Sed eas quidern rcs, quac pendere numero mensura cnnstant, placuit sufficere, si mortis tempore sint cx bue Quiritiuni testatoris. veluti vinun olcun, fnjmentum pecunian nuxneratam. Ceteras res vero placuit utroque tempore testatoris ex iure Quiritiuni esse debere, id est et quo faceret te-stameutum et qua morererur: alioquil, inutile est legatuni. 197. Sed sane

hoc ca est fitu, civili. Postea vero auctore Nerone Caesare scoatusconsul.- - tum est, pio cautum est, ut si eam retti quisque legaverit, quae eius Thom-quam fuerit, proinde utile sit legatum, atque si optirno iure relictum esset; optimum autem mo est per damnationcm legati, quo genere etiam aliena res legni potes, sicut inferius apparcbit.. 201. Per damnationem hoc modo legamus: « heres meus Stichum servuni meum dare damnas esto i; sed et si edato » scriptum fuerit, per damnationen, legatun est. 202.

Eoque gcnere legati etìam aliena re, legari potes, it. ut heres reni redi-nere & pracstarc aut aestìmatio,iem eius dare debeat. 203. Ea quoque res, qllac in rerun natura non est, si modo futura est, per dannationen legari potest, VeItIt: « Enictus qui in ho fundo nati ertlnt », aut s, quod ex iI!a ancilia natum cnr ». 204. Quod auteni ira hegatuni est, post adirato bere- ditaten, etiamsi pure legatum est, non, ut per vindicationem eganim, ton-

-

tirino legatario adquiritur, sed nihilo minus heredis est. Et ideo legatarsus in personam agere debet, id est intendere « heredem sibi dare oportere a, et niris heres re.,, si mancipi sit, mancipio dare aut in iure cedere posses-sionemque tradere debet; si nec mancipi sit, sufficir si tradiderit. Nani ,i mancipi reni tantum tradiderit nec mancipaverii, usucapione peno ime fit legatarii; completur autem usucapia, sicut alta quoque 1~ diximus, sto-

54 ANTONIO CUARIMO

biliun quiden rerum anno, earum vero, quae solo tenentur, biennio. 205.

Est et illa differcettia hoius a per vindicationen legati, quod si eadem riva

duobus pluribusve per damnationem legata sit, si quidem coniunctim, piane

singuiis parces debentur, sica in illo quod per vindicationem legittimi est:

si vero disiunctiin, singt'lis solidum debetur. ita fu, ut sciicet heres altexi

rem, alteri aestImatIonem eius praestare debeat. Er in coniuncris deficientia 7 porcio non ad collegatatium percinet, sS in beredicate remaner. 20€ Quod

autem diximus, deficientis portionem i, per damnationem quiden legato

in bereditate rerineri, in per vindicationem vero collegacatio adcrescere, ad-

monendi sumus ante iegem Papìam boc iure civili in fuisse; post legem

vero l>apiam defidencis portio caduca fit et ad cos pertrne, pii in eri te-

stamento liberos habenc. 207. Er quamvis prima causa sit in caducis viri-

dicandis hcrcdum liberos habentium, deinde, si beredea hbems non habeant.

legatariorum liberi habentium, tamen, pIa lege Pipia significatur, ut

col!egararius coniuncnis, si liberos habear, potior so: heredibus, etiainsi

liberos habebunt. zoS. Sed plerisque placui, quantum ad hoc ius,

quod lege Papia conìuncrs constituitur, nibil interesse, utrum per vindi-

cationem ari per damnationem legatum 5t. 209. Sinendi modo in

legami's « Heres mcm damnas esco sìnerc L. Titium homineoi Stichuni

sumere sibique babere . Zio. Quod genus legati plus quìdem habet

qnam per vindicationeni legatum, minus aurcm quam per damnationem

Nani co modo non soltim st,am reca testator "tiliter legare otest, sed

etiain heredis sui, cum alioquin per vindicationem risi suanì rare legare

non potesr, per dam,iationem harem cuiusiibet estranei reca legare po-

tesi... 216. Per praeceptìonem Sr modo legamus: « L. Titìus homi-

nen Stich"m praecipito ». 2i. SS nostri quidem pracceptores nulli

alii co modo legati possc putant, noi ci qui aliqua ex parte heres scxip-

tua essa; praecipere cnim CIsc praecipuum sumere; quod tantum in

eius persona procedit, qui aliqua ex parte heres iiistitutus est quod Is - -

extra portionem hereditatis praccipuum legammi habiturus sit...

Gai a. 224- SS olim quidem Ìicebat totum patrimonium legatis

acque libercatibus erogare nec quìcquam heredi relinquere praeterquatn -

inane nomen hetedis; idque lex xii tabularun, permiccere videbatur, qua

cavetur, itt quod quisque de re sua testatits essa, id ratt,m baberetur,

his verbi,: « liti iegassit suae rei, ta ius elio». Qua de causa qui

scripti heredes erant, ah hereditate se abstinebant, cc ìdcirco plerique inte-

stati moriebantur. 225. Itaque lata est lex Furia, qua, excepris per-

-

• !- -.-. _._i-,-_ ''

TESTI PER ESERCIThZIONJ DI IMItInO ROMANO 55

sonis quibusdam, ceteris plus mille assibus legacorurn nomine monisve CSWa nperc permìuum non est. Sed [Ct] hacc lei non perfecit qucd

voluic; qui enin vabi grana quinque miiium aeris patiimoniunt habebat.

1mtcrat quinque bominibui sigulis nilienos asses legando totani patri- monium erOgata. 226. Ideo postea lata est In Voconia, qua cautum

est, ne cui plus legatorum nomine monisve causa capere licectt, quano

heredcs caperent E. qua lege piane quidem aliquid utique heredes vide-

banco,, se un'en fiere vitiuni simiìe nascebarur; nani in nultas legata-

riorum personas distriburo patrimonio porerar testato, deo heredi mi-nimum relinquere, ut non expedìret berceli huius lucri grana totios bere- ditatis onera sustìnere 227. Lata est itaque lex Falcidia, qua catItum

est, ne pius ci legare liceat quam dodrantcm. Iraque necesse est, it heres

quarcaln partem hereditatis habeat. Lt hoc nunc iure urimur. -.

25. i RAPPORTI ASSOLUTI REALI IN SENSO j'ROPIO (V. fl. 81, 83, 84)

Gai. 2. 40. Scquinir ut admoneamus apid percgrìnos quidnn unum

esse domìnìum; natit aut domirnis quisque est, aut dominus non intellegitur.

Quo vene etiam populus Romanus olmi utebatur: asic enim ex luce Quirititszn

unusquisqtie domùius erar, aut non intellegebacltr dominii,. Scd postea divi-

sionem accepit dominit'm, ut alias posait esse ti Itre Quiritimu dominus, ali-

in bonis babere. 45. Nazi. si libi reni mancipi neque maticipavero tleque

in iure centro, sed tanflin tradidero, in bonis quiden tuis Ca res efficitur, cx iure Quiritiuni vero nica pernanebit, donec tu cani possidendo usucapias;

semel enim empleta tisucapione proinde pieno iute incipit, id est cc in bot,is

et cx iure Quiticium, tua rea esse, ac si Ca niancipata vel in mcc cessa essa.

Gai 2. 42. Uscapo aasen rnobilium quiden renlm anno cotnplctur, fondi vero cc aediurn biennio; Ct ile lege Sii tabularum cantum est,

43. Ceteruni etiam earum rerum usucapiti nobis competic. quaa non a

domino nobis rradìtae fuerinc, sive mancipi sint me res sive nec mancipì, sì modo Cn bona fide acceperimus, cum crederemus cum qui traderet do- Ininum esse... 45. Sed aliquando etìanisi maxime quis bena fide alìenam

reni posaideat, non tamen 11k usucapio procedic, velati si quis cern furvam atiL vi posscssarn possidean; nani fuctivam lei xi' tabulan,m usucapi prohibct,

vi possessani lei lidi' et Plautia. 46 mcm provindalia praedia usucapio- nem non recipiunt... 18. ltetii liberos hoinines ee res sacras ee religiosa,

usucapi non posse u,anifestum est...

.i'• / -

'I -

56 ANTONIO GOARl

Ca, z. 66. Nec tamcn va tannim, quae traditione nostra fiunt, natu- rali .obi, ratione adqiiiruntur, sed edam quae occupando ide. adepti crimini, quia antea nulliiis cssent; sualia s'mt omnìa qttae terra mari cado capiulstur. 67. ]raque si feran bestiam aur volucrem alle psiscexn ceperimus, simsil

atqne captum juerit. stati.n nostrJtm fit et eo usque nostr,Im esse intellegi-

nir, don- nostra custodia co&ceatur cum vero custodiarn nostram evaserit

Ct in natt,ialem se liI,ertatem receperir, rlirsus occupanris fu. quia noun,,n

esse desina naturalem aurcm Iibcrtatem recipere videttir, cum alle oculos nostros evasctit1 aut, licct in colispeccu sit nostro, difficilis ramen cius persecutio sil 6S. In n, aucecu aninialibiis, ql'nc cx consuetudine abire

et edire solent, veìtcci co!umbis et apibus, cern cervi, qui in silvas ire et

redi'e solene, taleni habcrns,s rcgulam rraditam, in si evertendi a,,imuai

babere desierint, Ct ,arn nostra esse desinati, et fianc occupantiun] rever-

rendi autcm aninula, videnepir des,nere habere cum revertendi consuetii-

dine,u deserucrint. 6, ha qilaque, quae Cx hostibis capiuntur, naturali ratione lastra fitti 70- Sci er id, quod per adluvio,iem nobis adicitur,

e4jdem iute noserum fit. Per adiuvioneru autem id videtur adici, quad ira

patilatim flumen agro nostro ndicit, ur acsrimare mii possimus, quantun

quoquo momento temporis diciatur: hoc est quod vulgo dicitur per adru-vionem id Miei videri, q'iod ira paularim adicitur, ne oculos noscros failat.

71. Iraque si fhtsmcn partcrml ahiquanì cx no praedio resciderir et ad

meum praediuni pertuleri, haec parI tipa manct. 72. At si in medio f]umine invia nata sk, hacc eorum omnìum communis est, qui ah utraque

parte f!uminis propc ripam praedia possidcnc si vero non su in medio

flumine, ad eos peitincr, qui 3b Ca pan; qua proxina est. ilIxta ripan

,aedi. babermt. 73. Praecerea id, quod in solo nostro ab aliquo acdifica-

mm est, quarnvis l'e suo nomine aedìficaverit, itire naturali nosrrun, fit, qtlia superficìes solo ce4it. 74. Multoque Inagis id accidit et in pknta, quam quìs in solo nostro posuetìc, si modo radicibus rcrram complexa

fuerit. 75. Idem contingir ce in frumento, quod in solo nostro ah aliquo satum fuerit. 76. Scd si ab co petamus fundun ve' aedificium et impensa'

in aedificium vel in seminaria ve] in scmentem factas ci SolVere nolimu,, poterir nos per cxceptìonem doli mali rcpcllere. uni,ur sì bonat fidei pos, sassor fuerit, 77. Eadcm racione probatum est, quod in chartulis sive

membranis meis aliquis scripserir, licce aureìs litteris, rneum esse, quia

literat charculis sive membranis ceduni. Itaque si ego col libros easvc mem-

branas petali' nec impcnsans scripttlrae solvam, per exceptìoncm dohi mali

w - 4c -

TESTI PER rsERCITAzONT DI VIRInO ROMANO 57

- summoverì potdo. 78. Sed si in tabula mca aliquis piauerit velud una -

ginem, contra probatur; magis enhxn dicìn'r tabulam picturae cedere. Cuius

diversitaris vix idonea rana reddittir certe scctindum hsnc reg"Iam si

me possidwte rtas imagiuem tuam esse, nec soivas pretium tabulac, p0.

teris per exceptionem dali mali summoveri; aL itu posidea, consequena

est, un utilis nuihi atti0 adversum ce dar debean: quo casu nisi solvam im '

pensam picnurae, poreris me per exceptiorlem doli mali repelicre, utiquc si

bonae fidei possessor fueris. IIIud palam est, quod sive tu subripueris ta-

bulam uve alius, compcnit mibi birti actio. 7, 1. aiiis qunque spccìebos

naturaìis ra tio requir itur. Proi nde si cx uvìs ah t oliuis ." e sØns nei s vi- ', 4

num aut oteism atit frumenti'm fcceris, qlPaeriti, urrum meum sit Ad

vinum asir oleum aut frun'enn'm. ali nono Icelo si cx aiim aut argcnto mcc

vas aliquod feceris, vd cx rabiitis ineis navem aun armarìuin aut st'bsellium -

fabricaveri,, cern si cx lana mea vc,iiriienr,,m fcceris, ve, si cx vino Ct -c1 nelle meo mulsurn fecenis, uve ex medicamentìs meis ernplascrum vai

collyrium feccris q'.arnt'r. ØIflrm t,4nn, su ;d qod ex neo effecerìs, an

mcum. Quidam materiam et substantiam spcctandam esse putant, id est - :-

ilt cui,is materia .sit, iliius CL rei quae fasta sk vidcatur esse, idque matiane

p!acuic Sabino et Cassio. Alii vero tu., rem esse putant, qui fecerin, idque --

naxime diversae schola, aucroribus visum est; sS cum quoqua, cuius ma- "

cena en substantia fucnin, furti adversus eum qui suhrìptienit babere acrionam ---- - nec aninus adversus eundcm condictionem ci competete. quìz extiflCtae re, -

ticet vindicarì non pousint, condici tamcn futilit's ce quibt'sdam a]iis possa-

sonibus posslint. D. '.38.9 (Ulpianus XLIX ad Sabtnum). Habere a. dupilciter -

accipitur: nam et eum habere dicinius, qui rei dominus est, Ct c'im. qui

dominus quidcm non est, sed renen: deniquc habere cern apud nos depo-

sitam so!e,nus dicete.

