SEZIONE 1 Il diritto - libreriauniverso.it · X INDICE CAPITOLO 3 Attività clinica: colpa medica e...

9
SEZIONE 1 Il diritto CAPITOLO 1 Nozioni di diritto penale, delitti di percosse e lesioni personali, delitti contro la vita 3 Luigi De Luca, Michele Zagra, Livio Milone NOZIONI DI DIRITTO PENALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Diritto penale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Definizione di reato e sue caratteristiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Imputabilità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 DELITTI DI PERCOSSE E LESIONI PERSONALI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Percosse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Lesioni personali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 DELITTI CONTRO LA VITA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Omicidio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Omicidio del consenziente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Istigazione e aiuto al suicidio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Infanticidio e feticidio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Morte conseguente ad altro delitto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 CAPITOLO 2 La persona nel diritto civile 31 Stefania Zerbo, Antonina Argo, Luigi De Luca, Michele Zagra DIRITTI DELLA PERSONA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 CAPACITÀ GIURIDICA E CAPACITÀ DI AGIRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 ISTITUTO GIURIDICO DELL’INTERDIZIONE, DELL’INABILITAZIONE E DELL’AMMINISTRATORE DI SOSTEGNO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 LA RIFORMA DEL DIRITTO DI FAMIGLIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 L’unione civile tra persone dello stesso sesso e le convivenze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 La responsabilità genitoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Indice

Transcript of SEZIONE 1 Il diritto - libreriauniverso.it · X INDICE CAPITOLO 3 Attività clinica: colpa medica e...

SEZIONE 1 Il diritto

CAPITOLO 1 Nozioni di diritto penale, delitti di percosse e lesioni personali, delitti contro la vita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Luigi De Luca, Michele Zagra, Livio Milone

NOZIONI DI DIRITTO PENALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Diritto penale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Definizione di reato e sue caratteristiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Imputabilità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 DELITTI DI PERCOSSE E LESIONI PERSONALI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Percosse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Lesioni personali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 DELITTI CONTRO LA VITA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Omicidio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Omicidio del consenziente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Istigazione e aiuto al suicidio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Infanticidio e feticidio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Morte conseguente ad altro delitto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

CAPITOLO 2 La persona nel diritto civile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Stefania Zerbo, Antonina Argo, Luigi De Luca,

Michele Zagra

DIRITTI DELLA PERSONA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 CAPACITÀ GIURIDICA E CAPACITÀ DI AGIRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 ISTITUTO GIURIDICO DELL’INTERDIZIONE,

DELL’INABILITAZIONE E DELL’AMMINISTRATORE DI SOSTEGNO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

LA RIFORMA DEL DIRITTO DI FAMIGLIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 L’unione civile tra persone dello stesso sesso e le convivenze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 La responsabilità genitoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Indice

III-XVI_Romane_Zagra_SECONDI_IMP.indd 9 12/02/18 16:58

X INDICE

CAPITOLO 3 Attività clinica: colpa medica e responsabilità professionale . . . . . 39 Michele Zagra, Stefania Zerbo, Antonina Argo,

Luigi De Luca, Pierangela Fleres, Valentina Triolo

QUALIFICHE GIURIDICHE DELLE DIVERSE FIGURE SANITARIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

PROFESSIONI SANITARIE OGGI: COMPETENZE, AUTONOMIA, RESPONSABILITÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

COLPA MEDICA (legge 24/2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 RESPONSABILITÀ PROFESSIONALE

(legge 24/2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Responsabilità penale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Responsabilità civile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Responsabilità amministrativa, disciplinare,

deontologica e morale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Professionisti sanitari e loro responsabilità autonoma e in équipe . . . . . . . . . . . . . . 50 Terapia trasfusionale e responsabilità professionale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Omissione di soccorso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Rifiuto di atti di ufficio omissione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Dimissione volontaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Responsabilità professionale del medico di medicina d’urgenza

e della struttura sanitaria in rapporto alla gestione delle emergenze-urgenze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

MEDICO DI MEDICINA D’URGENZA E NORME IN MATERIA DEL DELITTO DI VIOLENZA SESSUALE E MALTRATTAMENTO DI MINORI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

Delitto di violenza sessuale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 RESPONSABILITÀ DEL MEDICO NELLE CERTIFICAZIONI

