Raffaela Tortorelli Contributo al Codice Diplomatico dell’Abbazia … · Abbas Floris una cum...

23
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007 Raffaela Tortorelli Contributo al Codice Diplomatico dell’Abbazia di San Giovanni in Fiore (1211-1502) Parte II Documenti pontifici. Edizione I Grottaferrata, agosto 31, 1211 Innocenzo III interviene nella disputa per la giurisdizione sulla chiesa di Calabro-Maria tra l’abate di San Giovanni in Fiore e l’ordine dei Curacensi. Sentiti i messi di entrambe le parti, le accuse e le ragioni addotte, Innocenzo III assolve l’abate florense e pone fine alla disputa. La questione era sorta fin dai tempi di Gioacchino circa il diritto di visita al monastero di Calabro-Maria di Altilia contestato dai Cistercensi di Corazzo. Orig., MT, B. P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 5, n. 3, cc. 36-38v*. Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis Abbati, et conventui de Flore. Salutem et Apostolicam benedictionem. Inter vos, et Monachos curacenses super Ecclesia Calabromariae, quam ipsi cum pertinentiis suis ad suum Monasterium de iure spectare dicebant, et a vobis minus licito detineri. Diu est quaestio agitata. Sed tandem venerabilibus fratribus nostris. Squillacensis, et Marturanensis Episcopis, et Dilecto filio abbati Sambucinae de consensu partium a nobis sub hac forma commissa, ut partibus convocatis audirent hinc inde proposita, et usque ad calculum diffinitivem sententiae appelatione postposita precedentes. Si de partium existeret voluntate, causam ipsam fine debito terminarent. Alioquin eamdem sufficienter instructam sub sigillis suis nobis transmittere procurarent, praegigentes partibus terminum competentem, quo se nostro conspectui praesentarent sententiam recepturae. Partibus igitur in ipsorum praesentia constitutis. Proposuerunt Curacenses monachi coram […], quod cum ipsi pro notitia mutua, et caritate fraterna, quam cum Abbate, et Monachis Calabromariae habuerant, eidem Abbati; et Monachis penuria laborantibus opportuna frequenter subsidia ministrassent. Demum eodem Abbate defunto, yconomus eiusdem et Monachi tum quia eorum monasterium collapsum erat in rebus temporalibus, tum quia ob paucitatem eorum illud per ipsos regi non poterat opportune, dictum Monasterium quantum eisdem licuit optulerunt Cellario Curiacensi, recipientes ab ipsis postmodum per eorum yconomum tam indumenta, calceamenta, corrigias, quam etiam alia necessaria praeter victum qui suppetebat eisdem Monachis competenter. Sed quia id sibi absque Regis consensu, quem affarebant patronum ipsius Ecclesiae, […] principalem ad vendicandum prorsus ipsam Ecclesiam sufficere non credebant, carissimi in Christo filis nostri. F. Siciliae Regis illustris privilegium per manus Venerabilis fratris nostri. G. de Palearia Regni Siciliae Cancellarii super eadem Ecclesia impetrarunt confirmatione, capituli S. Severinae, in cuius Diocesi dictum monasterium est constructum per litteras post obtenta. Insuper etiam adicerunt ipsi Monachi Curacenses, quod Metropolitanus eorum videlicet Archiepiscopus S. Severinae secundo die post consacrationem suam, et factum praefati Capituli et dictum eisdem […] confirmavit. Ipsis ex inde privilegio assignato, et cum haec omnia per testes ab eis sufficienter probata. Super proprietate Ecclesiae memorare proponebant suam hiis plenius intentionem esse fundatam. Praeter haec autem Curacenses ipsi adversus vos etiam intentarunt, quod cum vobis in hiis omnibus suum consilium propalarent, et vos super narratis, fraternum eisdem auxilium, et consilium promiseritis impensuros vestrae postmodum promissionis obliti, ad

Transcript of Raffaela Tortorelli Contributo al Codice Diplomatico dell’Abbazia … · Abbas Floris una cum...

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

Raffaela Tortorelli Contributo al Codice Diplomatico dell’Abbazia di San Giovanni in Fiore (1211-1502)

Parte II Documenti pontifici. Edizione

I Grottaferrata, agosto 31, 1211 Innocenzo III interviene nella disputa per la giurisdizione sulla chiesa di Calabro-Maria tra l’abate di San Giovanni in Fiore e l’ordine dei Curacensi. Sentiti i messi di entrambe le parti, le accuse e le ragioni addotte, Innocenzo III assolve l’abate florense e pone fine alla disputa. La questione era sorta fin dai tempi di Gioacchino circa il diritto di visita al monastero di Calabro-Maria di Altilia contestato dai Cistercensi di Corazzo. Orig., MT, B. P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 5, n. 3, cc. 36-38v*. Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis Abbati, et conventui de Flore. Salutem et Apostolicam benedictionem. Inter vos, et Monachos curacenses super Ecclesia Calabromariae, quam ipsi cum pertinentiis suis ad suum Monasterium de iure spectare dicebant, et a vobis minus licito detineri. Diu est quaestio agitata. Sed tandem venerabilibus fratribus nostris. Squillacensis, et Marturanensis Episcopis, et Dilecto filio abbati Sambucinae de consensu partium a nobis sub hac forma commissa, ut partibus convocatis audirent hinc inde proposita, et usque ad calculum diffinitivem sententiae appelatione postposita precedentes. Si de partium existeret voluntate, causam ipsam fine debito terminarent. Alioquin eamdem sufficienter instructam sub sigillis suis nobis transmittere procurarent, praegigentes partibus terminum competentem, quo se nostro conspectui praesentarent sententiam recepturae. Partibus igitur in ipsorum praesentia constitutis. Proposuerunt Curacenses monachi coram […], quod cum ipsi pro notitia mutua, et caritate fraterna, quam cum Abbate, et Monachis Calabromariae habuerant, eidem Abbati; et Monachis penuria laborantibus opportuna frequenter subsidia ministrassent. Demum eodem Abbate defunto, yconomus eiusdem et Monachi tum quia eorum monasterium collapsum erat in rebus temporalibus, tum quia ob paucitatem eorum illud per ipsos regi non poterat opportune, dictum Monasterium quantum eisdem licuit optulerunt Cellario Curiacensi, recipientes ab ipsis postmodum per eorum yconomum tam indumenta, calceamenta, corrigias, quam etiam alia necessaria praeter victum qui suppetebat eisdem Monachis competenter. Sed quia id sibi absque Regis consensu, quem affarebant patronum ipsius Ecclesiae, […] principalem ad vendicandum prorsus ipsam Ecclesiam sufficere non credebant, carissimi in Christo filis nostri. F. Siciliae Regis illustris privilegium per manus Venerabilis fratris nostri. G. de Palearia Regni Siciliae Cancellarii super eadem Ecclesia impetrarunt confirmatione, capituli S. Severinae, in cuius Diocesi dictum monasterium est constructum per litteras post obtenta. Insuper etiam adicerunt ipsi Monachi Curacenses, quod Metropolitanus eorum videlicet Archiepiscopus S. Severinae secundo die post consacrationem suam, et factum praefati Capituli et dictum eisdem […] confirmavit. Ipsis ex inde privilegio assignato, et cum haec omnia per testes ab eis sufficienter probata. Super proprietate Ecclesiae memorare proponebant suam hiis plenius intentionem esse fundatam. Praeter haec autem Curacenses ipsi adversus vos etiam intentarunt, quod cum vobis in hiis omnibus suum consilium propalarent, et vos super narratis, fraternum eisdem auxilium, et consilium promiseritis impensuros vestrae postmodum promissionis obliti, ad

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

Nobilem Virum Petrum Guiscardi, qui erat illius terrae Dominus accedentes. Monasterium illud ab eo concedi vobis cum instantia postulastis. Sed cum idem id vobis […] primitus interventu coniugis suae tandem annuit benevole votis vestris. Eo itaque sic obtento, iam dictae S. Severinae Canonicos pro ipsa Ecclesia vobis conferenda precibus propulsastis. Super quo licet emissae praces pro eo quod delectus eorum erat apud Sedem Apostolicam constitutus a principio frustarentur, comminationibus tamen eiusdem Nobilis de propriis eis auferendis uxoribus, cum sint greci sibi acriter intentatis, ipsam vobis Ecclesiam idem postremum confirmaverint inviti. Post haec vero praenominato electo a sede Apostolica redeunti extra sedem propria occurristis praedictam ab eo Ecclesiam petituri, sed cum repulsam pateretur vestra petitio in hac parte, pro eo quod idem Electus nondum sedem propriam visitaret, per impressionem tandem, et violentiam nobilis memorati, praedictam vobis Ecclesiam compulsus est confirmare. Ad haec autem vos in nostra praesentia respondistis e contra, quod licet Ecclesia ipsa per yconom[..] et Monachos supra dictos concessa fuisset Munisterio Curacensi, prout ipsius Monachi astruebant. Concessionem talem hiis rationibus dicebatis paenitus non tenere, tum quia per illos eadem facta fuerat, qui perso non extiterant principales. Ecclesia tunc vacante, tum etiam quoniam longe ante per Karulum quondam dicti loci Calabromariae Abbatem de consensu et voluntate suorum fratrum tempore bonae memoriae Ioachim primi Abbatis vestri dicta Ecclesia vobis concessa fuerat et post ipsius Karuli obitum per eiusdem Monachos ipsius concessio extiterat pluries innovata, processu temporis primo quidem capituli, et secundo electi confirmationibus accedentibus non per impressionem, vel violentiam nobilis antidicti, sed potius mera eorum, et libera voluntate, assignando nihil omninus rationes quod privilegium antedictum curacensibus non suffragaretur in aliquo, quia praedicta concessio, quae facta fuerat minus iuste, per illud non intelligitur ratinabiliter confirmata, maxime cum notam expressa contineat falsitatis, cum legatur in ipso quod Panormi per manus iam dicti cancellari eo tempore datum fuerit, quo idem utique non Panormi, sed a sibi longe a Panormo manebat, et Rex eius auctoritate fieri videbatur, tunc temporis non custodiretur ab ipso, sed a Guillelmo Capparensi temere teneretur, qui etiam verum sigillum detinebat ipsius. Ad excusandum nempe privilegium supradictum praemissis pars Monachorum Curacensium replicando respondit, quod cum dictus cancellarius a clarae memoriae C. imperatrice ordinarius totius Regni, et Regis administrator extiterit constitutus id potuit facere ipsius Regis auctoritate licenter, ut pote, qui vices gerebat Regis in hac parte. Insuper etiam Curacenses Monachi addiderunt, quod et si dictum privilegium per manus Cancellarii ob praemissa obtinere non posset robur debitae firmitatis, censeri debebat validum pro eo quod dictus Rex illud ex certa scientia postmodum confirmavit cum rati habitio r[…]trahatur, et mandato comparetur iuxta legitimas sanctiones nihil ominus proponentes quod et si neutrorum privilegiorum deberet legitimum iudicari, ultimum eis debebat sufficere quod idem Rex postquam uxorem traduxit super eadem Ecclesia concessit Monasterio Curacensi. Caeterum pars vestra ex adverso respondet, quod si confirmationem aliquam obtinuerunt de privilegio supradicto Monachi Curacenses, ipsa nullius erat roboris, vel vigeris, quia cum ipsum privilegium a principio irritum extitisset, rata esse non poterat obtenta taliter confirmatio super eo, assignantes talem de privilegio ultimo rationem, quod de ipso non emolumentum, sed paenam deberent ipsi Monachi potius reportare, quia cum iam quaestio ipsius Ecclesia ad nostrum fuerit examen deducta, petierunt sibi rem litigiosam per potestatem saecularem concedi, seu etiam confirmari. Contra confirmationem autem, seu concessionem Archiepiscopi allegastis, quod rem a vobis possessam, et ab eodem etiam confirmatam ipse illis concedere vel confirmare non debuit, maxime postquam in litem deducta extitit, et ad censuram examinis nostri perlata. Unde concessio vel confirmatio huius (ce) modi nullius debebat censeri valoris, propter quae super Ecclesia supra dicta silentium imponi Curacensibus Monachis, et ab ipsorum impetitione absolvi paenitus petebatis. Cum vero dicti iudices super causae meritis adinvincem discordarent, et partes causam ipsam nostro potiusquam eorum optarent iudicio terminari, tam ipsam causam, quam partes cum rationibus quae pertinebant ad eam iuxta mandati nostri tenorem ad nostram praesentiam remiserunt. Demum itaque dilectis filiis Nicolao Curacensi, et Hugone Priore S. Geogii, et Ioseph vestris Monachis nostro conspectui praesentatis, et quae acta fuerant coram iudicibus supradictis, et alias rationes nobis exponere procurantibus. Nos illis diligenter auditis, et perspicaciter intellectis vos ab impetitione Curacensium super eadem Ecclesia per deffinitivam sententiam prorsus absolvimus, eisdem super

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

ipsa perpetuum silentium imponentes praesertim cum illis regulam, et institutionem Cisterciensis ordinis ab ipsa Monasterii fundatione professis absque superioris dispensatione licitum non axtiterit ad obtinendum sic Ecclesia laborare. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae diffinitionis infringere, vel ei ausu temerario contrahire. Si quis autem hoc atteptave[…] praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, et beatorum Petri, et Pauli Apostolorum eius se noverit in corsurum. Datum apud Criptam ferratam II Kalendas Septembris Pontificatus nostri anno XIV. Vi è la bolla di piombo pendente.

