Teoría y práctica en Musonio Rufo: Un análisis crítico de ... Braicovich.pdf · de la tarea...

20
© Contrastes. Revista Internacional de Filosofía, vol. XVIII (2013), pp. 49-68. ISSN: 1136-4076 Licenciatura de Filosofía, Universidad de Málaga, Facultad de Filosofía y Letras Campus de Teatinos, E-29071 Málaga (España) Teoría y práctica en Musonio Rufo: Un análisis crítico de las Disertaciones 5 y 6 Theory and practice in Musonio Rufo: A critical analysis of Lectures 5 and 6 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH Consejo Nacional de Investigaciones Científicas y Técnicas (CONICET) (Argentina) Recibido: 3-8-2012 Aprobado definitivamente: 10-12-2012 RESUMEN Los objetivos específicos son los siguientes: (i) reconstruir en forma sistemática la relación entre λόγος y ἔθος/ἄσκησις desarrollada por Musonio Rufo en las Disertaciones 5 y 6; (ii) postular las reflexiones de Aristóteles sobre el problema de la habituación como un marco conceptual relevante para encuadrar el análisis de ambas disertaciones; (iii) analizar las posibles tensiones lógicas entre la concepción de Musonio de ἔθος/ἄσκησις y la concepción intelectualista de la acción humana defendida por la ortodoxia estoica. Sugeriré asimismo que el recurso a las Dissertationes de Epicteto puede ofrecer una respuesta tentativa a interrogantes no resueltos en las Disertaciones 5 y 6. PALABRAS CLAVE EJERCICIOS ESPIRITUALES, ESTOICISMO, INTELECTUALISMO, PSICOLOGÍA DE LA ACCIÓN ABSTRACT The specific goals are the following: (i) to put together in a systematic manner the relationship between λόγος and ἔθος/ἄσκησις presented by Musonius Rufus in Lectures 5 and 6; (ii)

Transcript of Teoría y práctica en Musonio Rufo: Un análisis crítico de ... Braicovich.pdf · de la tarea...

  • © Contrastes. Revista Internacional de Filosofía, vol. XVIII (2013), pp. 49-68. ISSN: 1136-4076 Licenciatura de Filosofía, Universidad de Málaga, Facultad de Filosofía y Letras

    Campus de Teatinos, E-29071 Málaga (España)

    Teoría y práctica en Musonio Rufo:Un análisis crítico de las

    Disertaciones 5 y 6

    Theory and practice in Musonio Rufo:A critical analysis of Lectures 5 and 6

    RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICHConsejo Nacional de Investigaciones Científicas y Técnicas (CONICET) (Argentina)

    Recibido:3-8-2012 Aprobadodefinitivamente:10-12-2012

    RESUMENLosobjetivosespecíficossonlossiguientes:(i)reconstruirenformasistemáticalarelaciónentreλόγοςyἔθος/ἄσκησιςdesarrolladaporMusonioRufoenlasDisertaciones 5 y 6; (ii) postular lasreflexionesdeAristótelessobreelproblemadelahabituación como un marco conceptual relevante para encuadrar el análisis de ambas disertaciones; (iii) analizar las posibles tensiones lógicasentrelaconcepcióndeMusoniodeἔθος/ἄσκησιςylaconcepciónintelectualistadelaacciónhumanadefendidaporlaortodoxiaestoica.SugeriréasimismoqueelrecursoalasDissertationes de Epicteto puede ofrecer una respuesta tentativa a interrogantes no resueltos en las Disertaciones 5 y 6.

    PALABRAS CLAVEEJERCICIOS ESPIRITUALES, ESTOICISMO, INTELECTUALISMO,

    PSICOLOGÍA DE LA ACCIÓN

    ABSTRACTThespecificgoalsarethefollowing:(i)toputtogetherinasystematicmannertherelationshipbetweenλόγος and ἔθος/ἄσκησις presentedbyMusoniusRufus inLectures 5 and 6; (ii)

  • 50 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    toproposeAristotle’s reflectionson theproblemofhabituationasa relevant framework tomakesenseofbothlectures;(iii)toanalyzethepossiblelogicalconflictsbetweenMusonius’conceptionofἔθος/ἄσκησιςandtheintellectualistconceptionofhumanagencydefendedbyStoicorthodoxy.IwillfurthersuggestthatEpictetus’DiscoursesmayofferatentativeanswertoquestionsthatareleftunansweredinLectures 5 and 6.

    KEYWORDSSPIRITUAL EXERCISES, STOICISM, INTELLECTUALISM,

    PSYCHOLOGY OF ACTION

    I. IntroduccIón

    SI bIen laS dISertacIoneS que Se han preServado de Musonio Rufo a partir del registro de Lucio, uno de sus alumnos,1constituyenelcapítulomásinex-plorado del período romano de la escuela estoica, uno de los dos elementos por losquedichasdisertacionessuelensercitadasestárepresentadoporladefen-saqueMusoniorealizadelanecesidaddeconcebir lafilosofíaentérminoseminentemente prácticos.2Eltipodeabordajequeserealiza,aesterespecto,cubredesdelaalusiónocasionalalaprimacía queelautorhabríaotorgadoalaprácticaporsobrelateoría,hastalainclusiónexplícitadeMusonioenunacorrientedepensadoresqueintentandistanciarsedelaconcepciónesencialmentecontemplativaqueelaristotelismoproponedelafilosofíaparaconstruirunaalternativa primordialmente práctica, centrada en ciertos «ejercicios espiritua-les»quepasaríanaocuparelrolcentraleneldiseñodelapraxispedagógicadelafilosofía.3

    El objetivo general de estas páginas consistirá en analizar las Disertaciones 5 y 6 deMusonio[D5yD6,deahoraenmás],4 concentrándome en los siguientes

    1 G.Roskam2005:99-100ofreceunabordajesintéticodelaproblemáticadelaconser-vacióndelasdisertacionesdeMusonio.

    2 ElotroelementoporelquesesuelerecurriraMusonioestárepresentadoporsuposiciónrespectodelosrolesyderechosdelamujerenlasociedad.

    3 TaleselcasodelalecturapropuestaporJohnSellars(vid. J. Sellars 2003 y 2007), ins-piradafundamentalmenteenlasinterpretacionespreviasdePierreHadotyMichelFoucault.

    4 Utilizaré,tantoparalascitasengriegocomoparalasreferencias,laedicióndeCoraLutz (C. Lutz 1947). Las traducciones al español son propias.

  • 51Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    objetivosespecíficos:i)reconstruirelconceptodehabituación/ejercitación(ἔθος/ἄσκησις)queencontramosenambasdisertacionesalaluzdelaoposicióndeambasnocionesalλόγος,entendidocomocomprensiónteóricadeprincipiosfilosóficos;ii) traeralaluzelposibletrasfondoaristotélico(ynoúnicamenteestoico)deladistinciónentreἔθοςyλόγος;iii) analizarlosposiblesconflictosquelarelacióndesarrolladaporMusonioentreἔθος/ἄσκησιςyἀρετήpuedegenerarrespectodelaconcepciónintelectualistadelaaccióndefendidaporelestoicismoantiguo.Comoestrategiahermenéutica,porúltimo, sugeriréqueciertas lagunasdejadasporargumentacióndeMusonioenD5-6puedensertentativamenteabordadasdesdelosdesarrollosdelaproblemáticadelaἄσκησιςqueencontramosenlasDissertationes de Epicteto.

    II. La oposIcIón ἔθος / λογος en la Disertación 5

    El objetivo de la Disertación 5 conservadaporLucio/Estobeoseencuentraestablecido en forma sencilla al inicio de la misma:

    Αὖθιςἐνέπεσενἡμῖνζήτησιςπότερονἀνυσιμώτερονπρὸςκτῆσινἀρετῆςἔθοςἢλόγος,εἰὁμὲνλόγοςδιδάσκοιὀρθῶςτίεἴηποιητέον,τὸδὲἔθοςγίνοιτοκατὰτοιοῦτονλόγονπράττειν ἐθιζομένων. τῷδὲΜουσωνίῳτὸἔθοςἐδόκειεἶναιἀνυσιμώτερον.(5.1-2[1-4])5

    Enotraocasiónciertosurgióentrenosotroslapreguntaacercadequéeramásefectivoparaalcanzarlavirtud,elhábitoolateoría,dadoquelateoríaenseñaquéescorrectohacer,mientrasqueelhábitosurgeenaquellosqueestánacos-tumbradosaactuardeacuerdocondichateoría.Musonioopinabaqueelhábitoera más efectivo.