E NEI DOVERI DI INFORMATIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Responsabilità nelle certificazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Responsabilità nei doveri di informativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Denunce sanitarie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

SEZIONE 2 L’attività sanitaria e la legge

CAPITOLO 4 Organizzazione ospedaliera – La rete dell’emergenza (D .M . 70/2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Michele Zagra

SERVIZIO SANITARIO NAZIONALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 MODELLO ORGANIZZATIVO DIPARTIMENTALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 MODELLO HUB E SPOKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 RETE DELL’EMERGENZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 EMERGENZA-URGENZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 DEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

SEZIONE 2 L’attività sanitaria e la legge

III-XVI_Romane_Zagra_SECONDI_IMP.indd 10 12/02/18 16:58

XIINDICE

CAPITOLO 5 Medicina e nursing delle evidenze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Michele Zagra, Antonina Argo, Elvira Ventura Spagnolo

DEFINIZIONI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 CARATTERISTICHE DELLE LINEE GUIDA:

LIVELLI DI EVIDENZA E FORZA DELLE RACCOMANDAZIONI . . . . . . . 90 VALENZA MEDICO-LEGALE DELLE LINEE GUIDA

(artt. 5 e 6 legge 24/2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

CAPITOLO 6 Informatica, web e telemedicina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Michele Zagra, Stefania Zerbo, Antonina Argo

INFORMATICA E WEB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 TELEMEDICINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 STATO DELL’ARTE IN ITALIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 TELEMEDICINA E ASPETTI MEDICO-LEGALI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 SICUREZZA DEI DATI E PRIVACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 NEGLIGENZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 RESPONSABILITÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 PROBLEMI RELATIVI AL CONSENSO INFORMATO

E ALLA GIURISDIZIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

CAPITOLO 7 Bioetica e medicina legale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Luciano Sesta, Michele Zagra, Antonina Argo

LE ORIGINI: DALLA BIOETICA AMBIENTALE ALLA BIOETICA CLINICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

BIOETICA DI INIZIO VITA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 La medicalizzazione della maternità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Interruzione volontaria di gravidanza (IVG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 Procreazione medicalmente assistita (PMA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 BIOETICA DI FINE VITA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Eutanasia, accanimento terapeutico e cure palliative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 “Testamento biologico” e tutela del paziente incapace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Criteri cerebrali di accertamento della morte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 DONAZIONE, PRELIEVO E TRAPIANTO DI ORGANI . . . . . . . . . . . . . . . 149

CAPITOLO 8 Consenso informato (legge 219/2017 “Norme in materia di consenso informato e di disposizioni anticipate di trattamento”) . . . 155

Michele Zagra, Antonina Argo, Valentina Triolo

DEFINIZIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 CENNI STORICI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 NATURA GIURIDICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 PRINCIPALI FONTI LEGISLATIVE, NORMATIVE

E RIFERIMENTI GIURISPRUDENZIALI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

III-XVI_Romane_Zagra_SECONDI_IMP.indd 11 12/02/18 16:58

XII INDICE

FUNZIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

FORMA E CONTENUTI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

REQUISITI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

COMPILAZIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

OMISSIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

ARCHIVIAZIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

CONSENSO INFORMATO E STATO DI NECESSITÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

CONSENSO DEL SOGGETTO MINORE E DEL SOGGETTO INCAPACE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

DISSENSO MANIFESTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

CONSENSO INFORMATO NEI TESTIMONI DI GEOVA . . . . . . . . . . . . . . . 175

CAPITOLO 9 Segreto professionale e diritto alla privacy . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Antonina Argo, Marco Vella, Michele Zagra

SEGRETO PROFESSIONALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

DIRITTO ALLA PRIVACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Normative per il trattamento dei dati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Cosa cambia con il Regolamento europeo 679/2016 in materia di protezione dei dati personali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

Trattamento dei dati genetici (Autorizzazione 8/2016 del garante della privacy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

CAPITOLO 10 Referto/Rapporto giudiziario e denunce sanitarie obbligatorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Michele Zagra, Antonina Argo, Cettina Sortino

REFERTO/RAPPORTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Referto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Rapporto (Denuncia di reato) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

