Musica e Politica nella

Grecia Classica Massimo Raffa

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Dal χάος al κόσμος • Ricerca di un principio

• Molteplicità Unità

– Eraclito, fr. 8 Diels-Kranz ἐκ τῶν

διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν.

– Aristotele, De anima 407b καὶ γὰρ τὴν ἁρμονίαν κρᾶσιν καὶ σύνθεσιν ἐναντίων εἶναι, καὶ τὸ σῶμα συγκεῖσθαι ἐξ ἐναντίων. καίτοι γε ἡ μὲν ἁρμονία λόγος τίς ἐστι τῶν μιχθέντων ἢ σύνθεσις, …

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Πόλις e populus: unità e molteplicità

– Cicerone, De Republica I, 39: Est igitur, inquit Africanus, res publica res populi, populus autem non omnis hominum coetus quoquo modo congregatus, sed coetus multitudinis iuris consensu et utilitatis communione sociatus.

– Aristotele, Politica II, 1261a: καίτοι φανερόν ἐστιν ὡς προϊοῦσα καὶ γινομένη μία μᾶλλον οὐδὲ πόλις ἔσται· πλῆθος γάρ τι τὴν φύσιν ἐστὶν ἡ πόλις, γινομένη τε μία μᾶλλον οἰκία μὲν ἐκ πόλεως ἄνθρωπος δ' ἐξ οἰκίας ἔσται· μᾶλλον γὰρ μίαν τὴν οἰκίαν τῆς πόλεως φαίημεν ἄν, καὶ τὸν ἕνα τῆς οἰκίας· ὥστ' εἰ καὶ δυνατός τις εἴη τοῦτο δρᾶν, οὐ ποιητέον· ἀναιρήσει γὰρ τὴν πόλιν.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Il (buon) governo come ἁρμονία

– ἁρμοστής «governatore» di una colonia o comunità controllata dagli Spartani (Thuc. VII, 5; Xen. Hell. II, 4, 28; Anab. V, 5, 19; etc.)

– Eschilo, Prometeo Incatenato, vv. 550-551

(Oceanine) […] οὔποτε

τὰν Διὸς ἁρμονίαν θνατῶν παρεξίασι βουλαί.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Πολιτικὸς ἀνήρ = Μουσικὸς ἀνήρ

• Plutarco, Vita di Temistocle 5.6 οὐ μὴν ἀλλὰ τοῖς πολλοῖς ἐνήρμοττε (Temistocle), […] ὥς που καὶ πρὸς Σιμωνίδην τὸν Κεῖον εἰπεῖν, αἰτούμενόν τι τῶν οὐ μετρίων παρ' αὐτοῦ στρατηγοῦντος, ὡς οὔτ‘ ἐκεῖνος ἂν γένοιτο ποιητὴς ἀγαθὸς ᾄδων παρὰ μέλος, οὔτ' αὐτὸς ἀστεῖος ἄρχων παρὰ νόμον χαριζόμενος.

