Repubblica e Cantone TicinoDipartimento delle istituzioni

Il Ticino in breve

Informazioni generali

Serbo/Croato/

Bosniaco/Montenegrino

Srpski/Hrvatski/

Bošnjački/Crnogorski

NapomenaCilj ove brošure je da svima koji nameravaju da se

nastane u Kantonu Tićino (Cantone Ticino) ponudi

opšte informacije o ovom kantonu. Ova brošura

nije obuhvatila sve informacije. Za podrobnije

informacije potrebno je obratiti se Službama

nadležnim za rad opština Kantona Ticino

(Cancellerie dei Comuni del Canton Ticino), kao i

drugim institucijama, udruženjima i kantonalnim

administrativnim službama navedenim u

brošuri, koje vam stoje na raspolaganju za sve

dodatne informacije i pojašnjenja, kao i stručne

personalizovane savete, u slučaju da su vam

potrebni.

Sve navedene informacije detaljno su

prekontrolisane i smatraju se tačnim u trenutku

objavljivanja ove brošure. Međutim, s obzirom na

veliki broj podataka, moguće je da postoje i neke

nepreciznosti, zbog kojih se unapred izvinjavamo.

Autori ove osnovne informativne brošure ne smatraju

se odgovornim za ono što se odnosi na ispravnost,

preciznost, pouzdanost ili celovitost podataka

internet stranica navedenih u ovoj brošuri.

Svi navedeni podaci odnose se na 2012. godinu.

Sadržaj

Uvod 4

1. Tićino ukratko 5

2. Živeti u Tićinu 6

Boravišne dozvole 7

3. Demokratija i federalizam 8/9

4. Živeti u Tićinu 10

5. Italijanski jezik i suživot 12

6. Škola i obrazovanje 13

7. Integracija stranaca i prevencija diskriminacije 14/15

8. Raditi u Tićinu 16

9. Privreda, porezi i sredstva komuniciranja 17

10. Saobraćaj 18/19

11. Zdravlje 20

12. Socijalna zaštita 22/23

13. Porodica 24

Deca i mladi 25

14. Religija 26

15. Slobodno vreme i mediji 27

16. Bezbednost i vanredne situacije 28

Bibliografija 29

30 izraza za bolje razumevanje tićinskog italijanskog 30

Korisni brojevi 30

Uvod

Švajcarsku sa Nemačkom povezuje granica

duga 346 km, sa Francuskom 572 km,

sa Italijom 734 km, sa Austrijom 165 km

i sa Lihtenštajnom 41 km. Njena ukupna

površina iznosi 41.285 km2, od kojih 74,5%

se odnosi na plodno zemljište (30,8% šume,

36,9% poljoprivredna dobra, 6,8% naseljena

područja), dok se 25,5% osnosi na površinske

vode, neobradivo i neplodno zemljište.

Najveće naseljene zone predstavljaju gradovi

Cirih (oko 1.200.000 stanovnika), Ženeva

(oko 530.000 st.), Bazel (oko 500.000 st.),

Bern (oko 355.000 st.), Lozana (oko 335.000

st.), Lucern (oko 210.000 st.), Sankt Galen

(oko 150.000 st.), Vintertur (Winterthur) (oko

140.000 st.), Lugano (oko 138.000 st.).

Švajcarska ima oko 8 miliona stanovnika,

od kojih su 22,8% stranci (oko 1.815.000).

Zvanični jezici su nemački 63,7%, francuski

20,4%, italijanski 6,5% i romanš 0,5%.

Najbrojnije verske grupe su rimokatolici 41,8%,

protestanti 35,3%, muslimani 4,3%. (Podaci

iz 2012.)

Švajcarska Konfederacija (Confederazione

svizzera) je od 1848. federalna država koju

čini 26 kantona (20 kantona i 6 polukantona).

Federalno veće ministara – Vlada (Consiglio

Federale) je kolegijalni organ i ima 7 članova.

Federalni parlament (Assemblea federale) se

sastoji od dva doma: Veće kantona (Consiglio

degli Stati), koji ima 46 članova i koji predstavlja

kantone, i Narodnog veća (Consiglio nazionale)

od 200 članova, koji predstavlja građane.

u narodnim nošnjama koji na vrhu planine sviraju

alpski rog, ljudi zaposlenih u fabrikama satova ili u

bankama, plavih Hajdi (Heidi) koje prave topljeni

sir (fondu) i sir sa roštilja, restlovanog krompira

i birher-muslia za turiste ljubitelje skijanja. Drugi

Švajcarsku doživljavaju kao zemlju izobilja i novca,

zemlju koja krije sve bankarske tajne, u kojoj

su ulice popločane zlatom, gde čokolada teče

u potocima, a sirevi su puni rupa, zemlju punu

vojnih bunkera i atomskih skloništa, zemlju slavnu

po prepoznatljivim vojnim nožićima, luku i streli,

neutralnosti, zatvorenim granicama, uređenosti

i čistoći. Treći u švajcarskom krstu, belom na

crvenoj podlozi, prepoznaju simbol Crvenog

krsta (Croce Rossa) simbol humanitarnog rada,

federalizma, vrednosti nastalih na mitovima

o : Viljemu Telu (Guglielmo Tell), Vinkelridu

(Winkelried), Helveciji (Elvezia), Generalu Gizanu

(Generale Guisan), plaćeničkoj vojsci, Papskoj

gardi, Rusoa (Rousseau), Ursuli Andres (Ursula

Andress), Rodžeru Federeru (Roger Federer),

Alingiju (Alinghi), Le Korbizijeu (Le Corbusier),

USM nameštaju, uvek tačnim vozovima, žutim

autobusima i avionskim kompanijama «Crossair» i

«Swissair». Medjutim, postoje i oni koji Švajcarsku

povezuju sa mestima poput planine Ćervino

(Cervino ili Zermatt), vrha Jungfrau, lucernskog

mosta Kapelbrike (Kapellbrücke di Lucerna),

medveđeg parka u Bernu, poznate ženevske

fontane «Jet d’eau», zamka Šijon (Castello di

Chillon), vodopada Reno, prevoja Sv. Gotarda

(San Gottardo), Foruma u Davosu, luksuznih

palata u Cermatu (Zermatt), Gštadu (Gstaad) ili

Sankt Moricu (Sankt Moritz). Ali, ima i onih koji

Švajcarsku brkaju sa Švedskom ili Svazilandom,

i sve nas zamišljaju u tirolskoj uniformi, bogate i

podgojene.

Mnogo je specifičnosti koje su veoma često

vezane samo za Švajcarsku (Swiss made) a koje

posmatrane zajedno čine njen identitet, ili bar

deo njene složene realnosti, lako prepoznatljive

u inostranstvu. Međutim, te specifičnosti ne mogu

se povezati automatski i sa Tićinom. Prema

tome, da li to znači da živeti u Tićinu nije isto

Kad se u inostranstvu spomene Švajcarska,

zamišljaju je kao zemlju pastirskih pejzaža,

jezera sa kristalno čistom vodom, borovih šuma,

planina čiji su vrhovi pokriveni večnim snegom

i ledom, dolina kojima putuju crveni vozići,

zelenih bregova prekrivenih runolistom i drvenim

kućicama (brvnarama), krava i koza koje mirno

pasu, bernardinaca (vrsta psa) na sve strane, ljudi

što i živeti u Švajcarskoj? Da li je ustvari Tićino

Švajcarska? Naravno da jeste, pošto italijanski

kao zvanični jezik, njegova lombardijska

kultura i mediteranska klima čine sastavni deo

švajcarskog identiteta. Međutim, veoma često

u inostranstvu, ali i u drugim delovima same

Švajcarske, postoji problem da se shvati da

unutar Švajcarske postoje zone sa subtropskom

klimom, palmama, agavama, smokvama,

vinogradima, maslinjacima, sadnicama limuna

i letnjim temperaturama od preko 30 stepeni!

Tićino je važan deo švajcarskog mozaika, ne

samo zbog Gazoze (Gazosa je posebna vrsta

gaziranog napitka) iz Mendrizija (Mendrisio) ili

sira Zincarlin iz Kotline Muđa (Val di Muggio), već

i zbog srednjevekovnih zamkova iz Belincone

(Bellinzona), prirodnih štala (Splüi) iz Kotline

Bavone (Valle Bavona), dela Frančeska Borominija

(Francesco Borromini), građevina Marija Bote

(Mario Botta) u Luganu, međunarodnog filmskog

festivala u Lokarnu (Locarno), pozorišta Dimitri,

fosilnih ostataka dinosaurusa sa planine San

Đorđo (Monte San Giorgio), romantičarskih crkava

u brojnim dolinama, maslinovog ulja iz zone

Ćeresija (Ceresio) i Švajcarskog centra za naučne

kalkulacije. Ove i mnoge druge karakteristike

Tićina, jedinstvene u zemlji, stalno doprinose

traženom, poznatom i uspešnom brendu

Švajcarske (Swiss made) na kojem nam ponekad

zavide.

«Italija je pod Bordžama (Borgia) trideset

godina imala ratove, živela je pod terorom,

ubistvima i masakrima, i uprkos tome

«proizvela» je Mikelanđela (Michelangelo),

Leonarda da Vinčija (Leonardo da Vinci) i

Renesansu. U Švajcarskoj postoji bratska

ljubav, petsto godina mira i demokratije i šta

je «proizvela»? Satove s kukavicom.» (Šala

Orsona Velsa /Orson Welles u filmu «Treći

čovek» (1949.) Karola Rida /Carol Reed).

Repubblica e Cantone Ticino

Dipartimento delle istituzioni

Delegato cantonale all’integrazione degli stranieri

4

5

1Tićino ukratko

Zauzima površinu od 2.812 km2, tj. 6,8% ukupne

površine Švajcarske, i ima gotovo 340.000

stanovnika (podaci iz 2012.), koji su uglavnom

katoličke veroispovesti i nastanjeni su u gradskim

i prigradskim zonama Lugana (135.000 st.), koji

je po veličini treći finansijski centar Švajcarske,

zatim u zoni Lokarna/Askone (Locarno/Ascona)

(55.000 st.), Belincone (50.000 st.) i Kjaso/

Mendrizio (Chiasso/Mendrisio) (50.000 st.).

Preko 26% populacije Tićina čine stranci.

Istorija ukratko

U davna vremena Tićino su naseljavali Leponti,

keltska plemena. Kasnije su teritoriju osvojili

Rimljani i pripojili je Reciji (Rezia). Tokom Srednjeg

veka regija deli sudbinu Lombardije, trpeći invazije

Ostrogota, Longobarda i Franaka (Franchi). Oko

nje se zatim bore gradovi-države Komo (Como) i

Milano, da bi polovinom XIV veka konačno potpala

pod vlast milanskih vojvoda, prvo porodice

Viskonti (Visconti) a zatim i Sforca (Sforza). Godine

1182, doline Blenio i Leventina potpisuju Torski

pakt kojim se obavezuju na međusobnu zaštitu.