CI, 7.25.1 (hnp. iuftLuàanus A. hdiano pp.. a. 530-53r). Antiquae-

subti!iracis !udibrium per hanc deci,ioncm expellentcs irnilam esse diffe -

- rerniam panicnur inter domino, apud quos ve! nudum « a iute Quiritium » - -

vcl tantummodo « in bonis » repetitur, qui, nec huius modi esse volunlus -

distinctioncm nec «cx iure Quinitium » nomen, quod nihù aenignuate di-

scrcpat nec umquam videtur neque in rcbus apparet, sed est vacuuin et su- e peitluum verbum, per quod animi iuvenum, qui ad primam vcniunt !egn,n

audienciam, perterriti ex primis core- cunabulis inoti!es legis antiqtlae di-

spositiones accipiunt. sed sir plenissimus en legi timus quiaque dominus sive .

SS M410fl10 GUAiNo

servi sui sive alianim rerum ad se perdnerttium,

D. 10.3. zS (Papffiianus VII qnestionnm). Sabinus ait in re commwli neminem dominorum iure tacere quicquam invito akero posse. ..de mani fesnjm est prohibendì tu esse: in re enim pari potiorem causan esse probi-bencis constac..,

D. 8. 5. 8. 5 (UIptarms XVII ai edictum). AristO Cerellio Vitali respon-dit non pucare se cx taberna casiaria funmm in superiora .edifica iure in-mittt posse nisi ci rei servitutem talem admittit. idemque nt: Ct CX supenore

in inferiora non aqlsam non quid aliud iznmirti Iicct: ri suo etiim alii hactenus tacere Iice, quateiius nihil in aIicttum immittat, fumi autein sicur

aquae esse immissionem posse igictir stiperiorem cum inferiore agre ms

Dì non esse id tra facere. Alfenum denique sctihere ait Fosse ini agi i.s liii non esse in suo lapidem caedcre ut in melim fundum fragtnenta cadant.

dicìc iginir Aristo tutti, qui tabernam casiariarn a Minct'rnen,ibus condiui

a superiore prohibcri posse fuinum immittere. sed Minturnenses ci ex con-

dttcto teneri: agique sic posse dicit cum co, qui cum fu,num rnmittat

'is ci non esse fumum immittere, ago per colnrariurn agi porerir ivas

esse fum,'m immirtere quod cc ipsum viderur Aristo probare. sed cc in terdictum s 'ti possidetis » teri t Ioc Im ha bere si qui, probibeatur. qualiter ,,dit, suo uci.

UIp. '9. a. Singularuni reri,m dorninìtim ..bis adquirinir nancipa-

tione tradirione usucapione in iure cessione «dindicacione Iegc. 3. Mali- cipario propria species alienationis est rerum mancipii, eaque fit ceni, verbis

Iibripendc et q'linqtle restibi's Praevenubus 7. Traditi0 propria est alienacio reruni nec mancipii. hartim rerum domi,iium ipsa tradirsene ad-

prehendimus, scilicer si ex mira causa eradirat sunt noni, 8. Usucapione dominium adipiscirnur ram mancipii rerum quam nec mancipii. usucapio

est atirem dom,xsii adcpro per conriiit,ationen, possessioriis anni ve1 bicimii

rerum mobiium anni. immobiliuni biennui. 9. In iure cessio quauc •communis alie,iatio est er mancipii rerum et nec mancipii : quae fir per tres persanas, in iure cedeticis. vi,ìcantis, addìcentis... 16. Adiudicatione dominia nancisciniur per formulati familiac herciscundae. quae Iocum baber

inrer coberede, er per fonnulam communi djvjdundo cui locus est Sta socios, a per formulam finium regundort,m. quae est iter, vicino, nati, si iudex tini cx heredibus atu sociis aut vicìnis rem aliquarn adiudìcaverit. seatin, illi adquiritur, sive mancipii sive wc mancipii sir. 17. Lege .obi, adq'airirur vcli,r caducuni ve[ ereptorium ex lege Papi, Poppaea, incen e-

TESTI PER ESERCITAZEON DI DIRIflO ROMMJO 59.

-ptum cx lege duodccìm tablllarLlm, sive uiancipii res sin, uve - nec - inattipii.

CI. 2. 3. 20 (Jmpp. Diocksianns et Maxìmianfts 4A et CC. Marti4i, 4. 293). Tradirionibus er usucapionib&is domina rerum, non nudis pactis

znnsfemntur. - - Ci. 7. 31. i (Imp Istinia,n A. Io,anni fl.. 4. 531). pr. Cura nostri

,.imi vigilantia ex iure Quiririum nomen et substantian sustulerit cc

mmunes exceptìones in omni loco valeant, id est decem vel viginti v&

triginta annorum ve! 5i quae sunt aliae maioris levi continentes prolixita- tan, satis inutile est usucapionen in Italicis quidcm solis rebus admittere, in

provincia!ibus aurora recltidcrc sed er si quis res alienas, Italicas tamen, bona fide possidebar per bienniuru, nostri rerum domini erciudebancur ce

nullus tis ad eas reservabarur regtessu& quae er nesciencibus doininis pro- cedebaur: quo nibd inhumani"s erat, si homo absens er nesciens ram an- gusto tempore suis cadebar possessionibus. i. Ideo per praescntem egem a in Ita!icis soli5 rebus, qnae ìmmobiles sunt vel esse intel!eguntur, sicur

annalem exceptionem, ira et usucapìooem transformandam esse censemus:

ut rantummodo er hìc decem vel viginti annonam ve' triginta cc a!iarum '-

exceprìonurn tempora curtant, huiusmodi angilstiis penitus semotiL

D. 41. 1.55 (Procalus Il epùtsilarrnn) In laqueum, quem venandi causa posucras, aper incidir cum eo haereret, exemptum esim absruli num tibi videor tuum aprum absLuIisse? er si tuun iìutas fuisse, si solutum eum in

silvan dimississem, CO cani cuus esse desisset an mancret? er quam acrionem

mecum haberes, si desisset turar esse, num in factum dar oporterer, quaero.

respondir. Iaqueum videamus ne inrersit, in publico In in privato pci- suetim er, si in privato posui, utrum in neo ari in alieno, er, si in alieno,

ucnim permissu eius cuius fundos erar ari non permissu eius posuenim:

praeterea otrum in co in baeserir ape, 'it expedire se non possir ipse, in

diurius !uctando expedirun's se fuenit. sumnlan tamen hanc puro esse, ut,

si in meam potestatem perventi, meus factus sir. Sin aurem apntm meum . I

ferarn in suam narura!em Iaxiratcm dimississes et eo factcs melis esse de-

sissct, actionem mihi in faccino dar oportere, veluti responsl'm est, ctsm quidam poculun a!terius cx nave eiecisset.

0. . t. r. 5 (U(Øansu XVII ad Sabinum), iu!ìanus libro trigensino quinto digstorutn trattar sì bit decerpseric ve[ desecuerir fructus- matti- rosi pendenres, cui condictione teneanir, domino fundi an fn'cniarin? et putar, quoniam fructus non fiunt frucruarii, nisi ab co percipiantur; licet

Tj

2 to - ANTONtO

ah alio terra separentur, magis proprietario condictioncm competere, frucu,a-

- - rio autem furti actionem, quoniam interfs,ìt eius fructus non esse ablatos. Marcellus autean novetur cc, quod, si postea fructus iusos nactus fuent fructuarisrs, fortassis freni eìus nam si fiunt, qua racione hoc evenit? misi ca, ut interim fierent proprietari, mor adprehcnsi fructuarii efficientur, exernplo rei sub condicioise Iegacae, p550 ineerim heredis est, existente autem condicio',e ad legatarium transit, versim est enim condictionein competere proprietario: cum autein in pendenti est dominium (ut ipse Iulìanus au in fctu qui summininir a in ce quod servus frt'ctuarìus per traditionem accepir nondum qs'idem prttio soluto. sed (amen ah ce satìfacto), dicendum est con-dictionem pendere inagisque in pendenti vsso dominiun.

Gai, i riti, Est autem mancipatio-. imoginaria quaedam vcnditìo; qucd er ipsum ius propriun civiun Romanorum est, eap'e res ita agittir adbfbids noi, mirnis quam quinque testibus cìvibsis Romanis puberibus CL praeterea

allo eìusdem condicionis, qui librain aeneam tcncat, qui appellatur libri-

- -- pens, Is, qui mancipio accipit, [cm te,lens tra dicit : I-I si ne e go li o m i-

nera ex iure Quiritiutu n,eum esse giu isque mihi emptus esco hoc acre acneaque libra; dcinde nere per-cutit librain idque aes dai ci a quo rnancipio accipit quasi preti Indo.

Gai, 2, 24. In iure cessio auLcm hoc modo fu: apud magistratum peli Romani, veluti practorem, is cui res in iurc cedittir nero tenens ita dicit:

• Hunc ego bominen ex iurc Quiritium meun esse aie; deinde postquam hic vindicavcrit, praetor inrerrogat ewn qui cedir, an -

centra vindicet; quo negante aut tacente tunc ci qui vindìcaverìt, eam ressa

- . addicit; idque leia acidi vocatur, hoc fieri potest etìam in provinciis apud praesides arum.

- 26, La ii SERVITUrES PRAEOORSUM i (v. n, Sa).

Il 8', i (Marciaru.s Il! regularum). Servitutes asic personarum sunt, ut - _- usu s er ususfructus, atti rerum • ut serviturcs risticorusn praediorum er urba-

norum. -

0. 50. i6. 86 (Cr/sui V digeston.m). Quid aliud sunc « ìura praediorum , qtiam praedia qualiter se hahcntia, ut bonitas salubritas amplitudo?

Il 8, i. 8 pr. (PalMs XV ad Plastium). Ut pomun decerpere liceat et

- alt spatiari et ut cenare in alieno possimus. ServiLus imponi non potcst, i •' D. S. a. 26 (Paats XV ad Sabinum). In re communi nemo dominonjìn

--

-

ThSTI PER ESERCITAZIOM Dl DIRITTO ROMANO

irne servittnis neque farete quicqoani invito altero potest neque probibere, - qtio minils alter 1—.,7 nulli eiiim res Sua servit...

D, a, i (PaaMs iii ad Sabinxm). Nec usus nec ususfn,cnu itineris -- 1 ctus vic aquaeductus legarì potest. quia servitils servicuti, esse non test:.'

n erit utile cx senai s consulto, pio cavettir, ut osnnium quae in bonis

smt usiisfrtictus legati ssic. quia Id neque in bonis neque extta bona il.

sed incerti actio erit eri barde. ur legartorio, qua—dm vixerit, eundi ageudi

dtendì facultateni praestet ala ea servirus constittintr sub hac caucione - tsr, sì decesserit Icgararius ve] capire deminutus [ex magin causa] funt,

restitJatur.

D. 8- i. i. i (Porapanius XXX/I! ad Sabinim). Scrvituritìm non

natura est, ut a]iqtiid faciat qtii, vcltjri viridia rollar aur anoeniorem pro- ..

spect.I In praester, IL in hoc, o in si o pinga, sed itt aliquid patianir sul

non (mat.

0. 8. 2. 33 (I'aa!wi V ep;'omarwn Aifeni digestorxm). Ersero dcbae - o4usnnam restiniere, quae onus vicinaruin aedium fercbar, cuius esient aedes, "4 - quae scrvirel,r, non cum qui imponere vel]er. nani cum in lege acditm, ira

saipctitn esscr « parics ollen ferundo t'ti nuna esr ira sir a. sanE aperte - .4

signì€ìcari in perpeLiIum parictein esse debere non enim hoc his verbi,

dici UL in perpetu'im idem panca acrernus cssc, quod ne fieri quidem posser,

sed uti eiusdcm modi paries in perpetuum esser, qui ontls stistineret quemad- -. - modum si qtis alicui cavisser, lt aervitutem praeberer, qui onus suum lauti—n,

Ca ttS, qtlac servir ct riltIm 011115 ferrct, perisset, alia in lom. eii,s

dati dea,

D, 8.5.6-2 (Upanirs XVII ad cdictum). Eriam de servittlte, quae - - oneris ferendi causa imposira cnr, acnio nobis comperir, un a onera feran

et acdìfìcia rcficiar ad euln modu, qui servittite imposita comprehensus Vt - est. et Gallus putat non posse ira seniturem imponi, ut quìs facete aliquid - wgerectxr, sed ne me facete prohiberer nam in omIlibilE servìruribtis re-

fecdo ad coni pertirlcr, qui sibì servitutem adscrit, non ad cum, cuius re, - senir. sed cvu]u't Servi scnrent'a, in proposito specie, ut possir qui, de- - - fendere ui sibi esse cogere advcrsarium reficere parieten ad onera sua - sustinenda. Labco allrem l,anc servinitem non hominem debere, sed rem,

denique licere domino reni derelinqucre sctibit. - - D, 8 4i i (Poinponn.s XXXIII ad Sabì,mm). pr Referti gratia -

accedendi ad Ca Ima, quae non servianr. facultas tribuna est bis, quibus sa- - virus debenir, qua ramen accedere eis sa necesse, risi in cessione servitoti,

- o sì

6z ANTONIO CtJARIHO

nominatim praefinitum si, qua accederetur: et ideo nec secundum rivum

ntc supra eum (sì forte sub cena aua ducatur) locusii religiosum dominus

soli facere potest, ne serviru, incereac: et id verum est, sS cc dcpxesurum

vel adievaturum rivum, per quem aquam iure duri potestatem habes nisi

ne d fceres cautun sic. i. Si per tuun fun m in, est miEi aquan. rivo ducere, tacita haec nui sequì'ntur, ut refice mibi rivum Iiccat, uc adire, qua proxime possim, ad reficiendtim curi, e fabriquc mci, item In

spariuni relìnqriat miEti dominus fundi, qua dextra cc sinistra ad ricusa

adean ci quo terram limizm lapidem harcnam caiccm iaccre possìm

fl 8. 2 28 (Paxlxs XV ad Sabinuin). Foramen in mo pariete conclavi, ve] triciinii, quod csset prouendi pavinlcnti causa. id nequr flumen esse neque tempore adquiri placilir. hoc ira verum est, si in cum ocum nihil ex

cado aquae veniat (neque cnin perpctuam causato haber quod manu fit)

ai quod ex cado cadit, etsi non adsidue fu, ex naturali tamen causa fit et

ideo perpetuo fieri existimatllr. omnes autem servirutes praedionirn perpc-

tuas causas babere debene, cc idco neque cx lacu neque cx scaglio concedi

aquae ducrus potest stillicidi1 qIIoue inimitendi natiiralis et perpetua causa

esse debet.