• Plutarco, Vita di Licurgo 4.1-3 Οὕτως ἀπάρας πρῶτον μὲν εἰς Κρήτην ἀφίκετο· καὶ τὰς αὐτόθι πολιτείας κατανοήσας καὶ συγγενόμενος τοῖς πρωτεύουσι κατὰ δόξαν ἀνδράσι, τὰ μὲν ἐζήλωσε καὶ παρέλαβε τῶν νόμων, ὡς οἴκαδε μετοίσων καὶ χρησόμενος, ἔστι δ' ὧν κατεφρόνησεν. ἕνα δὲ τῶν νομιζομένων ἐκεῖ σοφῶν καὶ πολιτικῶν χάριτι καὶ φιλίᾳ πείσας ἀπέστειλεν εἰς τὴν Σπάρτην, Θάλητα, ποιητὴν μὲν δοκοῦντα λυρικῶν μελῶν καὶ πρόσχημα τὴν τέχνην ταύτην πεποιημένον, ἔργῳ δὲ ἅπερ οἱ κράτιστοι τῶν νομοθετῶν διαπραττόμενον. λόγοι γὰρ ἦσαν αἱ ᾠδαὶ πρὸς εὐπείθειαν καὶ ὁμόνοιαν ἀνακλητικοί, διὰ μελῶν ἅμα καὶ ῥυθμῶν πολὺ τὸ κόσμιον ἐχόντων καὶ καταστατικόν, ὧν ἀκροώμενοι κατεπραΰνοντο λεληθότως τὰ ἤθη καὶ συνῳκειοῦντο τῷ ζήλῳ τῶν καλῶν ἐκ τῆς ἐπιχωριαζούσης τότε πρὸς ἀλλήλους κακοθυμίας, ὥστε τρόπον τινὰ τῷ Λυκούργῳ προοδοποιεῖν τὴν παίδευσιν αὐτῶν ἐκεῖνον.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Πολιτεία (forma di governo) = Τρόπος (“tonalità”)

• Aristotele, Politica IV, 1290a […] δυοῖν ἢ μιᾶς οὔσης τῆς καλῶς συνεστηκυίας (πολιτείας) τὰς ἄλλας εἶναι παρεκβάσεις, τὰς μὲν τῆς εὖ κεκραμένης ἁρμονίας τὰς δὲ τῆς ἀρίστης πολιτείας, ὀλιγαρχικὰς μὲν τὰς συντονωτέρας καὶ δεσποτικωτέρας, τὰς δ' ἀνειμένας καὶ μαλακὰς δημοτικάς.

• Plutarco, Sulla monarchia, la democrazia e l’oligarchia III, 826a καθά φασι τρεῖς εἶναι πολιτείας, μοναρχίαν καὶ ὀλιγαρχίαν καὶ δημοκρατίαν, ὧν καὶ ῾Ηρόδοτος ἐν τῇ τρίτῃ σύγκρισιν πεποίηται· καὶ δοκοῦσι γενικώταται εἶναι. τὰς γὰρ ἄλλας, ὥσπερ ἐν τοῖς μουσικοῖς διαγράμμασι τῶν πρώτων τρόπων ἀνιεμένων ἢ ἐπιτεινομένων, συμβέβηκε παρακρούσεις καὶ διαφθορὰς κατ' ἔλλειψιν καὶ ὑπερβολὴν εἶναι.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Lo Stato e la Musica

• Platone, Repubblica IV, 424 c 5-6

οὐδαμοῦ γὰρ κινοῦνται μουσικῆς τρόποι ἄνευ πολιτικῶν νόμων τῶν μεγίστων, ὥς φησί τε Δάμων καὶ ἐγὼ πείθομαι.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Lo Stato e la Musica: Atene

Damone di Oa (floruit ca. 450 a.C.) • “Consigliere” di Pericle – ostracizzato intorno

al 443 a.C. – Plutarco, Vita di Pericle 4 ὁ δὲ Δάμων ἔοικεν

ἄκρος ὢν σοφιστὴς καταδύεσθαι μὲν εἰς τὸ τῆς μουσικῆς ὄνομα πρὸς τοὺς πολλοὺς ἐπικρυπτόμενος τὴν δεινότητα, τῷ δὲ Περικλεῖ συνῆν καθάπερ ἀθλητῇ τῶν πολιτικῶν ἀλείπτης καὶ διδάσκαλος. οὐ μὴν ἔλαθεν ὁ Δάμων τῇ λύρᾳ παρακαλύμματι χρώμενος, ἀλλ' ὡς μεγαλοπράγμων καὶ φιλοτύραννος ἐξωστρακίσθη καὶ παρέσχε τοῖς κωμικοῖς διατριβήν.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Lo Stato e la Musica: Atene

Damone di Oa (floruit ca. 450 a.C.)