Taj pakt će kasnije poslužiti kao osnova poznatog

Ritliškog (Grütli) dogovora iz 1291, dokumenta koji

se smatra švajcarskim osnivačkim aktom. Regiju

kasnije postepeno osvajaju drugi kantoni, sa ciljem

kontrolisanja alpskih prelaza, naročito Prelaza Sv.

Gotard (Passo San Gottardo).

Godine 1512. današnja teritorija Tićina podeljena

je na osam autonomnih okruga koji su bili pod

upravom Konfederacije kantona (Cantoni

confederati), koji su potom 1798. anektirani

Helvetskoj Republici (Repubblica Elvetica), koju

je naposletku Napoleon 1803. godine ukinuo

da bi stvorio novu Konfederaciju od 19 kantona.

Godine 1798. vojnici Cisalpinske republike

(Repubblica Cisalpina) iznenada prodiru u Lugano,

ali nailaze na otpor Mesne dobrovoljačka garde

(tzv. Volontari del Borgo), koju je činilo lokalno

stanovništvo. Nakon jednodnevnog grozničavog

otpora, Mesna dobrovoljacka garda uspeva da

odbije napad Cisalpina, uprkos njihovoj prvobitnoj

prednosti. Najnapredniji deo luganske buržoazije

Blaga klima, subtropska vegetacija, konfiguracija

terena, gradski centri, gastronomija, kultura,

istorija i italijanski jezik, razlikuju Kanton Tićino od

ostatka Švajcarske. To je jedini kanton koji se u

potpunosti nalazi ispod Alpa. Celom njegovom

dužinom od 100 km uspevaju najrazličitiji oblici

evropske vegetacije, od likena na Alpima do agava

i palmi na obalama jezera.

Tićino se sastoji od dve glavne geografske zone

i one su razdeljene Planinom Ćeneri (Monte

Ceneri): Sopraćeneri (Sopraceneri), koja se nalazi

na severu Planine Ćeneri (tipična alpska zona

koju preseca gornji tok reke Tićino), i Sotoćeneri

(Sottoceneri), koja se nalazi na jugu Planine Ćeneri

(ova zona ima prealpske karakteristike i u nju ulazi

italijanska enklava Kampione (Campione d’Italia).

Iako mu je kultura italijanska, Tićino politički

pripada Švajcarskoj. To je moderna i dinamična

regija kroz koju prolaze velike evropske železničke

i drumske saobraćajnice a ima i dobru avionsku

povezanost.

Tićino se nalazi u centru takozvane Insubrijske

regije (Regio Insubrica), graniči se sa Italijom

i kantonima Valeze (Vallese), Uri i Graubinden

(Graubünden). Njegov zvanični naziv je Republika

i Kanton Tićino (Repubblica e Cantone Ticino),

zvanični jezik je italijanski, a glavni grad je

Belincona (Bellinzona). Zajedno sa još četiri doline

u Graubindenu Tićino čini italijansku Švajcarsku.

Kanton Tićino (Tesìn ili Tisìn na lokalnom dijalektu)

dobio je ime po reci Tićino koja protiče kroz

njega, od izvora na Prelazu Novena (Passo

della Novena), pa do ušća u Veliko jezero (Lago

Maggiore). Po kantonalnom Ustavu, «Tićino je

demokratska republika koju odlikuju italijanski

jezik i kultura» (čl. I Ustava), dok preambula

precizira da je «narod Tićina» posvećen

«istorijskom zadatku interpretiranja italijanske

kulture unutar Švajcarske konfederacije».

iskoristio je taj momenat kako bi proglasio dugo

željenu nezavisnost te zone pod parolom

«slobodni i Švajcarci». Rezolucijom (Atto di

Mediazione) od 19 februara 1803. godine,

Napoleon daje status nezavisnog kantona i

potčinjenim teritorijama, među kojima je i Tićino.

Od 1878. godine je Belincona (Bellinzona) jedini

glavni grad Tićina.

Tokom čitavog XIX veka Kanton je karakterisala

teška ekonomska zaostalost, što je za posledicu

imalo intenzivnu emigraciju lokalnog stanovništva

ka evropskim i prekookeanskim zemljama.

Situacija počinje da se menja tek nakon razvoja

turizma, otvaranja železnice Sv. Gotard i

industrijalizacije s početka XX veka. U drugoj

polovini XX veka Kanton uspeva da izraste u

važan finansijski i privredni centar. Osnivanje

Univerziteta italijanske Švajcarske (Università della

Svizzera italiana) 1996. godine predstavlja krunu

ekonomskog i kulturnog razvoja ovog kantona.

Privredu Tićina danas čine mahom mala i srednja

preduzeća. Najveći deo stanovništva zaposlen

je u uslužnim sektorima (bankarstvo, osiguranje,

turizam, trgovina, administracija), trećina je

zaposlena u industrijskom sektoru, dok se samo

2% stanovnistva bavi poljoprivredom.

Genève

Berlin

Wien

London

Paris

Roma

Madrid

Bern

Sion

Bellinzona

Lausanne

ChurLuzern

Svizzera

Ticino

Zürich

Basel

St. Gallen

Lugano

Como

ChiassoMendrisio

Locarno

Verbania

Bellinzona

Biasca

Airolo

TI

VSUR

GR

Varese

ITALIA

6

inostranstvu i nadležne kantonalne službe, mogu

vam dati informacije vezane za opšte uslove za

ulazak u zemlju. Strani državljani koji su legalno

ušli u Švajcarsku radi turizma ne moraju imati

boravišnu dozvolu, pod uslovom da u poslednjih

šest meseci nisu boravili u Šengenskoj zoni

duže od tri meseca. Strani državljani kojima je

potrebna viza moraju poštovati rokove i uslove

boravka navedene u vizi. Strani državljanin koji iz

opravdanih razloga nije u mogućnosti da napusti

Švajcarsku u okviru rokova navedenih u vizi dužan

je da to odmah prijavi nadležnim opštinskim i

kantonalnim službama. Osobe koje za novčanu

naknadu izdaju smeštaj stranim državljanima

dužne su da to odmah prijave nadležnim

službama.

Stranci koji nisu državljani neke od zemalja EU/

EFTA moraju obezbediti neophodnu dozvolu/

osiguranje za ulazak u zemlju, ukoliko nameravaju

da se u njoj nastane. Najkasnije 14 dana od ulaska

u zemlju, i u svakom slučaju pre početka radne

aktivnosti, potrebno je prijaviti se Regionalnom

birou za strance (Servizio regionale degli stranieri)

nadležnoj za podrucje u kojem su se nastanili,

a takođe i opštinskim vlastima. Svaka promena

adrese, čak i u okviru iste opštine, kao i odlazak

u inostranstvo, moraju biti prijavljeni nadležnim

službama. Produženje/obnova dozvole za strance

mora biti zatražena najkasnije dve sedmice pre

datuma isticanja važeće dozvole.

Pogledati «Korisne informacije»

Od 12. decembra 2008. Švajcarska je deo

Šengenske zone (Spazio Schengen). Za turistički

boravak u trajanju do tri meseca, stranim

državljanima kojima je potrebna viza, tj. svima

osim državljana EU/EFTA (Evropske Unije i

Evropskog udruženja slobodne trgovine) se pod

određenim uslovima izdaje šengenska viza koja

važi za sve zemlje Šengenske zone. Da bi ušli u

Švajcarsku strani državljani moraju imati važeći i

priznat lični dokument. Takođe je potrebno imati

i finansijska sredstva dovoljna za izdržavanje

tokom tranzita ili boravka, ili dokaz da se do tih

finansijskih sredstava može doći legalno. Federalni

biro za migraciju (Ufficio federale della migrazione

- UFM), švajcarska diplomatska predstavništva u

Osnovne vrednosti, prava i

obaveze

Švajcarski federalni ustav (Costituzione federale

della Confederazione Svizzera) definiše osnovna

prava i pravila zajedničkog života i odnosa

građana sa državom. On takođe vrši razgraničenje

nadležnosti i obaveza između Konfederacije i

kantona. Federalni ustav primenjuje se na teritoriji

čitave Švajcarske, a svaki kanton, osim toga, ima

i svoj ustav.

Kanton Ticino veliku važnost pridaje činjenici

da sloboda svih građana i poštovanje prava na

suživot budu obostrano poštovani. To znači da svi

prihvataju iste osnovne vrednosti, među kojima

se mogu nabrojati: poštovanje i zaštita ljudskog

dostojanstva, jednakost svih pred zakonom,

jednakost prava muškaraca i žena, ograničenje

lične slobode svake pojedine osobe je ograničena

slobodom drugih, zakoni i pravila Države moraju

se poštovati. Ko živi u Švajcarskoj dužan je takođe

da snosi deo javnih troškova, da plaća poreze,

potpiše ugovor o zdravstvenom osiguranju, plaća

doprinose za socijalno osiguranje. Deca su dužna

da pohađaju školu.

Švajcarska od imigranata, baš kao i od svojih

državljana, očekuje da budu zainteresovani

za društvene odnose i uslove, da se o

njima informišu kroz razgovor sa susedima,

učlanjenja u razne asocijacije, učešće u

lokalnim manifestacijama, učešće u kulturnim,

sportskim i društvenim aktivnostima.

Svi stranci stoga treba da upoznaju, poštuju

i usvoje osnovne principe i vrednosti zemlje

u kojoj su odlučili da žive. Svi stranci treba da

znaju barem jedan od zvaničnih jezika.

Što se tiče Kantona Tićino, svi novopridošli

treba da nauče da govore, čitaju i pišu na

italijanskom. Švajcarci, s druge strane, treba

da pokažu otvorenost i želju da prihvate

svoje nove sugrađane.

Pogledati poglavlje 7, «Integracija stranaca»

2Živeti u Tićinu

Dana 21. juna 1999. godine, Evropska Unija

(Unione Europea - EU) i Švajcarska potpisale

su brojne bilateralne sporazume, među kojima i

Sporazum o slobodnom kretanju lica (Accordo

sulla libera circolazione delle persone) koji je

stupio na snagu 1. juna 2002. Nakon proširenja

EU 2004. godine, ovaj sporazum je dopunjen

dodatnim protokolom koji je stupio na snagu

2006. godine, a koji reguliše postepeno

uvođenje slobodnog kretanja i za državljane

Estonije, Letonije, Litvanije, Poljske, Češke,

Slovačke, Slovenije, Mađarske, Kipra i Malte.