    Los pasajes siguientes (5.3-10) representan un contrapunto entre dos tipos de individuos mediante el cual Musonio pretende ofrecer razones enfavordelaafirmaciónvolcadaen5.2:laprimeraalternativaconsisteenunmédico/navegante/músicoquees capazdehablarversadamente(ἱκανοῦ λέγειν) sobre los principios teóricos de su arte (medicina/navegación/música), pero que carece de experiencia en llevar dichosprincipiosa lapráctica; lasegundaalternativaconsisteenunmédico/navegante/músicoquenoposee lacapacidaddehablarversadamente6

    5 En lo sucesivo, las referencias a las disertaciones de Musonio siguen el siguiente formato: (númerodedisertación.seccióndeLutz[líneasenlaedicióndeLutz])

    6 Enelcasodelnavegante,Musoniopresentalaalternativadeunindividuoqueescapazdehablarsobre(losprincipiosde)lanavegaciónsólodemaneraprecariaeinsegura(ένδεῶςκαὶπαντάπασινἀσθενῶς);enelcasodelmúsico,deunindividuoqueesinferior(ἥττονος)ensuconocimientodelateoríadelamúsicaquesucontraparte.

  • 52 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    sobredichosprincipiosteóricosperoqueposeeexperienciaenllevarlosa la práctica. Luego de presentar ambas alternativas, Musonio interroga a su interlocutor acerca de cuál de las dos elegiría en cada caso, ante lo cual ésterespondesistemáticamenteenfavordelasegundaopción.Apartirdeloestablecidohastaaquí,yluegodeextenderlaanalogíaalcasodelatemplanza(σωφροσύνης)yelautocontrol(ἐγκρατείας)(5.11),Muso-niodeduceunaseriedeconclusionespretendidamenteequivalenteso,almenos, mutuamente implicadas:

    τὸμὲνἔθοςπρὸςτὸδύνασθαιπράττεινἄγει,τὸδ’ἐπίστασθαιλόγοντοῦπράγματοςπρὸςτὸδύνασθαιλέγειν.(5.12[32-33])

    Elhábitonosconducealacapacidadparaactuar,peroconocerlarazóndetrásdelosactosnospermitehablarsobreesosactos.

    συνεργεῖμὲνγὰρκαὶτῇπράξειὁλόγοςδιδάσκωνὅπωςπρακτέονκαὶἔστιτῇτάξειπρότεροςτοῦἔθους·οὐγὰρἐθισθῆναίτικαλὸνοἷόντεμὴκατὰλόγονἐθιζόμενον.(5.13[34-36])

    Lateoríaquenosenseñacómoactuaroperajuntoconlaacciónylaprecede,dadoquenoesposibleacostumbrarseahaceralgobuenoamenosquenosacostum-bremosahacerlodeacuerdoconlateoría.

    δυνάμειμέντοιτὸἔθοςπροτερεῖτοῦλόγου,ὅτιἐστὶκυριώτερονἐπὶτὰςπράξειςἄγειντὸνἄνθρωπονἤπερὁλόγος.(5.14[36-38])

    Sinembargo,lociertoesqueelhábitoessuperioralateoría,enlamedidaenqueesmásefectivaparaconduciraloshombresaactuarquelateoría.

    Alconsiderarlatotalidaddeladisertación,seabrendosposibleslíneasde interpretaciónacercadecuáles suobjetivoúltimo: sinosconcentramosfundamentalmente en las analogías provistas por Musonio, el motivo central de esta disertaciónparece ser la crítica (frecuente asimismo enEpicteto) aaquellosquepronunciandiscursospúblicamenteyhacengaladesusprofundosconocimientosdelateoríadeunaescuelay,sinembargo,noactúansiguiendoesosprincipios,unaideaqueaparecíaenformaexplícitayaenD3:«ὥσπεργὰρἰατρικοῦλόγουὄφελοςοὐδέν,ἐὰνμὴπρὸςὑγίειανφέρῃσώματοςἀνθρωπίνου,οὕτωςοὐδ’εἴτιναφιλόσοφοςἔχειἢδιδάσκειλόγον,οὐδὲν

  • 53Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    ὄφελοςαὐτοῦ, ἐὰνμὴφέρῃπρὸςἀρετὴνψυχῆςἀνθρωπίνης»7 (D3.22 [63-65]).Sinosatenemos,porelcontrario,aladiscusiónplanteadaenD5.1-2y5.12-14,pareceevidentequeesenoeselmotorrealdeladisertación(noalmenos el motor central),yquelacontraposiciónentrelameracapacidaddehablar(λέγειν)sobreunateoríaylacapacidaddeponerenobrasdichateoríaes,afindecuentas,secundariarespectodeladistinciónentreconocer la teoría (independientementedequepodamospronunciardiscursosacercadelamisma)y actuar de acuerdo con ella.

    Ambos objetivos no son, sin embargo, inconciliables, y podemos suponer queD5estáatravesadaensu totalidadpordos ideascomplementarias: i) el meroconocimientodeunateoríaessuficienteparahablarversadamentesobreella, pero no para actuar de acuerdo con la misma; ii) para actuar de acuerdo con una teoría el conocimiento de la misma debe ser complementado con el hábito,laprácticareiteradadeciertotipodeacciones.EstainterpretaciónhasidoefectivamenteadoptadaporbuenapartedeloscomentaristasdeMusonio,yhasido señalada en ciertas ocasiones como el momento inicial en una nueva forma deconcebirlafilosofía:unaconcepciónque,distanciándoseradicalmentedelamatrizcontemplativadelafilosofíaaristotélica,concibeladimensiónpráctica delatareafilosóficacomoigual,oinclusocomomásimportante,quelaincor-poracióndelateoría.8Apesardeello,laaparentetransparenciahermenéuticade D5 depende fundamentalmente de traducciones ciertamente cuestionables, yunanálisisdelasfuentesgriegasrevelaquelasuperficieclaradeD5escondeenrealidaddificultadeslógicassustantivas.Queestoesasísehaceevidentesiatendemosalesquemaargumentaldeladisertación:

    5.1: Planteo de la pregunta: ¿qué es más efectivo para adquirir la virtud, la teoría o el hábito?[p1]5.2: Respuesta a p1: el hábito es más efectivo que la teoría para adquirir la virtud [r1];5.3-10: Razones en favor de r1;5.11: Apartirdelaevidenciade5.3-10,Musonioconcluyequees mejor ser temperado que poder hablar sobre la templanza[r1’];5.12: Apartirdelodichoen5.1-11,Musonioconcluyequeconocer la teoría de algo nos permite hablar sobre eso, pero es el hábito el que nos permite actuar de acuerdo a la teoría [r2],yque

    7 «Asícomolateoríamédicanotieneningunautilidadsinoconducealasaluddelcuerpodelhombre,queunfilósofoenseñesuteoríanotieneningunautilidadsinoconducealavirtuddelalmadelhombre».

    8 Cf.paradigmáticamenteJ.Sellars2003.Cf.AsimismoG.Reydams-Schils2005:156;G.Roskam2005:100;M.Morford2002:195,quienes aceptan (quizás tomandoa la letra latraduccióndeLutz),laideadequelaprácticaesmásimportantequelateoría.

  • 54 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    5.13: apesardequela teoría es anterior al hábito en tanto no es posible actuar correctamente si no conocemos la teoría [r3],5.14: el hábito es anterior a la teoría en tanto es más efectivo para conducir a los hombres a la acción [r4].