D. 8. i (dfricaniu IX qeaestronzim). Pa pluriuni praedia aquant ducis quoquo ranodo imposita servitute nisi pactt'm ve! stipulacio «lan,

de hoc subsecuu est, ncque eori'm cuivis neqsie a}ii vicino poteris haustun,

ex rivo cedere parto enim ve' stipulatione intcrvenientibus cc hoc concedi

soler, quamvis nullum praediuni ipsunl sibi servìrc neque servitutis fructus constittii potest.

I). 4. 20. 4 (!iìansi XLI digeitoram). Lucio Tino cx fonte meo ur

aquam duceret, cessi; qilaesitum est, in et Maevio cedere possim, ur per

eundem aquae durtun aquam ducar: ci si putaveris posse cedi per eundem

quae drictum dtpobsis, quemadmodum uti debeant. respondit: sicui iter

actus via pitiribus ardi vel simul vel separatim otest, ira aquae ducendae

isis recte cedetti, sed si inter cos, quibus aqua cessa est, non convcnit,

queniadmodum utannir, noi) erit iniquum utile it'dicium reddi, sicut inter

eos, ad quos ususfniccus pertinet, urie communi dividundo iudom reddi pltrisque placuit.

D. 8. 3. . i (Paab.s XXI ad cd.ctum). In rustìds autan praediis im-pedit servicutem medium praediiim, quod non servit.

D. S. .8. i (P-I- XV ad PIaeù.m). Si praedium tuum rnihi scrviat, ,,ve ego partis praedii mi dominus esse coepero sive tu rieri, per

TESTI PER ESERCITAZIONI DI DIRITTO KOMM4O 63- 1.

pntes scevinis retinetur, Iicct ah initio per parta adquìri non poteraL

I). 50. 16. i (IavoIenas 11 ex postehwtbKs Labeonis). Inter « pro- iacrum i et immissun » hoc interesse air Labeo, quod proiecnlm esset iff

quod ita proveheretur ur nusquam requiesceret, qualia maefliana cc sug-

gru.idac essenr immissum aucem quod ita fieret, ur aliquo low requiescere,

veluti tigna, rrabcs quae ilnm'tterccur.

D. & a, 4 (PaÉus 11 rnWiHcionMm). Luminun in servitute COnitituta a

adquisitum vidcrur, ut vicinns lumina nostra excipiar cum autem servitus

iinpontur, ne lumimbus officiatur, hoc mamme adepti videmur, ne ius rie

vicino invitis ,rnbis altit's aed'ficare acque ira minuere lumina Isostron'm

acdificiorum.

27. USUFRUtto r DIRITII ANALOGHI (v. n. 86)

D. 7. s. i (Pazdxs 1)) ad ViCe)Iiti In). Us., f-crus est 'IS al ienis rebus

utendì fruendi salva reruin subatantia.

D. 7. 6. pr. (t]lpianus XVII ad edicts.m). Ori frui itis sibi esse solus jtest intendere, qui habet nomufruttimo. dominus auteni fondi non poteaL, quia qui haber proprietaceni. "rendi fruendi ius separacum non habct [ nec

cninl potest ci suus fundtis servire] de suo enim, non de alieno ture qucmque

agerc Oporter.

D. 7. i. 3.4 (Uipanas XVIII ad Sabinurri). Fructuarius causam pro-prietatis dereriorem facere non debc t. nielioren, facere potest. Ct aut fundi

est ususfructt,s legatus, et non debet acque arbores frugiferas excidere, neque

ìllans dirucre, nec quicquam facere in perniciem proprictatis. et si forte

volupcaiium fuir praeditxm, viridaria vel gestationes ve[ deambulaciones arbo-

ribus infructuosis opacas acque amoenas habens non debebjt dcicere, a

forte hortos olitorios faciat ve' aliud quid, quod ad reditum spcctar.

D. 7. 1 pi. (Ulpiawss XVII ad Sabìnftm). Item si fondi ususfrucnis

si legatu, quidquid in fondo nascitur, quidquid mdc percipi potest, ipsius

frucnis est, sic ramen ut boni viri arbitracu frisatui-. nam er CeIn,s libro

octavd dceirno digestorum scribir cogi eum possc recte colere.

D. y. i. 13. I (Ulpianas XVIII ad Sabin,nn). Mancipioruni quue usufruccu legato non debet abuti, sed secundum condicionem eonlm liti:

—sca si librarium rus mitnt et qualt'm et calcem portare cogat, hisrr1onem

balniatoren, faciat, ve] de syn,phonia arrien5cin, vel de palaestra Sterco-rarsdis Iatrinis praeponar, abuti videbitur proprietare.

i Il

14

-: 64 MLTONIO CUARINO -

pr. (UtjWan:is LXXIX ad edéctum). Si cuius rei usci fruetu,

kgatus sìt aequissimum praetori visum est de uiroqie legatarium cavat: —

Ct usurmn se butti viri arbitrati' cc, cttm ulinfruiensa ad cmn pertinte de-

,inet. rcstituttirum quod iv& exstabit.

- -

ID. y 8. 2 pr. (Ulpantis XVII ad Sabinm). Cui usiis relicru, est, uti

potest frui non potcst -

I). 7.8. 14. 3 (Ulpiarnu XVII ad Sabin:im) Poccnt atitem apiid alium

esse iisiss, apud alium friict"s sinc usii, apt'd aliun proprietas: vdtiti si

qui hahet fundiim cgaverìt Titio usum, mc,x heres eit's cibi €ructl!m lega-

verit tel alio modo constitticrit,

D. 7.8.4. (Utpianiis XVII ad Sabiniim) Mulieri autem si usts se-

licti', sir, posse tam et cum marito habitarc Qiiintiis Miicius primus 4tn-

sm ne ci matrimonio careisdiiiii forcr. clim tb vult domo, nani per Con-

trari im q ain o xi,r cum marito pnssi t ha li itar, nec fini dt'bitatum. qùid

- - ago si viduae legaisis sit, an nupttis contractis post constitutum usura mii-

cr h abitare cs'm marito poni et est veru m ut ci Poniponius libro quinto

cc Pajnianus libro nono dccixnno quaestionhirn probar, posse eam tum viro

cc postea nubeistein habitr lioc a'npliis Poinponiiis ait et cum socero

habitaturam.

0. 7. 8. Il (Paiilii III ad V,zellixrn) Ustis ars lcgari non porest nani

• - frsii qtiide'n pro parte posstimiis. uti pro parte non possiiilltis,

0. 41. . o. i (lflpianus XVI ad edictam). Hoc iute ulurm, ut 5cr-

v1ti i tes per so nii sqi i a m longo tctn1,ore capì possìnt, cum aed if icii, possìnc.

0. S. . O pr. (Ulpianus LIII ad e(icnrm). Si qui' diuturno uso Cc

longa quasi possessione ius aqiiav duccndac nacti's sir, non est ci necesse

docere de iure, quo aqua colistirtica est, vcluti cic legato ve1 alio modo, scd

uri}em habet acti000tn, ul osteiidat per annos forte tot mum se non vi non

dan non precario x>sscdisse.

D. 8. z 6 (Gahrs VII ad ed'ctnm provinciale). Haec atitem iiira sinai-

liter ut rttsticorum qiloqile pracdi6rttlii cerco tempore non utendo pereant

nisi quod haec dissimulittido est, qtiod non omnimodo perenne noti utendo,

sod ita, si vicinus sinaul libet-tatem usucapiat, velati si acdes tuae aedibus

mois sceviane, ne alti Li, 'ollantur ne I unì in i bus oca mn' aed tu a officiatur, -

et ego per statutum tenipus fencstras neas praefixs habucto ve] obsrruxero,

ara demum ius meum amitto, si tu per hoc cempus aedes tuas altìus sublatas

-: babueri, alioquin si nibil novi fccerìs, r&ineo servirutem, besm si cigni

immissi aedes mar servìtutem debent ci cgo cxcn,ero tignuni, ita dernum

TI

TEST( PER FSICffAZIONI ID DIPJITO ROMANO 65

amitto isis n2eum, si tu foramen, srnde exemptum csv tignuin, obnuayevis ct pa constiustuni tonipus ita babueri,: alioquin si nibil novi feeeris, in-tua

suuIn petmanet.

A. CLI ALTRI RAPPORTI ASSOLUTI REALI IN SENSO IMPROPRIO (v.

D. 6. 3. i (Paulus XXI ad EdÌCtMm). pr. Agrì civitatitin Ad vectigalos vocantur, alii non, vectigales vocantur qui in perpensun IOCIItUZ, id est

hac lego, ut qam&u pro Isis vectigal pcndatur, tgmdh# neque ipsis, qW cnnduxerint. neque bis qui in locun eorum successerunt, auferri tos Iiceat. non vectigales sunt, qui ta colendi dantur. ut privatin agms nostros co- lando, dare solcmus. i Qui in perpetuon Lundun frnundscri conduxcnint a munìcipibus quamvis non efficincur domini, tamen placuit competere tis in rem actionem adverstis qucmvis possasorem, sia[ et advorsus p505

municipcs.. D, 6. 3. 2 (UJpiaaas XVI) ad Sabinm). ira tamen si vectigat solvsnt. I). 30. I. 35 (SCtJVOI4 I rcsponaorI.nl) pr. In vecrigaU fundo dieta

erat, ur, si st cernlm temporis vectigal solutum non esset, is fundus ad

dominum redeat: posta is fundus a possessore pignori danis est: quaesitom est, an recte pignori datus es, respondir. si pecuna interassi, pignus - esse, i. Item q..sii, si, culti in exsobitione vecrigalis un debitor piani creditor cessusent et propterea pronuntiacuin esset undotn secundu±n legan domini esse, cuitn potior causa esset. respondit, si tu proponerenr vectig.li

non soluto iure suo dominus usus esset, etian pignoris in, evanuisse. Ci. 4. 66. i. (Imp. Zeno A. Sebastiano pp., a. 476-481). Isis einphy.-

teuticarium nequ. conducrionis neque a]ìenationis esse titulis addicendnm, sed hoc ius terrium ut connitutum ab utriuque memoraton,rn contractuuni -- sdetate seu similitudine separatum, conceptionem definitionemque babere proprlam et 1ustum esse validunque contractum, in quo cuncta, quae iuta inasqut contrahentium partes Miper omnibus voi etiam tomiits eua,us Il

pactionibus scriptura interveniente habiris placuerint, firma ilhibataque per- petua stabilitane modi, ornnibus debeant custoditi...

CI. 4 66. 2 (Imp. Iustinianus A. Demostheni pp. a. Si,,), Pr. In emphyteucicariis contractibus sancimus, si quidem aliae pactiones in emphy- teutieis instnimentis fuerint conscdptae, easden, et in aliis omnibus capinshis observari et de reiectione eius, qui emphyteusin sunpit, si solitam pa'- sioneni vd pubhieanim fiinctionum apochas noti praestiterit. I. Sip

Guano - Testi esce, dir. ram. .

66 ANTONIO GUAPNO -

auten nihil super hoc capitulo fuerit pactum, sed per 10dm trienniunt neque pecunia, solverit neque apochas domino tributorun rcddiderit, vo-lenti ci licere eum a praedii, cmphyteuticariis repe!Jere nulla ci adlegatione nomine meliorationis vd eorum piae emponenata dicuntur vel poenae op-ponenda, sed manni modo Co, si dominus vcluerit, repellendo neque praeteo dente, quod non est super hac causa inquietatus, cum neminen oporter convcntioncm vol admon{tioncn exspcctare sS mero sese offerre et debinun spontanea voluntate persolvere, secundum quod et anteriore lege nostri numinis gencraliter calflum est.

0. 43. '8.2 (Gaius XXV ad edictum provinciale). Superficìarias aedes appeflamus, quae in conducto solo positae sum: quarum proprietas et civili Ct naturali ione elus est, cuius et solum.

D., 6. 1.74 (Paulus XXI ad edictura) (Superfìcìarìus), id cst qui in alieno solo superficiem ita habet, ut certam pensionctn pratstct.

Isidorus. Origines 5, 25, 23. Fiducia est, cun res aliqua, sunendae mutuae pecuniae gratis, vel nancipatur vel in iure cditur.

D. '. . 9 11 (Ulpianus XXVIII ad edictra). Proprie pignus dicinu, quod ad crediwren rransit, hypothetam, cum non transit nec possessio ad creditorein.

D. 2, i. i:. a (Marcians libro ring, ad formula. hypothecarzam) Ususfnxctus an possit pignori hyporhecaeve dar, quaesinxm est, sive do-minus propnietaris convexieric sive ille qui solum ustinifrucruni habet, et "bit Papinianus libro undecimo responsorum ruendunì credìtorem et si velie cnn creditore propnietarius agere « non esse ci ius usi filai invito se », tali exceptione euna praetor tuebitur: « si non inter creditorem et eun ad quem usnfructus pertinet convenctic, ut ususfn'ctus pignori sit a. non et cum enptoren nsus fructus tuettir praetor, cut non et creditorem tuebitur caden ratione et debitori obicietur excepdo.

D. 20. i. ,a (Paulus LXVIII ad edictum). Sed ari viae itincri, actus aquaeductus pignoris conventio locum habeat videndun esse Pomponius ait, ut talis pactio fiat, ur, quamdiu pecunia saluta non sii, ci, servitutibus creditor utatur (scilicet si vicinum fundum babesi) ed, sì mira diem certum pecunia soluta non sit, vendere eas vicino liceat quae sententia propter utilitatem contrahentìum admittenda est.

D. 20. 5.4 (Gai- libro sing de ormWa bypochecaiia). Contrabitur hypotlieca per paenin conventum, cani quis paciscatur, su res propter ali-quam obligationenì sint hypocbecae nomine obligatae: nec ad reni pentmnei.

/

ItSTI PER ESERanZIONI DI DIRIrTO ROMM.lO 67

quibus fit verbi,, sicuri est et in bis obligacionibus qllae consensu con-trahurnur, et ideo et sine scriptura si convenit, ut hypotheca ,it, et pro-bari porerit, res ob!igata erit de qua conveniunt. fiont enirn de bis scripni-

ne, at quod actum est per eas facilius probni poterit: et sine bis autesa

valer -quod accuso est, si habeat probatìonem: sicur et rnlptiae sunt, liete testationes in scriptis habitae non. sunt.