Godine 2009, švajcarski birači prihvatili su

produženje Sporazuma o slobodnom kretanju

i njegovo proširenje na državljane Bugarske i

Rumunije.

str. 14/15

7

Režim za državljane ostalih

zemalja

U slučaju državljana ostalih zemalja (koje ne

pripadaju EU/EFTA) primenjuju se federalni Zakon

o stranim državljanima (Legge federale sugli

stranieri) i Pravilnik o dozvoli ulaska u zemlju,

boravku i profitabilnim delatnostima (Ordinanza

sull’ammissione, il soggiorno e l’attività lucrativa

- OASA). Dozvola ulaska u zemlju i boravišna

dozvola za te strane državljane su restriktivnije

u poređenju sa onima koje se izdaju strancima-

državljanima EU/EFTA. Stranci mogu dobiti

dozvolu za vršenje profitabilnih delatnosti ukoliko

to nije u suprotnosti sa pravilima vezanim za tržište

rada i navedenim zakonima. Medjutim, to nije

zagarantovano pravo.

Spajanje sa porodicom za

državljane ostalih zemalja

Državljani ostalih zemalja (paesi terzi) koji poseduju

prebivališnu dozvolu tipa «C», dozvolu boravka

tipa «B» i dozvolu privremenog boravka tipa «L»,

kao i švajcarski državljani, imaju pravo da zatraže

spajanje sa članovima porodice poput bračnog

druga i maloletne dece do 18 godina starosti koja

nisu venčana. Nadležne službe za migraciju mogu

odobriti spajanje ukoliko su zadovoljeni određeni

uslovi (na primer: tražilac raspolaže odgovarajućim

smeštajem, primanjima itd.).

Organi nadležni za izdavanje

prebivališnih i boravišnih dozvola

Izdavanje boravišnih i prebivališnih dozvola

stranim državljanima u nadležnosti je kantona. U

principu, kantoni samostalno, u skladu sa važećim

zakonima, odlučuju da li će ili ne strancu izdati

odgovarajuću dozvolu. Kantonalne službe za

migraciju odgovorne su za kontrolu rezidenata

stranog porekla. Odluke vezane za dobijanje azila

u nadležnosti su federalnih službi i regulisane

su federalnim Zakonom o azilu (Legge federale

sull’asilo - LAsi).

Pogledati «Korisne informacije»

Režim za državljane EU/EFTA

Sporazum o slobodnom prometu roba i kretanju

osoba, kao i protokoli s njim u vezi, primenjuju se

na građane zemalja EU/EFTA, za koje, za razliku

od građana drugih zemalja, važe blaži uslovi

dobijanja švajcarske boravišne i/ili radne dozvole.

Sa pravom slobodnog kretanja povezane su i

norme vezane za priznavanje diploma, pravo

na kupovinu nekretnina i usklađivanje sistema

socijalnog osiguranja. Vrste dozvola za strance: Dozvola B: boravišna

Dozvola C: prebivališna

Dozvola G: za pogranično stanovništvo

Dozvola L: za privremeno boravište

Dozvola F: za osobe koje su privremeno

ušle u Švajcarsku

Dozvola N: za tražioce azila

Dozvola S: za osobe koje imaju potrebu

za zaštitom

Švajcarsko državljanstvo

Švajcarsko državljanstvo može biti dobijeno

rođenjem deteta u Švajcarskoj, usvajanjem od

strane švajcarskih državljana, kao i u posebnom

postupku za dobijanje švajcarskog državljanstva.

Švajcarsko državljanstvo podrazumeva čitav niz

prava i obaveza (npr. pravo glasa i kandidature

na izborima, dužnost služenja vojnog roka).

Državljanstvo može biti dobijeno kroz proceduru

naturalizacije koja može biti redovna ili ubrzana.

Preseljenje iz jednog kantona u drugi može imati

posledice na proceduru naturalizacije. Za više

informacija potrebno je obratiti se opštinskim

službama, kantonalnom Odseku za stanovništvo

(Sezione della popolazione) ili matičnim uredima

(Uffici dello stato civile).

Pogledati «Korisne informacije»

Boravišne dozvole

8

Švajcarska je federalna država koju čine tri

institucionalna stuba, i to: Konfederacija, 26

kantona, i opštine. Kantoni su autonomni u meri

regulisanoj Federalnim ustavom. Svaki od njih

ima svoj ustav, svoje zakone, svoju vladu, svoj

parlament, i svoje sudove. Opštine (kojih je u

Švajcarskoj oko 3000, a u Tićinu 150) predstavljaju

najmanje institucionalne i političke jedinice, koje

uživaju autonomiju regulisanu ustavima pojedinih

kantona. Specifičnost Švajcarske konfederacije

ogleda se u tome što je čine četiri različite kulture

i njihova četiri jezika, i to: nemački, francuski,

italijanski (prisutne samo u Tićinu i nekim

delovima Kantona Graubinden (Graubünden)) i

retoromanski (romancio). Kako bi izbegla tenzije

i političke probleme koje je u poslednja dva veka

iskusio ostatak Evrope, Švajcarska, onako kako

je osmišljena i formirana 1848 godine, nije mogla

biti ništa drugo nego «konfederacija» kantona sa

federalnim uređenjem.

Švajcarski federalizam

Kao što je zagarantovano Ustavom, federalizam

znači da kantoni i opštine uživaju široku

autonomiju i međusobno koordiniraju svoje

funkcije. Zajedno sa Konfederacijom (tj. federalnim

institucijama) i u bliskoj međusobnoj saradnji,

oni dele političko-administrativne nadležnosti.

Kantoni imaju slobodu donošenja zakona po

svim pitanjima koja nisu regulisana Federalnim

ustavom.

Direktna demokratija

Švajcarska ima poseban oblik direktne

demokratije, koja se ogleda u direktnim izborima

vršilaca svih javnih funkcija, izuzev članova

Federalne vlade, kao i odlučivanjem putem

referenduma, na inicijativu građana, o svakoj

promeni Ustava. Pravo na referendum, tj.

konsultovanje javnog mnjenja u vezi sa odlukama

Parlamenta, prisutno je u Ustavu još od 1848.

godine. Zahvaljujući građanskoj inicijativi,

određen broj građana sa pravom glasa može

da zatraži glasanje kako bi izmenio ili dopunilo

odredbe Ustava. Podnošenje peticija je pravo

koje građanima omogućava da se direktno

obrate vlastima, a peticije mogu potpisivati i strani

državljani. Švajcarska ima višepartijski sistem u

kome nijedna od partija ne može osvojiti apsolutnu

većinu. Prema tome, kompromis je suštinski

deo švajcarske demokratije. Čak je i sistem

glasanja drugačiji od sistema u ostalim svetskim

demokratijama.

Međunarodni sporazumi

Kao član UN (Ujedinjenih naroda) i EFTA

(Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu),

Švajcarska učestvuje u evropskoj i

međunarodnoj politici, uz tradicionalni oprez i

sa pragmatičnim pristupom. Nakon nekoliko

referenduma u kojima su građani odbili ulazak

u EU (Evropsku Uniju), Švajcarska je rešila

da odnose s EU reguliše bilateralnim putem,

potpisujući brojne sporazume koji između

ostalog omogućavaju slobodno kretanje lica,

kao i pristupanje Šengenskom i Dablinskom

sporazumu.

3Demokratija i federalizam

9

Podela vlasti između Konfederacije, kantona i opština

Vlast

Funkcije

Švajcarska

Kanton Tićino

Opštine

Poslanici Federalnog parlamenta, Federalna

vlada, poslanici Kantonalnog parlamenta,

Kantonalna vlada, poslanici Opštinskog

parlamenta i Opštinska vlada, biraju se svake

4 godine od strane svih građana sa pravom

glasa.

Uslovi za sticanje prava glasa

i podnošenje kandidature

u Kantonu Tićino

Za švajcarske državljane dovoljno je da su navršili

18 godina i da imaju prebivalište najmanje trideset

dana na teritoriji kantona. Strani državljani u Tićinu

nemaju pravo glasa, niti pravo da budu birani.

Parlament

Zakonodavna

Donošenje zakona

Kontrola Vlade i administracije

Federalni parlament

(Assemblea federale)

Narodno veće (Consiglio Nazionale)

(200 članova)

Veće kantona (Consiglio degli Stati)

(46 članova)

Kantonalni parlament

(Gran Consiglio)

(90 članova)

Opštinski parlament

(Consiglio comunale)

Vlada

Izvršna

Primena zakona, upravljanje,

administracija i predstavljanje države na

unutrašnjem i međunarodnom planu

Federalna vlada

(Consiglio federale)

(sedam članova koje bira Federalni

parlament). Predsednik Konfederacije

bira se svake godine u Parlamentu, a

kandidati su članovi Federalne vlade.

Kantonalna vlada

(Consiglio di Stato)

(5 ministara)

Opštinska vlada

(Municipio)

Pravosuđe

Sudska

Donošenje suda, izricanje presuda,

kažnjavanje, odbrana

Federalni sud

(Tribunale federale)

(41 član, izabrani od strane Federalnog

parlamenta. Broj članova može

varirati)

Građanski sudovi (Tribunali civili):

Apelacioni sud (Tribunale d’appello)

Mirovno veće (Giudicatura di pace)

Niži građanski sud (Pretura)

Krivični sudovi (Tribunali penali):

Apelacioni sud (Tribunale d’appello)

Krivični sud (Tribunale penale)

Niži krivični sud (Pretura penale)

Sud za maloletnike (Tribunale dei

minorenni)

Upravni sudovi (Tribunali

amministrativi):

Upravni sud (Tribunale amministrativo)

Sud za pitanka osiguranja (Tribunale

delle assicurazioni)

Sud za eksproprijaciju (Tribunale delle

espropriazioni)

10

Komšijske odnose uglavnom reguliše interni

stambeni pravilnik ili su isti regulisani na osnovu

prihvaćenih običaja. Posebnu pažnju treba

posvetiti izbegavanju stvaranja buke, galame

i nereda, pogotovo u toku večernjih i noćnih

sati, kao i tokom praznika. Treba poštovati i

raspored korišćenja zajedničkih prostorija za

pranje rublja, raspored parking mesta i raspored

čišćenja zajedničkih prostora zgrade (stepeništa,

lifta, garaže, vrta, itd.). Treba obratiti pažnju i da

kuhinjski mirisi ne remete život susedima, što važi

i za dim prilikom pravljenja roštilja na terasi. Treba

obratiti pažnju na pravilno odlaganje otpada, kao

i poštovanje satnica otključavanja i zaključavanja

ulaznih vrata zgrade.

U slučaju da susedi prave preteranu buku i

nered, svoja prava možete zastititi obraćajući se

nadležnim organima. Renoviranje susednog stana

ili gradnja objekata na placu do vaše kuće često

mogu biti izvor neprijatnosti (buka, skele). Iako je

reč o neprijatnostima, potrebno ih je istolerisati,

jer je neke stvari nemoguće eliminisati. U slučaju

da radovi u susedstvu rezultiraju štetom po vašu

imovinu, moguće je, uz poštovanje određenih

uslova, tražiti odštetu.