    Apesardequelasdificultadesaquípresentessonmúltiples,meinteresadetenermeúnicamentesobretreselementos:enprimerlugar,ycomosedes-prende de los ejemplos proporcionados por Musonio en D5.3-10, la disyuntiva allíplanteadaesfalsa,en lamedidaenque,comose indicaenD5.13(yenotrospasajesqueveremosmásadelante),elhábitonoesposiblesinlateoría.Deloquesetrata,enotraspalabras,noesdeelegirentrelateoríayelhábito,sino de elegir entre solamente la teoría o, por el contrario, la teoría y elhábito(de actuar de acuerdo con la misma9). Como se deduce de D8.710 y como se veráenD6,elhábitonopuededarsesinlateoría,ysiestoesasí,lapreguntade Musonio acerca de si el hábito es más efectivo que la teoría (p1) carece por completodesentido,entantoelhábitoes hábito de actuar de acuerdo con una teoría,esdecir:lapuestaenaccióndeciertosprincipiosteóricos.LapreguntaqueMusoniodeberíaformular–yquedehechovaaformularexplícitamenteenD6–noessilateoríaesmás efectiva queelhábito,sinosiaquellaessuficiente, sin el hábito, para alcanzar la virtud. Unasegundadificultadserefiereexclu-sivamenteaD5.14,yconsisteenelhechodequer4 no es una respuesta a p1, yladiferenciaentrer1yr4essustantiva:afirmarqueelhábitoesmásefectivoparaconduciraloshombresa la acción (r4)noeslomismoqueafirmarquees más efectivo para alcanzar la virtud (r1).Aunsiconcediéramos–caritativa-mente–aMusonioqueatravésdeD5.3-10hademostrador4,esonosignificaquehayademostrador1,comopretendehaberhecho.Enrigor,adiferenciader1(que,comoveremos,adquiereunadimensiónplenacuandolainterpretamos

    9 Seponeencuestión,contodoesto,laadecuacióndelasanalogíasproporcionadasporMusonio,enlamedidaenque,contraloafirmadoenD5.13,almenosenelcasodelamúsicaylanavegaciónesefectivamenteposiblesercapazyexperimentadoenambasartessinserconocedordelateoría.NoesestaposibilidadlaquetieneenmenteMusonio:tantoenelcasodelamúsicacomodelanavegación,elcontrapuntonoseproduceentreelconocedordelateoríayquepuedehablarversadamentesobreellayelqueno puede hablar en absoluto acerca de la teoría, sino entreaquélyelqueesinferiorenlateoríamusicaloelquepuedehablardemaneraprecariasobrelateoríadelanavegación;enningunodelosdoscasos,ensuma,setratadeposesión versus carencia de cierto conocimiento, sino más bien grados de conocimiento.

    10 δίκαιοςδὲπῶςἂνεἴητιςμὴἐπιστάμενοςδικαιοσύνην,ὁποῖόντίἐστιν;πάλινοὖνκαὶταύτῃφιλοσοφητέοντῷβασιλεῖ,ὅτιδικαιοσύνηνκαὶτὸδίκαιονοὐκἂνἄλλωςφαίνοιτογνούς,εἰμὴφιλοσοφήσειεν.«¿Cómopodríaalguienserjustosinocomprendieraquéeslajusticia?Esporelloqueelreydebeestudiarfilosofía,dadoque,sinolohiciera,noestaríaclarosisabequéeslajusticiaylojusto»(D8.7[22-25]).

  • 55Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    enelcontextoconceptualapropiado)r4,sinespecificacionesadicionales,ca-receporcompletodesentido.Ningunadeestasdosdificultades,sinembargo,resultadecisiva,enlamedidaenqueambaspuedenserexplicadasapelandoalcontextoesencialmentepedagógicoenelqueseinscribenlasdisertacionesrecogidas por Lucio:11desdeesaperspectiva,tantolaconsideracióndeἔθοςcomounaspectomásimportantequeλόγοςcomoelpasajeder1ar4nopasandesermerasestrategiasretóricas,cuyaintenciónconsisteentransmitirenformaprovocativalaideadequelateoría, aun cuando sea necesaria, no es suficiente para alcanzar la virtud.12

    Existe, no obstante, un tercer problema: aun si interpretamos r4 comounavariante retóricade r1, ambosexigenunaexplicación, en lamedidaenqueplanteanunadificultadquenopuedeserdesarticulada-comoenlosotroscasos-recurriendoalcontextopedagógicoynosexigeindagarmásallá.Ladificultadencuestiónsereducealasiguientepregunta:¿cómoesposiblequeestar habituado a hacer x seacondicióndeposibilidaddehacer x? Vg.: ¿en quésentidoestar habituado a actuar templadamente puedesercondicióndeposibilidad de actuar templadamente?13Paracomprenderloquesehallaenjuegoaquí,noobstante,debemosantesabordarladiscusióncomplementariaqueMusoniodesarrollaenD6.

    11 Cf.,aesterespecto,G.Roskam2005:100-101;Ch.PomeroyParker1896:126-127.12 Sibienestasdosdificultadespuedenparecertrivialesenvistasdelasoluciónpropuesta,

    laconfusiónqueellassuscitaneselpuntodepartidadelalecturaofrecidaporSellarsrespectode la esencialidad de la práctica enMusonio (centralidadqueSellarsproyectaaEpictetoyMarcoAurelio).D8ofreceevidenciaadicionalrespectodeestanecesidaddeunainterpretaciónenmarcadaenlasintencionespedagógicasqueguíancadadisertación,dadoqueallíencontramoslaideadequeeslafilosofía,entantoἐπιστήμη,laqueproducelasvirtudes:πῶςδ’ἂνἢαὐτὸςσωφρονήσειέτιςμὴμελετήσαςκρατεῖντῶνἐπιθυμιῶν,ἢἀκόλαστοςὢνἄλλουςποιήσειεσώφρονας;τίςμέντοιἐπιστήμηπρὸςσωφροσύνηνἄγειπλὴνφιλοσοφίας,οὐκἔστινεἰπεῖν·αὕτηγὰρδιδάσκειμὲνἐπάνωἡδονῆςεἶναι,διδάσκειδ’ἐπάνωπλεονεξίας,διδάσκειδὲἀγαπᾶνεὐτέλειαν,διδάσκειδὲφεύγεινπολυτέλειαν,ἐθίζειδ’αἰδῶἔχειν,ἐθίζειδὲγλώττηςκρατεῖν,τάξινδὲκαὶκόσμονκαὶεὐσχημοσύνηνπεριποιεῖκαὶὅλωςτὸἐνκινήσεικαὶσχέσειπρέπον.ταῦταδὲἀνθρώπῳπροσόνταπαρέχεταισεμνὸνκαὶσώφρονααὐτόν(D8.15-17[42-50]).Lodecisivoaquíesque,adiferenciadeD5-6,dondeunodelosobjetivoscentrales consiste en convencer al interlocutor acerca de la necesidad de no limitarse al estudio delafilosofía,elobjetivodeD8consisteenconvenceraunreyrespectodelanecesidadde(almenos) iniciarse en el estudio de la misma si desea volverse un gobernante justo.

    13 Optarportraducirἔθοςpor«práctica»,comohacenLutzyKing,norepresentanin-gunasolución,entantoafirmarquesolopodremoshacer x sianteshemospracticado x carece igualmente de sentido.

  • 56 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    III. La oposIcIón ἄςκηςις / λογος en La Disertación 6

    El inicio de la Disertación 6 da cuenta de la continuidad temática y argu-mental respecto de D5:

    Παρώρμαδὲπρὸςἄσκησιντοὺςσυνόνταςἐντεταμένωςἀεὶτοιοῖσδέτισιλόγοιςχρώμενος.Ἡἀρετή,ἔφη,ἐπιστήμηἐστὶνοὐθεωρητικὴμόνον,ἀλλὰκαὶπρακτικὴκαθάπερἥτεἰατρικὴκαὶἡμουσική.(D6.1[1-4])14

    Siempreincitabaconvehemenciaalosquelorodeabanaqueseejercitasenusandodiscursoscomoéste:lavirtud,decía,noessolamenteconocimientoteóricosinotambiénpráctica,talcomolosonlamedicinaylamúsica.

    Apesardequeloscincoparágrafossiguientesevidencianungirotermi-nológicoimportante,enlamedidaenquedesplazanelejedeladiscusióndesdelarelaciónentreἔθος yλόγοςalacontraposiciónentreunaseriedetérminosvinculadosalacomprensiónoelaprendizaje de principios teóricos, por un lado, y la ejercitación15 de dichos principios,porotro,elusoreiteradodeἐθίζωcomoequivalentedeestasegundaseriedetérminosjustificaqueasumamosqueἔθοςyἄσκησιςcumplenlamismafunciónenelargumentoencontradelasuficienciadelλόγοςparaalcanzarlavirtud.16 Como se puede ver en el si-guienteesquema,laideafundamentalqueatraviesaD6siguesiendolamismaqueencontrábamosenD5.1-2y11-14:

    6.2: Para ser bueno es necesario no sólo aprender enprofundidad losprincipios(μαθήματα)queconducenalavirtudsinotambiénentrenarse(γυμνάζεσθαι)deacuerdoconlosmismosconceloy rigor.6.3: Parasertempladoesnecesarionosólosaber(εἰδείη)queunonodebeserderrotadoporlosplaceressinotambiénestarentrenadoenoponerse a los mismos.