D. 2. 30. r (Paulus XIV qwaetiornon). Latinus Largus: clim de bereditate inter Maevium, ad quem pertindnt, er Tiriuso, qui concroversiam moverat, transigerecur, traditio rerum heredìtariarum Maevio beredì a Titie fatta est, in qua craditione etiam fundum ci sumn propriuso, quem ante soultos annos avo eìusdem Maei heredis obligaverat quenque alii pOstea in obligationen deduxerat, cx causa patti tradìdit. bis gestis postetior Titii creditor ius suum persecutus est CL optinuit. post hoc iudicium Maevius heres repperir in rcbus avitis chirograpbum eiusden Titii ante multos anno, cooscripnlm, per quod apparuit eun fundurn, qui in causam transacrioni,

venerar, etìam avo suo ab eoden Titio fuisse obligatun. cum ergo consret prius avo Maevii heredis in obligationem eundem fundum datum, de quo

Macvius superaus est , quaero, un ius avi sui, quod t'inc cum de eodesn fondo ageretur, ignorabar, nuJa exceptione apposita elsequi possit. re-spondi: si de proprietate fondi litigarur et secundum acroren pronuntiatum fuisset, dicerenus perenti ci, qui in priore judicio victus est, obstaturam rei iudicatae exceptionem, quonian de eius quoque iure quacsitum videtur, cusa acuir pedrionem imple, quod si possessor absolutùs amissa possessione

eundem ab eoden, qui prius non oprinuit, pererer. non obesset ci exceptio: nffiil enim in suo iudicio de cire eius statunn videretur. cum autem pi-

gneraticia actttm est adversus priorem credirorem, potest fieri, ut de iure possessoris non sii quaesirum, quia non ut 'In proprietatis quaestione quod mewn est aTrerius non est, it. in obligatione utique consequens est, ur non sii alii obligatum, quod hic probabit sibi teneri. er probabilius dicitur non

obstare exceptionen, quoniam de iure possessoris qilaesitun non est, seil de ciol. obligatione. in proposita asitem quaestione nagis me l'ud movet, numquid pignoris ios extinctum sit dominio adquisito: neque enim potest pignus perseverare donino constituto creditore. actio tamen pigneraticia

cmpetit: verun est enim et pigneri datun et satisfactum non esse, quare p.ito non obsrare rei itulìcatae exceptlonem.

29. LA POSSESSIO E LA «QUASI POSSESSIO » (v. n. SS)

Festu.. 4 werbor#m significaioe, .ab UOC4 « Paneuio ». Ppssessw mt,

itt definit ALjtts GaIlus, usus qtiidem agrì aut aedifici, non ip. [tni4ii, sut ager: nozj enim possessio est <e> rebus, qlJac tangi possnnt, <lequ4>

qui dicit se possidere, n sram reni potost dicere.

E). 41.2.1 t. (Paslin LIV ad edictam). Po,sessfo appeuata est. UI cI

Labeo atti a sedibun quasi positio, qqia nacuraliter tnetur ab es qui ei insistir: quam Graeci xooy dìcimt.

D. t. i. 12 i (Ulpiain.s LXIX ad edin.m). Nibi! rDmm~ habet pro prietas cun pqssessione: et ideo non denegatur ci interdictum riti ssi4oti, qui coepir ren vindica,: qon enim videtur possessioni renuntiasse, qui reni

v-indicavit.

D. 41. L iS pr. (Cehs XXIII gcstorum). Qnod meo nomine possid,

possurn alieng nomule possidere: nec enim muto mibi causani possc.sk.-

nis, sed desino possidere cI alium possessorcn ministetio mio fado. flc iden est po.ìdere er alieno nomine possidere nam posidet, cuius no-mine possidetitr, procurator alieltae pOSsesionI praestat mlnjstenuin.

I). 43. zii 1 5. 4 (Bomponins XXIX a4 Sg&inwm). Funi, qui precario org,ent i, sibi possi4ere l!ceat, aancisci possessioncm non est dubium

ari js quoque possidet, qui rogatus sii, dtibitaruii, est. placet autem mea

qtrurnque esse eun hominem, sui precaxo datus esset: pnes eum qui rG5asset, qujia passideat corpote; penes dominuni, quia non discesserit anL-

no posessione.

0. 41 u. 3. 5 (Patilus LIV ad edicti.m).. ptues eandem reni in solidum possidere uqn possunt: cpnrra naturam qitippe est, un, coni eo

aliquid reneam, tt, quoque id tenere v4sxi,. Sabintis tamp sribit ella qui precario dederit a ipsum possidere ci eum qui precario acceperit. id. Trebinnoi prob*at existimani posse aliun juste, aliuin iniuste possidere,

duos nmunne vel duos iuste non p0555. quem Labeo reprcbemjit, quonham in smnina possessionis non multun interest, iusste quis an iniu,tie possideat: quu4 est veriljs, non magia eoim eadem possessio apud duo, esse potcst, qllarn un tu stare VidCanS in eo oca, in quo ego sto, voi in quo ego sed.o,

sedvre viderii. D. 43 zG i pr. (Ulpianin I i,utit,ttonNm). Precariun, est, quod pre-

cibus ,tenti ucendum conceditur camdiu, quamdiu i,, qui concessit, Pa-titur.

- -- - - T- - -

Th5T1 PER E5kCiThZtONl ti DtIuno ROMANO - 69 - - -

D. 41. 2 3:s (PsJfIus UV ad cdiction). Et apiscirnur poSSesb- lieti. corpbre ti animo, heqie per se animo aut per se corpore. quod auQFft -- dltmiis et corpore er animo adqusirtre nos debere posscssionem, non utiqtie -- ira ccipietidum est, ut qui fuindunì possidere velir, omnes giebas circixm_ ambulet: sed sufficit qunm!ibet pariem eius fundi iniroire, dum mentg a cbgitatiolle Inc sir, uil totum fundum usque ad terninum veli, possidefe.

D. 41. 2. 3. 12 (Pasilt.: UV ad edictum). Ceterum animo nostro còrpore etiam alieno possiden.us, sicut diximus per colonum et shvum. - - nec movore nos deber quod quasdam res erian, ignoranres possidemn, - id est quas servi pecu!iariter paravenint: nani videmur eas eonindem a animo a corpore possidere. -

D. 4'. 2. 44. 2 (Papinianw XXIII qiiesuonum) con de anuucnda -- - 1sessione quaeratur, tnulnim interesse dicam, per nosmet ip,os ari per abos possideremur: nam eìus quid—, quod corpore nostro tenetemus, p05- sesiiobem amitti ve! animo vel etiam corpote, si modo ce animo iride - - dìgresi fi,inenus, ne pos'deremus: eìus vem quod servi v9 etìam coloni cotpòre possidetur, non aliter amitti possessionem, quam si cani alius in- tessus fuisset, eamque amitti nobis quoque giiorantibus... -

D. 41. 2. 3. li (Paidus UV ad edictum). Sainis hiberenos acstivosque at,i,no posaidemus, quamvis certis temporibus eos relinquanus. -

I). 4'. 2. i. i (P—I- UV ad edictum). Per sei-v'im, qui in fuga - sit, nihil pose nos possidere Nei-va fuji's ail, lics, respondeatur quamdiu -

b suo trnn possklcanir a nobis eum posskieri ideoque interim eriani uuctpi. scd urilitatis causa rereptun est, t'i impleatur asucapio, qiaIn- diiiui àemo nacnls sit eius possessionem. possessìoncm autan per edut adquiti, sicur per eos, quos in provincia habemus, Cassii et luliani tetifia est.

Gai 4. 148. Retitieridat possessionìs causa sola ìnterdicniin reddi, eum ah dtraque parte de proprietate alicuius rei controversia est, et alite quaeriWt inet cx !itigatoribus possidere et uter pci-ere debeat; cuius rei grana orn p.tats Mint uni possidetis » et « utrubi o- 149. Ft quidem « t'ti pari- - detis » interdictun, de fondi te1 aedium possessioac redditur. « utnibi » fi-o de t€tiim tnobilium possessione. rø. Et si uidem & fuhdo vù aedibos imm,fliciun' mini potioteuì esse praetòr iuibet, qui eD tempote - -

quo biterditt'm redditur nec vi nc dam n precario ab adtersrid possidear; si vero de re nobili cum potiorem esse t'bei, qui maiore parte - eius anni mc vi nec clam nec precario ab adversario possederi: idque

- -

70 - ANTONIO OuAmNO

satis ipso verbi, interdictonim sigoificatur. 151. Sed in « utrubi » in-

rerdicto oox solun sua cWqtce possessio prodest, sS etian alterius, quam

ìustum est ti accedere, velud eius cui heres cxtiterit eiusque a quo eiuerit

,cl cx donatione aLt doti, nomine acCeperit. Itaque si nostrae possessioni

iwicta alterius iusta possessio exsuperat adversarii possessioneln, nos w

interdicto vincimus. Nullam auten propriam possessionem habenti acssio-

temporis nec dame nec dati potest; nan ci, quod nullun est, nihil acce-

dere potest. Sec! er si vitiosam habeat possessionem, id est aut vi aut

dan aut precario ah adversario adquisitan, non datur accessio: nani ci

posseisio sua nihil prodest. 52. Atmus autem retrorsus numeratur.

Itaque si tu verbi gratia Viti mensibus possederis prioribus, et ego VII

postmioribu, ego potior ero, quod trium priorun mensium possessio

nibil tibi in -hoc ìiiterdìcto prodest, quod alterius anni possessio est. 153.

Possidere auten videmur non -luna si ipsi possideamus, sed etìam si

nostro nominc aliquis in pos5tssìone sit, Iicet i' nostro S.ri subiectus non

sii, qualis est colonus et inquì!inus; per cos quoque, apici quos depo-

sucrimits, aLt quibus commodaverìmus, aut quibus gratuitam habitationcm

praestitcrimws, psì possidere videmur. Et hoc est quod vulgo dicitur reti-

neri possessionen posse per quemlibet, qui nostro nomine sii in posses-

sione. Qsiìxi etiam plerique putant animo quoque retineri ossessiol7em, i4

est ut 9anivh neqae ìp,i mia in possessione neque nostro nomine alius,

tamen si non relinquendae possessìonis animo, scd postea reversuri inde

discesserimus, retinere possessionem videamur, Adipisci vero possessionem

per quos possimus, secondo commentario rettulimus. Nec ulta dubitatio est,

quin animo possessìonem adipisci non possimus. 154. Reciperandae

possessionis causa soler interdictum dati, si quis cx possessione vi deiectus

sit, nani ci proponitur interdictum, cuius prìncipium est «mola tu inni»

vi deiecistì », per quod is qui deiecit cogitur ci restitucre rei possessioneln,

si modo is qui deiectus est 'xec vi nec clam nec precario ah cc possedert;

namquc eum, qui a mc vi atti dan aut precario possidee, impune deicù.

155. Interdirei tamen ctsì eum vi deieccr'n, qui a me vi aut classi asic

precario possederit, cogor ti restituere possessionesn, veluti si armis c'sui vi

deiecerim; ,iarrr propter atrocitatem deficit in tantum patior actiotiem, ut

onni modo debeani ci restituerc possessionen. Annorum autem appdfla-

rione non solun scura et gladio, et galeas significari ntdllegemus, sed

et firmi er Iapides. -

TESTI PER ESERCITAZIONI DI D'atrio ROMAIIO 71

30. LE « QSLIOATI0NES » (v. n. 90).

1. 3. 13 pr Obligano est ìuris vincult,m, quo nccessitate adstringi-

nitir licuius solvendae rei secundun nostrae civicatjs iura.

O. 44. 7. 3 pr. (Pa(i.s Il instdti.tionum). Obligationum substantia non

CO consisti, E alìquod corpus nostnim auc sewitutnn nostran faci., scd in alium nobis obsrringat ad dandtim a]iquid vel fadciidum ve! pnc-

standum.

D. 40. 7. 9. i. (UIflanNs XXVIII a4 Sabinum) ei enim in obli- gatone consistere, quae pecunha lui praestarique possunt.

D. 50. 17. 8. (Cetsiis VIII dìgcstorum). lmpossibilii'm nulla obli-gatio est.

D. 46. i. i6. .4. (Iuliani.s libro UI! digescon.m).. Naturales obliga-tionea non eo solo aestimaritur, si actio aliqua eonlm nomine ..petit, venni etrnm coro solura pecunia repeti non pocest: nan licet minua pto prie debere dicantur naturale, debitore, per abusionen iritellegi pessimi

debitore, er, qui ab his pecuniam recipiunt, debitum sibi recepisse.

D. S.. r6. io. (U!piani.s VI ad ediccinn). Creditorea » accipiendo.

esse constar cos, quibua debetur cx quactìmque acrione ve[ persecution,

vel iure civili sine 'ma exccptionis perpetuae remocione, ve1 bonorario,

veL extraordsnaio, rive pure, sive in diem, vel sub condicione. quod si na-

tura dcbcatur non suric loco creditorum. sed [et] si non sil mutua pecuui., sed contractus, crcditores accipiuntur.

D. 50. 6. io8. (Modesta,..s IV pandectarMm). « Debito, » intellegitur

5, • pio invito exigi pectinia potest.

3'. I-E « OBLIGATIONES co,nxAcrAE » DEL JUS CIVILE VflUS (v. n. 91)

Gai 3 go. Re contrahitur obligutio velutì n'utui datione. Mutai

gatem dao proprie in bis [fere] rebus contìngit. quae [res] pondere m'-

nero nensura constant, quabs est pecunia numerata vinun oleum fru-mennim acs argentum aurum. Quas res aut numerando aut teetiendo aut

pendendo in boe damus, ut accipientium fiant et quandoque nobis non caedem, sed alise eiusdem naturae reddannir. linde etian mutuum appd- !arusn est, quia quod it. tibi a me datun est cx neo toum fit, 91 Is quoque, qui non debirum accepit ab eo qui per errorcm s&vìt, re obli-gatur: nalis proinde ci condici portst eri paret eum dare oportere a. ae

- -

1• -

72 A1'ITOtJIO OVARINO

si mutuum acccpsset. Un41e quidam putant ptqillwn aut m.diftem, cui sulle cutoris auctoritate non debitum per enorem danni est, non teneri condictionc, non ragis quam matui datione. Sed haec species obbgationis non videtur cx contx3cn, consistere, qula is, qui solvendi animo dat, magia disttaberc vulr negotiom qua contrahere.