II Roma, Laterano, febbraio 15, 1214 Innocenzo III concede il proprio assenso alle richieste avanzate dall’abate di San Giovanni in Fiore a spostare la residenza in un luogo più idoneo, considerando che il posto in cui sorge il monastero è freddo e inospitale. Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 10, n. 30, c. 42-43r Innocentius Episcopus Servus Servorum Dei; dilectis filiis. Abbati et Conventui Flore salutem, et Apostolicam benedictionem Monasticae Professionis ordini ubi ad debellandas aereas potestares ordinate, Militantium acies, et officia dispount Locis congruis ut bene dispositas et habilis aptitudo. Et habilis scandalos, et ad murmura provocet, sic que quod absit fiat hoc eis in Laqueum, et ruinam. Cum igitur sicut referentibus vobis, accepimus Locus, in quo est vestrum Monasterium constitutum, usque ad eo frigoribus sit expositus, et hesemali frigiditati subiectus, quod Domino famulantes ibidem eius asperitatem, atque duritiam Religiosis valde contrariam non prevalent equanimiter substinere. Desiderastis ab olim, et cum filiis Profetarum ab Heliseo cum Infrantia postulastis, ut quia Locus in quo abbitatis est angustus, et asper, liceat vobis descendere Calabriam, ubi possitis in Possessionibus vestris locum ad Habitantum auctoritate nostra vobis construere aptiorem, primario vobis lapide de assueta clementia sedis Apostolicae assignato, nihil ominus omni iure, ac libertatibus ab Apostolica sede, vel aliunde vobis, et per vos secundo Caenobio misericorditer conservatis. Nos igitur vestris praecibus benignus annuentes, auctoritate praesentium devotioni vestrae clementer concedimus postulata. Iudenique fili Abbas super te ipso, et credito tibi grege taliter vigilare procures, extirpando vitia, et plantando virtutes, ut in novissimo districti esaminis die coram tremendo Iudice, qui reddet unicuique secundum opera sua, dignam possis reddere rationem. Datum Laterani.XV Kalendas Martii Pontificatus nostri anno Septimodecimo.

III Roma, Laterano, febbraio 19, 1214 Innocenzo III conferma e modifica con l’inserzione di alcune frasi, una precedente bolla per dirimere la questione tra l’abate di San Giovanni in Fiore e quello di Acquaviva. Questa bolla è diretta al monastero di Fonte Laureato. Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, Fasc. 1, n. 5, cc.36-39v Innocentius Episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis. Abbati et Conventui Floris. Salutem, et apostolicam benedictionem. Cum in nomine Iesu Cristi credam…..nvenisse qui ubi duo vel tres in suo nomine congregantur in medio est eorum, ut de quacumque re in idem consenserit fiat illis. Nos qui licet immeriti gerimus vicem eius / votis vestris facile inclinamur. Presertim que de fonte prodeuntia caritatis non relinquunt tramitem rationis. Ea propter dilecti in domino filii vestris iustis postulationibus grato concurrentes assensu, salubria instituta que super regularibus observantis visitationibus correctionibus, sedatione murmurum, et decisione causarum, que cum fontis Laureati et Aquevive Abbatis filiabus monasterii vestri, cum consilio venerabilis fratris nostri Archiepiscopi Cusentini, quem vobis visitatorem concessimus edidistis. Sicut provide facta sunt auctoritate

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

apostolica confirmamus, et presentis scripti patrocinio communimus. Ad maiorem autem evidentiam rescriptum super hiis editum de verbo ad verbum huic nostra pagin[.] duximus inserendum, cuius tenor est talis. In nomine Sancte et individue trinitatis amen. Anno salutifere incarnationis Domini nostri Iesu Cristi millesimo ducentesimo non mense Aprilis indictionis, XII. [..]i fundamentum aliud nemo potest ponere preter iam positum dominum Iesum Cristum provide quicquid ad Laudem ipsius incipitur: in humilitate fundatur, ut dum ei per super edificationem pie actionis religiosus quis semper innititur, ab edificio caritatis nec superbie vento nec persecutionis in undatione salvatur. Nam qui per sapientiam edocetur fortiora se querere non deberet per monachorum Legislatorem exaltationem omnem genus esse superbie patienter debet in humilis vocationis sue loco discendere, donec in superiori gradu perfectionis adiciat eum qui et invitavit Dominus auctricis et confirmatricis dono gratie collocare. Inde est quod nos fratrem Mattheus Abbas Floris una cum capitulo nostro ex mandato summi Pontificis ad nostram petitione Dominum Lucam Venerabilem Cusentinum Archiepiscopum visitatorem ad tempus, ab anno scilicet incarnationis dominice Millesimo Ducentesimo sexto usque ad Millesimum Ducentesimum undecimum haberemus et ipse sicut per suas literas excusavit insidiantium persone sue manus evitans, nos in Floris Claustro visitare nequiret. Licet nostras filias Abbatias Monasterium scilicet fontis Laureati, et Monasterium Aquevive que a Floris sunt Monasterio derivata ipso paternitatis et fundationis iure libere visitare possemus, quia tamen institutiones Domini Abbatis Ioachim patris nostri ad integrum ut pote de tribus Abbatibus de Cellis, et de prioratibus septem non dum servare valeamus, ut visitari et visitare iuxta earundem institutionum ordinem debeamus; interim de consilio venerabilis Archiepiscopi memorati in presentia domini Alexandri venerabilis Abbatis Sancti Spiritus de Panormo quem ipse ad exhibendum nobis visitationis officium sua vice direxerat, consilio quoque consensu ac voluntate communi dilectos filios nostros venerabiles Fontis Laureati et Aquevive Abbates salubri ut visum est dispensatione et amplectenda causa humilitatis simul et utilitatis assumpsimus ad annue visitationis obseqium nobis tandiu exhibendum. Donec benedicente domino aliam visitationis formam iuxta institutiones nostros superius memoratas servare postimus. Nos enim Abbates ipsos et Conventus earum in propriis domibus auctoritate qua plene huc usque valvimus et valemus tanquam pater Abbas visitabimus corrigentes tam in capitibus quam in membris que viderimus corrigenda secundum beati Benedicti regulam et Florensis ordinis instituta que interim simul in generali Capitulo vel ad tempus vel secundum tempus sanxerimus observanda. Ipsi vero iuxta quod presenti dispensactione constituimus usque ad prenotatum tempus ambo nos semel annis singulis visitabunt, similiter tam in capite quam in membris iuxta [..] eandem regulam et eadem instituta que corregenda fuerint corrigentes, nullo preiudicio institutionibus nostris que sicut a prenominati felicis memorie patre nostro dictate su[..] tempore servabuntur, ex huiusmodi visitationis in posterum generato. Si vero questio aliqua vel querela seu murmur emerserit de visitationibus vel que a nobis fient eis et Conventibus domibusque ipsorum vel nobis ab ipsis elegimus communi consilio et consensu tam nostro quam eorundem Abbatum, conventunque suorum septem fratres quos inferius annotamus ad quos tempore Capituli generalis dirimenda questio committetur, et quod omnes pariter vel eorum maior pars super cuiuscuqunque excessus, difficili questione rationabiliter cum caritate in dei timore diffinierint, absque contradictione aliqua ab omnibus inviolabiliter observetur. Si autem talis fuerit querela vel scandalum quod usque, ad generale capitulum non valeat vel non debeat tolerari in loco qui competentior visus fuerit et qua[..]do visum fuerit convocentur. Qui quam citius convenire poterunt congregati, diffiniant quod melius eis videbitur decernentes. Quorum iudicio quicunque aquiescere noluerit vel stare contempserit, digne in eodem capitulo puniatur, diffinitores autem quos prediximus, isti erunt. Prior Floris cum duobus aliis fratribus, quos de suis idoneos Abbas Florensis elegerit. Prior fontis Laureati cum altero eiusdem monasterii fratre, quem Abbas proprius convocabit. Prior et alter monachus Aquevive, quem convenire iudicaverit Abbas Loci. Quod quidem a singulis nostrum trium scilicet Abbatum firmiter observentur, ut illa ab unaquaque persona potius eligatur, que discretione, maturitate, et iustitia zelo discernitur. Ut igitur hec nostra constitutio firma et inconcussa permaneat, usque dum alia visitationis forma iuxta institutiones nostras a nobis valeat observari, presens scriptum prefatus dominus Archiepiscopus, ex auctoritate visitationis quam ad tempus nobis impendere tenetur sigillo proprio et testimonio confirmavit, et domino quoque

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

Alexandro venerabilis Abbate Sancti Spiritus de Panormo sigillum suum et testimonium similiter apponente de visitationis auctoritate sibi ut predictum est a venerabili Archiepiscopo prenotato commisse, tam nos predictus Abbas Floris quam memorati venerabiles fontis Laureati et Aquevive Abbates subscriptionibus et sigillis propriis roboramus, facientes subscriptorum priorum aliquorumque fratrum nostrorum subscriptionibus communiri, firmiter statuentes ut nulli sive Abbati sive priori aut Decano vel Monacho liceat contra hanc institutionem nostram modo quo libet ire, vel superbe contumaciterque contendere. Quod quicumque presumpserit, si Abbas fuerit per generale Capitulum deponatur, si prior deponatur, et septem diebus continuis sit in pane et aqua. Si quicumque Monacus vel conversus, tribus diebus sit in gravi culpa et ultimus per annum. Hac nostra constitutione firma nihil ominus et stabili permanente, quousque ut prediximus aliam visitationis formam iuxta institutiones nostras servare possimus, quod de comuni fiat consilio Capituli generalis, ita tamen ut nemo cum fieri poterit contradicat. Acta igitur sunt hec a nobis ad custodiam unitatis, anno, mense et indictione prescriptis. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Laterani XI Kalendis Martii. Pontificatus nostri anno septimodecimo. (V’è la bolla di piombo pendente da fili di seta gialla in una parte della quale vi sono le teste di S. Paolo e S. Pietro con sopra S.P.A. S.P.E., nell’altra: INNOCENTIUS PP. III).