    14 Cf.asimismo14.29[86-88]:οὐγὰρδὴφιλοσοφεῖνἔτερόντιφαίνεταιὂνἢτὸἃπρέπεικαὶἃπροσήκειλόγῳμὲνἀναζητεῖν,ἔργῳδὲπράττειν.(«Esevidentequefilosofarnoesotracosaqueinvestigarmediantelarazónquéesapropiadoycorrectoytransformarloen obras»).

    15 Los tres conceptos fundamentales empleadosporMusonio son:ἄσκησις/ἀσκέω;μελέτη/μελετάω;γυμνάζω.

    16 Estonohacemenoscuestionable,noobstante,ladecisióndeCoraLutzyCynthiaKingdetraducirἔθοςpor«practice»enD5(estableciendounaabsolutahomogeneidadconceptualentreambasdisertaciones),enlamedidaenquetaldecisióncontribuyeaocultarunodelosproblemascentralesqueseñaléanteriormente,asaber:¿cómoesposiblequeMusoniosupongaqueestar habituado a hacer X escondicióndeposibilidaddehacer X?

  • 57Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    6.4: Paraserjustoesnecesarionosoloaprender(μεμαθηκὼς)queunodebeamarlaigualdadsinotambiénestaradiestrado(μεμελετηκὼς)enevitarlosexcesos.6.7: Porlotanto,elaprendizaje(μαθήσει)delosprincipiosdecadavirtuddebeserseguidodelejercicio(ἄσκησιν)delosmismos.

    Ahorabien:¿Cuálesladiferenciaentrehacer x y entrenarse para hacer x? ¿Quécaracterísticasdebeposeerunactoquerealizoparaqueseaconsideradocomo un acto en sí mismo y no un ejercicio para el mismo? En otras palabras: ¿porquéelentrenamientonoesyalaacción?

    LareferenciaaAristóteles,llegadosaestepunto,sevuelveineludible:

    τὰςδ᾽ἀρετὰςλαμβάνομεν ἐνεργήσαντεςπρότερον,ὥσπερκαὶ ἐπὶ τῶνἄλλωντεχνῶν:ἃγὰρδεῖμαθόνταςποιεῖν,ταῦταποιοῦντεςμανθάνομεν,οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί:οὕτωδὴκαὶτὰμὲνδίκαιαπράττοντεςδίκαιοιγινόμεθα,τὰδὲσώφρονασώφρονες,τὰδ᾽ἀνδρεῖαἀνδρεῖοι.μαρτυρεῖδὲκαὶτὸγινόμενονἐνταῖςπόλεσιν:οἱγὰρνομοθέταιτοὺςπολίταςἐθίζοντεςποιοῦσινἀγαθούς.(Aris-tóteles,EN1103a32-1103b3)

    Adquirimoslasvirtudesdespuésdeejercerlasprimero,comoeselcasotambiénenlasdemásartes,pueslasaprendemoshaciendolomismoquesedebehacerdespuésdehaberlasaprendido;porejemplo,sellegaaserconstructordecasasconstruyendocasas,ycitarista, tocandolacítara.Deesemodo,pues, tambiénllegamos a ser justos realizando actos justos, moderados realizando actos de mo-deración,yvalientesrealizandoactosdevalentía.[Lo]atestiguatambiénloquesucedeenlasciudades,estoes,queloslegisladoreshacenbuenosalosciudadanosacostumbrándolos[aserlo].17

    LasdificultadespresentesenestecélebrepasajedeEN son parcialmente análogasalasseñaladasrespectodeD5:enprimerlugar,laeleccióndeejemplosporpartedeAristótelesadolecedelmismoproblemaqueseñalábamosanterior-menterespectodelpasajedeMusonioder1ar4,asaber,quelaideadeque

    (a) hacer x (vg.:construircasas)enrepetidasocasioneshaceposiblehacer x ; noeslomismoquelaideadeque:(b) hacer x (vg.:construircasas)enrepetidasocasioneshaceposiblehacer x virtuosamente.

    17 Cito de acuerdo con I.Bywater 1962; la traducción es deE.Sinnott (Aristóteles2007).

  • 58 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    Sinespecificacionesadicionales,(a)careceporcompletodesentido.Ensegundolugar,laideadequeadquirimosunavirtuddespuésdeejercerla

    representa, prima facie,uncontrasentidotanevidentecomoelqueindicábamosenelcasodeD5.14.Aristóteles,sinembargo,yadiferenciadeMusonio,seanticipainmediatamenteadichaobjeción:

    ἀπορήσειε δ᾽ ἄν τις πῶς λέγομεν ὅτι δεῖ τὰ μὲν δίκαια πράττονταςδικαίουςγίνεσθαι,τὰδὲσώφρονασώφρονας:εἰγὰρπράττουσιτὰδίκαιακαὶσώφρονα,ἤδηεἰσὶδίκαιοικαὶσώφρονες[...]τὰδὲκατὰτὰςἀρετὰςγινόμεναοὐκἐὰναὐτάπωςἔχῃ,δικαίωςἢσωφρόνωςπράττεται,ἀλλὰκαὶἐὰνὁπράττωνπῶςἔχωνπράττῃ,πρῶτονμὲνἐὰνεἰδώς,ἔπειτ᾽ἐὰνπροαιρούμενος,καὶπροαιρούμενοςδἰ αὐτά,τὸδὲτρίτονἐὰνκαὶβεβαίωςκαὶἀμετακινήτωςἔχωνπράττῃ.[...]εὖοὖνλέγεταιὅτιἐκτοῦτὰδίκαιαπράττεινὁδίκαιοςγίνεταικαὶἐκτοῦτὰσώφροναὁσώφρων:ἐκδὲτοῦμὴπράττεινταῦταοὐδεὶςἂνοὐδὲμελλήσειεγίνεσθαιἀγαθός.(Aristóteles,EN 1105a17-1105b13)

    Sepodríaplantearladificultaddecómodecimosquesedebellegaraserjustorealizando actos justos, y moderados realizando actos moderados, pues si se realizanactosjustosymoderados,yaseesjustoymoderado.[…]Lasaccionesoriginadas de acuerdo con las virtudes no se realizan de manera justa o moderada solosisondeunciertomodo,sinotambiénsielqueactúasehalla[dispuesto]deunciertomodocuandoactúa:primero,si[actúa]asabiendas;después,[siactúa]eligiendo,yeligiendo[elacto]deporsí;y,tercero,siactúademanerafirmeeinconmovible.[…]Es,pues,acertadodecirqueeljustollegaasertalporrealizaractosjustos,yelmoderado,por[realizar]actosmoderados;ysinorealizaesosactos,nadietienesiquieralaposibilidaddellegaraserbueno.Contodo,elcomúndeloshombresnopracticaesasacciones,sinoque,refugiándoseenlateoría,creenquefilosofan,yqueasíllegaránaservirtuosos.18

    18 ¿LeyóMusonioEN? Varios elementos en los dos pasajes citados parecerían sugerir unalecturadirectadeAristótelesporpartedeMusonio:(i) la analogía con el citaredo, (ii) la presenciadeσωφροσύνη yδικαιοσύνηcomoejemplosdevirtudes,(iii)elusodeἐθίζω,(iv) laideadequenosvolvemosvirtuososmediantelaprácticadelasvirtudes,y(v) la crítica a los quecreenqueelconocimientodelateoríaessuficienteparaalcanzarlavirtud.Sibienlacoin-cidenciaentreAristótelesyMusoniorespectodecadaunodeestoselementosnoindicanadasilosconsideramosporseparado,lacoexistenciadetodosestospuntospareceríarepresentarevidenciasuficienterespectodeunainfluenciadirecta.Todoello,sinembargo,esmeramentecircunstancial:lacítaracomoobjetodereferenciaenlasanalogíasentrelafilosofíayotrasartesnocontribuyeenabsolutounpatrimonioexclusivodeAristóteles,sinoqueesfrecuenteenlafilosofíaantigua;laconvivenciade(iii)y(iv),porsuparte,bienpuedeprocederdecualquiertratadoperipatéticoynorequieresuponernecesariamentela lecturadirectadeEN 1103a32-