• Introduzione del μισθός e del θεωρικόν

• Costruzione dell’ Ὠδεῖον di Pericle

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Lo Stato e la Musica: l’ Ὠιδεῖον di Pericle

Parte del programma di “grandi opere” promosso da Pericle (vd. il Partenone, le Lunghe Mura del Pireo, ecc.)

Superficie: 4000 mq circa

Capienza: più di 3000 posti

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Lo Stato e la Musica: l’ Ὠιδεῖον di Pericle

Aspetto ideologico e propagandistico

Probabile prospetto frontale dell’edificio (da una moneta dell’epoca)

La forma imita la tenda del Re Persiano Serse presa come spoglia dai Greci dopo la battaglia di Platea (cfr. Erodoto IX, 70; 82)

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Lo Stato e la Musica: l’ Ὠιδεῖον di Pericle

Pianta quadrata con colonne (cfr. gli edifici in cui il Re persiano concedeva le udienze, detti apadana)

Presenza di un altare o palco centrale (βῆμα)

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

L’ Ὠιδεῖον e le politica culturale di Pericle

• Riconoscimento del valore apolaustico della musica (influenza di Damone)

– Tucidide, Discorso di Pericle (II, 40, 1) φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ'

εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας […]

– Plutarco, Vita di Pericle 11 […] διὸ καὶ τότε μάλιστα τῷ δήμῳ τὰς ἡνίας ἀνεὶς ὁ Περικλῆς ἐπολιτεύετο πρὸς χάριν, ἀεὶ μέν τινα θέαν πανηγυρικὴν ἢ ἑστίασιν ἢ πομπὴν εἶναι μηχανώμενος ἐν ἄστει, καὶ διαπαιδαγωγῶν οὐκ ἀμούσοις ἡδοναῖς τὴν πόλιν, […] (misure prese da Pericle dopo la morte di Cimone, per contrastare gli oligarchici guidati da Tucidide di Melesia)

• Attacchi dei poeti comici: Cratino, fr. 73 Kassel-Austin

ὁ σχινοκέφαλος Ζεὺς ὅδε προσέρχεται Περικλέης, τᾠδεῖον ἐπὶ τοῦ κρανίου ἔχων, ἐπειδὴ τοὔστρακον παροίχεται.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Musica e ceti dominanti

Epoca arcaica

• Simposio aristocratico

• Partecipazione attiva

• Esecutori “dilettanti” (cfr. canti detti σκολιά)

• Strumenti piccoli e facili da suonare

Epoca classica

• Esecuzioni pubbliche (teatro, spettacoli all’aperto o nell’ Ὠιδεῖον)

• Ruolo passivo del pubblico

• Esecutori professionisti (cfr. il Simposio di Senofonte)

• Strumenti più grandi e complessi

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Gusto musicale e ceti dominanti

VI-V secolo a.C.

• Cori di cittadini

• Teatro di Eschilo

• Canti strofici semplici (struttura “stesicorea”: strofe, antistrofe, epodo)

• Sostanziale rispetto della prosodia del parlato

V-IV secolo a.C.

• Prevalenza delle monodie sui cori

• Teatro di Euripide e dei nuovi ditirambografi (“Nuova Musica”)