Državljani EU/EFTA sa švajcarskom boravišnom

ili prebivališnom dozvolom imaju ista prava kao

i švajcarski državljani kada je u pitanju kupovina

nekretnina za privatne potrebe.

i poštansku službu (Ufficio postale) u vezi sa

promenom adrese, kao i operatera fiksne telefonije

(kako bi se otkazao stari odnosno potpisao novi

ugovor za telefon, internet ili digitalnu televiziju);

kontaktirati «Billag» (nacioanlni TV operator)

radi radio i televizijske pretplate; zatražiti od

poslodavca slobodan dan, na koji zaposleni

uglavnom ima pravo; informisati Biro za saobraćaj

(Ufficio della circolazione), kontaktirati nastavnike

i školske službe, u slučaju da u porodici postoje i

deca školskog uzrasta.

Pre useljenja u stan ili kuću, neophodno je

potpisati ugovor o najmu. U velikoj većini slučajeva

neophodno je uplatiti kauciju na poseban

depozitni bankarski račun. Prilikom raskida

ugovora o najmu potrebno je poštovati otkazne

rokove koji su u njemu naznačeni. Stanodavac

treba da primi otkaz dan pre početka otkaznog

roka, koji u slučaju stanova uglavnom iznosi tri

meseca. Ugovor je moguće raskinuti i ranije,

u slučaju da postoji druga osoba spremna

da iznajmi stan. U slučaju nesuglasica sa

stanodavcem (najmodavcem) tokom trajanja

ugovora ili po isteku ugovora, moguće je obratiti

se službama za posredovanje koje stoje na

raspolaganju i stanodavcima i podstanarima kada

su u pitanju stručni saveti vezani za iznajmljivanje

nekretnina. Osim stanarine, potrebno je plaćati i

troškove vezane za utrošak električne energije,

vode, grejanja, kablovske televizije, parkinga

i odnošenja otpada. Stanodavac te troškove

može uključiti u cenu stanarine, navodeći ih kao

«dodatne troškove». Svi koji poseduju radio-aparat

ili televizor, kompjuter, mobilni telefon ili druge

elektronske aparate putem kojih je moguće primati

radio i televizijske signale obavezni su da plaćaju

televizijsku pretplatu («Billag»).

Većina stanovnika Tićina iznajmljuje stanove,

odnosno živi u kućama ili stanovima koji nisu u

njihovom vlasništvu. Oglasi sa stanovima za

iznajmljivanje uglavnom se mogu naći u novinama

i na posebnim internet stranicama.

Pogledati «Korisne informacije»

Nezavisno od nacionalnosti i toga da li se osoba

seli unutar istog kantona, ili u druge delove

Švajcarske ili inostranstvo, pre preseljenja

neophodno je prijaviti se opštinskoj Službi za

kontrolu stanovništva (Servizio controllo abitanti)

iz koje se osoba odseljava i onoj u koju se

doseljava; obavestiti odgovarajći regionalni biro

za strance (Ufficio regionale degli stranieri),

službu zdravstvenog osiguranja (cassa malati)

Švajcarci sve više pažnje poklanjaju preradi

otpada (riciclaggio). U mnogim kantonima

plaća se komunalna taksa koja je

proporcionalna količini otpada odloženog

u vreće. Glavni cilj takve vrste oporezivanja

jeste da se građani podstaknu da u najvećoj

meri sortiraju različite materijale koji se mogu

reciklirati, a čije je odnošenje besplatno.

Najveći deo otpada iz gradova reciklira se,

što je korisno ne samo za stanovništvo već i za

životnu sredinu. U materijal koji se prerađuje

ulaze hartija, staklo, plastična PET-ambalaža,

limenke, konzerve, metal, biljni otpad.

Svaka opština ima centre za sortiranje otpada.

U recikliranju ne učestvuju samo građani.

I preduzeća su veoma posvećena sortiranju

otpadaka.

Pogledati «Korisne informacije»

4Živeti u Tićinu

11

1212

5Federalnim ustavom (članovima 4 i 70). U Kantonu

Tićino, kao i delovima Kantona Graubinden, i

to: Mezolćina (Mesolcina), Kalanka (Calanca),

Bregalja (Bregaglia) i Poskjavo (Poschiavo),

italijanski predstavlja zvanični službeni jezik. U

italijanskoj Švajcarskoj se u razgovorima među

prijateljima i rođacima često mogu čuti i neki

lombardijski dijalekti, sa karakterističnim lokalnim

varijantama. U Tićinu deca u osnovnoj školi pored

italijanskog istovremeno uče da čitaju i pišu na

francuskom i nemačkom, što je jedinstveno za

celu Švajcarsku. U kantonima u kojima se govori

nemački u svakodnevnom se govoru uglavnom

koristi švajcarski nemački (Schwyzerdütch),

dijalekat koji onima koji su učili standardni nemački

nije odmah razumljiv i koji se razlikuje od regije

do regije. U Romandiji (francuskoj Švajcarskoj)

lokalni dijalekti su nestali iz upotrebe, osim u

Valezeu (Vallese) i Kantonima Friburg (Friburgo)

i Žura (Giura). Višejezičnost i multikulturalnost

predstavljaju sastavni deo međusobnog

prihvatanja i razumevanja švajcarske kulture.

Prema tome, različitost predstavlja jednu od

osnovnih švajcarskih vrednosti. Poslednjih

decenija, Švajcarska se iz četvorojezične razvila u

višejezičnu zemlju. Jezički pluralizam povećao se

zajedno sa širenjem engleskog, ali i usled činjenice

da je dosta imigranata nastavilo da neguje svoje

jezike. Danas se u Švajcarskoj govori preko 40

jezika.

Da biste upoznali svoje susede, učestvovali

u lokalnim aktivnostima, razumeli televizijske

emisije, čitali novine, tražili posao ili smeštaj,

saznali šta vaša deca uče u školi i razgovarali sa

njihovim nastavnicima, da biste što bolje mogli da

se sporazumete sa javnim službenicima i Tićino

doživljavate kao svoj dom, potrebno je da naučite

italijanski jezik. Opštinske službe, ali ne samo one,

mogu vam dati informacije u vezi sa nastavom

italijanskog jezika, ali i drugih zvaničnih jezika.

Pogledati «Korisne informacije»

Istorijski gledano, Švajcarska je nastala

spajanjem tri velike evropske kulture i jezika, i

to: italijanske, francuske i nemačke, kojima je

pridodat i retoromanski (rumantsch, romontsch

ili rumauntsch), jedan od službenih jezika

Kantona Graubinden (Graubünden). Reč

je o neolatinskom jeziku, koji kao takav ima

dosta sličnosti sa lombardijskim i furlanskim

dijalektima koji se govore u nekim delovima

Italije. Zbog toga je Švajcarska odlučila da ima

četiri zvanična jezika, što je danas regulisano

Švajcarci znaju koliko je teško naučiti njihove

jezike, ali ako se stranci potrude da nauče lokalni

jezik i da se sporazumevaju sa svojim domaćinima,

to će im značajno olakšati komunikaciju i doprineti

međusobnom razumevanju i upoznavanju.

Osim kurseva italijanskog jezika, postoje i

kursevi socijalizacije, senzibilizacije i edukacije o

lokalnim običajima i institucijama. Tokom prvih

meseci života u Tićinu, stranci za komplikovaniju

komunikaciju mogu koristiti usluge profesionalnih

prevodilaca i medijatora.

Pogledati «Korisne informacije»

Učlanjenje u neko lokalno udruženje predstavlja

odličnu priliku za sticanje novih poznanstava,

budući da se veliki deo društvenih aktivnosti na

nivou Kantona i Opština organizuje upravo kroz

takva udruženja. Mnoge opštine imaju kulturna

i sportska udruženja, kao i ženska i udruženja za

roditelje i mlade. I o tome se možete informisati

kod opštinskih službi.

Tićino takođe ima veliki broj biblioteka, opštinskih

i kantonalnih, od kojih su neke specijalizovane i za

jezike novopridošlih stranaca. Postoji i veliki broj

kurseva stranih jezika i kulture, kao i rekreativnih

aktivnosti koje organizuju zajednice imigranata.

Pogledati «Korisne informacije»

Švajcarska je višejezična i multikulturalna

zemlja: ima četiri zvanična jezika, ali njihov

teritorijalni raspored nije ravnomeran. Najviše

je onih koji govore nemački jezik (64%). U 19

od 26 kantona govori se švajcarski nemački.

Francuski jezik (21%) je zastupljen u zapadnim

delovima zemlje, a u četiri Kantona on je jedini

zvanični jezik Ženeva, Vo (Vaud), Nešatel

(Neuchâtel) i Đura (Giura). U tri Kantona

zastupljeni su istovremeno i nemački i

francuski Bern, Friburg i Valeze (Valais ili Wallis).

Italijanski (6,5%) se govori u Tićinu i četiri

kotline Kantona Graubinden (Graubünden).

Retoromanski se govori samo u trojezičnom

Kantonu Griđoni, zajedno sa italijanskim i

nemačkim. Baš kao francuski i italijanski, i

retoromanski je neolatinski jezik, a koristi ga

tek 0,5% stanovništva. Srpsko-hrvatski je

najrasprostranjeniji strani jezik u Švajcarskoj

(podaci iz 2012. godine).

Italijanski jezik i suživot

13

Obavezno obrazovanje

Obavezna osnovna škola traje 9 godina i

podeljena je na niže razrede (scuola elementare)

i više razrede (scuola media). Iako postoji dosta

privatnih škola, većina dece pohađa državne

škole. Minimalni uzrast za upis u osnovnu školu

varira od jednog do drugog kantona. u Tićinu je

to šest godina, dok se za teritoriji cele zemlje u

budućnosti planira smanjenje na četiri godine.

U višim razredima osnovne škole učenici stiču

osnovno opšte obrazovanje. Neke škole imaju

praktičnu nastavu, koja učenike sprema za

pripravništvo u određenim poslovima, dok druge

težište stavljaju na razvijanje opšte kulture, koja

će biti korisna za nastavljanje obrazovanja na

višim nivoima. Državna škola ima važnu ulogu

i u procesu integracije, budući da se u nju

upisuje 95% dece u celoj zemlji, učenici koji se

međusobno razlikuju po društvenom statusu,

kulturi i maternjem jeziku. Budući da je država sa

četiri zvanična jezika, Švajcarska veliku pažnju

poklanja učenju jezika. Tokom osnovne škole

deca, osim maternjeg, uče bar još jedan od

zvaničnih jezika. u Tićinu su to, pored engleskog,

francuski i nemački jezik.

Srednja škola

Sa 16 godina, učenici koji žele da nastave

obrazovanje upisuju se u srednju školu, koja može

trajati tri ili četiri godine. Mogu pohađati praksu

(tirocinio attitudinale) koja će ih pripremiti za ulazak

na tržište rada, ili nastavu koja će ih pripremiti

za univerzitetske studije. Gimnazije nude opšte

obrazovanje i pripremaju za maturski ispit nakon

čega je moguće upisati jedan od deset švajcarskih

univerziteta, među kojima se nalazi i Univerzitet

italijanske Švajcarske u Luganu (Università della

svizzera italiana – USI) i Mendriziju Akademija

za arhitekturu (Accademia di architettura), ili

jedan od dva politehnička univerziteta u Lozani

i Cirihu. Učenici koji su završili praksu na kraju

staža dobijaju Federalnu diplomu o stručnoj

osposobljenosti (attestato federale), priznatu u

svim kantonima.