DENUNCE SANITARIE OBBLIGATORIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Dichiarazione di nascita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Dichiarazione di morte e denuncia delle cause di morte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Denuncia di nascita d’infanti deformi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Denuncia di nascita d’infanti immaturi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Denuncia dei casi di lesioni invalidanti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Denuncia delle malattie infettive e diffusive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Notifica dei casi di AIDS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Denuncia delle malattie a trasmissione sessuale (legge 837/1956) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Denuncia delle malattie d’interesse sociale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Denuncia dei casi d’intossicazione da antiparassitari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Segnalazione degli interventi interruttivi della gravidanza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

III-XVI_Romane_Zagra_SECONDI_IMP.indd 12 12/02/18 16:58

XIIIINDICE

Denuncia di detenzione degli apparecchi di radiologia e delle sostanze radioattive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Comunicazione delle vaccinazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Denuncia dei casi d’intossicazione cronica

da sostanze stupefacenti e psicotrope . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Denuncia di infortuni sul lavoro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Denuncia di malattia professionale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Altre denunce/segnalazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

CAPITOLO 11 Cartella clinica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Michele Zagra, Antonina Argo, Stefania Zerbo

CENNI STORICI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 NATURA GIURIDICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 PRINCIPALI FONTI LEGISLATIVE,

NORMATIVE E RIFERIMENTI GIURISPRUDENZIALI . . . . . . . . . . . . . . . . 198 FUNZIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 CONTENUTI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 REQUISITI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 COMPILAZIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 RESPONSABILITÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Tenuta e conservazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Archiviazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 REATI CONNESSI ALLE POSSIBILI “PATOLOGIE”

DELLA CARTELLA CLINICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 CARTELLA CLINICA INFORMATIZZATA

E ARCHIVIAZIONE ELETTRONICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

CAPITOLO 12 Accertamento e trattamento sanitario obbligatorio . . . . . . . . . . 211 Michele Zagra, Antonina Argo, Edoardo Scalici

ACCERTAMENTO E TRATTAMENTO SANITARIO OBBLIGATORIO PER MALATTIA MENTALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Normativa vigente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Procedura per l’accertamento sanitario obbligatorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Procedura per il trattamento sanitario obbligatorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 ACCERTAMENTO E TRATTAMENTO

SANITARIO OBBLIGATORIO NEL SISTEMA DI SICUREZZA SOCIALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

LE VACCINAZIONI OBBLIGATORIE NEI RECENTI INTERVENTI NORMATIVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

ACCERTAMENTO DELLO STATO DI EBBREZZA DA ALCOL O DI ALTERAZIONE PSICO-FISICA

DA SOSTANZE STUPEFACENTI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

III-XVI_Romane_Zagra_SECONDI_IMP.indd 13 12/02/18 16:58

XIV INDICE

SEZIONE 3 Accertamenti medico-legali

CAPITOLO 13 Fenomenologia della morte e suo accertamento . . . . . . . . . . . . 221 Burkhard Madea, Livio Milone

TANATOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Morte e presentazione del cadavere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Segni di morte e fenomeni di vita residua per stabilire l’ora della morte . . . . . . . . 224 Valutazione medico-legale dell’ora di decesso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 MEDICINA NECROSCOPICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Certificazione di morte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Rinvenimento di ossa o resti mortali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Periodo di osservazione dei cadaveri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Riscontro diagnostico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Autopsie e trattamenti per la conservazione del cadavere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Cremazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

CAPITOLO 14 Conoscenze fondamentali della patologia forense . . . . . . . . . . . 241 Paolo Procaccianti, Livio Milone, Antonina Argo,

Pierangela Fleres, Michele Zagra, Burkhard Madea

TRAUMATOLOGIA FORENSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Lesioni da corpi contundenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 LESIONI DA ARMA BIANCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Lesioni da taglio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Ferite da punta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Ferite da punta e taglio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Lesioni da fendente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 LESIVITÀ DA ARMA DA FUOCO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Generalità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Nozioni di balistica generali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Nozioni di balistica terminale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 ASFISSIE VIOLENTE IN MEDICINA LEGALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Concetti generali e fisiopatologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Segni cadaverici nelle morti da asfissia violenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Impiccamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

CAPITOLO 15 Tossicologia forense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Elisabetta Bertol, Claudia Trignano

IDENTITÀ SPECIALE DELLA TOSSICOLOGIA FORENSE . . . . . . . . . . . . 269 Veleno e avvelenamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Impostazione metodologica e tecniche disponibili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Sicurezza di qualità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Accreditamento e certificazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 NORMATIVE INTERESSATE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