IV Anagni, gennaio 28, 1232 Gregorio IX conferma le donazioni e le esenzioni concesse da Federico II al monastero di San Giovanni in Fiore. L’abate, che da anni si è segnalato per la sua attività, è accolto sotto la speciale protezione della Santa Sede. Seguono le indicazioni dei luoghi su cui è confermata la giurisdizione e quanto è concesso riguardo agli stessi. Il pontefice conferma al monastero tutti i beni, i diritti e i privilegi che erano stati riconosciuti da Federico II, riportando integralmente tre diplomi dello stesso imperatore.1 Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc.2, n. 1, cc. 96-104v Gregorius Episcopus servus servorum Dei: Dilectis filiis Abbati, et Conventui Monasterii Florensis salutem, et Apostolicam benedictionem. Solet annuere sedes Apostolica piis votis et honestis petentium praecibus favorem benevolum impartiri. Significastis si quidem nobis, quod charissimus in Christo filius noster Fridericus Romanorum Imperator semper augustus, Hyerusalem, et Siciliae Rex Illustris antequam recepisset ab Apostolica Sede Imperii Diadema, ex speciali quadam devotione, quam ad Monasterium vestrum habebat, quasdam vobis libertates, et immunitates indulsit, et alia quaedam pia, et provida liberalitate donavit, quae postmodum etiam confirmavit, et quaedam adiiecit ad imperialis culminis apicem sublimatus, sicut in eius Privilegiis inde confectis latius continetur. Nos igitur vestris devotis precibus inclinati libertates, et immunitates ipsas, et caetera, quae per eadem vobis privilegia sunt concessa vobis, et per vos Monasterio autoritate Apostolica confirmamus, et praesentis scripti patrocinio communimus. Ad maiorem autem evidentiam tenores privilegiorum, eo quorum primum aurea Bulla, duo vero reliqua sigillis cereis sunt munita, praesentibus de verbo ad verbum fecimus annotari, qui tales sunt VB. In nomine Sanctae, et individuae Trinitatis. Fridericus secundus divina favente clementia Romanorum Rex semper augustus et Rex Siciliae. Illis potissimum votis et petitionibus amat dignitas realis annuere, quae cum temporalis laude iustiae fructum multiplicat retributionis aeternae. Quod geminum gloriae decus in uno simul assequimur, si aliquo praecipue pietatis opere. Progenitorum nostrorum studiis in haeremus sane cum Monasterium Floris in Sila Calabriae, a divis quondam parentibus nostris plantatum decenter, latitudine praediorum, ac utilitate libertatum, et usuum perpetuitate rigatum, Deo dante, piis actibus incrementum Sacrae Religionis odorem, et propaginis ubertatem ad salutem suorum ediderit fundatorum. Nos qui paternae gloriae, Deo cooperante, successimus erga tantae

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

pietatis opus paternum iure propositum, devotionisque studiam imitatur, et plantationem, quam dictorum tam Illustrium augustorium religiosa pietas propagavit, tertis nostrae confirmationis agglutinata soliditas nullo unquam tempore dissolvatur. Hinc est quod ad preces Matthei Venerabilis Abbatis et Conventus Monasterii Sancti Iohannis de Flore nostrorum fidelium eidem Monasterio, quod ab annis teneris imitatione paterna, velut Haereditaria pietatis successione, in nostra speciali protectione, et defensione suscepimus, et tenemus, donamus, concedimus, et confirmamus omnes possessiones, donationes, et libertates, ac confirmationes, quas altenus a divis Parentibus nostris obtinuit, vel a nobis. “Firmiter sancientes, ut ei generalis revocatio, quam de qui “busdam praeteritis concessionibus nostris in Regno dudum- “fieri iussimus non obsistat, ad cuius evidentiam gratiae de singulis possessionibus, donationibus libertatibus, et confirmationibus eidem indultis haec inter caetera nominatiam duximus exprimenda. In p.s locum ipsum, qui nunc Flos, olim vero dictus Faraclous, in quo post combustionis infortunium Florense Monasterium non sine Apostolicae concessionis auctoritate mutatum est, cum terris laboratoriis, et incultis, aquis quoque, et silvis, planitiis, et Montaneis adiacentibus eidem monasterio a vado fliminis Neti, quod est subptus Castellum de Selavis, sicut vadit via ipsa versus meridiem per petram Caroli magni, et per serraricum usque ad vadum Sabuti, et ab ipso vado versus ortum ipsius fluminis, usque ad Alveum Ampulini, et descendit idem fluvius usque ad eum locum ubi miscetur flumini Neto, et ascendit terminus per alveum eiusdem fluminis Neti, et vadit per Portium, quae vi[…] manet in Consinio a parte Aqui Loris, usque ad locum qui dicitur Frassinitus, et exhinde revestitur terminus ad alveum fluminis Neti, et ascendit idem alveus, usque ad vadum, quod est suptus Castellum de Selavis, et concludit in priori fine. Et tenimentum Fluce situm in maritima Calabriae inter flumen Netum, et flumen Vitrabum, quod videlicet tenimentum ab Oriente, Septentrione, et Meridie fluminibus ipsis, quae coniunguntur ibidem, ab occidente cum via publica terminatur, cum Ecclesia, et Grancia ibi constitutis, et sedes prope Casale Terratae in quibus solent aves ipsius Monasterii Hiemare, et illas terrarum petias de scadentis quondam regiis, quae sita in Mandrarum exitibus, et vicinia Casalis ipsius et pro ovibus mandrarum eiusdem Monasterii floris pascua libera, et quieta in toto tenimento, quod Fluca nominatur, sicut reges Siciliae ibi consueverunt eis uti. Prohibentes, ut nemo super dictis sedibus, terris, et pascuis eidem Monasterio gravis, aut iniuriosus existat. Per totam quoque Calabriam libera pascua pro animalibus suis, absque herbatico, et glandatico, et libere, et sine ulla exectione, salem per omnes salinas, et venam ferri per omnes meneras Calabriae cavare, atque percipere. Et si infra tenimentum ipsius Florensis monasterii meneram ferri contingerit inveniri, ipsa Menera tota quiete, et libere sit ipsius. Emere quoque et vendere absque omni exactione, et transire libere Terra Marique, indultis ei ubique per terras demanii nostri theleonatico, plateatico, et passagio, atque portulagio. Redditum etiam quinquaginta bisanctiorum aureorum de salina Neti annis singulis percependiorum, circa Festum Sancti Iohannis Baptistae, vel in ipsa festivitate Graciam quam habet in Tenimento Gerentiae in loco quia dicitur albo prope Casale Berdò cum terris, vineis arboribus, aquis, et molendinis emptionis, seu oblationis titulo acquisitis. Inter quae sunt petiae vinearum, atque Terrarum ei venditae, vel oblatae a Baronibus, et Villanis, et id circo servitiis obbligatae, quae simul extimatae capere sementis salmas octo videntur, has a consuetis servitiis absolventes eidem Monasterio cum caeteris confirmamus. Terram quoque laboratoriam de demano nostro ad duas salmatas prope ipsam Granciam. Et in eiusdem civitatis, et Caccuri tenimentis aedificare posse molendina, et Fullas, et aedificata libere possidere. In tenimento Cusentiae Granciam Canalis, et tenimento ac locum Bottuli cum Terris, et arboribus, emptionis, et oblationis titulo acquisitis, et absolutionem servitii illarum terrarum, et arborum in utroque loco, quae ab illis casalium hominibus eidem Monasteri sunt venditae, vel oblatae, qui licet Frangi nostri homines sint, in nostris tamen exercitibus servire tenentur. Et domos, et casalina, quae habent in eadem civitate, et clausam cum Terris, vineis, et arboribus in tenimento Gaurani oblatam ei a Leone Garippo cive Cusentiae fideli nostro. Clausam quoque, quam habet ex alia parte Cusentiae prope Casale Deodatum, cum vineis Terris, arboribus acquisitis oblationis iure, vel titulo emptionis. Insuper suffraganea monasteria sua, quae ab eo propagata vel ordinata sunt, vconfirmamus eidem cum omni iure quod habet in eis, et illa pariter tenimenta, quae in aliquibus subscriptarum

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

Diecesum, iuxta quod infra dicitur possidet. In tenimento flumini frigidi monasterium Fontis Laureati cum Granciis, tenimentis et pertinentis suis. In tenimento Barbari Monasterium Aquaevivae cum Granciis tenimentes, et pertinentiis suis. In tenimento Sanctae Severinae Monasterium Calabromariae, quod contra Curacenses Abbatem, et monachos super possessionis, et proprietatis iure suam intentionem fundare legitime non valentes, Apostolicae mediante sententia sedis, obtinuit, et obtentum regulariter ordinavit. Unde nos eidem sententiae ad herentes, et quodcumque concessionis seu confirmationis Privilegium hactenus inde Curacensi Monasterio fecisse visi sumus, irritum decernentes, donamus, et concedimus ipsi Monasterio Floris plene, et libere quidquid nobis in eodem Calabromariae Monasterio iure Patronatus, aut alis quocumque modo pertinuit, confirmamus igitur illud Flori cum Granciis, tenimentis, et pertinentiis suis. Et tenimentum Miliae, Vallium quoque Policronii, quae prope Netum sunt, partem, quam possidet oblatione Iohannis de Ladda Militis de Sancta Severina. Et tenimentum Rumbuli, quod prope Casale Terratae obtulit ei Formosa vidua filia quondam Roberti de Bisiniano. Illud etiam tenimentum, quod Laurentius Miles civis Sanctae Severinae obtulit ei in Feruluso. In tenimento quoque Gerentiae monasterium Cabriae cum Granciis, tenimentis et pertinentis suis. Et Ecclesiam Montis Marci cum suis pertinentiis. Et tenimentum, quod dicitur Fontanamurata sibi, et praedicto Monasterio Aquaevivae a Comite Stephano datum in insula Cutronensi. Et quas eidem Florensi monasterio idem comes in Terra sua perpetus libertates, utilitatesque concessit, videlicet libere vendere, et emere per totam Terram comitatus ipsius quandocumque voluerit, et quaecumque. Libera pascua per universis suis animalibus in planitiis et montaneis, et ingressum semper liberum, ac regressum prohibitione aliqua non obstante. Et in mari adiacenti habere libera vascella ad ferenda onera, et piscandum. In omnibus quoque flumariis ipsius Terrae molendina, et fullas libere facere, et habere, et ut homines comitatus ipsius res, quae non sunt de Feudo sine servitio vendere ipsi Monasterio, et donare valeant ac legare, et caetera quae in Istrumento, quod dictus comes ei fecit fieri, continentur. Et si qua ipsum monasterium, vel suas filias Abbatias, alia in futurum, largiente Domino, monasteria aedificare contingerit cum omnibus possessionibus, et locis suis, Fratres, homines, et Loca eorum sub nostra speciali protectione, et defensione suscipimus, confirmantes eis hactenus acquisita et in antea iusto titulo acquirenda. Concedimus quoque, et confirmamus eidem Florensi Monasterio omnes proprietates usuum pascuorum, atque redditum, omnesque libertates, et immunitates, et exemptiones secularim ex actionum, sibi a divis Parentibus nostris, et a Nobis sive etiam a carissima consorte nostra C. illustri Regina, vel a comitibus, et Baronibus, aut aliis fidelibus nostris indultas, sicut in nostris, et eorum authenticis continentur. Libertates etiam, et immunitates eidem monasterio concessas a Romanis Pontificibus, sicut exprimitur per privilegia, et indulgentias eorundem, et quaecumque comuni iure, vel etiam speciali competere possunt ei. Insultum denique in ipsum Monasterium, Praelatos, Fratres, homines, res, et Loca eius temerarium penitus prohibentes, precipimus quatenus ex omnibus quae per privilegia Domini quondam Serenissimi Imperatoris Patris nostri, et Dominae Imperatricis matris nostrae, et per nostra vel carissimae Consortis nostrae privilegia ei concessa sunt, et quaecumque tam in stabilibus rebus, quam mobilibus possidet nulla tenus praesumat violenter auferre, ablata retinere, aut in Terris, et possessionibus eiusdem Monasterii habitationem facere, aut chisinas, aut absque voluntate, et concessione Abbatis, et Conventus ipsius, hoc quandiu eis placuerit, audeat laborare, aut laborando animalium ipsius Monasterii pascua impedire. Ita tamen, ut si alicui, absque ipsius domus gravamine, concessum fuerit, de iure terrarum, in quibus operatus fuerit, Abbati, et Conventui respondeat absque dolo, secundum quod cum eis poterit convenire. Similiter et quicumque in eiusdem Monasterii tenimentiis, et possessionibus venantur, aut faciunt furnos picis, nulli hominum, nisi Abbati, et Fratribus eiusdem Monasterii respondere de parte vel recognitione, et prestatione solita teneantur, ita tamen, ut in tali Loco furnos picis facere, erigere fractas, Laqueos in capituram expandere, vel venationes, aut piscationes aliquas exercere praesumat, unde ipsius Monasteriis Fratribus, aut rebus damnum, vel iniura, seu inquetitudo preveniat, sed omnino absque licentia, et voluntate Abbatis, et Fratrum a nomine praesumatur aliquid praedictorum. Nullus autem Baiulus noster, aut Haeredum seu successorum nostrorum, nulla omnino persona ecclesiastica, vel secularis de tenimentis, et possessionibus eidem monasterio concessis audeat censum, ius terrarum, herbaticum, glandaticum, vel quodcumque redditus, aut tributi genus exigere, vel praesumat auferre,