Švajcarska ima malo prirodnih resursa, što

znači da svoj prosperitet duguje inteligenciji

svog stanovništva, zbog čega mnogo polaže na

kvalitetno javno obrazovanje.

Švajcarski školski sistem

Švajcarski školski sistem je decentralizovan.

Osnovne i srednje škole su u nadležnosti kantona,

ali je trajanje obaveznog osnovnog obrazovanja

isto na teritoriji cele zemlje. Obrazovni sistem

je podeljen na četiri nivoa: predškolski (jaslice

i obdanište), osnovna škola (viši i niži razredi),

srednja škola i univerzitetsko i permanentno

obrazovanje (usavršavanje).

Univerzitetsko obrazovanje i

usavršavanje

Mnogi učenici obrazovanje nastavljaju upisujući

se na univerzitete ili univerzitetske profesionalne

škole. Osim toga, u ponudi postoje i brojni kursevi

profesionalnog usavršavanja i specijalizacije, koje

organizuju profesionalna udruženja i sindikati.

Univerzitet i ostale institucije visokog obrazovanja

takođe nude kurseve usavršavanja.

Univerzitet u Tićinu ima ekonomski, arhitektonski,

informatički i teološki fakultet, kao i fakultet za

komunikacije. Takođe postoji i Univerzitetska

stručna škola italijanske Švajcarske (Scuola

Universitaria Professionale della Svizzera Italiana -

SUPSI), koja organizuje nastavu sa praktičnim

usmerenjem. Od važnih istraživačkih centara tu su

Institut CIM (Computer Integrated Manufacturing),

tj. Institut za kompjuterizovanu proizvonju

italijanske Švajcarske, Švajcarski centar za naučne

kalkulacije (Centro Svizzero di Calcolo Scientifico),

Institut «Dalla Molle» za veštačku inteligenciju

(Istituto Dalla Molle per l’Intelligenza artificiale)

i Istraživački institut za biomedicinu (Istituto di

Ricerca in Biomedicina).

6Škola i obrazovanje

Učenicima čiji maternji jezik nije italijanski, i

kojima je potrebna dodatna pomoć, škole

u Tićinu nude kurseve italijanskog jezika i

aktivnosti integracije. Novopridošli studenti,

stariji od 16 godina, mogu pohađati program

Predstažerske integracije (Pretirocinio di

integrazione).

Pogledati «Korisne informacije»

Stefano Franšini rođen je u Bodiju (Bodio)

1796. godine. Izabran je u Federalnu

vladu 1848. godine. On je glavni stvaralac

obrazovnog sistema Kantona Tićino. Aktivno

se založio za stvaranje prvih državnih škola,

odvojenih od crkve. Učestvovao je i u osnivanju

politehničkog instituta u Cirihu, doprineo

proučavanju istorije Švajcarske konfederacije i

postavio temelje Federalnog biroa za statistiku

(Ufficio federale di statistica). Kao rezultat

njegove inicijative, uspostavljen je i Švajcarski

federalni arhiv (Archivio federale svizzero).

14

7Najbrojnija zajednica stranaca koji žive u Ticinu

je italijanska zajednica, koja čini oko 16%

populacije, zatim slede balkanske zajednice (oko

3%) i portugalska zajednica (oko 2,5%). Najveći

procenat stranaca koji borave u Tićinu dolazi iz

evropskih zemalja, a samo je 2% iz Afrike, Azije

i Amerika. Međutim, dešava se da prisutnost

u vestima i predstavljenost u medijima krivi

percepciju o brojnosti pojedinih etničkih grupa.

U Tićinu, posebno u Lokarnu (Locarno) i oko

jezera Lugano, prisutna je značajna grupa

germanofonskog stanovništva, većinom

Švajcaraca i Nemaca. Reč je uglavnom o starijim,

dobrostojećim osobama koje te zone biraju zbog

mira, odgovarajuće klime i prijatnih pejzaža, ali

i lokalnog jezika i kulture. Osim toga, u Tićino

svakodnevno pristižu desetine hiljada Italijana

iz pogranične zone zaposlenih u Švajcarskoj. U

Kjasu (Chiasso) se nalazi jedan od četiri Centra za

registraciju tražilaca azila (Centri di registrazione

per richiedenti l’asilo), koji su deo Federalnog biroa

za migraciju (Ufficio federale della migrazione).

Prisustvo velikog broja stranaca u Tićinu (preko

26% stanovništva) je činjenično stanje stvari, bez

obzira na zastupljenost etničkih grupa, njihovu

brojnost ili uočljivost njihovog prisustva. Integracija

je stoga zadatak sa kojim treba da se uhvate u

koštac i Švajcarci i novodoseljeni stranci, a ona

iziskuje, s jedne strane otvorenost starosedelaca

da prihvate novopridošle i s druge strane želju i

spremnost stranaca da se uključe u novo društvo.

Suživot, razumevanje, tolerancija, međusobno

poštovanje različitih kultura su preduslovi bez

kojih je nemoguće ostvariti društveni, kulturni i

ekonomski napredak, i svi su oni zasnovani na

fundamentalnim vrednostima Federalnog ustava.

Integracija stranaca i prevencija diskriminacije

Zakonom o stranim državljanima (Legge

sugli stranieri), koji je stupio na snagu 2008.

godine, i Pravilnikom o integraciji stranaca

(Ordinanza sull’integrazione degli stranieri),

švajcarski politički ciljevi vezani za integraciju

stranaca po prvi put su našli i svoju zakonsku

formulaciju. Promovisanje integracije stranaca

i prevencija diskriminacije u Tićinu su regulisani

članom 2, stav d) Zakona o primeni federalnih

propisa o stranim državljanima iz 1998 (Legge

di applicazione alla legislazione federale in

materia di persone straniere). Kanton Tićino je

takođe nominovao Kantonalnog poverenika

za integraciju stranaca (Delegato cantonale

all’integrazione degli stranieri) i oformio

Kantonalnu komisiju za integraciju stranaca

(Commissione cantonale per l’integrazione

degli stranieri). Postoje i mnogobrojne

zajednice i udruženja stranaca koje sarađuju sa

Službom kantonalnog poverenika, a sve u cilju

promovisanja integracije svojih sunarodnika

u novo društvo i podsticanja njihovog učešća

u lokalnim aktivnostima. Kaznene mere

usmerene protiv diskriminacije regulisane su

članom 261bis švajcarskog Krivičnog zakonika

(Codice penale svizzero), koji predstavlja važan

instrument u borbi protiv rasizma.

Pogledati «Korisne informacije»

U Švajcarskoj, kao i u ostatku Evrope, primetno

je starenje populacije, zbog čega dolazi do

nedostatka radne snage. Bez rada koji obavljaju

stranci i u Tićinu kompletni privredni sektori mogli

da rizikuju razvoj. Mnoge službe i kompanije

ne bi mogle funkcionisati bez njihovog vrednog

doprinosa. Stranci su u Tićinu prisutni već

vekovima. 1880. godine su činili 16% populacije,

a 1914. godine 28%. Tokom ekonomske krize

i Drugog svetskog rata njihov se broj smanjio,

da bi ponovo došlo do rasta koji je trajao do 1970.

godine. Preduzeća iz Tićina već decenijama imaju

potrebu za radnom snagom koja ne bi mogla biti

zadovoljena normalnim demografskim razvojem

lokalne populacije.

15

Federalizam, opštinska autonomija i direktna

demokratija karakterišu političku strukturu

Švajcarske. Zbog toga ne postoji samo jedan

odgovor na izazove koje proces integracije

postavlja, budući da se njome bave i federalne i

lokalne institucije, npr. one na kantonalnom nivou,

poput škola ili tržišta rada. Tradicionalna lokalna

autonomija je stoga jedan od glavnih razloga što

se proces integracije odvija prvenstveno kroz

lokalne zajednice.

Švajcarska je mala i gusto naseljena zemlja, sa

odlično razvijenom infrastrukturom i visokim

životnim standardom, karakterističnim za većinu

populacije. To je zemlja u koju, zahvaljujući

globalnim migratornim tokovima, dolaze osobe

iz različitih kultura i sa različitim pristupima

životu. Različiti jezici, kulture, običaji i religije

susreću se na ovom prostoru, doprinoseći tako

kompleksnosti izazova zajedničkog života. Kada

postoji dosta imigranata od kojih je samo mali deo

zaposlen jer većina nije uspela da se integriše u

tržište rada, onda nastaju problemi. To znači da

integracija stranaca osim društvene treba da bude

i ekonomska i kulturna. Da bi do nje došlo, i stranci

moraju biti otvoreni i spremni da se integrišu. Isto

tako i švajcarski domaćini moraju pokazati želju

da prihvate došljake. Integracija zahteva učešće

svih društvenih komponenti: Konfederacije,

kantona, opština, društvenih partnera, nevladinih

organizacija i zajednica stranaca. Integracija treba

da omogući strancima da se osete sastavnim

delom društva u koje su došli. Integracija znači

prihvatanje, kao svoje, kulture zemlje u koju smo

se doselili, sačuvavši karakteristike vlastitog

porekla, i uloživši pri tome vlastiti trud, vlastito

učešće i vlastite vrednosti. Prema tome, integracija

znači činiti sastavni deo jedne celine na istom

nivou sa starosedeocima.

16

minimalna zakonom zagarantovana zarada. Ona

je obično predmet dogovora između poslodavca

i zaposlenog. U mnogim sektorima, npr. u

hotelijerstvu ili nekim građevinskim delatnostima,

postoje kolektivni ugovori u kojima su određeni

obavezni uslovi rada i minimalna zarada. U drugim

sektorima su, kao dodatne mere uz Sporazum o

slobodnom kretanju osoba između Švajcarske i

zemalja EU (Accordo sulla libera circolazione delle

persone fra Svizzera e Unione europea), uvedeni

normalni ugovori o zaposlenju koji predviđaju

obaveznu minimalnu zaradu, kao što je slučaj u

ugovorima koji se tiču obavljanja kućnih poslova,

rada u call-centrima, ili salonima lepote. Plata

navedena u ugovoru predstavlja bruto iznos od

koga se kasnije oduzimaju obavezni doprinosi za

socijalno osiguranje, kao što su penziono (AVS) i

invalidsko (AI) osiguranje, dodatni penzioni fond

(secondo pilastro), osiguranje u slučaju povrede

na poslu ili gubitka radnog mesta. Rad na crno

je zabranjen i kažnjiv. Postoje mnogi sindikati koji

štite interese radnika, ne samo u slučaju problema

na radnom mestu već i tokom redovnog stanja.