Gai. 3 92. Verbis oblignio fit ex interrogatiene er responsione, vdud dai sponda? spondeo, dabi,? dabo, prornitris? promitto, fideipromittia?

fideiproStro, 6deiubes? fideiubeo, facies? faciam ». 93. Sed haee quidam verbonim obligario «darà spondes? spondeo » propria civium Rc-manorun, est; ccterae vero iuris gentium sunt, itaque inter omnes homiiies sive dves Romanos sive peregrinos valent. Et quamvis ad Graecam vo-cern_ expressae fucrint, veluti hoc modo (Sd,oa, Abi. O,1, ì

'OlsoXøy3' flCqflt xaXd.t 11Catat xeXa(o llouoct floL4w), [etiam haecì tamen inter cives Romnos valcnr, si modo Graeci sermonis intellcctom habeant. Fr e contrario quamvis latine enuntientur, tamen eSm inter peregrnos valent, si modo Latini semionis inceilectum ha-beant. At dia verborun obligado « Dati spondes? Srule.» adeo pro-pria civium Romanorum est, in ne quìdem in Graedum sermonem per inter-prrtacionem proprie tramperri possir, quatnvìs dicatur a Graeca vdce figu- rata esse. 94 iJnde dititur uno cani hoc verbo peregrinum quoque obigari posse, veloti sì imperator noster principem a]iCUius peregrini populi de pace ira interroget: « pacem Uitaram spondeQ » vel ipse todem modo intzrrogecur. Quod nimiun subtilìter dictum est, quia, si quid ad*r-aus pactionem fin, non ex stipulato agitur, set[ iure belli res vindicatur... 97. Si id, quod dar stipulamur, tale alt, a, dati non possit, inudlis tat stipulati, velati si quis hominem liberum, quem scrvlim esse credebat, aur rnortuum, qucn, vivuin esse credebat, aut locum sacruin vel religiosuni, qilein putabat humani iunìs esse, dati stipuletur. 972. Itt,,, si qais Te,,, Q il, ,ass satura esse non potest, t'citai bippocenta.niln, stipsletu, aequc inutilis est stipuistio. gB. Iten si qui, sub ca condicione nipu - lenit, quae existere non potest, voluti si dighe aduni tetigerit, inutilis et stipulatio. Sed leganan. sub impossibili condicor1c telictum nostri praete-ptotes proò,de debri putant. ac si 'inc oondkjone relictum sset; divertàe scholse *uccorea nibilo minus leganim inutile eziMimant guam stipula- tiobom. Er sane Vir idonea diversitatis ratiò reddi pesi. 99. P.etet.a inusilis est stipulatio si qws ignon.ns reni sua n'e dati libi eam sfip- Ietr; quippe qiiod alioaius cn id ci stan non potest. bo. De&qc

-

TESTI PEI asavIThnaa in L)wTTo ROMM4O 73,

inudil, en ulis stipulacie, si quìs ita-dari stipuletur; a poat mortem xùi - - dati sponda? » ve! ha apost monca tnam dni sponde.? » iì pia IM &W saps4nKr: « CIIsiÌ moriar dati sposea » vet itt.: cmii ma- riais dan sponde.? » id est in in novissimurn vicae taapus stspul.toris proztissoris obligatiD confentur. Nrn ineIegan esse \'iSutfl est ab hendls pcnona incipere obligationan. Rursum ha stipulati non possumu: « pidic quam noria a. aut « pridie quan morieris d., spondes? » quia non porta aliter nuell,g, pndie quan aliquìs morienin, quam sì mors stCuta sit; rursus motte secuta in praetexizum reducitur stipulto a qucdam modo tali cli: o henedi meo dan sponda? » quac sane inutilu est. zoi. Quge- - - comque de morte diximus, eadem et de capitis deminutione dicta isitelle, gemus. ba. Mhuc inutilis est stipulano, si qu,i ad id, quod armo- gatu. «m non rtsponderit. veluti si sestertia x a te dati stipuler a tu nummiin sestentiun. v milia pnoanutus, sut si ego pure stifluler. tu sub-

'dicione ptomittas. 103. Prsenetea inutilil est stipulatio, si ti dazi stipuleinur. -cuius iuri subietti non sum.ls. Unde iilud quaentum est. sì quis sibi et ai, cuius iuri subiecru, non est, dati stipuletur, in quannmi vaint stipulati.. Nosui praeceptores putant in univenum valere a proibde ci soli, qui stipulato, sir, solidum debc, aique si estranei nomer. n Hdiecissct. Sai diversae schol.c auaorcs dùrddium e deberi esistimani, pro- altera vei parte inuuilem esse snpulatìoncm. Io3a. Al.. caub est si

sM nèp.Zstae ,tm: mib i am i Ti ti, a dati sponde.? » qi.o raSI. CON- - -

stai ,nib solidun deberi cc me solun a e. stép.dstio,w agne Fosse. - - qisan e Im Tino soksendo Iibnahs, '04. Pvaeterea inutilis est stipulsùè, si.beostipuei, qui iuzimcosubwses,iwsnsiissmesdpiletur. Scrvù. quideni et qui in mancipio est CL pila f.mllias Ct quae in manu est iwn iolusn iuì, cuius un subiecti subkct.eve sunt, obligari non pos- sunt sai ne sui quidem uu]ì. ,o. Mutus noque stipulati neque pro- - --

mictere 1rse pelata est, ldeun etiarn in sordo receptum est; quia a i. - - - qui stipulatur verba promittentii, el qui prominit verba stipulantn exaudire debet 106. Furiosus nullum negotium genere potest1 qui. non inteli.git quid .gat. 107. Pupillus omne negitum rette gent. in tamelt sicubi tutori, auctonitas necessari. un adhibe.tut, valuti si ip. obligemr: nia aJum sibi obligare niann sme tutoru .uctotiuce potan. A. lds wris est in femini., qute in tutela sunt. tug. Se.! quod disitnus de pa-

pila, utique de en vehjm est, qui iatn .liquezn inttlltctuin habet N. - - iaf.ua en qui iM.tai proximus est non snultmn a ftuiow diffut, qiiit

74 ANTONIO GUp.flNo

hoius aetatis pupilli nullum inrelieccum habent: sS in his pupillis flopter

utiliraten binigaior iuris unwrpretacio tacta est. zio. Possumus tan.cn ad id qiiod stipulaniur aliun adhiber, quid idem stipulenir; qUcm vulgo

adstipulatorem vccanu& iii. Et huic prounde acrio compexit prounde- que ci recte solvicur ac .obi,; sed quidquid consccutus erit, mandati iudicio

nobis restituere cogetur.. ix. Pro co quoque, qui prominit. Iern alii obligari: quonin ali., sponsores. alios fidepromissores, aho, fideiussore,

appellamus. E i6. Sponsor ta unterrogatur idem dati spondesP » fide-

promissor isa.. idcm fidepromittìs? fideitissar ta « idem fide tua esse

ubes? » Videbimus de his auteni, quo nomine possinr proprie appei!a',

qui ira interrogantur: •. dciii dabis? Idem promittis? Idem faci a? s. 77. Sponsores quidcm et fidepromissores et fideiussores saepe solemin

accipere, dura curamus, ut diligentius nobis cautun sit: adsripulatorem

vero fere nixìc solum adhibcmus, cmii ira stipulamur. ut aliquìd post

morten nosrram detur. Qui. enina I.t ha ,,obu detur stipulando nhil agimus, adhibcnir adspuIaror, in i1 pan mottesn noscrain agat qui si quid fuerir consecutus, de resrit'endo eo mandati iudicio beredi tann teflcttir...

Gai. 3. 'aS. Licteris obligatio fit veluti in nomunibu, transcripriciìs. Fit

47.1cm nomcn transcripcicìum duplici modo, vel a re in personam vel a perso- zia in personali. a. .4 re ha personan cranscriptio fit, velud sì id quod

t. cx etuptionis causa aut conductionis aul societatis mibi debeas, id experI- sum tibi mIeto. 130. A persona in personam irniscaiprio fir. veluti si id -quod nubi Tìtius debet, tibi id expensum tulero, id est si Titìus re delega'

vetir mibì. '37. Alla causa est corun nominum, quae arcana vocannir.

In bis enim rei, non Iìtterarum obligatio consistir quippe non alirer valent,

-quan si numerata sit occunia nun,erado autem pccuniae rei faci, obliga-

tionem. Qua de causa sette dicemus arcana nomina nullam tacere obliga-

tIoriem, sed obligatìonìs factat testimonium praebere. 732. Unde te,, propzie dicitur arcariis nominibus etiam peregrinos obligari, quia non 'pso

nomine, sed numeratione pecuniae obliganmr: quod genus oblxgauonis

iuris gentiun est. 133. Transaipticiis veto nominibus an obligencur pe- iegtinì. meniro quaeritur, quia quadam modo vuris civilis est talis obligatio;

quod Ncrvae placuic. Sabino autem et Cassio visuin est, si a re in penso-

nani fiac nomen rranscripticium, eriam peregrinos obligari; si veto a per- sona in persona, non obligari. 134. Praeterca Iitterarum obligarìo hai,

videtur chirographis et syngraphis ad est si quis debere se aur dawoim

ThSTT PER ESERCITA2IONI DI DIRtTIt ROMANO 75

t scibat; iL« scilicct, sì co nomine stipulano non fiat Quod rnus obli-

gadonis proprium peregxinorurn est. Gai, a. 6o. Sed cm fiducia concrahirur aut cum creditore pignoria

jur, aut cum amico, quo rntius noscrae res apud eum sint, si quidcm cum amico conrxacca sin fiducia, sane ornaimodo competit ususreceptio; si vero

ami creditore, soluta quidcna pcc'mia onmimodo competi, nondum velo

nluta ìta demùm competit, sì ncqtze conduxerir eam cm a creditore de-bitor, neque precario rogaverit, in cam rem possidere licerer; quo casu lu-cranva usliscapio competit.

D. T6. i pr. (UlØanas XXX ad ediccsm). Dejsirum est. quod cinto. diendum alicui datixm est, dictum CX CO quod ponitur: praepositio enim de augtt depositum, un onetidar totum fidei eius commissum, quod ad cli-stodiain rei pertinet.

D. i6 3. 29 (P-I- 11 £entcnt.an.m). Si sacculum ve' argentino s. gnatum deposuero a is penes qtem depositun tuit me invito contrecca-

verit, cc depositi et furti actio mibi in eum competit. Si a permissu aco deposita pecunia is penes quelli deposita est utaflir, ut in cetcris bonae fidei iudiciis usuxas eius nomine praestare mìhi cogitur,

P. 6... i a (Ul$atn XXX ad cd4ctum), - Praetor alt: Quod neque tumufru,, neque incendii neque ruinae neque naufragii causa dopo--sicun sit, in simplum, canJm amen renim. quaC Supra cornprehcusae sunt, il, ipsmn in duplum, in heredem eius, quod dolo malo eius factum esse dicetur qui morruus sii. in simplun, quod ipsius, in duplum iudicium dabo ». Merito has causa, deponendi separavit practor. quae continent for-

tuitam causam dcpositionis cx necessitate descendentem, non cx voluntate

ptoficiscentem. D. i6. . 6 (Panlus li ad edktsm). Proprie autem in sequestre est

depositum, quod a pluribus in solidum certa condicione custodienduni red-

denduroque traditur. D, 13. 6. i pr.. i (UØanus XXVIII ,i edict..n). Ait praetor: « Quod

quis commodasse dicetur, de co iudicium dato s. Huius edicti interpretatio non est difficilis. unmn solunimodo noranduni, quod qui edictum concepit

commodati focir memionen, cum Paconius urendi fecit mentioacns. intei-commodatum autem a utcndum danno Labeo sudem alt tantun interesse,

quantum inter genus ec speciem: commodari enini reni mobi]em, non etiani soli, utendam dar eciam soli, ,ed ur pparer, proprie commodata res dicitur et quae soli est, idque er Cassi- exùtimat. -.

76 Mqfl»no OOMJNO

L . 14. I. Creditor qooque qui pigrnis iccepir re ob}iganir, qui or ipse

e

de ea ipsa re quam accepit restituenda tenetur actione pignerati sed quia pigauis utriusque grati. darur, et debitori, qilo nagù ci pedunia crede-

reti. cc creditoris, pio magi, ci in ruto sii credituin placuit suflicere, quod A cani tn custodiendam etactam diiigentiam adhiberet quarn si pnesti-terit et aliquo fortin, cani reni amserit securum esse nec impediri ere-

ditmn petere.

32. LE « OSUGATIOMES EX c0NTRAaU » DEL « IUS CIVILE NOVUM » (v. fl. 92)

Gai. 3. 135. Cornensu fiunt obligatione, in emptionibus et venditio- n'bus, Iocationibus tonductionibus, societacibus. mandati,. 136. Ideo autem istis modis consensu dicimus obligationes contrabi, qund neque verbonim neque scrìpturaa 'ha proprìecas desideratur, sed sufficit eo, qui negocium

gerunt. consensisse. Unde incer abscnrcs quoque talia negotia contrahuntur, voluti per episttilam aL per ìntenuiticium; mm dioquin verborum obli- gatio inter 'absenccs fieri non possic. 137. Item in bis concracribus alter alteri obligatur de co, quod altenun alteri cx bono cc acquo praestare opor-teL; cum a]ioquìn in verbonin obligaticnibus nlius stipuiccur, alius pro-

mittar, a in nominibus alius expensum ferendo obliget allus obli-gctur...