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

sed ipsum Monasterium ab omni gravamine, et ab omni genere tallarium, et taxationum, et ab omni prorsus exactione, et servitio seculari passim, et ubique sit perpetuo absolutum, et quidquid habet, libere possideat, et quiete, ita ut nec respectu domorum, et possessionum, quas nunc habet, aut a modo habuerit in forteritiis civitatum Regni nostri et tenimentis earum, vel occasione utilitatum, quas pro tempore inde consequitur solvere aliquid in datis pubblicis, vel privatis, aut in costruendis muris, vel Turribus erigendis, seu faciendis fossatis, sive etiam in defensione aut custodia, vel nocturnis, et diurnis vigiliis civitatum aliquando dare aliquas operas, aut consilium teneantur sed omnino ab iis, et aliis gravaminibus universis sit, ut diximus, liberum, et exemptum. Nec ullum vigorem habeant literae, vel scripta aliqua contra huius nostri Privilegii aliquando impetrata, vel impetranda tenorem. Statuimus igitur, et praesentis privilegia auctoritate sancimus, ut de caetero quaecumque Persona Ecclesiastica, vel secularis, alta vel humilis hanc nostra concessionem, confirmationem, et exemptionem infringere vel violare praesumpserit, centum libras auri puri componat, medietatem nostrae Camerae, reliquam vera partem passis iniuram persolvendo. Ut autem haec omnia praescripta rata semper, et illibata permaneant presens Privilegium per manus Petri de Salerno notarii, et fidelis nostri inde scribi, et aurea bulla typatio nostrae Maiestatis impressa iussimus communiri. Anno, mense, et Indictione subscriptis. Datum in Castris apud Castrum S. Petri in Tenimento Bononiae anno dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo, mense Octobris, Indictione nona. Regni vero Domini nostri Friderici II. Dei gratia Illustrissimi Romanorum regis semper augusti, et Regis Siciliae, in Germania octavo, et in Regni Siciliae vigesimo tertio feliciter amen = Fridericus secundus divina favente clementia Romanorum Rex semper augustus, et Rex Siciliae. Debitis caeterarum Ecclesiam Regni nostri beneficiis per gratiam piae devotionis, et innatae compassionis intendimus, sed Monasterium Floris, quod solum in Siciliae Regno Fundatum, Dominus Imperator Pater noster, et Domina Imperatrix mater nostra bonae memoriae dotare praediis, et privilegiis specialiter elegerunt, haereditaria pietate, velut quedam solvendi successione tueri, regere, et revelare debemus, et tantum ei gratiae, ac favoris impendere ut opus talium, et tantorum, Deo cooperante, nulli unquam valeat defectui, vel despectui subiacere. Accepsit insuper huic rationi Matthaei venerabilis Abbatis, et Conventus ipsius Sacrae Domus cum probata fide nota devotis, et grata servitia nostram sibi pleniorem, et abundatiorem gratiam effecerunt. Igitur, et debentes pro ratione, et pro devotione volentes, damus, concedimus, et confirmamus memorato Abbati, et Fratribus ipsius Florensis Monasterii, ac eorum successoribus in perpetuum libere, et sine ullo servitio, ac in capite Feudum, quod in Gerenthia et Caccurio tenuit, et possedit quandam Rogerius Saracenus, de quo Rogerio, sicut dicitur in prima, et secunda descendentium, vel ascendentium linea non est haeres, non obstante si aliquis ex linea transversali sit haeres, quia et hoc ipsum ex certa scentia eidem Monasterio condonamus cum hominibus, domibus, terris, vineis, et cum omni iure, ac tenimentis, et pertinentiis suis, secundum quod idem Rogerius Sarracenus ipsa melius unquam tenuit, et possedit. Insuper plene, ac libere damus, concedimus et confirmamus eidem Monasterio Floris culturam Berani, quae in Tenimento [….] iuxta tenorem Privilegii a nostra ei dudum Maiestate indulti. Similiter omnes Possessiones, quas Gimundus filius Raonis Battala quondam habuit in Cusentia, et tenimentis civitatis eiusdem, qui Gimundus in eodem Monasterio recepit habitum monachalem. Quod quidem nos ratum habentes iuxta tenorem Privilegi [….] concessi perpetuo remisimus, et remittimus servitium servientes unius, quod exhinde nostrae Curiae debebantur, firmissime statuentes, “ut revocatis generalis de quibusdam praeteritis concessio- “nibus nostri in Regno iussa fieri, nec super dictae Cul- “turae, nec super ipsarum possessionum dono, et libertate “ipsi Monasterio noceat, sed earumdem rerum omnium tam dono, et possessione perpetus gaudeat, quam etiam libertate. Damus denique, et concedimus, ac confirmamus Monasterio memorato in perpetuum culturam Mandati, quae in Tenimento Garenthiae, prope flumen quod Lesa dicitur, iuxta viam quae in confinis Terrae filiorum Iohannis Stefanitii ab eadem, civitate descendit. Similiter statuentes, ut eam perpetus iuxta tenorem praeteritae concessionis nostrae cum universis assignates sibi tenimentis libere possideat, et quieta. Mandamus igitur auctoritate praesentis Privilegii firmiter statuentes, ut nulla omnino persona alta, vel humilis Ecclesia, vel secularis contra hanc tenimenti concessionem, confirmationem, et exemptionem venire audeat, aut super praedictorum aliqua

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

sepedicorum Florense Monasterium molestare, aut impedire praesumat. Quidquid [….] quinquaginta librarum auri puri medietatem Camerae nostrae, reliquam vero partem passis in iuram persolvendo non obstantibus literis vel scriptes, aliquibus, aliquando contra praedictorum aliquid a nostra Curia impetratis. Ad huius autem nostrae concessionis, confirmationis, et exemptionis memoriam, et robur perpetuo valiturum praesens privilegium per manus Petri de Salerno notarii, et fidelis nostri scribi, et Maiestatis nostrae sigillo iussimus communiri, anno, mense, et Indictione subscriptis. Datum in Castris apud Castrum Sancti Petri in Tenimento Bononiae, anno domenicae Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo, mense octobris, Indictione nona, Regni vero Domini nostri Frederici secundi Dei gratia Illustrissimi Romanorum Regis semper augusti, et Regis Siciliae, in Germania octavo, et in Regni Siciliae vigesimo tertio, feliciter amen = Fridericus dei gratia Romanorum Imperator semper augustus, et Rex Siciliae. Per hoc praesens scriptum natum facimus universis Fidelibus nostris tam praesentibus quam futuris, quod “licet Monasterium Floris imitatione paterna, atque ma- “terna specialiter inter caeteras Regni nostri Ecclesias “diligentes, a generalis revocationis editto in solemni Curia “celebrata Capuae promulgato duximus per Maiestatis “nostrae literas una cum propagatis ab eo Caenobiis exclu- “dendum, tamen Frater Matthaeus Venerabilis Abbas, et Con- ventus eiusdem Sacrae domus tam de suorum veritate privilegiorum, quam de nostra gratia praesumentes inter alios Legi revocationis obnoxios pro abundatiori cautela mandati, quod tunc similiter fecimus de Privilegiis resignandis, duo privilegia, unum bulla aurea, aliud sigillo cereo roborata, quae non eis earumque successoribus, et ipsi monasterio ante susceptionem Imperialis Coronae uno, et eodem tempore in Castris apud Castrum Sancti Petri in Tenimento Bononiae, tam de certa scentia, quam de speciali gratia ad devotos ipsorum preces indulsimus nostrae celsitudini praesentarunt, restituit, et confirmari sibi eadem flagitantes. Quorum precibus assensu gratissimo concurrentes de certa scientia, et eadem eis privilegia restituimus, et tam ipsa, quam omnia quae continentur in eis eidem Monasterio in perpetuum confirmamus, volentes, et precipientes, ut tam ipsi memorati Abbas, et Conventus, ac Successores eorum, quam idem Monasterium Floris nostris concessionibus, et libertatibus, ac confirmationibus, quas privilegia memorata declarant, perpetus pacifice gaudeant, et plenum confirmationis robur omnium eorum, quae continentur, in ipsis, debeant obtinere. In favorem in super Religionis ipsius pro salute, et gloria Fundatorum, ac honorem nostrae Gratiae paternum opus, et propositum imitantes adiicimus, ut quicumque infra septa, et Clausuras Florensis monasterii, et Ecclesiarum eius confugerit a violenta captione, et invasione temeraria sic securus Volentes pariter, et mandantes, ut nemo ibi audeat hominem capere sanguinem fundere, ignem apponere, furtum vel iniuram exercere. Concedimus denique, et perpetuo confirmamus Abbati, et Conventui Floris, ac successoribus eorundem curiam, sive Forum, et emendationem de universis excessibus, qui infra fines Possessionis suae de Sila indebite praesumuntur, praeter quam de homicidio, de mutilatione membri de sanguine, ac de eis quae crimen Lesae respiciunt Maiestatis, salvo mandato, et ordinatione nostra. Ad cuius restitutionis, et confirmationis, concessionis quoque nostrae memoriam, et robur perpetuo valiturum, praesens scriptum per manus Iohannis de Lauro notarii, et fidelis nostri scribi, et sigillo Maiestatis nostrae iussimus communiri. Anno, mense, et Indictione subscriptis. Datum in Civitate messanae Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo primo, mense Iuni, Indictionis nonae, Imperii Domini nostri Friderici Dei gratia Invictissimi Romanorum Imperatoris semper augusti, et Regis Siciliae anno primo, Regni vero Siciliae vigesimo quarto, feliciter amen = Ad haec, cum inspeximus privilegia supradicta non abolita, non cancellata, nec vituperata in aliqua parte sui praesentium authoritate statuimus, ut praesens ipsorum transcriptum vim, et auctoritatem habeat, quam privilegia praedicta habere noscuntur, et ei fides adhibeatur, quae ipsis esset originalibus adhibenda. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae confirmationis, constitutionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, et Beatorum Petri, et Pauli Apostolorum eius se noverit in cursurum. Datum Anagniae V. Calendas Februari, Pontificatus nostri anno sexto = Adest bulla plumbea pendens.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

V Roma, Laterano, febbraio 27, 1233 Dionisio Metropolitano di Santa Severina, concede a don Matteo abate di San Giovanni in Fiore e ai suoi frati una tenuta chiamata Castellaccio nel territorio di Santa Severina. Dionisio si riserba soltanto il censo di sei libre di cera da pagarsi alla sua Chiesa ogni anno prima o dopo la festa della natività di Maria Santissima. La concessione è confermata da papa Gregorio IX. Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 6, n.10, c. 197 Nell’anno 1219 del mese di Marzo della settima indizione Dionisio Metropolitano di S. Severina insieme col suo Capitolo attendendo all’onestà di Donno Matteo Abbate di Fiore e de’ suoi frati, alla devozione che verso di Lui e della sua Chiesa di S. Severina riesciva molto utile, ed in fine alla necessità del predicto Munistero di Fiore, quod in frigidis Sylae locis noscitur esse situm, ubi nec animalia, quorum velleribus Monachi vestiuntur, algoris rigiditate yemare sinuntur, nec legumina, cotidiana Monacorum cebaria, sufficienter fieri possunt, proposuimus de amplis possessionibus ecclesiae nostrae subvenire tibi et Monasterio […] in aliquo tenimento, ubi eiusdem monasterii predicta et necessaria quaeque valeant exerceri; per ciò concedé al dicto Abbate, e i suoi successori, ed al Munistero in perpetuo tutto il tenimento chiamato Castellacio sito e posto nel territorio di S. Severina vicino Carabà cum iure et usu sedis unius mandrae et pascuis suis tam intra ipsius tenimenti fines quo extra, quod licet aliquando fuerit in demanio ecclesiae nostrae, tamen nostris praedecessoribus multoties per plures personas mutatum et locatum fuerit in prebendam. Si riserbò soltanto il censo di sei libre di cera da pagarsi alla Sua Chiesa in ciascun anno nella festa o prima della festa della natività di Maria Santissima. Questa tal concessione fu confermata da Gregorio Papa IX con suo breve dato in Laterano III Kalendis Martii pontificatus nostri anno septimo (cioè a 27 di Febbraio1233). Per questo territorio di Castellaccio il Munistero nell’anno 1223, ebbe un litigio con Simone di Policastro deciso da’ Giustizieri della Terra Giordana. (Questa concessione originale, che poi fu inserita nel Breve di Papa Gregorio IX è nel fascicolo n. 7 in buona parte consumata dal tempo, si vede però e si legge quanto basta e che L’Arcivescovo Dionisio, e il suo Capitolo firmano con caratteri greci è detto sentia in Latino dal solo Vescovo di Gerentia).