Pogledati poglavlje 12 «Socijalna zaštita»

Pogledati «Korisne informacije»

Da biste živeli i radili u Švajcarskoj morate imati

važeću boravišnu i radnu dozvolu, čije dobijanje

varira u zavisnosti od državljanstva podnosioca

zahteva. Prava i obaveze kako poslodavaca tako i

zaposlenih regulisane su Zakonom o obligacijama

(Codice delle obbligazioni) i Federalnim zakonom

o radu - zaštita zaposlenih (Legge federale sul

lavoro) i njihovim odredbama, kojima je regulisano

i maksimalno trajanje radne nedelje, kao i trajanje

odmora. Radni odnos obično počinje probnim

periodom, tokom koga se primenjuju kratki

otkazni rokovi. Nakon probnog perioda moguće je

raskinuti ugovor, uz poštovanje otkaznih rokova.

Radnice imaju pravo na najmanje 14 sedmica

plaćenog porodiljskog odsustva.

Pogledati poglavlje 2 – «Živeti u Tićinu»

Švajcarska privreda zasnovana je na kvalitetnoj

proizvodnji i upotrebi kvalifikovane radne snage.

Najvažnije privredne grane su bankarstvo,

osiguranje, turizam, trgovina, mikrotehnologije,

visoka tehnologija, biotehnologija, farmacija i

građevina. Uslužni sektor zapošljava najveći

deo stanovništva. Što se Tićina tiče, najvažnije

privredne grane su finansijska, poverenička,

osiguravajuća, trgovinska, biotehnološka,

građevinska i turistička. Najveći broj zaposlenih u

Švajcarskoj radi u malim i srednjim preduzećima.

Švajcarci rade mnogo. Zaposleni sa punim

radnim vremenom u proseku rade 41,6 sati

nedeljno i imaju pravo na najmanje 20 slobodnih

dana godišnje. Na tih 20 dana se, u zavisnosti

od kantona, dodaje još oko osam ili devet

praznika. Štrajkovi se dešavaju retko, a odsustvo

s posla je svedeno na minimum. Od regiona do

regiona, međutim, u okviru iste vrste posla visina

plata može da varira. U Švajcarskoj ne postoji

Neradni dani u Tićinu:

Nova godina (01.01)

Bogojavljenje (06.01)

Sveti Josif (19.03)

Veliki ponedeljak

Praznik rada (01.05)

Voznesenje

Pentekostalni ponedeljak

Euharistija

Sveti Petar i Pavle (29.06)

Nacionalni praznik Švajcarske (01.08)

Velika Gospa (15.08)

Svi Sveti (01.11)

Bezgrešno začeće (08.12)

Božić (25.12)

Sveti Stefan (26.12)

8Raditi u Tićinu

U slučaju gubitka radnog mesta, preporučljivo

je registrovati se pri nadležnom Regionalnom

birou za zapošljavanje – URC (Ufficio regionale

di collocamento competente) odmah nakon

dobijanja informacije o otpuštanju. U Tićinu se

slobodna radna mesta uglavnom oglašavaju

u dnevnim novinama i na internet stranicama.

Poznanstva takođe igraju bitnu ulogu u traženju

posla. Radnici koji ne rade samostalno već imaju

poslodavca a koji još nisu navršili 65 godina

života plaćaju obavezno osiguranje za slučaj

gubitka posla. Kako bi stekli uslove za isplatu

naknade za nezaposlenost potrebno je da

dokažu da su u poslenje dve godine bili zaposleni

najmanje dvanaest meseci, da imaju prebivalište

u Švajcarskoj i da poseduju radnu dozvolu.

Zahvaljujući Sporazumu o slobodnom kretanju

osoba, priznaju se i doprinosi uplaćeni u nekoj od

zemalja EU/EFTA.

Pogledati poglavlje 2 – «Živeti u Tićinu»

Mnogi mladi, nakon završenog obaveznog

obrazovanja, idu na staž (osnovno profesionalno

obrazovanje). Tako stiču praktična znanja i

pohađaju profesionalne kurseve. Zajedno

sa usmerenim obrazovanjem oni mogu steći

i profesionalnu diplomu. Mnoge institucije

osim toga nude i mogućnost obrazovanja

za odrasle. Poslodavci u Švajcarskoj pridaju

veliku važnost stečenom obrazovanju i radnom

iskustvu. Federalna kancelarija za profesionalno

obrazovanje i tehnologiju bavi se nostrifikacijom

diploma i uverenja dobijenih u inostranstvu u

svim sektorima profesionalnog obrazovanja

i specijalizovanih srednjih škola. Fakultetske

diplome, diplome medicinskog smera, kako

univerzitetske tako i srednjoškolske, spadaju u

nadležnost drugih institucija.

Pogledati «Korisne informacije»

str. 6

str. 6

str. 22

17

Banke, turizam i trgovina

Osim planina, čokolade i sira, ono što pada na

pamet pri pomenu Švajcarske jesu banke. Banke

su glavni elementi finansijskog tržišta Švajcarske

i uglavnom se bave upravljanjem imovinom.

Finansijski sektor ima ogromnu važnost. On

švajcarskoj privredi doprinosi sa preko 11%

prihoda. Više od 6% populacije zaposleno je u

bankama, osiguravajućim društvima i drugim

finansijskim institutima. Glavni finansijski centri

nalaze se u Cirihu, Ženevi, Tićinu i Bazelu. Tekući

i štedni računi mogu biti otvoreni i u bankama i u

pošti, koje, pod određenim uslovima, odobravaju

i kredite. U Švajcarskoj postoji preko 60.000

bankomata putem kojih je moguće podići

gotovinu i obavljati bankovne transakcije. Plaćanje

najpoznatijim kreditnim karticama moguće je

svuda, uključujući i Tićino.

Drugi najvažniji sektor švajcarske ekonomije

predstavlja turizam, pogotovo hotelijerstvo i

ugostiteljstvo koji tradicionalno upošljavaju veliki

broj stranaca. Tićino, naročito oblasti Lokarno/

Askona (Locarno/Ascona) i Lugano, predstavljaju

glavne turističke destinacije.

Prodavnice u Tićinu rade od 8,00 do 18,30 h,

osim četvrtkom, kada uglavnom ostaju otvorene

do 21,00 h. Subotom je sve uglavnom otvoreno

najmanje do 17,00 h. Veliki trgovinski centri, male

lokalne prodavnice i mnoge benzinske pumpe

imaju dozvole koje im omogućavaju rad do kasnih

večernjih sati, nedeljom i praznicima.

Pogledati «Korisne informacije»

Švajcarska, koja gotovo da i nema rudna

bogatstva i ima malu teritoriju, svoj prosperitet

duguje izvozu. Relativno skromno domaće tržište

ponukalo je švajcarske proizvođače da se okrenu

inostranstvu kako bi unovčili svoje investicije.

Švajcarska uvozi sirovine a izvozi proizvode

vrhunskog kvaliteta. U njoj je aktivan veoma veliki

broj malih i srednjih preduzeća, koja uglavnom

imaju manje od 250 zaposlenih sa punim

radnim vremenom, što je dve trećine ukupne

radne snage. Najvažnija švajcarska kompanija

je «Nestle», najveći proizvođač prehrambenih

proizvoda u svetu.

Pogledati poglavlje 8 – «Raditi u Tićinu»

Porezi i izjava o prihodima

Kantoni i opštine ubiraju porez na prihode i

imovinu od građana koji imaju prebivalište ili

boravište u Tićinu. Osim toga, plaća se i direktni

državni porez za Konfederaciju. Strani radnici koji

nemaju dozvolu boravka takođe plaćaju «porez

na izvoru» (imposta alla fonte) koji se oduzima od

dohotka. Porez na izvoru od plate direktno odbija

poslodavac. Oporezuju se i usluge osiguravajućih

zavoda koje imaju funkciju prihoda, kao na

primer u slučajevima naknade za nezaposlenost.

Svake godine potrebno je popuniti izjavu o

prihodima. Slanje izjava kao i prikupljanje poreza,

kako opštinskih tako i kantonalnih, spadaju

u nadležnost opština. Brojne privatne i javne

ustanove i sindikati pomažu građanima da popune

izjavu o prihodima. Dodatne informacije dostupne

su u vašoj opštinskoj službi (Comune di residenza).

Sredstva komunikacije

Nova sredstva komunikacije poput interneta i

mobilne telefonije prisutna su u svim delovima

Švajcarske i imaju odličnu pokrivenost. Usluge

fiksne i mobilne telefonije nudi nekoliko različitih

operatera. Proizvode iz domena telefonije nudi

veoma veliki broj kompanija. Moguće je telefonirati

i putem interneta. Najveći deo domova prima

kablovski, radio i televizijski signal. Praćenje

programa zemalja van Evrope često iziskuje

instaliranje satelitske antene. Prijem radio i

televizijskih signala, čak i kada se vrši putem

mobilnog telefona ili interneta, se naplaćuje.

Potrebno je prijaviti se kompaniji «Billag SA» koja

je zadužena za naplatu televizijske pretplate i koja

vrši redovne kontrole plaćanja.

Pogledati «Korisne informacije»

9Privreda, porezi i sredstva komuniciranja

Gotovo sve opštine u Tićinu imaju poštu. Što

se pisama tiče, ona su podeljena na sledeće

kategorije: A (brza) i B (sporija). Paketi se

dele na prioritetne i ekonomske. Cene slanja

variraju u zavisnosti od formata, težine pošiljke

i brzine dostave. U poštama je moguće vršiti

uplate i razne finansijske operacije zahvaljujući

uslugama «PostFinance». U slučaju odsustva,

na zahtev građana, pošiljke i paketi mogu

ostati na čuvanju u pošti na određeno vreme.

Prilikom selidbe, potrebno je odmah obavestiti

Poštu o promeni adrese.

str. 14

18

10Sredstva javnog prevoza

Urbane zone Lugana, Lokarna (Locarno), Mendrizija

(Mendrisio), Kjasa (Chiasso) i Belincone (Bellinzona)

imaju brojne gradske i međugradske autobuske

linije, koje saobraćaju često i redovno, svakoga

dana od 6,00 do oko 23,45 h. Periferne opštine i

kotline u Tićinu povezane su sa gradskim centrima

zahvaljujući autobuskim linijama Švajcarske

poštanske službe (AutoPostale Svizzera SA) i

linijama brojnih privatnih prevoznika.

Međugradski železnički sistem «TiLo» (Ticino

Lombardia), osim toga, na svakih pola sata nudi

linije na relacijama Airolo/Biaska (Airolo/Biasca) i

Kjaso/Komo (Chiasso/Como) (S10), između Kjasa

i Milana (S11), između Kastione-Arbeda/Belincone

(Castione-Arbedo/Bellinzona) i Lokarna (Locarno)

(S20) i između Kastiona-Arbeda/Belincone

(Castione-Arbedo/Bellinzona) i Luina/ Aerodroma

u Malpensi (S30). Linija S60 (FLP) povezuje Lugano

sa Ponte Trezom (Lugano/Ponte Tresa), a

regionalni vozovi FART Lokarno sa Domodosolom

(Locarno/Domodossola).