Gai. 3. 739. Emplio et venditio cont,abjcur, cum de pretio converierit, quamvis nondum pretium rnimtratum sit, ac ne arrha quidtm data fuerit Ram quod arrhae nomine datur, argumcntum est emptiotlis Ct vcndit,onn contractae. 540. Pretimn autem certum esse debet. Nani alioquin si it inter 005 convenerit. 'iL quanti Titius rem aescinaverì, canti sk empca. Labeo negavìc 'hlam vini hoc negotiuni habere; cuius opinionem Cassius probac. Ofilìus er cani emptionem Ct vendirihcm esse jnttavit: c'ms 0$- nionem Proculus SCCutuS est. I4L IteIn pretiun in numerata ptttiIIiS consistere debee: nam in ceteris rebus an pretium esse poasit, voluti homo aia toga aur futidus aherius rei prethltn esse poisit valde quacritar. Nostri ptacctptores piltant etiara in sua re poste consistere predum, linde illud est, quod v'ugo putant pet pemutatiÒnCut reruni emptionem Ct vendltioaém ctntrabi, caffique apetiem enipcionis venditìèniique venistissin.am esse.. Divers.e schoIe à'lctotts dissentiunt nliiidquc esse oxiscImnt permutatìene,I rHiim, all'id cmptioiim et ve,Iditionem; alioquid mm pone teli. npedki permutatis rebus, qtlae videanir rea venisse et quae proni nomine data esse.

r

ThSTI PER ESUTTM1ONI. Dl IMItInO ROMM1O 77 --

- ,cd n*rsiis ucralnque ren. vitti ce venisse cc titranque pretii nDmine ttun uc absqrdum videri. Sed ai Cadlius Sabinus, si mm tibi venalem babepti. - --

v.Iuti fundum, [acccperìm Ct] prerii nomine hominem forte dedcrim. fun- - - dum quidem vìderi venisse, hominen, auceni pretii nomine datum e or - fundus acdperetur. - -

Gai. 3. 142 Locario -.ne- cc conduccio sinilibua reguli. conninjitur; - nisj q,in mcrccs cerca statuta sk, non videtur 1..tin cc conduc€. concxzhi. - 143. Unde si alieno arbitrio mgrca permisa sit, veluci q .. ci Titius gi -

mavexit. quacrinir, ari locatio er conduccio concrahatur. Qua de caus si - fulleni policnda curandavc, sarcinatori sarcienda warimenia dederin, nulla -; statim mercede consticuta, postea rarnmn datunu, quanti inter 110$ convenit. - quserinir, an locatie et conducrio contrahantr. 144. %t.m si rem cibi uten- - dim dederùn cc invicem atiani reni utendann acceperim. quae'itnr, ai. toc,tio - et condiicrìo contrahatur. 145. Adeo aucem ernptìo cc veriditio ce bacio -

a conductio familiaritatesu aliqu.m inter se habere videntur, uc in quibusdsm - causii quieti soleat, unnun empcio cc venditio contrabacur an locati, et àtt- - - d,cto. Vetuti si qua res In perpetrnlm locata ak, qua4 evenit in pradiis nunicipum, quae Ca tege tocanciir. ut quamdiu [Al vectigal praut.wr. .eque i,ni conductori neque heredi eìus praedium auferanir. Scd tup plaeuit bocacionem conductionemque cile. 146- Item [qitanitur] si gli- diuores e. tege tibi tradiderim, ut in singuios, qui integri exiexinc, pro - sudore denani xx cali darentur, ii oca veto singube, qui occhi ,g . Iirni (ucritu, dennii mille, quaciltur, utrum empcio cc venditio ai. 1.à. - se conduccio o,ncrùatur. Ei magis placuit coni, qui integri cxitritfl ]oca-

n vonductionem contractam videri, ar coniai qui occhi aut debilitaci .mt cwpcjonern ce vendidonen, esse; idquc ex accidcntibus apparet, tarnqu.m - - sub condicione facta cuipsque vendicione aut locatone. lan, onisu non diabi- - - - ta4ur, quin sub condicione res voniri aul locari possint. '47. Item qoacrioir,

- si cum aurifice mliii convenerit. ut is cx aiim suo certi ponderii fonnie anulos mliii facerct, et accipact verbi gritia denarios cc, utrlm caiptio or vcnditio ai. locatio cc conduccio contraliatur. Casalu, sit marai.c -

- qui4cm ctnpdooem venditionenque contrabi, pperanim auttm locationen, - - .t conductionem. Sed plarisqoe placuic emptioatm cc vcnditiooem conut. - -- Anpsi si meuna aunun ci dcdero mercede pro opera constituta. conveoit -. -

Iocgiouom CoIidIlCtIoiicrn contrahj. -

0.1 3. 148 Societatem coira sokmus aut totorum bonorun aut uniti. - aliculu. ncgotii. veluti mancipiornm emendorum aut vendendorum- 749. - - -

-

- -

ANltNTO GUARINO

Magna autem quaestio fui, an ita coni possit societas, ur quis maioreiu parten lucretur, minorern damni praescer. Quod Q. Mucius concia natuFan societatà esse exlfl4mavit. Sed Servita Ssilpì&a, cuius ctiam praevaluit ..- ..ci., adeo ita coiri posse societatem existimavit, ur diserir M. quoquc modo coirì posse, in quis nihil ornnino damni praestet, sed lucri part capiat, si modo opera eius tam pretiosa videatur, ut aequum sit eum cum

hac pacrione in societarem admittì. N. et ira posse coni societatezn constat. ur unus pecuniam conferat, alter non conferat, et tamen lucnim incer res. conimune sit: saepe crini opera 2jicuuIs pro pecunia vale, 150. Et iIlud certun est, si de partibus lucri et damai nihil inter eos convene6, tamen aeqttis cx parcibus coxnmodum et incommodun inter cos commune esse. Sed si in altero partes exprcssae fuerint, veluti in lucro, in altero vero omis-

sae in eo qsioque, qucd omissum C'E, smile, partes eninr. 151. Manet autem societas eD usqmt, dante in todem consensu perscverant. Al curi aliquis renuntiaverit societafi, societas solvitur. Sed pl.ne si quis in hoc renuntiavexit societatì, ut obveniens a]iquod lucrum solus habeat, veluti si

mibi totorum bonorum socius, cum ab aliquo fieres esset relicnis, in boc renuntiaverir sodetari, ut hereditatan solus leverif.cim, cogenir hoc hicru,rl communicare; si quid vero aliud lucrifecerit quod non captaveri, ad ipsunl solqm pertinet. Milii vero, quidquid ornino post renuntiatan societacan adquìritur, soli conceditiir. ,5a. Solvinir adhuc societas etian morte sociL quia qui societaten, contrahit certam personan sibì eligit. '53. Dicinir eciam capitis demixiuSne salvi societarem. quia civili radone capitis de-minutio morti coacquatur; sed udqiie si adhuc consenant in wcietatem, nova videtur incipere socieras. 554. Item si cuius cx sociis bosta publice aut prìvatim venierior, solvitur socieras. Sed Ca quiden soderas, de qua loquimur, id est quae consenso contrahicur nudo, imis gentiun est itaqutt inter omnes homines naturali ratiorle consiti€ ,54a. Est aurea, a1iu genu, societaris proprium civiun Ronianorum. Olirn enim mortuo pane fa-mìlias inter suo, heredes quaedam trae legitima simul er natura!is sacieras, quae appelìabatur erco non ato o< est dominio non dinso: erctum ecim dominium esg scid, crua dorninu, dicitur: ciere aatem dividere est, undc «edere et stare [et dividere! dicixnus. Alii quoque, qui volebant eaii4ena habere societntem, poterant in consequi apud praetorem cena I,Is acrione. 1Mb. In hac autem socierate fratrum suonun ceceronhnive, qui ad aemp]sm

frarrum suonan societatem coieririt, illud propri= erat, quod vel unus cx sodi, commllnern scrv,xm manun,ittendo liberum faciebae et omnibus li-

TESTI PER ESERCITAZIONI DI DWtflO ROMANO 7

bertum adquìrebat: item unus rem communem mancipando cia, • qai mancipio accìpiebat...

Gai. 3. 155. Mandatum consistir, sive nostra grana mandemus sive aliena. Itaque sica ut mea negotia geras, sive ut elterius, mandaverin contrabitur mandati obligatio, et invicem alter alteri tenebimur in ad, quod vol me tibi vel te nubi borsa fide praestare oportet. 156. Nam si tua grana cibi mandem, supervacuum est mandanum quod enim tu tua grada - [acturus ai,s Id de tua sententi., non cx meo nandatu tacere debes. Itaque si otiosan pecunian domi te habentem hortarus fmanist, ut eam faenerares, quamvis cern ci mutuam dedenis, a quo servare non potucri, non tamen habebis mecum mandati actionem. iten si hortatus sim, ut reni aliquatn meres, quamvis non expedierit tibi eam casse, non tamen cibi mandati

tenebor. Et adeo haec in sunt, ut quaeratur, an mandati teneawr qui man-datit cibi. ut Titio pecurlian faenerares. [Scd] Servius negavit, nec magis hcc casti obiìgnionem consistere putavit, quan si generalter alicui manda-tur, uti pecuniam suan faenerarer. SS sequimur Sabini opinionem contra sticnti,, quia non aliter Tino credidisses, quam si cibi manda= esset i57.11lud constar, si quis de ea r mandet, quae contra bonos morea es, non contrabi oblugationcin; voluti si cibi mandem, ut Titio furtun aut initiram facias. 8. Item si pdd post morrem imano faciendun mibi raandctur, inutile mandando est) qnìa generaliter placuit ab heredis persona obliga- tionem incipere non posse. 159. SS corre quoque contrac:urn rnandatum si, dum adhuc integra res sit, revocatum fuerìt, evanescir. t6o. Irem, si adhuc integro mandata mors alterutrius [alicuius] ìnterveniat, ad est vel Ss qui mandarir vel eius qui mandatun susceperit, solvitur mandatunu Seri utilitanìs causa receptun est. (un] si mortuo eo qui mai mandaverit gnorans cura decessisse execunls Lucca mandatum, ptso file agere mandati accione; alioquin iusta en probabilis ignorantia dammum mffii [non] adfe nec. Et buia simile est quod plenisque placuit, si debitor meus manumissa dispensatori meo per ignorantiam solvcnir, liberati sum, cum alioquin strida iuris catione non posser liberati co, quod alii solvisser quarti cui salvere de- beret. t6t, Cnn autem is, cui mete mandavenim, egressus fucrit manda- cum, ego quìdcm eatenus cum cc babeo mandati acrionen, quatenus ma interest implesse cura mandatun, si modo implere ponierir; at inc mecmn agere non potes, iraque si mandavetim cibi, un ver grada fundum mibi sestertiìs e emelts, tu sesterts CL emeria, non habebis mecum mandati actionen, etiamsi tanti eulis mihi dare fundun, quanti emendun tibi man-

- -

ANTONIQ GUAE!$O

- - - 4ssem idque rnaxime SaNno et Cassio pliit, Quod si minoris emer - habebis mecum scilicec actionom qilia qui msndat, itt e milìbus emeratjr.

is utique mandare intefleginir, u;i minoril, si po*sct, eraaetur. ,6a. In - umm; sciendwn est, quoticns tairtAm sliqmd gratis dScrim, pia no- - -

- mine, si inercedem sratqisseffi locatio er coqcjriccjo onrr.hczetur, n,.adgt esse actionem veluti si fLillonì pìeia curandave vestimenta ddMm allE

- sarcinarorì sarcienda...

33 LE OBBLICAZrONI PRIMARIE DA Ano GIURIDICO ILLECITO (v. n. 94). - -

- - Gai. 3. r83. Fttrtonm autein genera Servius Sulpiàus et Muwius - Sabinus iii, esse dixerunt, manitestum Ct nec manifestum, conccptum tt - - - obiatwn Labeo duo, manifcsnin et nec waui[esrum; nam conceptuni et - oblatum species potìus .,annis ee furto co}aerentes quam genera fiuto- rum; qiid sane Vcrljs videtur, icut tferius appardt. 584. Msnifesrum - fqstum quidam io esse dixerunc quod dun fit depreheuditut. Alii vero - siltedu, quad eo I. depr4ieodkur, ubi fir. vc]ucj si in oliveto o!ivarurn, in vineto uvanun furtum factum est, qiiamdiu in co oliveto allE vineta luc, - - sìt; aur, si in domo furqim factum sir, quamdiu in Ca domo fin sft. Alti

-: 4buc idcerìus Co qsque manifestum furtum ee dixetunt, donec perferrer - CO, pio perfette fur desrinasset. Alti adbqc ulteriu, quandoque can reni fuc - toneni vius foerir: quae sententia non optinuit. $ed cE iliorum senteutia. -

qui existirnavemut, donec perferrev co, pio fur dcsunasset, dcprclienswn furrmn manifescuin esse, A. non veriu probari, quia manam recisc dubitationem, qtrun miius dici an erìam piurium dierum spatio id mmi- nandum ait. Quod co pertinet, quia siepe m alii, civitatibus sobreptas ls -

- - in alias civitates ve[ in ?Jias provincia, desrinant tures perfette. Ez dubm - taque superiQribus opinionibus altorutra sdprobatur: magis tamen pleriqlie -

tcriprvm probant. 135. Nec mnhfeswr, hartum quid alt, cx iis quae - - diimus inteflegitur: naru quad ma&fe,njtn non est, id nec manifevwp - -

• est ,S, Conceptum (urtsan dicitur, cnn apud aliquen restilsua praan- - ribus hutivg res quae,ita cc inventa sit. Nam in rum propria actio constituta est, qrJlmvis lue non sit, quae appellatur colicepti. 187. Ob!atuiu furtuui

- dicirur, cuin res fiirtiv cibi ab aliquo oblata sk eaque apud ve concepta ait: - - - [v?L] uciquo si es mente dava cibi fuerh, ut apud te pocius quam aps$ -

c1W2 qui dederit conciperettu. Nm tibi, apud quns concepta est, propaia advcrsi' cnn cucì tidi, qu.mvis fur noi, sit, consdtuta alt actio q.ae

r -

TESTI Pn BSaCrrazIal DI ixìirro RoMANO 8' -

appeUatur oblati. '88. Est ctiam jxohibiti fixti saio adversus en qui - funuan quacrere volentcm pechibucrit... 2