• Canti mimetici complessi

• Alterazioni della prosodia

del parlato

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

La lettura di Platone: dalle antiche oligarchie …

• Platone, Leggi III, 700 a-701 b (1): nel buon tempo antico la musica è legge

ATENIESE: διῃρημένη γὰρ δὴ τότε ἦν ἡμῖν ἡ μουσικὴ κατὰ εἴδη τε ἑαυτῆς ἄττα καὶ σχήματα, καί τι ἦν εἶδος ᾠδῆς εὐχαὶ πρὸς θεούς, ὄνομα δὲ ὕμνοι ἐπεκαλοῦντο· καὶ τούτῳ δὴ τὸ ἐναντίον ἦν ᾠδῆς ἕτερον εἶδος—θρήνους δέ τις ἂν αὐτοὺς μάλιστα ἐκάλεσεν—καὶ παίωνες ἕτερον, καὶ ἄλλο, Διονύσου γένεσις οἶμαι, διθύραμβος λεγόμενος. νόμους τε αὐτὸ τοῦτο τοὔνομα ἐκάλουν, ᾠδὴν ὥς τινα ἑτέραν· ἐπέλεγον δὲ κιθαρῳδικούς. τούτων δὴ διατεταγμένων καὶ ἄλλων τινῶν, οὐκ ἐξῆν ἄλλο εἰς ἄλλο καταχρῆσθαι μέλους εἶδος· τὸ δὲ κῦρος τούτων γνῶναί τε καὶ ἅμα γνόντα δικάσαι, ζημιοῦν τε αὖ τὸν μὴ πειθόμενον, οὐ σύριγξ ἦν οὐδέ τινες ἄμουσοι βοαὶ πλήθους, καθάπερ τὰ νῦν, οὐδ' αὖ κρότοι ἐπαίνους ἀποδιδόντες, ἀλλὰ τοῖς μὲν γεγονόσι περὶ παίδευσιν δεδογμένον ἀκούειν ἦν αὐτοῖς μετὰ σιγῆς διὰ τέλους, παισὶ δὲ καὶ παιδαγωγοῖς καὶ τῷ πλείστῳ ὄχλῳ ῥάβδου κοσμούσης ἡ νουθέτησις ἐγίγνετο. ταῦτ' οὖν οὕτω τεταγμένως ἤθελεν ἄρχεσθαι τῶν πολιτῶν τὸ πλῆθος, καὶ μὴ τολμᾶν κρίνειν διὰ θορύβου·

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

… alla moderna “teatrocrazia”

• Platone, Leggi III, 700 a-701 b (2) poi i compositori mescolano i generi: si insinua l’idea che non vi sia un criterio oggettivo della buona musica, ma che tutti possano giudicare tutto.

ATENIESE: μετὰ δὲ ταῦτα, προϊόντος τοῦ χρόνου, ἄρχοντες μὲν τῆς ἀμούσου παρανομίας ποιηταὶ ἐγίγνοντο φύσει μὲν ποιητικοί, ἀγνώμονες δὲ περὶ τὸ δίκαιον τῆς Μούσης καὶ τὸ νόμιμον, βακχεύοντες καὶ μᾶλλον τοῦ δέοντος κατεχόμενοι ὑφ' ἡδονῆς, κεραννύντες δὲ θρήνους τε ὕμνοις καὶ παίωνας διθυράμβοις, καὶ αὐλῳδίας δὴ ταῖς κιθαρῳδίαις μιμούμενοι, καὶ πάντα εἰς πάντα συνάγοντες, μουσικῆς ἄκοντες ὑπ' ἀνοίας καταψευδόμενοι ὡς ὀρθότητα μὲν οὐκ ἔχοι οὐδ' ἡντινοῦν μουσική, ἡδονῇ δὲ τῇ τοῦ χαίροντος, εἴτε βελτίων εἴτε χείρων ἂν εἴη τις, κρίνοιτο ὀρθότατα. τοιαῦτα δὴ ποιοῦντες ποιήματα, λόγους τε ἐπιλέγοντες τοιούτους, τοῖς πολλοῖς ἐνέθεσαν παρανομίαν εἰς τὴν μουσικὴν καὶ τόλμαν ὡς ἱκανοῖς οὖσιν κρίνειν· ὅθεν δὴ τὰ θέατρα ἐξ ἀφώνων φωνήεντ' ἐγένοντο, ὡς ἐπαΐοντα ἐν μούσαις τό τε καλὸν καὶ μή, καὶ ἀντὶ ἀριστοκρατίας ἐν αὐτῇ θεατροκρατία τις πονηρὰ γέγονεν.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Conseguenze politiche della “teatrocrazia”

• Platone, Leggi III, 700 a-701 b (3) l’eccesso passa dal campo della musica agli altri campi della vita politica.