VI Perugia, dicembre 7, 1234 Gregorio IX, concede a tutti gli abati florensi di poter tenere un maestro di grammatica e di teologia secondo le disposizioni del Capitolo Generale. Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, Fasc. 3, n. 13, c. 112 Papa Gregorio nono con breve apostolico Datum Perusii VII. Idus Decembris, Pontificatus nostri anno octavo. Diede ai florensi il permesso, giusto a ciò che aveano stabilito nel Capitolo generale di poter studiare grammatica, e teologia, e dis[.]e Nos tanto defectui, quantum cum Deo possimus obviare volentes, et honestos, ac idoneos ad doctrinam Spiritus excitare, tibi fili Abbas, et successoribus tuis, ac omnibus Florensis ordinis abbatibus indulgemus, ut unicuique in suo Caenobio per literatum aliquem, et honestum, et si potest fieri regularem, dociles, et ad id aptos monacos in gramatica, et Theologica facultate liceat erudire iuxta provisionem Capituli generalis. In virtute obedentiae caeteris, qui ad hoc, sicut dictum est, non fuerint segregati, firmiter iniugentes, ut propriae vocationis humilitate contenti, ac superioris imperio humiliter subditi, scientias supradictos in ordinate non am[.]iant, ne per doceptae mentis superbiam, iudicium primae trangressionis incurrant. Nulli ergo omnino Hominum liceat per Diretto = Dilecto filio Abbati Florensis monasterii. L’originale di questo Breve [……], che è nel fasc.11 num.21.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

VII Anagni, agosto 4, 1303 Bonifacio VIII, considerato che in cielo ognuno mieterà quanto ha seminato in terra, chiede ai fedeli delle città di Cosenza e di Santa Severina di contribuire alla riedificazione della chiesa di San Giovanni in Fiore, andata distrutta in seguito ad un incendio. In tal modo, i fedeli si garantiranno la felicità eterna. Il pontefice concede cento giorni d’indulgenza a tutti coloro che avessero contribuito allo scopo. Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 5, n. 17, c.163-164r Bonifacius Episcopus Servus Servorum Dei. Universis Christi fidelibus per Cusentinis Rosanensis et Sanctae Severinae Civitate, et diocesis. Constitutis salutem, et apostolicam benedictionem. Quoniam, ut ait Apostolus omnes stabimus ante Tribunal Christi recepturi pro ut in corpore gessimus sine bonum, fuerit, sine malum oportet nos diem messionis extremae misericordiae operibus prevenire, ac eternorum intuit[.] seminare in terris, quod reddente Domino cum multiplicato fructu recolligere debeamus in caelis firmam spem, fiduciamque tenentes, quoniam qui parte seminat, parce, et metet, et qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus, et metet vitam eternam. Cum itaque sicut accepimus, dilecti filii Abbas, et Conventus monasterii Sancti Ioannis Florensis Cusentinis Diecesis, praedictum monasterium, et officinas ipsius quae olim per ecclesiae Romanae reballes diruta, et concremata fuerunt, raedificare cupiant opere sumptuoso ad quod fidelium suffragia sunt eis plurimum opportuna. Universitatem vestram rogamus mon[..]mus, et hortamur attente in remissionem vobis peccaminum in iugentes quatenus de bonis vobis a deo collatis pios eis elemosinas, et grata caritatis. Subsidia erogetis ut per subventionem vestra opus huiusmodi valeat consumari vosque per haec, et alia bona quae domino inspirante feceritis ad eternae possitis felicitatis gaudia pervenire. Nos enim de omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri, et Pauli Apostolorum eius auctoritate confisi omnibus vere penitentibus, et confessis quae praefatis Abbati, et Conventui ad id manus porrexerint ad iutrices, centum dies de iniunctis eis penitentiis misericorditer in Domino relaxamus Presentibus ……….. districtius inhibemus eas si secus fuerit carere visibus decernentes. Datum Anagniae Secundo nonas Augusti Pontificatus nostri anno nono.

VIII Avignone, ottobre 18, 1323 Giovanni XXII impone la restituzione al monastero di San Giovanni in Fiore dei beni sottratti da alcuni monaci con spirito maligno che sono per giunta stati riammessi a frequentare il monastero stesso. Il pontefice ordina all’arcivescovo di Cosenza di reintegrare nel suo ufficio l’abate Pietro il quale era stato allontanato da alcuni monaci del medesimo monastero. Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, c. 59-60r Iohannes Episcopus servus servorum Dei. Venerabili fratri Archiepiscopo Cusentini Salutem et apostolicam benedictionem. Ex posuerunt nobis dilecti filii Petrus Abbas et Conventus Monasterii de Flore Cisterciensis Ordinis Cusentini Diocesis quod Nicolaus de Royata, Iohannes Serrono, Nicolaus dictus Latinus et Thomasius de Neapoli Monachi eiusdem monasterii maligno spiritu ducti associatis sibi quibusdam aliis clericis et laicis eorum in hac parte complicibus, dictum monasterium nequiter invadentes dictos Abbatem et Conventum ab eodem monasterio eicere ausu nefario praesumpserunt, bona omnia mobilia ipsius Monasteri ibidem reperta ex inde auferri nequiter faciendo, nec iis contenti dictos Abbatem et Conventum ad monasterum ipsum redire permittunt, et Abbatem ipsum administrationem gerere bonorum Monasterii supradicti in animarum suarum periculum, et dictorum Abbatis et Conventus ac Monasteri grave praeiudicium et scandalum plurimorum. Quo circa fraternitati tuae per apostolica scripta mandamus, quatenus si est ita praedictos monacos, quod eosdem Abbatem et Conventus ad monasterium ipsum redire ipsumque. Abbatem administrationem ipsam licere gerere, et quod praefata bona eisdem Abbati et Conventui restituant, ut tenentur, monitione praemissa per censuram ecclesiam appelatione remota previa ratione compellas. Datum Avinioni XV Kalendas Novembris Pontificatus nostri anno octavo.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

IX

Avignone, maggio 30, 1342 Clemente VI su istanza di Pietro, abate del monastero di San Giovanni in Fiore, il quale si era rivolto al papa per denunciare la mancata obbedienza e riverenza dei Conversi dello stesso monastero, dà mandato all’arcivescovo di Cosenza di indurre i Conversi a prestare obbedienza e riverenza all’abate irrogando loro la censura ecclesiastica e inibendo la presentazione dell’appello contro la sentenza. Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 11, n. 13, c.151 Clemens Episcopus Servus Servorum Dei, Venerabili fratri Archiepiscopo Cusentino salutem, et apostolicam benedictionem. Sua nobis dilectus filius Petrus Abbas Monasterii Sancti Ihoannis Florensis Cusentinae Diocesis petitioni monstravit quod Nicolaus Prior Angelus de Cerentia Martinus de Anagnia, Mattheus de Rende, Gilbertus de Cotrono, Ioseph de Desiniano, Iohannes de Cerisano Monachi, Claudius de Flumine frigido Nicolaus de Calvella de Cavurio, Stephanus de Provincia, Bartolomeus de Laurata, conversi dicti monasterii obbedentiam, et reverentiam sibi debitam contra Iustitiam denegantur exhibere. Quo circa Fraternitati tuae per apostolica scripta mandamus, quatinus si est ita Monachos et Conversos praedictos, ut eidem Abbati obbedientiam, et reverentiam sibi debitam exhibeant ut tenentur monitione praemissa per Censuram ecclesiasticam appelatione remota praevia ratione compellas. Datum Avinioni. Tertio Kalendas Iunii Pontificatus nostri anno primo.

X Avignone, novembre 10, 1348 Clemente VI comunica alla regina Giovanna e alla comunità di Fonte Laureato la nomina del monaco Nicola ad abate della stessa abbazia.3 Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, c.57-58r Clemens Episcopus servus servorum Dei. Carissimae in Christo Filiae Ioannae Reginae Siciliae illuster salutem, et Apostolicam benedictionem Animae retributionis praemium, et praeconium Romanae laudis acquieitur si Praelatis Ecclesiarum, et Monasteriorum condignus honore impendatur, et favore necessarius exhibetur. Dudum siquidem p[..] Guglielmo Abate Monasterii Sanctae Mariae Fontis Laureati Florensis Ordinis Tequiensis Diocesis Regimini eiusdem Monasterii Praesidente, nos cupientes ipsi Monasterio cum illud quovis modo vacare contingeret utilem, et fructuosam per Apostolicae Sedis providentiam praesse personam, previsionem dicti Monasterii dispositioni nostrae ea vice duximus reservandum, decernendo ex tunc invitum, et inane si secus super iis per quoscumque quavis authorictate scienter, vel ignoranter, contingeret attemptare. Postmodum autem praefato Monasterio per abitum dicti Guiglielmi, qui in partibus illis diem clausit extum[..] Abatis Regimine destituito, nos vacatione huiusmodi fide dignis velatibus intellecta, attendentes, quod nullus propter nos de ordinatione ipsius Monasterii ea vice se intromittere poterat, reservatione, et decreto huiusmodi obsistentibus, de provisione dicti Monasterii ne ulterioris vacationis subiaceret incommodo, cogitare cepimus diligenter, et post deliberationem, quam cum nostris Fratribus super hoc attentam habuimus, demum ad dilectum filium Nicolaum Abatem tunc Monacum dicti Monasterii audiem ipsum expresse professum, et in Sacerdotio constitutum, cui de Religionis zelo, literarum scientia, vitae munditia, honestate morum, et aliis multiplicium meritis fide digna testimonia perhibentur convertimus oculus nostrae mentis, quibus omnibus attenta meditatione pensatis, de persona sua nobis, et eisdem Fratribus, ob praemissorum suorum exigentiam meritorum, accepta, dicto Monasterio de ipsorum Fratrum consilis, authoritate Apostolica, providemus ipsumque illi praefecimus in Abatem, curam et administrationem ipsius sibi tam in spiritualibus, quam in temporalibus plenarie committendo. Et subsequenter per Venerabilem Tratrem nostrum talairandum Episcopum Albanensis sibi apud sedem Apostolicam fecimus munus

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

benedictionis impendio, firma concepta fiducia, quod dirigente Domino actus suos, praefatum Monasterium per ipsius Nicolai Abatis industria, et circumspectionis studium fructuosum, suumque Ministerium studiosum regetur utiliter, et prospere dirigitur, et grata in eisdem spiritualibus et temporalibus authore Domino suscipiet incrementa. Cum itaque filia carissima sit virtutis opus Dei Ministras benigno favore prosequi, ac eosdem verbis, et operibus pro Regis aeterni gloria venerari, excellentiam Regiam rogamus, et ortamur attente, quatenus eidem Abati ob Reverentiam Sedis Apostolicae, et nostram te Filia rebbas favore Regio munificam, et in cunctis opportunitatibus gratiosam, ita quod idem Abas tuae celsitudinis fultis auxilio in commissa sibi praedicti Monasterii cum possit assidue Deo propitio prosperari, ac tibi exhinde perennis vitae premia, et a nobis condigna proveniat actio gratiarum. Datum Avinioni IIII idus Novembris Pontificatus nostri anno septimo. A tergo = sumptum de Registro = Calcedonius = Ascultata cum Registro concordat = B. de Ascossato = In questa pergamena vi è il laccetto di canapa bianco, dal quale pendeva la bolla di piombo. Di questo sumptum de Registro ce n’è nell’archivio l’originale, ma molto consumato, e logoro.