SEZIONE 3 Accertamenti medico-legali

III-XVI_Romane_Zagra_SECONDI_IMP.indd 14 12/02/18 16:58

XVINDICE

Considerazioni sulla normativa in tema di stupefacenti (D.P.R. 309/90, oggi legge 49/2006) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

Codice della strada (D.Lgs. 285/1992 e successive modifiche) . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Legge n. 41 del 23 marzo 2016 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Ambiente di lavoro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Codice penale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 APPLICAZIONI CON COINVOLGIMENTI GIURIDICI . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Analitica nel campo delle sostanze stupefacenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Analitica nel campo dell’alcol etilico:

la diagnosi di uso/abuso nelle varie tipologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

CAPITOLO 16 Identificazione personale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Giancarlo Di Vella, Francesco Lupariello, Davide Santovito, Silvia Murdocca

IDENTIFICAZIONE DEL VIVENTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Indagini dattiloscopiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Ear print evidence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Riconoscimento mediante parametri biometrici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Confronto tra videogrammi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Identikit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Determinazione dell’età . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Bite mark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Tracce biologiche e profili del DNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 IDENTIFICAZIONE DI RESTI CADAVERICI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Sopralluogo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Laboratorio antropologico forense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Osteotanatocronologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Identificazione personale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Conclusioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

CAPITOLO 17 Applicazioni forensi in radiologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Giuseppe Lo Re, Elvira Ventura Spagnolo, Federica Vernuccio, Sergio Salerno,

Massimo Midiri, Roberto Lagalla, Michele Zagra, Antonina Argo

INTRODUZIONE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 RADIOLOGIA FORENSE SUL VIVENTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Determinazione dell’età ossea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Indagine scheletrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Indagine odontologica forense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Ricerca di corpi estranei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Valutazione delle ferite da arma da fuoco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Traumatologia forense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Violenza e abusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 RADIOLOGIA FORENSE SUL CADAVERE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Identificazione del soggetto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 La nuova frontiera della radiologia postmortem: autopsia virtuale . . . . . . . . . . . . . 325 Mass disasters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326

III-XVI_Romane_Zagra_SECONDI_IMP.indd 15 12/02/18 16:58

XVI INDICE

CAPITOLO 18 Scienze biologiche: applicazioni medico-legali . . . . . . . . . . . . . 329 Elena Carra, Salvatore Procaccianti

DNA PER FINI FORENSI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Generalità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Le basi molecolari della trasmissione dei caratteri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Cromosoma Y umano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Cromosoma X umano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 METODOLOGIA OPERATIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 Sopralluogo giudiziario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 Fluidi biologici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Tipizzazione del DNA: aspetti tecnici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 PROVA SCIENTIFICA NEL PROCESSO PENALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 BANCA DATI NAZIONALE DEL DNA (BND-DNA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 BIOETICA E DNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

SEZIONE 4 Medicina delle assicurazioni

CAPITOLO 19 Assicurazioni sociali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Carlo Scorretti

FORME DI TUTELA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 ISTITUTO NAZIONALE PER L’ASSICURAZIONE

CONTRO GLI INFORTUNI SUL LAVORO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 INFORTUNIO SUL LAVORO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 ISTITUTO NAZIONALE DI PREVIDENZA SOCIALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 Invalidità civile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Certificazione dell’handicap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 COLLOCAMENTO MIRATO (legge 68/1999) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 ITER NECESSARIO PER L’ACCERTAMENTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

CAPITOLO 20 Danno alla persona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Antonina Argo, Pierangela Fleres, Edoardo Scalici,

Luigi De Luca, Michele Zagra

DANNO ALLA PERSONA E COMPONENTI RISARCIBILI . . . . . . . . . . . . . 366 Danno non patrimoniale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Danno patrimoniale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 EVOLUZIONE DOTTRINARIA E GIURISPRUDENZIALE . . . . . . . . . . . . . 369 LA POLIZZA INFORTUNI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

Indice analitico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

III-XVI_Romane_Zagra_SECONDI_IMP.indd 16 12/02/18 16:58

Il dirittoSEZIONE

1

001-002_Sezione_1_Zagra.indd 1 01/02/18 09:12