ATENIESE: εἰ γὰρ δὴ καὶ δημοκρατία ἐν αὐτῇ (= θεατροκρατίᾳ) τις μόνον ἐγένετο ἐλευθέρων ἀνδρῶν, οὐδὲν ἂν πάνυ γε δεινὸν ἦν τὸ γεγονός· νῦν δὲ ἦρξε μὲν ἡμῖν ἐκ μουσικῆς ἡ πάντων εἰς πάντα σοφίας δόξα καὶ παρανομία, συνεφέσπετο δὲ ἐλευθερία. ἄφοβοι γὰρ ἐγίγνοντο ὡς εἰδότες, ἡ δὲ ἄδεια ἀναισχυντίαν ἐνέτεκεν· τὸ γὰρ τὴν τοῦ βελτίονος δόξαν μὴ φοβεῖσθαι διὰ θράσος, τοῦτ' αὐτό ἐστιν σχεδὸν ἡ πονηρὰ ἀναισχυντία, διὰ δή τινος ἐλευθερίας λίαν ἀποτετολμημένης.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

La voce dei conservatori: il mito musicale di Creta e Sparta

Eforo di Cuma (III sec. a.C.), fr. 149 Jacoby (cit. in Strabone, Geografia X, 4)

ἀσκεῖν δὲ καὶ τοξικῆι καὶ ἐνοπλίωι ὀρχήσει, ἣν καταδεῖξαι Κουρῆτας πρῶτον, ὕστερον δὲ καὶ Πύρριχον συντάξαντα τὴν κληθεῖσαν ἀπ' αὐτοῦ πυρρίχην, ὥστε μηδὲ τὴν παιδιὰν ἄμοιρον εἶναι τῶν πρὸς πόλεμον χρησίμων. ὡς δ' αὔτως καὶ τοῖς ῥυθμοῖς Κρητικοῖς χρῆσθαι κατὰ τὰς ὠιδὰς συντονωτάτοις οὖσιν, οὓς Θάλητα ἀνευρεῖν, ὧι καὶ τοὺς παιᾶνας καὶ τὰς ἄλλας τὰς ἐπιχωρίους ὠιδὰς ἀνατιθέασι καὶ πολλὰ τῶν νομίμων· καὶ ἐσθῆτι δὲ καὶ ὑποδέσει πολεμικῆι χρῆσθαι, καὶ τῶν δώρων τιμιώτατα αὐτοῖς εἶναι τὰ ὅπλα. λέγεσθαι δ' ὑπό τινων, ὡς Λακωνικὰ εἴη τὰ πολλὰ τῶν νομιζομένων Κρητικῶν· τὸ δ' ἀληθές, εὑρῆσθαι μὲν ὑπ' ἐκείνων, ἠκριβωκέναι δὲ τοὺς Σπαρτιάτας […]

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

La voce dei conservatori: la musica del buon tempo antico

Interpretazione di Achille citaredo nel IX libro dell’Iliade

Pseudo-Plutarco, Sulla musica 40, 1145b-1146 a

Χρῆσιν δὲ μουσικῆς προσήκουσαν ἀνδρὶ ὁ καλὸς ῞Ομηρος ἐδίδαξε. δηλῶν γὰρ ὅτι ἡ μουσικὴ πολλαχοῦ χρησίμη, τὸν ᾿Αχιλλέα πεποίηκε τὴν ὀργὴν πέττοντα τὴν πρὸς τὸν ᾿Αγαμέμνονα διὰ μουσικῆς, ἧς ἔμαθε παρὰ τοῦ σοφωτάτου Χείρωνος (Ι 186—189)· ‘τὸν δ' εὗρον (φησί) φρένα τερπόμενον φόρμιγγι λιγείῃ,

καλῇ δαιδαλέῃ· περὶ δ' ἀργύρεον ζυγὸν ἦεν·

τὴν ἄρετ' ἐξ ἐνάρων πόλιν ᾿Ηετίωνος ὀλέσσας·

τῇ ὅγε θυμὸν ἔτερπεν, ἄειδε δ' ἄρα κλέα ἀνδρῶν.’