  • 59Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    Los elementos fundamentales en este pasaje son dos: en primer lugar, la distinciónentre(a) larealizacióndeunactojusto(moderado,valiente,etc.)y(b) larealizacióndeesemismoactotal como lo realizaría un hombre virtuoso (locual incluye ladisposicióndelagente);ensegundo lugar, la ideadequelarealizaciónrepetidade(a) puede conducir a (b). Si bien la primera idea es esencialmente incontestable(siempreycuandosupongamoslaexistenciadealgoasícomolavirtud),eslasegundaidealaquehageneradoimportantespolémicasentre loscomentaristasdeAristótelesa lo largode lahistoriadeOccidente,fundamentalmenteenloquerespectaalascaracterísticasespecífi-casdelprocesodehabituación.Lapreguntacentralhasido,unayotravez,lasiguiente:¿cómoesposiblequelamerarepetición de ciertos actos (o el mero hábito de realizarlos) seacausantedeuneventualcambioen ladisposiciónpsíquicadelagente?19Sibienexisteunconsensorelativamenteextendidoentreloscomentaristasencuantoaqueelprocesodehabituaciónalquehacerefe-renciaAristótelesnoconstituyeunprocesoderepeticiónpuramentemecánico,apartirdelcualelcambiodedisposiciónenelalmadelagentesobrevendríade un modo cuasi mágico,20noexisteunconsensoclaroacercadeloquesí se encuentraimplicadoendichoproceso.21Elanálisisdeesteproblemaexcede,sin embargo, los objetivos del presente artículo, y no representa un obstáculo paralaargumentacióngeneral,enlamedidaenquelareferenciaaAristótelessolo teníaporobjetivopresentaruncontextoposibleenelcualenmarcar ladiscusiónquearticulaD5yD6.

    Sepodríaargumentar,noobstante,quelareferenciaaAristótelesnoeraenabsolutonecesaria,enlamedidaenquelosdesarrollosteóricosdelestoi-cismo antiguo ofrecen una alternativa conceptual (parcialmente) análoga a la distinciónaristotélicaentreelactoensímismoyelactotalcomolorealizaríaelhombrevirtuoso,asaber,ladistinciónentrelosconceptosdeκαθήκονταyκατόρθωμα.22 Podemos, por ejemplo, componer a partir de los testimonios

    1105b13porpartedeMusonio.Laeleccióndeσωφροσύνη yδικαιοσύνηcomoejemplosdevirtud,porúltimo,tampocorequieredelalecturadetalpasaje,enlamedidaenquelasmismas,además de ser dos de las cuatros virtudes cardinales estoicas, aparecen en forma recurrente a lo largodelasdisertacionesdeMusonioenconjunciónconotrasvirtudes.

    19 UntratamientorecientedeestaproblemáticaespecíficaseencuentraenN.Bowditch2008; cf. asimismo S. Broadie 1991:103-110.

    20 Cf., entre otros, P.Gottlieb 2009:186;R. Sorabji 1973:124-127;R.Hursthouse1998:210-212;N.Bowditch2008:315.

    21 Para una interpretación esencialmente cognitivista del problema,vid. R. Sorabji 1973.

    22 Cf.,fundamentalmente,Stob.2.85,13-86,4[LS59B;SVF3.494];Cic.Fin. 3.58-9 [LS 59F]y3.24-5[LS64H;SVF3.11];PhiloCher. 14-15[LS59H;SVF3.513];Stob.2.93,14-18[LS59K;SVF3.500].Paraunadiscusióngeneraldeesteproblema,cf.B.Inwood1985:205-215.

  • 60 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    legados porCicerón yEstobeo una imagenmínimade lo que los estoicosantiguospudieronhaberentendidoportaldistinción:siatendemosaCicerón,seríalícitodenominarκατόρθωμα(recte;τὸδέον,enelgriegodeFilón23) aunaacciónquehasidorealizada‘delaformacorrecta’ (iuste24) y contiene todas la medidas de la virtud (omnes numeros virtutis continent;25πάνταςἀπέχοντοὺςἀριθμούς,segúnlaversióngriegadeEstobeo26). No obstante, ladistinciónestoicaentreκαθήκονταyκατόρθωμα,carece–almenoshastadondesabemos–deunelementoqueresultacentralparaD5yD6,asaber,laidea de la habituación o ejercitación,yesprecisamenteeseelementoelqueme interesa resaltar.

    IV. La Idea de habItuacIón/ejercIcIo en eL horIzonte InteLectuaLIsta estoIco

    FundamentalmenteapartirdelosestudiosdePierreHadotenlasdécadasde1960y1970,unaspectoquehasidoreiteradamenteseñaladoporloscomen-taristas como uno de los aportes decisivos del período romano de la escuela estoica (fundamentalmente tomando en consideración a Séneca,Musonio,EpictetoyMarcoAurelio)consisteenladimensiónesencialmenteprácticadelabordajequetalesautoresofrecendelafilosofía.Trascendiendoelmero‘girohacialaética’queseverificaendichoperíodo,lasobrasquesehanconservadode los estoicos romanos representan un repertorio compuesto por una serie de «ejerciciosespirituales»destinadosaponeralproficienteencaminohacialavirtud:desdeelaprendizajememorísticohastalarepeticiónincesantedeciertosprincipiosteóricos,pasandoporejerciciosespecíficoscomoabstenersedebeberaguaodeingerircomida,elestoicismoromanoofrecería–deacuerdocondichalíneadelectura–unavisiónmásrealistaycotidianadelalaborfilosóficaquelaalternativaofrecidaporlosdesarrolloslógicosyfísicosdeCrisipoo,yendomásatrás,porlaconcepciónesencialmenteteoréticadelafilosofíadesarrolladaporAristóteles.27

    Ahorabien, el énfasis –muchasvecesdescontextualizado28– sobre estetipodeejercicioshaimpedidopercibirclaramentehastaquépuntoesetipodeestrategiaspuedeconstituirunaamenazadirectaalnúcleointelectualistade-fendidoporelestoicismo(conlaposibleexcepcióndePosidonio)alolargode

    23 Cf.PhiloCher. 14-15[LS59H;SVF3.513].24 Si iuste depositum reddere in recte factis sit, in officiis ponatur depositum reddere;

    illo enim addito «iuste» fit recte factum, per se autem hoc ipsum reddere in officio ponitur. (Cic. Fin.3.58-9[LS59F]).

    25 Cf. Cic. Fin. 3.24-5[LS64H;SVF3.11].26 Stob.2.93,14-18[LS59K;SVF3.500].27 Respectodeesteúltimosentidoenparticular,cf. J. Sellars 2003.28 Cf. a modo de ejemplo, las interpretaciones recientes de D. Robertson 2010 y E.

    Buzaré2011.

  • 61Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    todasuhistoria:desdeunaperspectivamonista,enefecto,lasuposicióndequeciertasestrategiasnointelectuales(talescomolarepetición,lamemorización,etc.) son necesarias para alcanzar la virtud se vuelve sumamente peligrosa, en la medidaenquetalesestrategiasparecenevidenciarnecesariamentelaexistenciade procesos no reductibles al discurso racional.29Lasrazonesdequeelloseaasísonclaras:unavezdesterradalaexistenciadepartesirracionalesdelalmayhabiendotraducidotodoacontecimientopsíquicoaunacontecimientocognitivo,laúnicavíaposibledemodificacióndeladisposicióndelagenteconsisteenlademostraciónracionaldelaverdaddeundeterminandoprincipioteórico.ComoloafirmaráeldiscípulomáscélebredelpropioMusonio:

    πέφυκεν δὲ πᾶσαψυχὴὥσπερ τῷἀληθεῖ ἐπινεύειν, πρὸς τὸψεῦδοςἀνανεύειν,πρὸςτὸἄδηλονἐπέχειν,οὕτωςπρὸςμὲντὸἀγαθὸνὀρεκτικῶςκινεῖσθαι,πρὸςδὲτὸκακὸνἐκκλιτικῶς,πρὸςδὲτὸμήτεκακὸνμήτ’ἀγαθὸνοὐδετέρως[...]τὸἀγαθὸνφανὲνεὐθὺςἐκίνησενἐφ’αὑτό,τὸκακὸνἀφ’αὑτοῦ.οὐδέποτεδ’ἀγαθοῦφαντασίανἐναργῆἀποδοκιμάσειψυχή.(Epic-teto, Dissertationes 3.3.2-4).30

    Todaalma,pornaturaleza,igualqueasientealoverdadero,niegalofalsoyanteloinciertoseabstiene,asítambiénanteelbienreaccionacondeseo;anteelmal,conrechazo;anteloquenoesnibuenonimalo,deningunadelasdosmaneras.[...]Candosepresentaelbien,inmediatamentesemuevehaciaello;cuandoelmal,sealejadeello.Elalmanuncarechazaráunaimpresiónclaradelbien.31

    ¿Descansan, entonces, D5 y D6, como parece temer Houser,32 sobre una concepciónposidonianadelahabituación,33unaconcepciónquedependedelaaceptación–contralaortodoxiaestoica–delaexistenciadeunaparteirracionaldelalma(i.e.,delsacrificiodelmonismoanímicoenposdeunaconcepcióndetipoplatónicooaristotélico)?¿Enquéconsiste,enúltimainstancia,laejercitaciónanímicaqueMusoniosugierecomounposiblecaminohacialavirtud?