Gai- 3 209. Qui seri alienas rapit, cenenir eciam flirfi. Qui. enisn - magis alienata rn iniiw domino contrcctat quam qui vi rapit? ixque - rccc dictum est coni improbum fijrcn esse. Sed proprian actionen elus

detkti tsomine praetor inixeduxit, quae appel[atur vi bonormn raptorum. ci -

est mira annurn quadrupli [acrio), post annucn simpli. Quae actìo uflis

est, eri qui. unan. rasI. licct ininirnan., rapuerii. -

Gai. 3 210. Danni iniuri.e n conntuitur per legm Aqui—, cuis

primo capite cautum est 'a, si quis hominem alienun aliertamve qua- -

dnpedem quae pecudun numero sic, iniuria occiderir, quanti Ca res in ce -

anno plurimi fueril, tantum domino dare datanetur. a,,. [Is) intona - -

autem occidere irnel]egitur, cuius dolo assi culpa id accidezic; nec ulla alla - lege dan,nmn, quod sine iniuria datur, reprehenditur; itaque impunitus est, qui .me culpa cc dolo malo caso quodam damnum committit. 218. Nec -

so!um corpu, in acone hnius 1,is cstimanlr; scd sane si servo ceci" plus - e 1

4ominus capiar damni piani precitun servi sin, id quoque acnimatur. veluci -

si sen.n meus ab aliquo beres mnstitutu iussu fico haeditartni

ccrnerct, occisus fucrir: non enim tantum ipsìus pretium acnimatur. sed -

cc hereditads amissae quancitas. ltern si cx gemellis vel cx comoeds vel cx -

symphoniacis unus occisus fuerit, non solum occisì fit acstimatio, scd co - -

amplius i.! qlwqsc computacur, quod ceteri qui superiunt depretiati suor. -

Idem iuris est crlani si ex pari mularun unarn ve] etiam ex quadrigis equo- - -

fila unun occiderit. 253. Cuius auten servus oCCisus est, is liberum arb-

ttiwn habet ve1 capitali crimine reuu, tacere curo qui occiderit, ve1 hac lege damnu.i. persequli. 214. Quod aunem adiccn,ni est i. Inc lege; quanti -

di CO anno pltuimi ci res Inerir », iilud efhcit, si dodun, pura aut luscum -- -

lcvum occiderit, qui in eo anno integer fuit, su non quanti clodas sui

Isunu, sei quanci jnteger juìt aesrimatio fiar; quo fu, ut quis plus interdum

consequanir quam ei dannum datwn esc 255. Capite secondo adversus I - .dstipiilatorem, qui pecunian. in frauden stipulatoris acceptam fecerii. quaoti -

esi res est, tanti acrio coostituitur. z'G Qua et spea parte Iesis damni no- mine actionem introduci mar,ifcstum est. Sed id caveri non fuji necessariom, conI actio mandati ad eam ren sufficerei: nisi quod Ca lege advcrsus infi- -

Snwn in duplam aginir. 217. Capite renio de omni cettro danno cave- -

015. Itaqlse si quis SCTVS]nI vel cani quadnipeden quae pccudum numero est -

wsh.eytjerjt, sive eam quadrsipedem qHae pecudsm numero non est. vduti

Gustino - Tessi ..es.. dir.

ANIU4IO GUARINO

canem aur feram besdam, vduti ursum Ieonem, 'lllncravert ve! occidexit, hoc

capire actio consrituirur. in ceteris quoque animalibus, item in onnibus rebus

qtlae anima carent damnum iniuria datutu hac parte vindicatur. Si quid enim ustum 3111 ruprun aul fracnim feric. actio hoc capite constituitur, qnam-qaam potUerit sola rupn appellatio in omnes istas causassi suaicere; niptum ein,, ,ntellegit'.r quod quoquo modo conz.pta,n est. ijnde non solum osta atit rupta aur fraeta. sed etìam scisa et collisa cc effusa et quoquo modo

vitiata aut perempla atque deteriora facra hoc verbo continencur. ai8.

Hoc tamen capite non quanti in eo anno, sS quanti in diebus xn proxi-

mis Ca res fuerir, damnatur i3, qui damnum dederit. Ac ne « plurimi » qui-

dem verbum adicinir. Et ideo qtiidam puraverunt liberum esse iudici ve1 ad id tempus er diebus xxx acsrimationem redigere, quo plurinii res Euerit,

vei ad id. quo minoris fuerit. Sed Sabino plactzìt proinde habendum, ac si

etiam hac parte plurirni verbum adicctum esser nam Iegu Iatorem conrentum ftiiss, q.ad prima parte eo vc-b. .gsris essa. Z9. Cetagm

acuil ta demtmi Cx Sta lege acrionem esse, si quìs corpore suo damnum dederit; ideoqKe ali0 modo damno dato utile, actiones dantur veluti si

quis alienum hominem aia pecudem incluserit cc fame necavexit, aut ìtìmcntum ram vehemcnrer cgerit, In rtlmperetur; inata si quis alieno seno

persuaserìt, ut in arborem ascenderec ve] in procura descenderet, et IS ascen-dendo all, descendendo ceciderir et aut mortuus fuerir aut aliqua pane

Corporis Iaesus sit [loccul Contra si quis alienum servuni de ponte as.t ripa in flumen proiecerit Ct i, suffocatus fuerit. hsnc quaquel Cørpore silo damnum dcdisse co quod proiecerit non difficilicer intellegi pote.t.

Gai. 3 820, Iniuria autem committitur non solum curn quis pugno pura asIc fIISCC percussus vel etiam verberanis crit, sed etiam si cui convi-

cìum factum fuerir, uve quis bona a!icui"s quasi debiroris sciens coni nihil

sibi debere proscripserit, sive quis ad infsmiam alicuius libeilurn aoL car-

men scripucrir sive quis marrern familias ut pracrexratum adsectarus fuerft, cc denique aliis pluribus modis... 223. Poena atteso initlriarum ex te, xii

tabubirum propter mcmbrum q'tidem ruptum Sia erat; propter 05 VCID

fracnim asic conlisuin trecentonim assmrn porna erat, (veloci] si libero os

fractum era!, ai si servo. CL; propter cetcras vero inluras Xxv assium pgesta erar constituta. Lt vidcbantur iii, tcrnparibus in luaglia pahipertate satis id,neae ìsrae pectlniae pocnae esse, 224. Sed nunc dio iure utimszr permirtitur enim nobia a praerore ipsis iniuriam aestirnare, er iudex vel tanti condensatati quanti nos aestiniaverinius, vel minoris, prolrt ìIlh visum fhlerit. Sed con

e

ThSTI PER ESERCITAZIONI DI Smno roMJo

arro, iniuziam praetor aestimare sokat. si simml constiuerit, quantan pecuniae te nomine fieri debeat vadimoniuw, hac ipsa quantitate taxsmus fonuuam, et iudex, quamuis possit vel minoris datnnare, plerunque tamen - proptav ipsius praetoris auctoritatem non audet minuere condernnationcm. 225. Atrox autem iniuria aestimatur ve! a facto. veluri si quis ab aliquo vu!ncratus aut verberatus fustjbusve caesus fucrit; vel a loco, vehiti si cui in thearro aur in foro iniuria facra sit; vel a persona, veluti si oiagisrratus inim-jan passus fuerit, vei senatori ab humili persotia facta sk iniuxia. - D. 1- 3- i pr. (U(pians XI ad edktum). Hoc edicro praetor adversus varios et do!osos, qui aliis offuerunr calliditate quadam, subvenit, ne tel iltis malitia sua ML !ucrosa vel istis simplicitas damnosa.

0. 4.. i (Ulpanus XI ad edicurm). Verba auten edicri talia scint; « Quae dolo ma!o fatta esse dicentt'r, si de bis rebus A. xiiii. non trw . . et iusta causa esse videbinir, iudicium dabo ».

0. 4. 2. 1 (UI$rnin X/ ad ediczs*m). Ait praetor: « Quod metua causa gestum eri, ratum non babebo . olin ira edicebatur quod vi metusve - - causa »... sed postea detracta est vis mendo idee, quia quodcumqne vi atroci fu, id mcm quoque fieri videtur.

I), 4.2.21.5 (Paidb.s XI ad edktm). Si metti coactus adii hereditatem, puro me heredem effici. quia quamvis s lìbcrun essa noluissem, tamen coactus volui: sS per praetorem restituendus sum, ut abstinendi mihi potestas tribuatur.

D, 42. 8. i pr. (U(pianus LXVI ad edietian). Mt praetor: « Quac fraudationis causa gesta erunt cura te, qui fraudem non ignoraverit, de bis ajrtoH bonorum ve! ci, cui de ea re actionen. dare oporrebit, iotra atinun., quo c,c,iu"i fuerir, acrioneru dabo, ìdque etiat adversus ipsum, qui frauden fecit, servabo a. • lI). S. t. i5. i (U/pianus XXI ad edictam). !udex urne !item suana f.-

crna, inielleptur, cum dolo t'So in fraudern legs senteutian dixerit (dolo male autem videnir hoc Lacere, si evidens arguanir eius ve1 gratia vel inimicitia vel etiatn sordas), in veran, aestirnationem liti, praestare cogacur.

1). o. 13.6 (GO- III rerum cottidianarkm sive aureon.m). Si iu,dex Iitein suam Iecerit, non proprie cx na!eficio obligatus videtur: sed quia neque a coiitractu ob!igntus est a utique ecasse a!iquid intellegitur, Iicet per iftprudentiatn, dea videtur quasi ex maleficio teneri...

D. 9.3.! pr. (Utpians XXIII ad edictum). Praetor air de his, qui dieexiot vel effudermt « Unde in cure !ocum, qua vulgo iter fiet ve! in

I

84 ANTONIO CUARINO

quo consiscetur, deiectum ve] effwmn quid cnr, quantun, ti ca re dantun

datun farmmvc cnr, in can, qui ibi habitaverit, in duplum iuicium dabo. si eo ictu homo liber perisse dicenir quinquaginta aurconim iudjcium dabo.

Gai 4 5. Ex maleficio fi]iorumtanilias servorumque, veluti 3i tuxtmn fecerinì aut iniuriam commiserint, noxales actioties proditae sunt, uti lictret puri dominove aut liti5 aestimationem sufferre alt noxac dedere... 76 Constitutae seni auten noxales actiones aut legibus aut edicto praetoris legibus, velut furti lego xii tabu!arum, damni iniuriae velati lege Aquilia;

edicto praeroris, voluti iniuriarum cc vi bonorum raptorurn. 77. Omnes autem noxales actiones capita scquuntilr...

D. 9. 1.1 Pr. (Ulpianas XVIII ad edictum). Si quadnipes pauperiem fecisse dicetur, actio ex Iegeduodecim tabu!arum descendit, quae 'cx voluir aut dar id quod oocuit, ìd est animai quod noxam comnbit, aut aestima-

tionem noxae offene.

34. LE OBBLIGAZIONI SECONDARIE PA Ano GIURIDICO ILLECITO (V. n. 95)

D. 46. 3. 107 (Pompane- 11 enchiridù). Verborum obligatio aix ma-tunaliter nesolvitur aut civiliter: natura]irer veluti solutione aut cuni sca in

scipuiationem deducra sine culpa pronissoris in rebus humanis esse desik: civditen veluti accepti]atione vel cum in eandem parsonam ius stipulands promittentisque devenit.

D. 50. 16, 213. 2 (LJIpinr.s I regs4Iarum). « Lata culpa » est nimia ne-glegentia, id est non imelle,,me quod omnes inte]Iegunt.

D. jo. '6, az6 (Paalus i manr.allum). Magna neglegencia cu]pa est maglia culpa dolus est.

D. !7. 2. 72 (Gai- Il cott,dianarum remm). Socius socio etiam cuIpae nomine tenetur, id est desìdiae - atque neglegentiae. culpa autem non ad

exactìssimam d'digentiam dirigenda est, sufficit etenim taiem diligendam cou,munibus rebus adhibere, qua]ern suis rebus adhìbere sole, quia qui panin diligenteru sibi socium adquirit, de se quoti debet.

0. 50. 17. 23 (Ulpianu: XXIX ad Sabinum). Concracnjs qSam dolmn mah,m dumraxar recipìunt, quidam et delusa cc culpam, doluo, tantun: depositum et precaHun, dolum er cuipam: mandatum, cosnmodarum, ven-1

ditum, pignori acccptun, locaruin, tcm dotis dado, tutelae, negotia gesta, in bis quidem cc dìligtntiam. societas et rerum comnnunio et dolum et cui.-pam recipit, scd haec ica, nisì si quìd tiominatint convcnit (ve1 ',.a cct

TES'Il P anCrrszIouI DI DIRITTO ROMM4O 85

minus) in ingtslis contractibus: nan hoc sembitur, quod initio convcnit <kgem aiim contracvm dedirj cxcejxn co quod &!sus putat non valere, si convenerit, ne dolus praestetur: hoc enim bonae fidei casfici. contrsrhn est: cc ira utimur. animaliuni vero cani; inortesque, quae sine culpa aCcl-dunt, fugae servoruru qui custodiri non soletit, rapinae, tumultus, incendia, a1uar.jm magnitudines, impeti.; praedonum a nullo praestannir.

D. i3. 6, 5. a (Ui$anus XXVIII ad edictam). Nunc videndum est, quid veniat in commodaci actione, utrum dolus an ce culpa art vero et olxine pe-ricolum. cc quidem in contractibus imerdum dolun solun, interduin et culpam praestamus: doluto in deposito: nani quiz nulla urilitas cassa satur apud quem deponinir, metito dolus praescacur solu;: fui font et merce; ccessit (tunc enim, in est et consticunin, edam culpa ehibctur) aut si Inc ab unici0 convenìc, ut cc culpam et pcxiculum praestet is pene; quem deponitu, sed iThi utriusque utilita, verdcur, iii in empto, ut in Io-aro, ul in dote, ut in pignone, ut in 'ocetace. er dolua cc culpa praescacur.

D. 9. 2. 27. 9 (UIpian.0 XVIII ad edictnm). Si fornacarius servus coloni A fornacem obdonninet er villa fucrit erusta, Neratin, sctibic ex locato conveacum praestare debere, si neglegens in e1igendis minìsteriis fuic cece- rimi si aliti; ignem subieccrit fornaci, alius neglegenter custodiezit, ai. te-nebinir qui subieceric? nani qui custodit, nlhi] fetit, qui rate ignem subiecic, non peccavir: qui ergo est2 puro utilen competere actionem tam in eum qui ad fon.accm obdonnivir quam in eum qui neglegeliter costose-dà.

nec quisquano dixerit lfl co, qui obdorrnivic, ceno culla humanam ct naturalem passuni, cmi. deberet vel ignen estinguere se i. munire, ne evagetur.