μάθε, φησὶν ῞Ομηρος, πῶς δεῖ μουσικῇ χρῆσθαι· κλέα γὰρ ἀνδρῶν ᾄδειν καὶ πράξεις ἡμιθέων ἔπρεπεν ᾿Αχιλλεῖ τῷ Πηλέως τοῦ δικαιοτάτου. ἔτι δὲ καὶ τὸν καιρὸν τῆς χρήσεως τὸν ἁρμόττοντα διδάσκων ῞Ομηρος ἀργοῦντι γυμνάσιον ἐξεῦρεν ὠφέλιμον καὶ ἡδύ. πολεμικὸς γὰρ ὢν καὶ πρακτικὸς ὁ ᾿Αχιλλεύς, διὰ τὴν γενομένην αὐτῷ πρὸς τὸν ᾿Αγαμέμνονα μῆνιν οὐ μετεῖχε τῶν κατὰ τὸν πόλεμον κινδύνων. ᾠήθη οὖν ῞Ομηρος πρέπον εἶναι τὴν ψυχὴν τοῖς καλλίστοις τῶν μελῶν παραθήγειν τὸν ἥρωα, ἵν' ἐπὶ τὴν μετὰ μικρὸν αὐτῷ γενησομένην ἔξοδον παρεσκευασμένος ᾖ· τοῦτο δ' ἐποίει δηλονότι μνημονεύων τῶν πάλαι πράξεων. τοιαύτη ἦν ἡ ἀρχαία μουσικὴ καὶ εἰς τοῦτο χρησίμη. ῾Ηρακλέα τε γὰρ ἀκούομεν κεχρημένον μουσικῇ καὶ ᾿Αχιλλέα καὶ πολλοὺς ἄλλους, ὧν παιδευτὴς ὁ σοφώτατος Χείρων παραδέδοται, μουσικῆς τε ἅμα ὢν καὶ δικαιοσύνης καὶ ἰατρικῆς διδάσκαλος.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

La voce dei conservatori: la musica del buon tempo antico

“Troppe corde!” • Terpandro di Antissa, Lesbo (VII sec. a.C.)

– Plutarco, Costituzione di Sparta 238c Εἰ δέ τις παραβαίνοι τι τῆς ἀρχαίας μουσικῆς, οὐκ ἐπέτρεπον· ἀλλὰ καὶ τὸν Τέρπανδρον ἀρχαϊκώτατον ὄντα καὶ ἄριστον τῶν καθ' ἑαυτὸν κιθαρῳδῶν καὶ τῶν ἡρωικῶν πράξεων ἐπαινέτην ὅμως οἱ ἔφοροι ἐζημίωσαν καὶ τὴν κιθάραν αὐτοῦ προσεπαττάλευσαν φέροντες, ὅτι μίαν μόνην χορδὴν ἐνέτεινε περισσοτέραν τοῦ ποικίλου τῆς φωνῆς χάριν· μόνα γὰρ τὰ ἁπλούστερα τῶν μελῶν ἐδοκίμαζον.

• Timoteo di Mileto (V sec. a.C.)

– Plutarco, ibid. Τιμοθέου δ' ἀγωνιζομένου τὰ Κάρνεια, εἷς τῶν ἐφόρων μάχαιραν λαβὼν ἠρώτησεν αὐτόν, ἐκ ποτέρου τῶν μερῶν ἀποτέμῃ τὰς πλείους τῶν ἑπτὰ χορδῶν.

– Pausania, Periplo della Grecia III, 12 […] ἐκρέμασαν οἱ Λακεδαιμόνιοι τὴν Τιμοθέου τοῦ Μιλησίου κιθάραν, καταγνόντες ὅτι χορδαῖς ἑπτὰ ταῖς ἀρχαίαις ἐφεῦρεν ἐν τῇ κιθαρωδίᾳ τέσσαρας χορδάς.