    29 Comosehaceevidente,estadificultadnoafectaaAristóteles,dadoqueelprocesodehabituaciónencuestiónserefierealasvirtudeséticas,lascualessevinculanexplícitamentecon la parte irracional del alma.

    30 Cf. asimismo Epicteto, Dissertationes 2.26.1-7.31 CitodeacuerdoconW.A.Oldfather1961;latraducciónesdeOrtízGarcia(Epicteto

    1993).32 Cf. A. Houser 1997:35-37.33 Respecto de Posidonio, cf. paradigmáticamenteF169g: χρὴγὰρκαὶ τοῦτομὲν

    ἐπιστήμηνλαβεῖντῶνἀληθῶνκαὶτὰςκατὰπάθοςδὲκινήσειςἀμβλυνθῆναιχρηστοῖςἐπιτηδεύμασινἐθισθείσας,εἴτιςμέλλοιβελτίονατὸἦθοςἀποδείξειντὸνἄνθρωπον.Cf. asimismoF31;F164;F165(citosegúnlanumeracióndeKidd)yR.Sorabji2000:passim.

  • 62 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    Ajuzgarporalmenosdospasajessimilaresqueveremosacontinuación,elprocesodehabituación/ejercitaciónpropuestoporMusoniopareceríaapoyarseenmecanismosnointelectuales.Enefecto,siretomamosD6,laalusiónaunacontinuidadentreelcuerpoyelalmaencuantoalosefectosquedeterminadasaccionespuedentenersobreellosaludeaunprocesodondelacomprensióndeprincipiosteóricosnoparececumplirningúnpapel:

    τῆςοὖνἀσκήσεωςἡμέντιςἰδίατῆςψυχῆςμόνηςγίνοιτ’ἂνὀρθῶς,ἡδέτιςκοινὴταύτηςτεκαὶτοῦσώματος.κοινὴμὲνοὖνἄσκησιςἀμφοῖνγενήσεται,συνεθιζομένωνἡμῶνῥίγει, θάλπει, δίψει, λιμῶ, τροφῆςλιτότητι, κοίτηςσκληρότητι,ἀποχῇτῶνἡδέων,ὑπομονῇτῶνἐπιπόνων.διὰγὰρτούτωνκαὶτῶντοιούτωνῥώννυταιμὲντὸσῶμακαὶγίνεταιδυσπαθέςτεκαὶστερεὸνκαὶχρήσιμονπρὸςἅπανἔργον,ῥώννυταιδὲἡψυχὴγυμναζομένηδιὰμὲντῆςὑπομονῆςτῶνἐπιπόνωνπρὸςἀνδρείαν,διὰδὲτῆςἀποχῆςτῶνἡδέωνπρὸςσωφροσύνην(6.12-14[36-44])

    Untipodeejercitaciónesapropiadoúnicamenteparaelalma;otrotipoloesparaelcuerpo;otroescomúnparaelalmayelcuerpo.Realizamoselejerciciocomúnaambos[i.e.,ejercitamosambos]cuandonoshabituamosasoportarelfrío,elcalor,elhambre,lased,laescasezdecomida,unlechoduro,aabstenernosdelosplaceresyasobrellevarlossufrimientos.Atravésdeestosmétodosyotrosparecidos, el cuerpo se fortalece, se vuelve capaz de tolerar los sufrimientos y aptoparasoportarcualquiertarea.Elalmatambiénsevefortalecida,dadoqueseentrenaenlavalentíaalsobrellevarlossufrimientosyseentrenaenlamoderaciónal abstenerse de los placeres.34

    Sinoslimitamosaestepasaje,σωφροσύνηyἀνδρείαconstituiríanvir-tudescuyaadquisiciónnorequiereningúnprocesoespecíficodecomprensiónintelectual,sinounsimpleprocesodehabituaciónmecánicayrepetitiva:talcomoelestómagoseterminahabituandoeventualmenteyenformaautomáticaalaescasezdealimentos,asíelalmasevuelvemoderadahabituándoseaabste-nerse de los placeres.35 Si sumamos a este pasaje unas líneas de la Disertación 4

    34 DiógenesLaercioatribuyeaDiógeneselCínicounaargumentaciónsimilarenDL6.70-71.Noobstante,aunquedichopasajecoincideconD6endistinguir,enprimerainstancia,entre los ejercicios corporales y los ejercicios anímicos para luego vincular a cierta clase de gimnasiacorporalconlaadquisicióndelavirtud,lasimilitudentreambospasajesesmeramentesuperficial,enlamedidaenqueelargumentodeDiógenesconsisteenseñalarqueparaalcanzarlaἀρετήrelativaaunaciertaτέχνη,esnecesariorealizarunesfuerzo(πὸνος)incesante,todolo cual es, en el mejor de los casos, secundario para el argumento general de Musonio.

    35 Hadotalude,analizandoestepasaje,alhechodequeelgymnasion era el lugar en el que,ademásdelosejerciciosfísicos,seimpartíanconfrecuencialasleccionesdefilosofía(cf.

  • 63Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    querefuerzanestaidea,eltemorexpresadoporHouserrespectodequeestemosanteunarecaídaplatónico/posidonianaparecesumamenteatendible:

    μὴντὸνπαιδευόμενονὀρθῶς,ὅστιςἂνᾖ,εἴτεἄρρηνεἴτεθήλεια,ἐθιστέονμὲνἀνέχεσθαιπόνου,ἐθιστέονδὲμὴφοβεῖσθαιθάνατον,ἐθιστέονδὲμὴταπεινοῦσθαιπρὸςσυμφορὰνμηδεμίαν·δι’ὅσωνἄντιςεἴηἀνδρεῖος.(4.26[78-82])

    Unniñoqueeseducadocorrectamente,yaseavarónoniña,debeserhabituadoa tolerar las tribulaciones, a no temer a la muerte y a no ser derrotado por los infortunios; de esa forma será valiente.

    V. Los ejercIcIos InteLectuaLes en La Disertación 6 y epIcteto

    Elpanoramaquesehaidoconstruyendohastaestepunto(i.e.,enlaconca-tenacióndeD5yD6.1-7)parececonfirmarlaideacompartidaporbuenapartedelacríticaespecializadarespectodelcarácterdecisivoqueasumelaprácticaenMusonioyrespectodelanecesidaddeconcebirdichapráctica(ohabituaciónoejercitación)comounprocesoquetrasciendelameracomprensiónteórica.Noobstante,cuandollegaelmomentodeofrecerprecisionesrespectodequédebemosentenderpordichaἄσκησις,habituaciónoejercitación,elpanoramasemodificaenformadecisiva:

    6.8-9: [Elprocesodeejercitaciónreferidoen6.1-7]esmásimportanteenlafilosofíaqueenotrasartes(τέχνης)porqueelhombreseiniciaenlafilosofíahabiendoaprendido(μεμαθηκότες)locontrariodeloquedebeahoraaprenderyporquesualmaestádañadaacausadelacorrupción(διαφθορᾷ)yelmaldesuentorno.366.15: Elejercicioqueesespecíficodelalma37 consiste en mantener alamano(προχείρους)lasdemostraciones(ἀποδείξεις)referidasalosbienesaparentesyenhabituarseareconocer(γνωρίζειν)losbienesreales,adistinguirlos(διακρίνειν)delosquenoloson,6.16: yenpreocuparse(μελετᾶν)ennohuirdelosfalsosmalesyen no perseguir los falsos bienes.