Vozovi švajcarske Federalne železnice – FFS

(Ferrovie federali svizzere) saobraćaju po celom

Tićinu, direktno ga povezujući sa najvažnijim

švajcarskim i evropskim gradovima.

Aerodrom Lugano u Anju (Agno) uključuje Tićino

u interkontinentalnu aviosaobraćajnu mrežu

zahvaljujući vezama sa Ženevom, Cirihom i Rimom.

Na jezerima Veliko jezero (Lago Maggiore) i Lugansko

jezero (Lago di Lugano) saobraćaju brojne brodske

linije. Mnoge planine i izolovana sela u Tićinu povezani

su različitim vrstama žičara, sedežnica i kabinskih,

kao i jednom posebnom železnicom (ferrovia

a cremagliera). Pogledati «Korisne informacije»

Pretplatna karta Arkobaleno (Arcobaleno)

obezbeđuje korišćenje svih linija javnog prevoza u

Tićinu. Pretplatna karta «Pola cene» (metà prezzo)

omogućava kupovinu karata za javni prevoz po

polovnoj ceni i to na celoj teritoriji Švajcarske.

Na železničkim stanicama mogu se tražiti

razni popusti, pretplatne karte za decu, mlade,

studente, porodice i starija lica. Mnoge opštine

nude popuste za pretplatne i dnevne karte.

Pogledati «Korisne informacije»

Švajcarska ima najgušću mrežu javnog prevoza

na svetu. Vozovi, tramvaji, metroi i autobusi

saobraćaju redovno i u kratkim intervalima,

pokrivajući čitavu teritoriju zemlje. U Tićinu se,

zbog konfiguracije terena, povremeno retke

transportne ponude i lokalnih navika, stanovništvo

najčešće odlučuje za automobile.

Saobraćaj

U Švajcarskoj se vozi desnom trakom

kolovoza i važi pravilo prednosti desne strane.

Ograničenje brzine na autoputevima iznosi

120 km/h, na magistralnim (superstrade) 100

km/h, kantonalnim 80km/h, lokalnim 50 km/h,

a u nekim delovima neseljenih mesta 30 km/h.

Maksimalna dozvoljena količina alkohola u krvi

je 0,5 promila. U slučaju određenih profesija,

npr. profesionalnih vozača, ta količina je 0.

U slučaju mimoilaženja na uskom kolovozu,

prvenstvo prolaza ima vozilo koje se kreće

uzbrdo. Vezivanje sigurnosnih pojaseva

obavezno je i na prednjem i na zadnjem

sedištu, dok je upotreba mobilnog telefona u

toku upravljanja vozilom formalno zabranjena.

19

Vozačka dozvola

Da biste vozili u Švajcarskoj potrebno je da imate

vozačku dozvolu (za lice koje vozi) i saobraćajnu

dozvolu (za motorno vozilo). Vozači automobila

mogu voziti sa stranom vozačkom dozvolom

samo u prvih 12 meseci prebivanja u Švajcarskoj

(i to kada su u pitanju kategorije B i C) i samo ako

su navršili 18 godina. Nakon tih 12 meseci, osoba

mora da podnese zahtev za izdavanje švajcarske

vozačke dozvole. Strana vozačka dozvola treba

da bude registrovana u Odseku za saobraćaj u

Kamorinu (Sezione della circolazione Camorino),

nakon čega strani državljanin dobija švajcarsku

vozačku dozvolu.

U slučaju državljana zemalja EU/EFTA, za razliku

od državljana drugih zemalja, ne postoje kontrolni

vozački ispiti. Oni koji nemaju vozačku dozvolu

moraju se upisati u auto-školu i položiti ispit iz

teorije, koji može biti na jednom od tri zvanična

jezika (italijanskom, francuskom ili nemačkom) i

praktični ispit iz vožnje.

Pogledati «Korisne informacije»

Vozila

Uvezeno vozilo mora biti prijavljeno carinskoj

službi odmah po ulasku u Švajcarsku. U roku od

godinu dana od datuma ulaska u Švajcarsku (za

dozvole kategorije B i C) vlasnik vozila dužan je

da za vozilo obezbedi švajcarsku saobraćajnu

dozvolu i registraciju. Pre registracije vozilo mora

biti podvrgnuto detaljnoj tehničkoj kontroli. Svi

vlasnici motornih vozila obavezni su da potpišu

polisu autoodgovornosti za štetu pričinjenu

trećim licima. Osim toga, potrebno je platiti i

godišnju saobraćajnu taksu. Kasko osiguranje,

koje nije obavezno, omogućava naknadu za štetu

počinjenu na sopstvenom vozilu.

Za saobraćanje na švajcarskim autoputevima (u

Tićinu su to A2 i A13) potrebno je platiti paušalnu

godišnju saobraćajnu taksu, nakon čega se

dobija vinjeta koja se lepi na vetrobran vozila.

Parkinzi su uglavnom na plaćanje. Parkiranje u

plavim zonama je besplatno ali sa ograničenim

vremenskim trajanjem i za njih je potrebno imati

disk na kome je označeno vreme parkiranja koji se

stavlja na vetrobran. Za vožnju bicikla vinjeta nije

potrebna, ali se preporučuje korišćenje kacige kao

i odgovarajućeg osvetljenja.

Pogledati «Korisne informacije»

20

11Obavezno zdravstveno osiguranje (LAMal) pokriva

troškove lečenja usled bolesti, materinski dodatak i,

ako to već nije pokrio poslodavac, troškove

lečenja usled nesreće. Oni koji rade barem osam

sati nedeljno imaju obavezu osiguravanja protiv

nesreća nevezanih za posao (LAINF). Obavezno

osiguranje pokriva troškove ambulantnog lečenja

i prepisanih lekova, boravak na odeljenjima

državnih bolnica u matičnom kantonu, ili po

potrebi i prilikom hitnih slučajeva, u bolnicama u

drugim kantonima. Ono takođe pokriva i kućne

intervencije i negu (Spitex), troškove domova

za pružanje nege, kao i troškove medicinske

rehabilitacije. Zubarske intervencije pokrivene su

obaveznim osiguranjem samo ako su povezane

sa teškim bolestima. Ostale zubarske intervencije

plaćaju se odvojeno. Osim osnovnog obaveznog

osiguranja moguće je potpisati ugovore za

dodatna neobavezna osiguranja koja pokrivaju

troškove veće udobnosti prilikom boravka u

bolnici ili na klinici, kao što su na primer privatne

ili poluprivatne sobe. Lekovi koji se izdaju samo

sa receptom dobijaju se direktno od lekara ili se

preuzimaju u apoteci. Ostale lekove moguće je

kupiti i u prodavnicama prirodnih preparata.

Premije zdravstvenog osiguranja variraju u

zavisnosti od osiguravajuće kompanije i mesta

boravka. Snižene premije dostupne su onima koji

prihvataju da ograniče izbor lekara ili bolnica ili

povećaju troškove participacije. Osiguranici koji

su u dokazanom teškom ekonomskom položaju

imaju pravo na snižene premije. Osiguravajući

fondovi generalno nadoknadjuju troškove lečenja

koje su izvršili ili prepisali lekari, koji su pak dužni

da pacijente obaveste o intervencijama koje ne

mogu biti nadoknadjene i čije troškove pacijenti

snose sami.

Pogledati «Korisne informacije»

U Švajcarskoj svaki građanin bira svog ličnog

(porodičnog) lekara. Taj lekar je prva osoba kojoj

se građani obraćaju kada imaju zdravstveni

problem ili potrebu za hitnom intervencijom.

Obično se nikada ne kontaktira direktno sa

bolnicom. Ako pacijent i lekar ne govore istim

jezikom, onda se za specijalističke razgovore

koriste usluge profesionalnog prevodioca.

Pogledati «Korisne informacije»

Sve osobe koje borave u Švajcarskoj moraju

potpisati ugovor o zdravstvenom osiguranju

(assicurazione malattia) u roku od tri meseca

nakon dolaska u zemlju. Obavezno zdravstveno

osiguranje svima garantuje pristup kompletnim i

kvalitetnim zdravstvenim uslugama u matičnom

kantonu. Građani sami biraju sa kojim od 90

osiguravajućih društava ovlaštenih da nude

usluge obaveznog zdravstvenog osiguranja

žele da potpišu ugovor. Osiguravajuća društva

su obavezna da osiguraju zainteresovanog bez

obzira na njegovu starost ili zdravstveno stanje,

bez rezerve i dugih perioda čekanja. Deca moraju

biti osigurana u roku od tri meseca od rođenja.

Osobe sa privremenim boravištem mogu biti

oslobođene obaveze osiguranja ukoliko već imaju

neko drugo zdravstveno osiguranje koje pokriva

usluge ekvivalentne onima koje pokriva švajcarsko

osiguranje.

Zdravlje

Kantonalna bolnička struktura u Ticinu

odlikuje se multidisciplinarnom ponudom

i kvalitetom koji pacijentima omogućavaju

da na jednom mestu nađu mnogobrojne

specijaliste za različite oblasti medicine.

Šest bolničkih struktura na teritoriji Kantona

osim toga garantuju i odličnu pokrivenost i

laku dostupnost medicinskih usluga svim

građanima, bez obzira na mesto njihovog

boravka. U Tićinu osim toga postoje i brojne

specijalističke i kvalitetne privatne klinike,

starački domovi, instituti i strukture za osobe

sa psihičkim i mentalnim hendikepom, kao i

službe za kućnu negu.

Pogledati «Korisne informacije»

Zdravstvena nega za cilj ima održanje i

poboljšanje zdravlja populacije. U tri glavna

stuba očuvanja zdravlja spadaju fizička

aktivnost, ispravna ishrana i slobodno

vreme. Promovisanje higijene i zdravog

života predstavljaju glavne aktivnosti javnog

zdravstva. Konfederacija se pored toga

zalaže i za borbu protiv i prevenciju zaraznih

bolesti, bavi se socijalnim osiguranjem,

istraživačkim radom i zaštitom životne sredine.

Kantoni građanima obezbeđuju zdravstveno

osiguraje i lečenje, dok su opštine nadležne

za održavanje higijene na lokalnom nivou.

Kantoni i opštine između ostalog obezbeđuju i

druge zdravstvene službe poput kantonalnog

lekara, školskih lekara i zubara, sociosanitarnih

i sociopsihijatrijskih službi.

21

22

12Socijalna zaštita

Sistem od tri stuba ima sledeću strukturu: državno

osiguranje (prvi stub), profesionalno osiguranje

(drugi stub) i privatno osiguranje (treći stub).

Cilj ova tri stuba jeste da se održi isti kvalitet života

osiguranika ili članova njihovih porodica i u slučaju

starosti, invaliditeta ili smrti.