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

La voce dei conservatori: Aristofane (Le Rane, 1301-1315)

ESCHILO: οὗτος (= Euripide) δ' ἀπὸ πάντων μὲν φέρει,

πορνῳδιῶν, σκολίων Μελήτου, Καρικῶν αὐλημάτων, θρήνων, χορειῶν. Τάχα δὲ δηλωθήσεται. ᾿Ενεγκάτω τις τὸ λύριον. Καίτοι τί δεῖ λύρας ἐπὶ τοῦτον; Ποῦ 'στιν ἡ τοῖς ὀστράκοις αὕτη κροτοῦσα; Δεῦρο, Μοῦσ' Εὐριπίδου, πρὸς ἥνπερ ἐπιτήδεια τάδ' ἔστ' ᾄδειν μέλη. DIONISO: Αὕτη ποθ' ἡ Μοῦσ' οὐκ ἐλεσβίαζεν, οὔ. ESCHILO ᾿Αλκυόνες, αἳ παρ' ἀενάοις θαλάσσης κύμασι στωμύλλετε, τέγγουσαι νοτίοις πτερῶν ῥανίσι χρόα δροσιζόμεναι· αἵ θ' ὑπωρόφιοι κατὰ γωνίας εἰειειειειειλίσσετε δακτύλοις φάλαγγες ἱστότονα πηνίσματα, […]

Critiche di:

eclettismo stilistico

trivialità (cfr. schol. ad loc. ᾿Εν ἐρωτήσει λέγει. αὕτη οὐκ ᾐσχροποίει; λεσβιάζειν δὲ τὸ παρανόμως πλησιάζειν. διεβάλλοντο γὰρ ἐπὶ τούτῳ οἱ Λέσβιοι. )

assurdità prosodiche

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

La voce degli innovatori: Timoteo, fr. 796 Hordern

οὐκ ἀείδω τὰ παλαιά,

καινὰ γὰρ ἀμὰ κρείσσω·

νέος ὁ Ζεὺς βασιλεύει,

τὸ πάλαι δ' ἦν Κρόνος ἄρχων·

ἀπίτω Μοῦσα παλαιά.

Rivendicazione della propria novità

Il poeta come il giovane Zeus

“Al diavolo l’antica Musa”

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

La voce degli innovatori: Timoteo (I Persiani, fr. 791 Hordern ll. 213-233)

ἐγὼ δ' οὔτε νέον τιν' οὔ- τε γεραὸν οὔτ' ἰσήβαν εἴργω τῶνδ' ἑκὰς ὕμνων· τοὺς δὲ μουσοπαλαιολύ- μας, τούτους δ' ἀπερύκω, λωβητῆρας ἀοιδᾶν, κηρύκων λιγυμακροφώ- νων τείνοντας ἰυγάς. πρῶτος ποικιλόμουσος ᾿Ορ- φεὺς υν ἐτέκνωσεν υἱὸς Καλλιόπα Πιερίαθεν· Τέρπανδρος δ' ἐπὶ τῶι δέκα ζεῦξε μοῦσαν ἐν ὠιδαῖς· Λέσβος δ' Αἰολία ν ᾿Αν- τίσσαι γείνατο κλεινόν· νῦν δὲ Τιμόθεος μέτροις ῥυθμοῖς τ' ἑνδεκακρουμάτοις κίθαριν ἐξανατέλλει, θησαυρὸν πολύυμνον οἴ- ξας Μουσᾶν θαλαμευτόν·

Atteggiamento meno iconoclasta (non tutto ciò che è antico è cattivo): i bersagli sono i “finti antichi che violentano la Musa”,

“distruttori di canti”,

che “sforzano le loro voci sgraziati da araldi vocianti”

Volontà di inserirsi in una tradizione

Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com

Musica e Politica nella

Grecia Classica

Grazie Massimo Raffa m.raffa72@gmail.com