    P. Hadot 1998:208).36 Unanálisisdeestaproblemáticadela«corrupción»delambienteenelqueelindividuo

    es educado se encuentra en R. Valantasis 1999.37 MusoniodistingueenD6.12-14entreunaejercitaciónqueespropiadelalma,otraque

    espropiadelcuerpoyotraqueescomúnalosdos.

  • 64 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    Sitomamosencuentaestasespecificaciones,esteejercicioespiritual,comolo denomina Sellars, se vuelve un ejercicio esencialmente intelectual: la práctica encuestiónnoesotracosa,afindecuentas,queelactodeevaluarcadasituación(problemática)alaluzdelcriterioofrecidoporlaaxiologíaestoica,estoes,latriparticiónbueno/malo/indiferente,estandosiempreatentosalhechodequeaquelloqueapareceprima facie como un bien o un mal puede no serlo.38 La causadelvicioes,enelfondo,puramenteintelectual:apesardequeafirma-mosestardeacuerdoconquenadaquenoseaelviciodebesertemidoynadaquenosealavirtuddebeserperseguido,«cuandosobrevienenlosinfortunios,pensamos(ἡγούμεθα)quenoshaocurridoalgomalo;cuandovieneelplacer,pensamos(ἡγούμεθα)quenoshasucedidoalgobueno»(6.20[62-64]).Elre-medio(i.e.,elcaminohacialavirtud)nopuedeser,enconsecuencia,otracosaqueunamodificacióndenuestroshábitosintelectuales:enfrentarcadasituaciónarmadosconlosprincipiosapropiadosparaevaluarlacorrectamente(6.21[69]:ἀκολούθωςταῖςὀρθαῖςὑπολήψεσιτοῖςπράγμασιχρώμεθα),enlugardepermitirqueseanlosprincipiosheredadosdenuestroentornolosquedecidansobreelvalordecadaunadelasalternativasqueseabrenantenosotros.

    Esto resuelve el interrogante acerca de si la insistencia de Musonio sobre los conceptosdeἔθος/ἄσκησιςescompatibleconlaconcepciónintelectualistadelaacciónhumanadefendidaporelestoicismo,ydisipaparcialmentelostemoresrespectodequeD5-6representenunarecaídaposidoniana.Quedasinresolver,apesardeello,unapreguntaimportante:¿PorquéinsisteMusonioenlaideadequedebemoshabituarnos a evaluar cada situación atravésdelosprincipiosteóricoscorrectos,enlugardeestablecerquedebemosevaluar cada situación atravésdedichosprincipios?¿Quéesloqueaportadichahabituación?Enotraspalabras:¿enquésentidolahabituación a evaluar las situaciones armados con losprincipiosteóricosapropiadospuedeproducirque,eventualmente,alcan-cemos la virtud?

    La respuesta a esta pregunta, desafortunadamente, no la podemos obtener directamenteapartirde losescasos registrosquesehanconservadode lasdisertaciones de Musonio. No obstante, las Dissertationes de Epicteto pueden serutilizadas,segúnpropongo,paraensayarunarespuestaprovisoria.Enambasobras,enefecto,encontramosenformarecurrenteunadiscusiónanálogaalaquehemosestadoanalizandoenD5-6,presentadaentérminosvirtualmenteidénticosa los de Musonio39 y reiterando, en ciertos casos, estructuras argumentativas

    38 AsícomoloseráenEpictetoladistinciónentreloquedependeyloquenodependedenostros,estaúltimaadvertenciarepresentaelprincipiocentralsobreelqueparecenhabersearticuladolasestrategiasretórico-pedagógicasdeMusonio.

    39 SobrelaproblemáticadelaἄσκησιςengeneralenEpicteto,vid. B.L. Hijmans 1959, A.A. Long 2002 y, fundamentalmente, J. Cooper 2007.

  • 65Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    análogas.Talesparalelos,noobstante,coexistenconunaporteespecíficoqueEpictetorealizaalproblemadelaἄσκησιςyquesurgealaluzcuando,apartirdelaestructuraaparentementecaóticadelasleccionesrecogidasporArriano,reconstruimosunaseriedeestrategiassumamentecoherentesyprecisasquearticulanenformasilenciosalatotalidaddelasreflexionesdeEpictetoreferi-dasalprogresomoral(i.e.,alcaminoquerecorreelproficienteensutrayectohacialavirtud).Dichasestrategiasseconstruyenfundamentalmentesobredosejes:enprimerlugar,ladistinciónentrelameracomprensiónabstractadelosprincipiosteóricosylaaplicacióndelosmismosaloscasosparticulares;ensegundolugar,elénfasisporpartedelautorenlanecesidaddeunacompren-siónanalíticaysistemáticadelosconceptosquesehallanenjuegoencadaevaluaciónquerealizamosdelassituacionesalasquenosvemosenfrentadoscotidianamente.40

    Si incorporamos estos dos elementos,41sugiero,podemosnosóloofrecerunarespuestaconcretaalinterrogantequeseñalábamoshaceunmomentocomoirresueltoenMusonio(i.e.,enquésentidolahabituación a evaluar las situacio-nesqueenfrentamoscotidianamentealaluzdelosprincipioscorrectospuedecontribuiraqueeventualmentealcancemoslavirtud),sinotambiéncontribuiraresponderaotrapregunta,íntimamentevinculadaaaquella,quetodavíanohemosabordado,asaber:¿enquésedistinguelaaccióndelproficientedelaaccióndelindividuovirtuoso?

    Larespuestaaambosinterrogantespuedeserpresentadaenformaunifica-da:apesardequeunadeterminadaacciónrealizadaporunindividuovirtuosoyunoquetodavíanoloespuedenaparecerexternamentecomoidénticas,ladiferenciaentreambasaccionesconsisteenquelaaccióndelindividuovirtuoso,enprimerlugar,nosefundasobreunacomprensiónpuramenteabstractadeciertosprincipiosteóricos,sinosobrelacapacidaddeaplicarloscorrectamente

    40 Cf.,aesterespecto,Braicovich2012y2013.Dissertationes 3.20 y 4.1.63-85 ofrecen dos ejemplos claros de este proceso complejo mediante el cual, partiendo de una idea de carác-tergeneralalaqueelinterlocutorasientesincomprendertodavíasusconsecuenciaslógicas,Epictetodespliegadialécticamenteloquesignificaadquirirunacomprensiónprofundadeunprincipioteórico.Unaaplicaciónsumamenteinteresante,desdeelpuntodevistapedagógico,de esta estrategia se encuentra en Dissertationes 2.19.20-34, donde Epicteto despliega las ver-daderasconsecuenciasyelverdaderoprecioapagarporserun«filósofoestoico».Cf. asimismo Dissertationes 3.16.7-13 y 1.22.9ss.

    41 Esta estrategia tentativa de complementar las lagunas presentes en las disertaciones deMusonioconlosdesarrollosofrecidosporEpictetociertamentesuponequeasumamosunacontinuidaddoctrinalsustantivaentreambospensadores.Locierto,enestesentido,esquenadaen las Dissertationes hacesuponerqueEpictetosehayadesviadoenlomásmínimorespectode lasenseñanzasdesumaestro,y lasúnicasdivergenciasevidentessonfundamentalmentetemáticas, y son atribuibles a una diversidad de intereses entre ambos, y no a una diferencia en cuantoalenfoquedoctrinaldecadauno.