XI Avignone, novembre 10, 1348 Clemente VI prepone al monastero di Fonte Laureato il monaco Nicola della stessa abbazia in seguito alla morte dell’abate Guglielmo e ne dà comunicazione al monastero di San Giovanni in Fiore, da cui dipende il predetto cenobio. Il papa riconferma al monastero di Fiore i diritti di abbazia-madre sui monasteri di Fonte Laureato e di Acquaviva.4 Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, Fasc. 7, n. 4, c.150-151r Clemente VI con Breve dato in Avignone IV. Idus. Novembris Pontificatus anno VII dice che vivente Guglielmo Abbate di S. Maria di Fonte Laureato dell’ordine florensa, avea riservata a sé e alla sede apostolica la provvista di quella Badia per quando sarebbe in qualunque modo vacato, e per quella volta: che essendo già vacata per morte di dicto Guglielmo Nicolaum Abbatem tunc dicti Monasterii monacum ordinem ipsum expressam professum et in sacerdotis constitutum, cui de religionis zelo et caetera de persona dicti Nicolai vobis et caetera dictis monasteris beate Mariae et caetera duximus providentum ipsumque Illi prae fecimus in Abbatem, curam et administrationem et subsequenter gli avea fatto ricevere apud sedem apostolicam munus benedictionis da Tolayrando Vescovo di Albano. Ma perché il suddetto Monastero di Fonte Laureato ex institutis ordinis era sottoposto all’abbate S. Ioannis de Flore, gli dice discretionem tuam rogamus et ortamur attentes, per apostolica scripta mandantes, protinus und[.]m Abbatem et commissum sibi monasterium habens, pro nostra et apostolicae sedis reverentia propensius commendatum in ampliandis et conservandis juribus et caetera monasterii. Sic eum tui favoris consilio prosequaris, quod in commisso sibi eiusdem monasterii regimine se possit utiliter exercere, tuque divinam misericordiam et dictis sedis benevolentiam valeas ex inde uberius promoveri.

XII Roma, San Pietro, novembre 4, 1381 Urbano VI si rivolge a tutti i fedeli di Cristo ed esprime il desiderio che la chiesa di San Giovanni in Fiore, devastata da un incendio, sia restaurata e che venga visitata dai fedeli con gli oneri dovuti per poter contribuire alla riedificazione. A tale scopo vengono istituite apposite festività e si invitano i fedeli a visitare annualmente la suddetta chiesa. Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 5, n. 27,cc.163r – 165r. Urbanus Episcopus Servus Servorum Dei. Universis Christi fidelibus praesentis literas etc.. Cum itaque sicut accepimus edificia monasterii florensis Cusentinae diecesis, quae per ignis incendia vastata existunt reparatione magna indigere nos cantur. Nos cupientes quod praedicta Edificia reparentur, et Ecclesia ipsius monasterii a Christi fidelibus congruis honoribus frequentetur, et ut

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

fideles ipsi eo libentius causa devotionis confluant ad eamdem, et ad reparationem huiusmodi manus porrigant adiutrices, quo ex inde ubericus dono celestis gratiae ibidem conspexerint se refectos de omnipotentis Dei misericordia, et beatorum Petri, et Pauli Apostolorum eius auctoritate confisi omnibus vere penitentibus, et confessis qui in nativitatis circumeisionis Epiphaniae Resurrectionis, ascensionis, et Corporis Domini nostri Iesu Christi, ac pentecostes; nec non in nativitates annunciationis, Purificationis, et assumptionis beatae Mariae Virginis, nativitatis beati Iohannis Baptistae apostolorumque praedictorum et ipsius ecclesiae dedicationis festivitatibus, ac celebritate omnium Sanctorum; nec non per ipsarum nativitatis, Epiphaniae Resurrectionis, ascensionis, et Corporis Domini nostri, ac nativitatis et assumptionis beatae Mariae ac Beati Ihoanni Baptistae, et apostolorum praedictorum festivitatum octavos, et per sex dies eandem festivitatem Pentecostes immediate Sequentes ecclesiam ipsam devote visitaverint annualim, et ad reparationem praedictam manus porrexerint ad iutrices, singulis videlicet festivitatum, et celebrationis Unum annum, et quatraginta dies. Octavarum vero, et Sex dies praedictorum Nebus quibus ecclesiam ipsam visitaverint, et manus ad iutrices porrexerint ut praefertur Centum dies de irisunctis eis penitentis misericorditer relaxamus. Praesentibus post decennium minime valituris. Volumus autem quod si alia indulgentia perpetua, vel ad certum tempus duratura visitantibus dictam ecclesiam, vel ad huiusmodi reparationem manus ad iutrices porrigentibus, seu alias ibidem pias elemosinas erogantibus, per nos fuerit concessa praesentes litterae sint cassae, et irrite nulliusque roboris vel momenti. Datum Romae apud Sanctum Petrum Secundo nonas Novembris Pontificatus nostri anno quarto. Vi è la bolla di piombo pendente da fili di seta cremesi, di cui in una parte vi sono le teste di San Paolo e San Pietro, e nell’altra si legge: Urbanus Papa VI.

XIII Roma, maggio 22, 1470 Paolo II nomina Giovanni Evangelista da Gaeta abate del monastero di San Giovanni in Fiore. Alla cerimonia dell’insediamento nella carica abbaziale di Giovanni, il pontefice vuole che siano presenti il vescovo di Mileto e l’abate di Calabro Maria. Orig.:, MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 3, n. 17, cc. 176r-177v. Con breve di Paolo II anno 1470. X Kalendas Iunii Pontificatus nostri anno VI fu commesso al Vescovo di Muleto, ed all’Abbate di Calabro Mariae di ricevere il giuramento da Evangelista, che esso Papa avea fatto Abbate del Munistero di Fiore, e dice cum super monasterio Sancti Iohannis de Flore ordinis Florensis Cusentinae diecesis Romanae Ecclesiae immediate subiecto, tunc certo modo vacanti, de persona dilecti filii Evangelistae abbatis dicti monasterii duxerimus providentum, praeficientes eum dicto monasterio in Abbatem. Nos volentes eiusdem Abbatis in illis paribus commomntis parcere laboribus, et expensis, ne propter hoc cogutur ad Romanam Curiam, veniendo personaliter laborare discretioni vestrae praesentium autoritate committimus, et mandamus, quatenus vos, vel alter vestrum ab eodem abbate, nostro et Romanae Ecclesiae nomine fidelitatis debitae solitum copiatis, vel alter vestrum capiat juramentum iuxta formam quam sub bulla nostra mittimus inter clusam. Formam autem juramenti quod dictus Evangelista abbas praestabit nobis de verbo ad verbum per ejus patentes literas suo sigillo. Signatos per proprium nuntium quanto ejus destinare procuretis.

XIV Roma, San Pietro, febbraio 28, 1502 Alessandro VI chiede al vicario dell’arcivescovo di Cosenza che vengano inviati al monastero di San Giovanni in Fiore le spettanze relative al monastero di Santa Maria Nuova.5 Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, Fasc. 8, n. 12, c. 87

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

Alexander Episcopus servus servorum Dei. Dilecto filio vicario venerabilis fratris nostri Archiepiscopi cusentini in spiritualibus generali salutem, et apostolicam benedictionem. Con questi sunt nobis Abbas, et Conventus monasteri Sancti Ioannis de Flore ordinis Sancti Basilis Consentinae diocesis quod cum Abbas, et Conventus monasteris Sanctae Mariae Nobae de Chaccuri Celentinis Diocesis. Super certa terra Campomaria nuncupata et aliis immobilibus indicta diocesis Cusentina, existentibus mobilibusque bonis pecuniarum summis, et rebus aliis ad dictum monasterium Sancti Iohannis legitime spectantibus invitiantur eidem. Ideoque discretioni tuae per apostolica scripta mandamus, quatenus vocatis qui fuerunt evocandi, et auditis hinc inde propositis quod iustum fuerit, appellatione remota decernos, faciens quod decreveri[..] per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem qui fuerint nominati si se gratia, odio, vel timore p[…]btraxerint, censura, simili appelatione cessante Campellas veritati testimonium perhibare. Datum Roma apud Sanctum Petrum anno incarnationis dominicae millesimo quingentesimo secundo Kalendas Martii Pontificatus nostri anno undecimo. Appendice. La diplomatica pontificia. La diplomatica non solo comprende lo studio dei caratteri intrinseci dei documenti (formule, sottoscrizioni, segnature, sigilli, etc.), ma offre altresì gli strumenti per giudicare quali documenti siano veri e quali falsi; in tal senso viene chiamata propriamente Critica diplomatica (Ars Critica). In questo esame, la disciplina si avvale della cronografia, del diritto pubblico e privato, della filologia, della storia etc. Giova ricordare che il diplomatista si serve della Paleografia per riconoscere dai singoli caratteri estrinseci dei documenti se questi siano originali o meno. Progredita l’arte di decifrare le scritture più antiche e di giudicare l’autenticità di esse, la Paleografia fu elevata a dottrina distinta del tutto dalla Diplomatica1. Con la voce diploma (dal verbo διπλουν, duplicare, raddoppiare) furono indicati, sul declinare della repubblica romana, gli atti scritti sovente su due tavolette di bronzo ripiegati e spediti dai consoli e dagli altri principali magistrati per speciali salvacondotti o passaporti. Durante il Medio Evo la parola diploma fu raramente usata: tornò in vigore per opera degli umanisti ed indicò gli atti più solenni o più antichi rilasciati dalle autorità sovrane per concedere un privilegio o sancire l’esistenza di un diritto, munito di sigilli per garantirne l’autenticità. Il Mabillon chiamò diplomatica gli atti sovrani; dopo di lui Toustain, il Maffei, il Fumagalli ed altri compresero nella parola diplomatica non solo lo studio degli atti sovrani ma anche quello degli atti pubblici e privati. Il documento2, che nella nostra nomenclatura, indica ogni scrittura, deve avere insieme il carattere storico e giuridico, e deve essere rivestito di particolari forme. Il Brunner3 introdusse la differenza tra Charta e Notitia: charta è il documento dispositivo, notitia è il documento di prova. Il Giry nota che la charta è l’atto pubblico, il quale ha tutte le forme richieste per assicurarne l’autenticità; la notitia, detta anche breve o memoratorium, è un atto o contratto anteriore, il quale viene presentato affinché ne sia perpetuato il ricordo. I documenti medievali, nella maggior parte, come osserva il Paoli, erano appellati chartae: regales e regiae, ecclesiasticae, pagenes donationis etc.. Sinonimi di chartae erano le epistole e le littere spesso in uso nel Medio Evo. Si chiamavano così i documenti compilati in forma di lettera con un indirizzo ed un saluto. Il Giry aggiunge, che i documenti d’ogni specie furono anche detti frequentemente nel Medio Evo scripta, scripturae e instrumentum. 1 A. Pratesi, Genesi e forme del documento medievale, cit., pp. 11-16. 2 Barone, Paleografia latina, diplomatica, cit. pp. 131-135. 3 H. Brunner, Carta und notitia (zur Rectsgeschiche der Römischen und Germanischen Urkunden), T.I. Berlino, Iulins Springer, 1880, pp. 8-17.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

Fattori e parti del documento Nella compilazione del documento devono distinguersi tre persone: l’autore, il destinatario e il rogatario. Chiamasi autore colui che dà origine all’azione da documentare e al documento; destinatario è colui al quale il documento viene diretto e poi consegnato; il rogatario è colui che materialmente scrive ed autentica il documento a richiesta dell’autore e talvolta a richiesta del destinatario. Teodoro Sickel4, nel suo lavoro sui documenti carolingi, dichiarò, che ogni documento si compone di due parti sostanziali: l’una interiore, contiene il fatto documentato e le forme varie della compilazione letteraria e giuridica; l’altra esteriore che va distinta in iniziale e finale, comprendente le formule mediante le quali il documento acquista perfetta legalità, autenticità, datazione, pubblicità: Sickel chiamò la prima testo, la seconda protocollo. Prima di parlare della nomenclatura e dell’uso di ciascuna delle parti che costituisce il testo ed il protocollo dei documenti, ritengo necessario far cenno delle formule, le quali sono il fondamento delle parti stesse e variano secondo la natura e la qualità dei documenti medesimi, secondo i tempi ed i luoghi.