D. 19.2. 25,7 (Gad..s K ad cdicism rotnI4. Qui columnam nn-sportandam conduxit, si e., duca tollitur aut portatur auc reponitur, fracta alt, ita id periculuni praestat, sì qua ip,ius eonsmque, quorun opera utaetur, culpa acciderir: culpa amen best. si onini, facta suon, qua diigentissimus quisque observaturus fuisse, ide. scilicet inc&legtmus ce si dolia ve' tignum uansportandum Aiquù conduserir: idenque etivn ad ceceras re; trantri potest.

D. 50. 17. 203 (Po,nponiss VIII ad Q. M.a..). Quod quis ex culpa los daninum senzit, non intellegitur damnum sentire.

D. 17.2.23.1 (UIpÙnSs XXX ad Sabin..m). Idem quaetit. ai. camino-dum, quod pmpter admìssuat socium accessit, compcnsari cum danno piod culpa praebuic, debear, et air comnpensatidum, quod non est verum nam

- 86 saqTomo GVA]No

et.Marcclluis libro serto digestoriim ,aibit, si sernis unius a sodis societari a domino pracpositus neglegenter versatus sir, dominuin societati qui prsepo

sucrit pnesrazurum nec compcns.dam commodum, quod per senhlm societad accessit, cwn danno: et ira divum Marcuni pronuntiasse, nec posse dici so-do: « abstine commodo. quod per servwn. accest, (si) damnun, petis ».

D. 22. 1.24 pr. (PaaIns XXXVII ad ed4ctum). Si quis ,oluoni quiidcm moram kccit, iudicìum autcm i,>cm paratus fuit, non videtur fccìsse moram; inique si I.. ai] iudicium provocavir.

D. j. 1.91. 3 (Pa4sn XVI! ad Piautum). Sequitur Mere de co, quod veteres constituertiur. quotiens culp intcrvenit debitorìs, perpetliari abli-gadonern, quemadmodum inrdftegendum sit. cc quidem si effecerit fwo-

missor. qua ininus solvere possit, expcdìtusn inreflcctum baber coastitutio: si vero moratu, sit tafltum, haesitatur, vi, si ponti in flora non fucrit,

extinguatuir stiperior flora. et Celsuis adulescens scribit culli, qui moram fccit in solvendo Sticho quem promiserar, posse emendare cani moram fo-nei offerendo: esse enim hanc quaestionem de bon et acqua: in pio genere plerumque sub auctoritate imis scicndae pernidosc, inquir, cnnur. cc sane probabilis haec sententia est, quan. quidem er lulìanus saquitur: nano duri. quaniwr de danino et p2' utrìusque causa sit, quare non p0.. rendor sit qui tenea, quam qui perscquitud?

- D. 22. r. 9. I (Papiri/ama XI responsoncm). Usuran'm stipulatio, quam_ vii debitor noi, convcnianir, committitur, nec inutilis legitimie usux sripadatio ,Metur sul, CS cat4icione concepta « sì minores ad diem saluta

non fucrint »: non enim poena, sec] faenus uberius mata ratione sortis promittin,r. sì tamen posc morten creditoris nemo fuit cui pecurlia salve-retur, eius telnpons- inculpatam esse moram constirit: ideo sì ,naìorcs usurae prioribus petancur, exceptio doli non inuriliter opponetur.

D. 22.1.32 pr. (Maicianss IV reguThnnn). Mora fieri intellegitur non - cx re, sei] cx persona, id est, si interpdllatiis opportuno loco non

quod .pud iudìcem cxaminabitur: nani. ut et Pomponius libro duodecimo cpistuianisn scripsit, difficilis est huius rei definitio. 4ivus quoque Pii,,

Tullio Balbo recripsit, an flora facta intelleganir, neque comticutione ulla neque imis auctorum quaestione decidi pone, coni 5fF mais facci quam tiri,. - D. 22. '.243 (Pasdia =VII ad edictum). Mar. videtur creditori

fieri. sive i,ni uve ci cui mandaverat sire ci qui negoda eius gerebar niora I. sic : nec hoc cast, per liberam personam adquiri vìdetur,. SS oøicium

Thfl1 PER EsacrrAnonz DI DIRITTO ROMMqO 87

impkr; s'citi, cum quis furtum mibi facienten deprehendit, negonmn mcum a~ manifesti furti actionem mih i parat itana qtn procirator inteqiel]averit pronissorem hominis, perpecuam fack sdpulationem.

D. 13. nS. i (UI$nw XXVII 44 edictum), Si ex causa furtiva rn -; • condicanir, cuius temporis aestimatio fiat quaeritur. placa tam a tempus 3 specunduxn, quo res umquam plurimi fui; naxime cum deteriorem ren faetana flir dando non liberatur: semper enim moram fur facce videnin

I). 33.1. 23. i (UlØanus =IV ad edictsm). Aliquando etiam in re monn esse decerni salet, si forte non exstar qui convenianir.

D. 18. 6. iS (17). (Pompont.n XXXI ad Q. Muciam). lIbia sdendum esr ami moram empror adhibcre coepit, jan non culpam, sed dolum malum tancum praestandun a venditore. quod si per venditorem et emptorem mora iuerit, Labeo quidem scribit emprori porìus nocere quam venditori noram adhibitam: sed videndwn est, ne postexior nota dannosa ci sii. quid enin s si interpellaveto venditoran et non dederit id quod emeram, deinde poste. offe,tnte illo ego non acceperùn sane boc caso nocere snihi debcrct sed si per eraptorem mora fuisse, deinde, cum onnia in integro essent, vesiditor moran adhibuerit, cum posset se exsolvere, aequun est posteriorem moram venditori noctit.

35 FADfl ESflNTflII DEI RAPPORTI GIURIDICI OBBLIGATORI (v.

D. So. '6. 176 (Ulpidnus XLV ah Safrmnum). « Solutionds » verbo satis- factiotiem quoque omueru accipiendam. placet. « salvare » dicimus eum, qui fecit quod facce promisit.

D. 46. 3.8° (Pomponius IV ad Q. Mucism). Prouc quidque contractum est, ha a solvi deber: o; con t contraxerimus, re solvi debet: velud con mutuum dedimus, E retro pecuniae tannindem salvi debear. a cum verbik aliquid contraximus, vel re vel verbis obligatio salvi &bn: verbis, veluti cina accepttm promissori fit; re, vehitì cum solvit quod promisit. aeque conti emptio ve1 venditio vel ]ocatio contracta est, qUOttiatfl consensu nIdo contrahi potes, etian dissensu contrario dissolvi potest

D. 22 7. 41. 7 (Modestinsss III responsorm). Lucius Titius cum con- • tun et usuras aliquanti temporis debereu mitiore,n pecunian quanti debebat

obsignavit: quaero, an Titius pccuniae quam obsignavit usuras praestare non debeat. Modestinus respondit, si non hgc le,c mutua pecunia data est, - - ori Iiceret a particulatin, quod acceptum est exso!vere, non retardari totius

- I-

I.

• ANTONIO GUAPINO

debiti usurarilin praestationein si, cum creditor paritus esset tonim susci pere, debitor,- qui in exsolutione totios cessaba, solam prtem dcposuìt

E 46. 3. i (Uipiaas LUI! ad Sabùu.m). Quociens quis debiror cx pluribus causis unum debirum solvir, est in arbitrio solvenS dicefe, quid jJozius debitun voluerit solutum, et quod dierìt, id cnr sòlurum: possumus enin ccttam legen dicere ai, quod solvimus. quotiens vero non dicintus, ir, quod solutum sit, in arbitrio est accipiencis, cui potius debito acceptuni ferar, dummodo in id constiruat solunim, in quod ipse, si deberet, essa soluturus [quoque debito se exoneraturus essa, si deberetj id st in id 4ebirum, quod non est in controversia, aut in illud, quod pro alta quis fidciusserat, aur cuius dia nondum venera: aequissirnum enin visum est creditorem ita agere ram debitotis, ut suam aeree. permittitur argo creditor coostituere, in quod vdit solutum. dLlmmodo sk constiniamus. ut In re sua constitueret, sed Constituere in re praesenti, hoc est station acque SO-

lutum est. D. 13.4.1 (Gus IX ad edctum provinciale). Mio loco, quam in quen

sibi taci quisque stipulatus esser, non videbarur agendi facultas coniptert. sed pila inìquum era, i pronissor ad aiim locum, in quem daturum se promisisset, numquam accederer (quod vel data opera facerer vel quia allis loris necessario distringeretur), non possa stipularoren ad suun pervenire, A. visun est utilem actionem in cani reni comparart

D. 46. 3. 46 pr. (Marcianss III regularum). Si quis aliam ram pro alia volanti solverit et evicta fuerìt res, naner pristina obligatio. eri pro parte fucrit evicra. tornai pro solido obligatio duratt nani non accepisset le in- tegra creditor, msi pro solido eis ieret. -

D. 46. 2. 1 (U(piarnis XLVI ad Salinano). pr. Novatio est prionis debiti in alian ob!igatfonen vel civilen ve1 naturalem rransfusio acque trans!atio, hoc est cum a praecedenti causa ira nova consticuarun, ut prior perematur. novatio enim a uovo riomen accepir ci a nova obligaiione. i. Wud non interesr, qualis processit obligario, utrtim naturalis ari civiiis ari honorani, a urrun verbis ari re ca constinsui qualiscumque igitur obligatio sit, quae praecessit, novani verbis potesr, durnmodo sequens obligatio aut civiliter tet.eat aut naturaliter ut puta sì pupillus sine Lutoris auctonitate promiserir.

D. 46, 2. 2 (U1pians4s XLVIII ad Sabinm). Omnes res transire in tio: varionem possiate : quodcunque enin,, sine verbis contractum et sive non —bis, novazi potest a transire in vetborum obigationem cx quatumpse obligatione, dummodo sciasnus novationen ita demuin fieri, si laoc agatur.

- TESTI PER ESERCITAnONI Dl DIRITTO ROMANO 89

ut novetur obligario: ccterum si non hoc agatur, due erunt obìigatione& D. 46.4.8.3 (Ulpìanus XLVIII ad Sabnum). Acceptum fieri non

potest, nsi quod verbis co{Iigatum est: acceptilatio enin verborum obliga-tionem tollit, pia a ipsa verbis fir: Degne enhn potest verbis colli, quod non verbis contractum est.

D. 6. 4. 59.1 (Ulpianr.s il regWnm). Inter acccptUatìonem cc ape-cham hoc intcrest, quod acceptilatione omni modo liberatio contingit, !icet pccuflia soluta non M, apocha non alias, guam si pecurna Soluta sit.

D. IS. + z. 18 (&Ipùnas XLIX ad Sabirn.m). Cum qus debitori suo. beres exsritit, confusione crediror esse desinit: sed si vendidit hereditatetrn aequisshmum viderur emproren hereditatis vicem heredis optinere et idcirca teneri venditori herediratis, sive cinsi morftur testator debuit (quamvis post morrern debere desiit adita a venditore bereditate) sive pi4 in diera de.-beatur sive sub condicione et postea candido exstitisset ira tamen, si eius - debiti adversus heredem actio esse poterar, ne forte etìam ex his causis, cx quibus cum herede actlo non est, cum emptore agatur.

0, 46.3.95.4 (Papinianus XXVIII quaestionurg), Naturalis obligatio ut pccuniae numeratione, issi iusto pacto vel iureiurando ipso iure toUinir, gaod vinculum aequitatis, quo solo sustinebatur, conventionis acquitate dis-. solvitur: ideoque ldeiussor, quen pupillus dedit, ex istis causis liberari dicitur.

D. 2. '47.8 (U1piam4s IV ad cdictron). Pactonim quaedan in rein stine, quaedam in personam. in reni sunt, quodens generaliter paci3cor ne pelata: in personaxr, quotiens ne a rrsona petam, id est ne a Lucio Titio petam. utrun, auten in ren an in personam pactum facnlm est non sai-mis a verbis piani ex mente convenientium aesdmandurn est: plerumqiie enim, ut Pedius ah, persona patto inseritur, non lt personale paccun fiat. sed ut demonsrretur, cum quo pactum factum est.

T

r I

25 23 35 21 29

34 37 42

43 44 47

so 52

55

INDICE

i. La produzione del diritto a. Einterpretazione del diritto

Il « bis legnimuin vetus » e la formazione del a bis civile

4. La giurisprudenza preclassica

5, la giurisprudenza classica 6. La giurisprudenza posselassascsi.

ia compilazione di Giustiniano

8. « bis civile » e c Ius gentium »( naturale»)

9. La a Familia » romana io. ti Sponsalia » e Matrimonium » ..... 'i. Il regime patrimoniale del matrimonio ia, Appartenenza alla specie umana e esistenza cmne qualifict-

ziotii regolari 13. Libertà, cittadinanza, autonomia familiare 54. Le «Res» e le loro disnnziorn a;. « Tutela » e i Cura» ,6. Il negozio Oiaridiun i Il sistema procedurale ti per legis acdoues a 18. La procedura « per formulas 59. L'esecuzione della sentenza e la cosa giudicata 30. La « cognitio cxtra ordineru o ai. La successione nei rapporti privati di una persona defunta

aa. La vocazione « ex testamento » alla successione « morris causa »

23. La vocazione « ab Intestato » alla successione i mortis causa

e la successione necessaria 24. Effetti particolari della successione testamentaria 25.

1 rapporti assoluti reali in senso proprio

9* - INDIa

pg. *6. Le « scrvitutes praedoriun' » . 6o 27, Usufrutto e dkicti analoghi . 28. Gli sirri rappòrti assoluti reali sì senso improprio . . 65 '9. La «possesìon e la <quasi possessios . 30. Le « obligadones » 7' 31. Le obligationes contractae o del « I. civile vetus 71 32. Le a ob]igationcs cx contr.ctu » del « Itis civile tiovum 76

3. Le obbligazioni primarie da atto giuridico illcdto .... So Le obbligazioni secondarie da atto giuridico illecito - , 84

35. Fatti estintivi dei rapporti giuridici obbligatori - - 87

i __ -