  • 66 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    alasituaciónalaqueseveenfrentado;y,ensegundolugar,enquesuacciónseveacompañadaporunacaptaciónprofundaysistemáticadelasconsecuenciaslógicasquesederivandedichaaccióndesdelaperspectivadelaconsistenciainternadesualma(i.e.desusopiniones).Laaccióndelindividuoquetodavíanohaalcanzadolavirtud,porelcontrario,carecerádetalescaracterísticas(heahílarespuestaalasegundapregunta),perolarealizaciónsostenidaysistemáticadeltipocorrectodeaccionescontribuiráaqueelindividuoadquieragradual-menteunacomprensióncadavezmásprofundadelasmúltiplesdimensioneséticasquesederivandesusaccioneshastaque,eventualmente,lasaccionesquerealiceconstituiránaccionescorrectas(καθήκοντα)realizadasporlosmotivoscorrectos(κατόρθωμα),o,puestoentérminosaristotélicos,accionesrealizadasapartirdeunadisposiciónvirtuosa.

    vI. concluSIón

    Comoseñaléenlaintroducción,losobjetivosespecíficosquemeproponíaen estas páginas eran los siguientes: en primer lugar, reconstruir en forma siste-máticalarelaciónentreλόγοςyἔθος/ἄσκησιςtalcomolamismaespresentadaporMusonioenD5-6;ensegundolugar,postularlasreflexionesdeAristótelessobreelproblemadelahabituacióncomounmarcoconceptualrelevanteparaencuadrarelanálisisdeD5-6;porúltimo,analizarlasposiblestensioneslógicasentrelaconcepcióndeMusoniodeἔθος/ἄσκησιςylaconcepciónintelectua-listadelaacciónhumanadefendidaporlaortodoxiaestoica.Sugerí,demodocomplementario, la posibilidad de recurrir a las Dissertationes de Epicteto en buscadedesarrollosparcialesquepermitiesenofrecerunarespuestatentativaalosinterrogantesquenopodemosresponderapartirdelasolaevidenciadeD5-6.Laconclusiónfundamentalquecreoqueesposibleextraerapartirdeestedesarrolloconsisteenelhechodequela«práctica»frecuentementeseñaladaporloscomentaristascomocentralparalaconcepcióndelafilosofíadefendidapor Musonio, puede legítimamente ser concebida como un proceso puramente intelectual,unprocesodecaptacióncadavezmásprofundayconcretadelateoría.Estonoagota,ciertamente,lastareasarealizarenlabúsquedadeunacomprensiónmásacabadadelaconcepciónespecíficaquelosestoicosromanosdesarrollarondelaactividadfilosófica(desustareas,susfundamentosysusestrategias), pero permite al menos establecer una continuidad clara entre las reflexionesdeSéneca,MusonioRufoyEpictetoencuantoalhechodequeenningunodelostresautoreselénfasisenprocesosactivosyprácticosderecons-truccióndelasubjetividadsuponeunrecursoveladoaunaconcepcióndualistadelalmaniunconflictoconlaconcepciónintelectualistadelaacciónhumanadefendidaporlaortodoxiaestoica.

  • 67Teoría y práctica en Musonio Rufo

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    referencIaS bIblIográfIcaSARISTÓTELES. 2007: Ética nicomaquea, tr. Eduardo Sinnott. Buenos Aires: Ediciones

    Colihue.BOWDITCH, N. 2008: «Aristotleonhabituation:ThekeytounlockingtheNicomachean

    Ethics»,EthicalPerspectives, 15.3, pp. 309-342.BRAICOVICH, R.S. 2012: «Critical assent, intellectualism and repetition in Epictetus»,

    Apeiron, 45, pp. 314-337._____, 2013: «Ejercicios espirituales e intelectualismo en Epicteto», Classica, 23.2.

    [Enprensa]BROADIE, S. 1991: Ethics with Aristotle.Oxford:OxfordUniversityPress.BUZARÉ, E. 2011: Stoic Spiritual Exercises.NorthCarolina:Lulu.BYWATER, I. 1962: Aristotelis. Ethica Nicomachea.Oxford:ClarendonPress.COOPER, J.M. 2007: «TheRelevanceofMoralTheory toMoral Improvement in

    Epictetus», enA.S.MasonyTh.Scaltsas (eds.),The Philosophy of Epictetus. Oxford:OxfordUniversityPress,pp.9-19.

    EPICTETO. 1993: Disertaciones, tr. Paloma Ortiz García. Barcelona: Gredos. FOUCAULT, M. 1994: Histoire de la sexualité, tome 3: Le souci de soi. París:

    Gallimard.GILL, C. 2006: The Structured Self in Hellenistic and Roman Thought.Oxford:Oxford

    University Press.GOTTLIEB, P. 2009: The Virtue of Aristotle’s Ethics. Cambridge: Cambridge

    University Press.HADOT, P. 1993: Exercices spirituels et philosophie antique. Paris:AlbinMichel._____, 1998: ¿Qué es la filosofía antigua?.México:FondodeCulturaEconómica.HIJMANS, B.L. 1959: Askesis. Notes on Epictetus’ Educational System. Assen.HOUSER, J.S. 1997: The Philosophy of Musonius Rufus. A Study of Applied Ethics in

    Late Stoa.TesisDoctoral.BrownUniversity.HURSTHOUSE, R. 1988: «MoralHabituation.AreviewofTroelsEngberg-Pedersen,

    Aristotle’sTheoryofMoralInsight», Oxford Studies in Ancient Philosophy, 6, pp. 201-19.

    INWOOD, B. 1985: Ethics and Action in Early Stoicism. Oxford:ClarendonPress._____, 2004: Reseña de The Art of Living: the Stoics on the Nature and Function

    of Philosophy,deJohnSellars.NotreDamePhilosophicalReviews,04deAbril,http://ndpr.nd.edu/news/23760-the-art-of-living-the-stoics-on-the-nature-and-function-of-philosophy.

    KING, C. 2011: Musonius Rufus: Lectures and Sayings. CreateSpace. LONG, A.A. 2002: Epictetus. A Stoic and Socratic Guide to Life. Oxford:Oxford

    University Press.LUTZ, C. 1947: «MusoniusRufus:TheRomanSocrates», Yale Classical Studies, 10,

    pp. 3-147.MASON, A.S.; Scaltsas, T. (eds.). 2007: The Philosophy of Epictetus. Oxford:Oxford

    University Press.

  • 68 RODRIGO SEBASTIÁN BRAICOVICH

    Contrastes vol. XVIII (2013)

    MORFORD, M.. 2002: The Roman Philosophers. From the Time of Cato the Censor to the Death of Marcus Aurelius. Londres: Routledge.

    NUSSBAUM, M. 1996: The Therapy of Desire. Theory and Praxis in Hellenistic Ethics. Princeton: Princeton University Press.

    OLDFATHER, W.A. 1961: Epictetus: The Discourses as reported by Arrian. The Manual and Fragments. Londres: Heinemann.

    POMEROYPARKER,Ch. 1896:«Musonius theEtruscan», Harvard Studies in Classical Philology, 7, pp. 123-137.

    REYDAMS-SCHILS, G. 2005: The Roman Stoics. Self, Responsibility, and Affection. Chicago:UniversityofChicagoPress.

    ROBERTSON, D. 2010: The philosophy of cognitive-behavioural therapy (CBT) stoic philosophy as rational and cognitive psychotherapy.Londres:KarnacBooks.

    ROSKAM, G. 2005: On the Path to Virtue. The Stoic Doctrine of Moral Progress and its Reception in (Middle-)Platonism. Leuven: Leuven University Press.

    SELLARS, J. 2003: The Art of Living: the Stoics on the Nature and Function of Philosophy. Ashgate.

    _____, 2007: «Stoicpracticalphilosophyintheimperialperiod», Greek and Roman Philosophy, 100 BC-200 AD, Bulletin of the Institute of Classical Studies, Supl. 94.1, pp. 115-140

    SORABJI, R. 1973: «Aristotleontheroleofintellectinvirtue», Proceedings of the Aristotelian Society, 74, pp. 107-129.

    SORABJI, R. 2000: Emotion and Peace Of Mind. From Stoic Agitation to Christian Temptation. The Gifford Lectures. Cambridge: Cambridge University Press.

    VALANTASIS, R. 1999: «MusoniusRufusandGreco-Romanasceticaltheory», Greek, Roman and Byzantine Studies, 40.3, pp. 207-231.

    rodrIgo SebaStIán braIcovIchpertenecealConsejoNacionaldeInvestigacionesCientíficasyTécnicas(CONICET),Argentina

    Líneas de investigación:Laconcepciónintelectualistadelaacciónhumanaenelestoicismoromanoysuvincula-

    ciónconlasestrategiasterapéuticasdesarrolladasporSéneca,MusonioRufo,EpictetoyMarcoAurelio.

    Publicaciones recientes: (2010) “Freedom and epistemic determinism in Epictetus’ Discourses”, The Classical

    Quarterly(Oxford),60.1,pp.202-220.ISSN:0009-8388.(2012) “Critical assent, intellectualism and repetition in Epictetus”, Apeiron: Journal for An-

    cient Philosophy and Science(DeGruyter).[Aceptadoparapublicación].ISSN:0003-6390.

    Dirección electrónica:[email protected]