Formule e formulari (testo dei documenti) Fra i più antichi formulari è degno di ricordo quello del monaco francese Marculfo (il quale visse nella seconda metà del secolo VII). Esso si riferisce agli atti dell’epoca merovingia, ed è diviso in due libri: il primo contiene 37 formule di diplomi reali, il secondo 52 formule di carta pagensi, cioè di atti privati. Le più antiche raccolte di formule in Italia sono quelle che si trovano nelle Variae di Cassiodoro e che concernono segnatamente il diritto pubblico nell’epoca degli Ostrogoti. Ma il primo che in Italia abbia dato opera ad una raccolta di formule in maniera ordinata, sembra, che sia stato il monaco Alberico5, il quale verso la seconda metà del secolo XI insegnava a Montecassino. Egli scrisse un libro intitolato Breviarium de dictamine, che serviva di complemento alle dottrine da lui formulate. Quel libro contiene precetti di grammatica e retorica e particolari nozioni relative ai privilegi pontificii ed imperiali. Per quanto riguarda il testo, possiamo dire che è la parte sostanziale del documento. Esso si compone dell’introduzione che comprende l’esordio e la notificazione; dell’esposto e disposto, formule finali o clausole che comprendono la sanzione legale e la corroborazione. L’esordio (exordium, arenga, proemium, prologus) è una formula adoperata non solo nelle orazioni secondo le regole dell’antica retorica, ma anche nei documenti medievali. L’esordio contiene sentenze morali, giuridiche ed ha per scopo quello di disporre benevolmente l’animo dell’ascoltatore o del lettore. D’ordinario l’esordio è adoperato nei documenti solenni. La notificazione (promulgatio, notificatio) serve ad attestare che ciò di cui viene riferito nel documento è data conoscenza a tutti coloro ai quali interessa. La notificazione è congiunta all’esordio per mezzo di una delle particelle igitur, ideo, etenim, e simili. L’esposto (narratio, expositio) è l’indicazione dei motivi immediati, che hanno dato luogo all’evento che viene documentato; il disposto (dispositio) contiene l’oggetto dell’atto, la manifestazione della volontà dell’autore. Il disposto è la parte essenziale del testo, è veramente l’anima del documento. La forma di essi è soggettiva, quando l’autore è nominato in prima persona e narra il fatto che viene documentato; è oggettiva quando l’autore è nominato in terza persona ed il fatto documentato sembra essere riferito dal rogatario. Le formule o le clausole finali sono quelle, che hanno per oggetto l’assicurare l’esecuzione del documento, garantirne la validità, far salvi i diritti dei terzi, attestare l’esecuzione delle formalità richieste, indicare i mezzi usati per dare al documento forza di prova. Da qui si ha la distinzione tra le formule di sanzione legale e corroborazione. Le prime si suddividono in sette classi:

a) Clausole ingiuntive o precettive, si trovano negli atti delle autorità: servivano a prescrivere

l’osservazione di essi e a dichiarare l’obbligo di uniformarvisi. b) Clausole proibitive: sono poste ad impedire la violazione del contenuto del documento. 4 T. Von Sikel, Acta regum et imp. Karolin. Digesta et enarrata I, Vienna, Gerold Carl Frin, 1867, p. 208. 5 PAOLI, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, cit., p. 2.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

c) Clausole derogative: in virtù di esse l’osservanza del contenuto del documento era prescritta nonostante tutti gli ordini o decisioni in contrario.

d) Clausole riservative: furono in uso per dichiarare sempre la riserva del diritto proprio e dell’altrui, in modo generico come in modo particolare.

e) Clausole obbligatorie: esse, introdotte nei contratti dai giureconsulti romani, dichiararono l’obbligarsi dei contraenti nelle persone e nei loro beni, spesso sotto la guarentigia di una promessa solenne.

f) Clausole rinunziative: il Giry6 osserva che col risorgere della legislazione romana, il diffondersi degli studi giuridici sul cadere del XII secolo; ci fu una tendenza al litigio e alle controversie: ciò originò l’introduzione nel formulario dei contratti, di una serie di clausole finali nuove, per cui i notai si compiacquero di dilatare gli atti che esse scrivevano. Si usò enumerare in forma di rinunzia, tutte le ragioni di nullità, tutte le eccezioni, tutti mezzi previsti dalla legge romana, dal diritto canonico o dalle consuetudini, che l’una delle parti o anche i terzi interessati, potevano invocare eventualmente per attenuare o distruggere gli effetti dei contratti.

g) Clausole comminatorie o Sanzioni penali: avevano per scopo di minacciare castighi a coloro che contravvenissero al disposto del documento. Sono di due specie spirituali (poena spiritualis) e temporali (poena temporalis o poena pecuniaria). Appartengono alla prima categoria le maledizioni, le imprecazioni ecc. adoperate nei canoni dei concilii, nelle bolle pontificie, nei diplomi vescovili, ma raramente nei documenti sovrani. Grande uso ne fu fatto tra il secolo X e l’XI. Le sanzioni penali temporali furono dette anche pecuniarie, perché consistevano per lo più in ammende, se ne trovavano moltissimi esempi nei diplomi del tempo carolingio e posteriori. L’ultima delle formule o cluausole finali è la corroborazione, la quale annunzia i mezzi impiegati per dare al documento la forza di prova per garantirne l’autenticità. La corroborazione comprende l’ordine dato o la rogazione fatta di scrivere e pubblicare il documento, le sottoscrizioni e segnature, e dichiara inoltre l’apposizione dei sigilli.

Protocollo dei documenti Il protocollo invece comprende le formule mediante le quali il documento acquista perfetta legalità, autenticità, datazione e pubblicità. Il protocollo va distinto in due parti: iniziale e finale o escatocollo. Esso in generale comprende cinque formule: l’invocazione divina, l’intitolazione, le sottoscrizioni e seganture, la datazione e l’apprecazione. Di queste formule la prima e la seconda sono proprie del protocollo iniziale, la terza (cioè sottoscrizione e segnatura) sono proprie del protocollo finale; le ultime due si trovano alle volte nell’uno alle volte nell’altro, secondo la natura e qualità dei documenti. Prendiamo in esame ciascune delle menzionate formule: a) Invocazione divina: come era solito fatto dai pagani, prima di intraprendere qualsivoglia impresa, implorare l’aiuto della divinità (A Iove principium) così i cristiani solevano indicare il nome di Dio prima di compiere le loro azioni. Il Sickel, il Giry e il Paoli ricordano, che S. Giovanni Crisostomo, commentando un testo di San Paolo, in cui l’apostolo raccomandava far tutto, in parole ed in azioni, col nome di Cristo, notò il costume di scrivere il nome di Dio in principio delle lettere, aggiungendo, che questo nome è di favorevole presagio, e che se i nomi dei consoli rendono validi i decreti, tanto più il nome di Cristo. Per un principio religioso si propagò l’uso di porre un’invocazione divina come formula iniziale dei documenti. L’invocazione divina è di due specie: simbolica o monogrammatica e verbale. La prima più antica, è indicata con un segno che comunemente è il monogramma del nome di Cristo, formato dalle lettere greche X e P intrecciate, è detto Chrismon, preso dal Labaro di Costantino. La croce, dopo il X secolo divenne più o meno ornata: talvolta in ciascun lato di essa o del monogramma sono collocate le due lettere greche A e Ω, che il Carini7 chiama lettere 6 Giry, Manuel de diplomatique, cit., p. 60. 7 I. Carini, Il Signum Christi nei documenti del Medio Evo, Roma, ed.s.e. Vaticana, 1890, p. 23.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

apocalittiche. L’invocazione verbale consiste in una formula più o meno corta: In nomine Dei; in nomine Domini nostri Ihesus Christi etc. o nella parola Christus, abbreviata per contrazione e scritta con le prime due lettere in greco XPS. Dopo l’VIII secolo fu in uso anche la formula: In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. b) Intitolazione: chiamata salutatio, nei manuali dell’ars dictandi si trova propriamente nei documenti delle autorità pubbliche. Consta di tre parti, la prima comprende il nome ed i titoli dell’autore (persona salutans); la seconda il nome ed i titoli del destinatario (persona salutata); la terza, una forma di saluto (modus salutandi). Quanto alla prima parte, il nome dell’autore è in caso nominativo, seguito per lo più dai suoi titoli e qualità, e talvolta preceduto, specialmente dal secolo X al XII come osserva il Giry, dal pronome nos o ego. Quanto alla seconda parte il nome ed i titoli del destinatario (o dei destinatarii e delle altre persone, che debbano avere cognizione del documento) sono posti in caso dativo. Questa seconda parte, detta anche indirizzo, è di uso antico poiché tutti i documenti erano compilati in forma di lettere e regolati successivamente dalla retorica medievale. Essa stabilì che quando la lettera era diretta da persone di maggior grado a persona inferiore, il nome del destinatario doveva essere postposto a quello dell’autore, anteposto nel caso contrario. Nelle lettere fra eguali, per questioni di cortesia, si usava dare la precedenza al nome del destinatario8. E’ da notare che al papa sono dati gli attributi di: sanctissimus, evangelicus, apostolicus; all'imperatore, al re di: gloriosissimus, serenissimus, invictissimus; alle persone ed ai luoghi ecclesiastici: venerarabilis, venerandus, reverendus ecc.; ai principi, ai magnati: egregius, virtuosissimus princeps, magnificus dominus, illustris dux, nobilis vir, alle persone autorevoli, ai comuni: illustris, dilectus, discretus, clarissimus etc.. Quanto alla terza parte, cioè alla formula di saluto, con la quale termina l’intitolazione il Barone ricorda, che questa formula consiste il più delle volte nella parola salutem; talvolta nelle parole salutem et pacem; salutem et apostolicam benedictionem (propria della cancelleria pontificia). c) Sottoscrizioni e segnature: nel protocollo finale o escatocollo, sono poste le sottoscrizioni delle persone, le quali hanno preso parte alla compilazione, all’autenticazione, alla pubblicità del documento. Queste persone sono: l’autore, i consensienti, i testimoni, il cancelliere o notaio, i quali danno compimento all’atto. Altro segno di validità è l’apposizione del sigillo (sfragistica o sigillografia). L’uso dei sigilli rimonta all’alta antichità. Il sigillo, considerato come la materia su cui è fatto l’impressione, nel Medio Evo era composto o di cera o di metallo. Fu fatto maggior uso dei sigilli di cera, ora bianca, ora di color naturale, che poi col tempo s’imbruniva; ora tinta in giallo, in verde, in nero, in rosso, che era più comunemente adoperata. Nel XII secolo entrò in composizione del sigillo cereo una certa dose di creta che lo rendeva abbastanza fragile, vi si aggiungeva talvolta dei capelli, affinché esso diventasse più consistente. d) Datazione e apprecazione: a completare l’esposizione delle formule del protocollo resta a far motto della datazione e apprecazione, le quali si trovano ora nell’inizio, ora nel finale, la datazione è parte della Cronografia, il documento veniva datato secondo l’ordine di tempo. Non si ha notizia di data nelle lettere pontificie, se non dal tempo di papa S. Siricio (a. 384-399) e la data fu primieramente quella del consolato. Verso la metà del seguente secolo, dopo che, papa Vigilio (a. 537-555) ebbe fatto un viaggio a Costantinopoli, fu aggiunta nella datazione delle lettere apostoliche l’anno dell’impero. Dal pontificato di Adriano I (a. 772-95) si osserva la formula scriptum per manum (del notaio o dello scriba di Santa Romana Chiesa) con l’indicazione del mese e dell’inidizione: datum o data (la cui prima lettera era formata di una cifra complicatissima) comprendente il nome ed il titolo dell’ufficiale a mezzo del quale l’atto era dato, e le note cronologiche, cioè mese e giorno alla romana, anno del pontificato (dalla fine del secolo VIII), l’anno dell’impero, del postconsolato e l’indizione. Papa Leone III (a. 795-816), prima dell’incoronazione di Carlo Magno, soleva segnare la data dalla conquista d’Italia (a quo cepit Italiam) dall’Ottocento in poi dall’anno dell’impero di Carlo Magno. Come eccezione, durante il 8 Paoli, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, cit., p. 120.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

pontificato di Giovanni XIII (a. 965-972) fu molto spesso adoperata la data dell’incarnazione. L’uso della doppia datazione (scriptum e datum) si andò scemando verso la fine del X secolo. Il più delle volte la data era ridotta alla forma più semplice, talvolta mancava, talvolta era sostituita dalle parole eadem data, col solito rinvio. La data si trova ora nel protocollo iniziale, dopo l’invocazione, ora nel protocollo finale cioè prima o dopo le sottoscrizioni. Per ciò che concerne la data topica, non costantemente adoperata, è posta sempre in fine dell’atto. Molto importante è l’apprecazione; il Giry9 nota che nei documenti della prima parte del Medio Evo si trova, dopo la data, una breve formula appellata apprecazione, la quale, d’origine romana, consistette dapprima nel motto feliciter, formula d’augurio e di propriazione, successivamente nell’epoca cristiana furono più in uso: feliciter in Domino; in Dei nomine feliciter; Deo gratias ed infine anche Amen ripetuto due tre volte. Mentre il Giry stesso riferisce che l’apprecazione cadde in desuetudine nel corso del secolo XI e XII, e che non se ne trovò più traccia nei documenti di data posteriore al XIII secolo, il Paoli10 osserva, che questi termini sono da ammettersi in senso genero, perché la formula feliciter si andò man mano dileguando; prima fu abbreviato in fel. e poi in f.. Classificazione dei documenti Non fu cosa facile compilare un’esatta e precisa classificazione dei documenti medievali, soprattutto in ragione dei diversi criteri dei diplomatisti. Il monaco Marculfo, aveva diviso nelle sue formule gli atti, in due sole categorie: chartae regales et pagenses. Il Mabillon a queste due categorie aggiunse una terza, cioè quella degli atti ecclesiastici (chartae ecclesisticae). I Padri Maurini Toustain e Tassin individuarono nove classi di documenti: lettere, carte, notizie, documenti giudiziari e legislativi, contratti, testamenti, brevi, atti e registri. Angelo Fumagalli distribuì le scritture in diplomi e carte pagensi, le suddivise in pubbliche e private annoverando tra le prime le lettere dei principi, dei magistrati, le carte ecclesiastiche, i placiti, le sentenze dei giudici; tra le private i contratti, i testamenti, le donazioni ed altri atti. Pietro Nepoli Signorelli, classificò i documenti in legislativi o principeschi e in giudiziari: testamenti, istrumenti, ecc.. Il Bresslau11 distinse i documenti in due categorie: pubblici e privati, questa distinzione è accettata anche dal Paoli12, distinzione utile e necessaria da poter anteporre alle altre. Documenti pubblici sono quelli emanati dalle pubbliche autorità in forma pubblica e riguardano sì il diritto in generale come particolari luoghi e persone (es. leggi, costituzioni, privilegi, concessioni, decreti). Tra le carte delle autorità pubbliche vanno comprese oltre le ecclesiastiche, imperiali e regie, le carte giudiziarie, le comunali e le signorili. Documenti privati diconsi quelli scritti da notai o da privati scrittori. Essi sono fatti sì a petizione di particolari persone e di particolari luoghi, come a petizione di pubbliche autorità e di pubblici istituti, purché concernino il diritto privato e siano rivestiti di forme caratteristiche proprie. In alcuni casi i documenti privati vanno considerati come appendice alle carte pubbliche, e ciò avviene, quando contengono per esempio istrumenti notarili fatti per notizie di atti di pontefici, di imperatori e di re. 9 Giry, Manuel de diplomatique, cit., pp. 589-590. 10 Paoli, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, cit., p. 157. 11 H. Bresslau, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und italien, vol. II, Leipzig, I edizione Verlag Von Veit e

comp., 1889, p. 41, II edizione di Hans-Walter Klewitz, Leipzig, ediz. Strassburg, 1912-1932, p. 64. 12 Paoli, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, cit., p. 11.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

N.

Doc.

Anno

Mese

Indizion

e

Nome del Pontefice

Luogo

CONTENUTO DEL

DOCUMENTO 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1211

1214

1214

1232

1233

1234

1303

1323

1342

Agosto

Febbraio

Febbraio

Gennaio

Febbraio

Dicembre

Agosto

Ottobre

Maggio

II

XV

IX

V

III

VII

IV

XV

III

Innocenzo III

Innocenzo III

Innocenzo III

Gregorio IX

Gregorio IX

Gregorio IX

Bonifacio VIII

Giovanni XXII

Clemente VI

Grottaferrata

Roma, Laterano

Roma, Laterano

Anagni

Roma, Laterano

Perugia

Anagni

Avignone

Avignone

Innocenzo III interveiene in favore dell’abate di San Giovanni in Fiore contro i monaci di Calabro Maria. Innocenzo III concede il proprio assenso alle richieste dell’abate di San Giovanni in Fiore a spostare la residenza in un luogo più idoneo. Innocenzo III dirime una questione tra l’abate Matteo di San Giovanni in Fiore e l’abate di Acquaviva. Gregorio IX conferma al monastero di San Giovanni in Fiore tutte le donazioni e le esenzioni concesse dall’imperatore Federico II. Gregorio IX conferma la concessione fatta da Dionisio Metropolitano a Don Matteo abate del monastero di San Giovanni in Fiore. Gregorio IX concede agli abati florensi di poter studiare grammatica e teologia. Bonifacio VIII chiede ai fedeli di contribuire economicamente alla riedificazione della chiesa di San Giovanni in Fiore andata distrutta in seguito ad un incendio. Giovanni XXII ordina all’arcivescovo di Cosenza di reintegrare l’abate Pietro nel monastero di San Giovanni in Fiore. Clemente VI su istanza di Pietro abate del monastero di San Giovanni in Fiore dà mandato all’arcivescovo di Cosenza di indurre i conversi a prestare obbedienza all’abate.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

N.

Doc.

Anno

Mese

Indizione

Nome del Pontefice

Luogo

CONTENUTO DEL DOCUMENTO

10

11

12

13

14

1348

1348

1381

1470

1502

Novembre

Novembre

Novembre

Maggio

Febbraio

IV

IV

IV

X

Clemente VI

Clemente VI

Urbano VI

Paolo II

Alessandro VI

Avignone

Avignone

Roma, San Pietro

Roma

Roma, San Pietro

Clemente VI comunica alla regina Giovanna la nomina del monaco Nicola ad abate del monastero di Fonte Laureato. Clemente VI riconferma al monastero di San Giovanni in Fiore i diritti di abbazia- madre sui monasteri di Acquaviva e Fonte Laureato. Urbano VI esprime il desiderio che la chiesa di San Giovanni in Fiore devastata da un incendio sia restaurata e visitata da tutti i fedeli. Paolo II nomina Giovanni Evangelista ad abate del monastero di San Giovanni in Fiore. Alessandro VI chiede al vicario dell’arcivescovo di Cosenza di inviare al monastero di San Giovanni in Fiore le spettanze relative al monastero di Santa Maria Nuova.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

Bibliografia - ABULAFIA DAVID, Federico II, un imperatore medievale, Torino, Giulio Einaudi editore,

1990. - BARAUT CIPRIAN, Per la storia dei monasteri florensi, “Benedectina”, IV, Napoli, 1950.

- BARBERO A.- FRUGONI C., Dizionario del Medio Evo, Roma – Bari, editore Laterza, 1994.

- BARONE NICOLA, Paleografia latina, diplomatica e nozioni di scienze ausiliari, Potenza, ed.

Carlo Spera, 1910.

- BETT HENRY, Joachim of Flore, Londra, C. Dudek, 1931. - BRESSLAU HARRY, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und italien, vol. II,

Leipzig, I edizione Verlag Von Veit, 1889; II ed. a cura di Hans- Walter Klewitz, Leipzig, 1912 – 1932.

- BRUNNER HEINRICH, Carta und notitia (zur Rectsgeschiche der Römischen und Germanischen Urkunden, Berlino, Iulins Springer, 1880.

- BUONAIUTI ERNESTO, Gioacchino da Fiore, Roma, “Collezioni di Studi Meridionali, XIV”, 1931.

- CARINI ISIDORO, Il Signum Christi nei documenti del Medio Evo, Roma, ed. s. e. Vaticana, 1890.

- CENCETTI GIORGIO, Paleografia latina, Roma, Jouvence, 1978. - DE LEO PIETRO, «Reliquiae» Florensi, Note e Documenti per la ricostruzione della

Biblioteca e dell’Archivio del Protocenobio di San Giovanni in Fiore. Atti del I Congresso Internazionale di Studi Gioachimiti (S. Giovanni in Fiore – Abbazia Florense, 19- 23 settembre 1979).

- DE LEO PIETRO, I manoscritti di Nicola Venusio e la ricostruzione del cartulario florense, “Florensia n. X”, San Giovanni in Fiore, edizione Dedalo, 1997.

- FALCONE ETTORE, Edizione diplomatica del documento e del Manoscritto, Parma Casa Nova,

1984.

- FALCO GIORGIO, La Santa Romana Repubblica, “Profilo storico del Medioevo”, Milano – Napoli, Riccardo Ricciardi editore, 1954.

- FONSECA COSIMO DAMIANO, Dall’Abbazia al Casale di San Giovanni in Fiore,”San Giovanni in Fiore Storia Cultura Economia”, Catanzaro, Rubbettino Editore, 1198.

- GALLI EDUARDO, La religione dell’Archicenobio Florense, “Collezione di Studi

Meridionali”, Roma, tip. Failli, 1938.

- GIOACCHINO DA FIORE, Expositio in Apocalypsim, “Istituto Storico Italiano”, IV c. 14, f. 175, Ed. di Venezia, 1527.

- GIRY ARTHUR, Manuel de diplomatique, Nouvelle Édition, Paris, F. Aolan, 1925.

‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007

- LUPI CLEMENTE, Manuale di Paleografia delle carte, Firenze, Succ.ri, Le Monnier, 1875.

- PAOLI CESARE, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, vol. III, Firenze,

G.C. Sansoni, 1898-1900.

- PRATESI ALESSANDRO, Genesi e forme del documento medievale,Roma, Jouvence, 1991.

- RUSSO FRANCESCO, Bibliografia gioachimita, Firenze, Olschki, 1954. - RUSSO FRANCESCO, Gioacchino da Fiore e le Fondazioni florensi in Calabria,

“Deputazione di Storia Patria per la Calabria, collana storica 1”, Napoli, a cura di Fausto Fiorentino, 1958.

- RUSSO FRANCESCO, Storia e Messaggio in Gioacchino da Fiore. Atti del I Congresso Internazionale di Studi Gioachimiti, (San Giovanni in Fiore, Abbazia Florense, 19-23 settembre, 1979).

- SIKEL THEODOR (VON), Acta regum et imp. Karolin. Digesta et enarrata I, Vienna, Gerold Carl Frin, 1867. - TOUSTAIN C. F. – TASSIN R., Nouveau traité de diplomatique, T.V., 1750-1765.