Unutar prvog stuba (primo pilastro) nalaze se

starosno osiguranje pojedinca i preživelih članova

porodice (AVS) i invalidsko osiguranje (AI). Oni

koji žive i rade u Švajcarskoj automatski plaćaju

premije za ova dva tipa osiguranja. Ti iznosi se

odbijaju direktno od plate, kompanijskih prihoda

ili ličnih prihoda. Isplatu AVS naknade mogu

tražiti muškarci nakon navršene 65 i žene nakon

navršene 64 godine života. (Podaci iz 2012.)

Socijalna zaštita je jedna od glavnih karakteristika

Švajcarske. Kao deo te sigurnosti, sistem od tri

noseća stuba, koji se zasniva na Ustavu, garantuje

lično i profesionalno osiguranje za pojedince i

članove porodice, na primer starosno ili osiguranje

u slučaju invaliditeta ili smrti. Socijalno osiguranje

se finansira od uplata osiguranika, poslodavaca,

Konfederacije i Kantona.

Za podršku osobama u teškoj situaciji koristi

se javna pomoć (socijalna pomoć). Nakon

pažljive analize i utvrđivanja njihovog položaja,

osobama se isplaćuju minimalna sredstva za

život i uplaćuje zdravstveno osiguranje.

Tim osobama se osim toga nude i saveti za što

brže prevazilaženje te kritične situacije kako

bi se što brže emancipovali. Osim socijalne

pomoći, postoje mnoge državne institucije

koje nude usluge i materijalnu pomoć ljudima

u nevolji. Ta podrška, međutim, ne zamenjuje

javnu socijalnu pomoć. U mnogim opštinama

moguće je dobiti dodatne informacije na

šalterima Zakon o harmonizaciji i

koordinaciji socijalnih usluga, LAPS (Legge

sull’armonizzazione e il coordinamento delle

prestazioni sociali), ali i predati zahtev za

dobijanje socijalne pomoći. Više informacija

možete dobiti u vašim opštinskim službama.

AVS osiguranje je u središtu švajcarskog

sistema socijalne zaštite i uključuje isplatu dva

glavna prihoda: jednog za one koji su ispunili

starosne uslove za odlazak u penziju i drugog

za osiguranikove preživele članove porodice.

Starosni prihod osiguranicima garantuje

finansijsku nezavisnost i nakon što prestanu da

rade. Cilj prihoda za preživele članove porodice

jeste da spreči da se pored bola za izgubljenim

supružnikom ili članom porodice preživeli članovi

nađu i u teškoj ekonomskoj situaciji. To osiguranje

se isplaćuje udovcima i udovicama ako imaju

decu ili ako je udovica navršila 45 godina života i

bila u braku najmanje pet godina. Određena svota

se isplaćuje i siročadima koja još nisu navršila 18

godina, ili koja još nisu završila školovanje, i to sve

dok ne navrše 25 godina.

Invalidnina se isplaćuje osobama koje zbog

bolesti, nesreće ili urođenog nedostatka imaju

invaliditet od najmanje 40%.

U cilju zadovoljenja životnih potreba korisnika

osiguranja prvog stuba postoje i dodatna

osiguranja osim AVS/AI osiguranja.

23

Obavezno profesionalno osiguranje (LPP)

predstavlja drugi stub (secondo pilastro).

Zajedno sa prvim stubom, cilj profesionalnog

osiguranja (penzionih fondova) jeste da zadrži na

uobičajenom nivou životni standard osiguranika i u

starosti ili u slučaju invaliditeta ili smrti (za članove

porodice). Svi zaposleni koji su osigurani u prvom

stubu i koji zarađuju više od 20.880 švajcarskih

franaka godišnje (podaci iz 2012.) podložni

su obaveznom osiguranju. Privatnici, s druge

strane, biraju da li će plaćati ovo osiguranje ili ne.

Zainteresovani, u zavisnosti od svog penzionog

fonda i dogovora sa poslodavcem, mogu tražiti

prevremenu penziju.

Treći stub (terzo pilastro) čini privatno osiguranje

(vezana štednja): njegov cilj je garancija željenog

životnog standarda za svakog građanina. Privatno

osiguranje se sastoji iz vezane štednje (stub 3a)

i slobodnog osiguranja (stub 3b). Konfederacija

podržava stub 3a kroz određene mere fiskalne

politike i vlasništva nad stambenim objektima.

Banke i privatna osiguravajuća društva nude

dodatne opcije vezane za privatno osiguranje.

Materinski dodatak isplaćuje se ženama koje

su tokom devet meseci trudnoće bile pokrivene

AVS osiguranjem i koje imaju bar pet meseci

radnog iskustva. Naknada se isplaćuje u roku od

14 sedmica nakon porođaja. Osnovni porodični

dodatak služi za pokrivanje dela finansijskih

troškova svih porodica. Za tinejdžere i studente

predviđene su stipendije. Doprinose finansira

poslodavac koji ih i isplaćuje. Za porodice sa

decom od tri do petnaest godina koje se nalaze

u teškoj finansijskoj situaciji predviđeni su dečiji

dodaci i Integrativi dodaci.

Socijalna pomoć garantuje sredstva za

izdržavanje osoba koje imaju finansijskih teškoća,

podstiče njihovu materijalnu i ličnu nezavisnost

i doprinosi njihovoj društvenoj i profesionalnoj

demarginalizaciji. Socijalna pomoć se koristi

bez obzira na uzroke teške pozicije u kojoj

se osoba našla. Pre isplate pomoći, situacija

mogućeg korisnika biva detaljno analizirana. Sa

potencijalnim korisnikom se osmišljava adekvatan

i personalizovan plan pomoći koji je najkorisniji za

njegovu situaciju.

24

U slučaju smrti lekar piše i potpisuje

umrlicu. Smrtne slučajeve u bolnicama

registruje direktno bolnička administracija.

U drugim slučajevima je zadatak članova

porodice preminulog da smrtni slučaj prijave

Opštinskoj službi, uz prilaganje umrlice kao

dokaza. Opštine daju informacije u vezi sa

sahranjivanjem i svim neophodnim merama. U

slučaju da porodica želi i verski obred, mora ga

organizovati samostalno. Za pripadnike drugih

verskih grupa osim hrišćanske, u Luganu

postoje muslimansko i jevrejsko groblje.

principima i vrednostima zemlje u koju su došli

da žive, ne samo u okviru posla ili u školi, već i

pohađajući kurseve italijanskog jezika i kurseve

senzibilizacije na novi sistem, kurseve za mame sa

decom u predškolskom uzrastu ili učestvujući u

raznim asocijacijama i manifestacijama.

U Švajcarskoj i muškarci i žene imaju pravo da

sami odlučuju sa kim će se venčati. Lokalna

Matičarska kancelarija (Ufficio di stato civile

competente) budućim mladencima daje sve

informacije o dokumentima potrebnim za

sklapanje braka i vrši građansko zaključenje braka.

Oni koji brak žele da sklope u verskim okvirima

treba da se obrate svojim verskim zajednicama.

Mešoviti brakovi i strani državljani

Kada su jedna ili obe osobe koje nameravaju da

se venčaju strani državljani, procedura sklapanja

braka iziskuje seriju ličnih dokumenata koje

izdaje zemlja čiji su te osobe ili osoba državljani.

Do dokumenata se dolazi putem ambasade ili

konzulata date zemlje. Zbog toga savetujemo

da pre započinjanja procedure prikupite sve

informacije blagovremeno kako biste izbegli

pomeranje datuma venčanja. Ako supružnici imaju

različita državljanstva, sklapanjem braka mogu da

steknu državljanstvo drugog supružnika, u slučaju

da je to predviđeno zakonima njihovih zemalja.

Kada je sklapanje mešovitog braka u pitanju,

partner sa stranim državljanstvom ima pravo na

prebivališnu dozvolu nakon najmanje pet godina

braka. Okružne matičarske kancelarije nadležne

su za pripreme vezane za proceduru sklapanja

braka, vršenje procedure zaključenja braka i

izdavanje uverenja s tim u vezi. U Švajcarskoj

istopolni partneri ne mogu da sklope brak, ali im

je omogućeno registrovano partnerstvo.

Porodica je danas definisana kao zajednički život

zasnovan na odnosu roditelj-dete. To je posebna

prijateljska sredina koju karakterišu emocije,

podrška i zaštita, i koja predstavlja oslonac za

sve svoje članove. Porodica je osnovni elemenat

društva, sa svim svojim emotivnim, edukativnim,

kulturološkim, građanskim, ekonomskim i

društvenim aspektima. To je mesto susretanja,

učenja, dijaloga, međusobnog poštovanja,

prenošenja vrednosti i solidarnosti među različitim

generacijama. Sve osobe svoja prva iskustva

stiču unutar porodice, koja obezbeđuje elemente

neophodne za dalji razvoj i kasniji život, kao što

su podrška, međusobno ohrabrenje, podela

odgovornosti, promovisanje nezavisnosti.

Matične kulture nekih stranaca koji žive u Tićinu

nemaju uvek isto poimanje porodice, jednakosti

polova ili dečijeg obrazovanja koji su prisutni

u zapadnoj kulturi. Uputno je da te zajednice,

zadržavajući praktikovanje svojih običaja i tradicije

u porodičnom okruženju, budu otvoreni i prema

Zajednički život, rastava i razvod

Zajednički život osoba koje nisu venčane ili

registrovane u partnerstvo nemaju nikakve

posledice. Jedini izuzeci su korišćenje određenih

socijalnih usluga, dok su te osobe u pravima i

obavezama izjednačene sa bilo kojom drugom

osobom koja živi sama. Što se zajedničkog

života tiče, nadležna Opštinska služba i Okružne

kancelarije (Comune di residenza, Uffici

circondariali dello stato civile) predstavljaju izvor

svih potrebnih informacija. Posledice rastave ili

razvoda imaju i lični i socijalni aspekat, pogotovo

ako su u zajednici rođena deca, što sve može

imati reperkusije i po pitanju boravišne dozvole.

Sve je više slučajeva u kojima parovi koji se

rastavljaju ili razvode sklapaju sporazume kojima

se reguliše epilog njihove odluke. Ti «sporazumi»

su omogućeni i zbog toga što je revizijom

švajcarskog Građanskog zakonika (Codice Civile

Svizzero) izbrisan koncept «krivice» koji je nekada

bio pripisivan jednom od partnera.

Rađanje

Rođenja u bolnici bolnička administracija odmah

prijavljuje lokalnoj matičnoj kancelariji (Ufficio

di stato civile competente). Nakon porođaja

obavljenih u sopstvenom domu, porodica, lekar

ili babica su ti koji imaju obavezu da rođenje

deteta prijave nadležnoj Matičarskoj kancelariji.

Novorođenčad moraju biti odvedena na pregled

u neku zdravstvenu ustanovu najdalje tri meseca

od dana rođenja. U slučaju da roditelji po rođenju

deteta žele da obavljaju neke verske obrede, treba

da se obrate svojoj verskoj zajednici.

13Porodica

25

Deca i mladi

Jaslice i dnevni porodični boravak

Jaslice u Tićinu namenjene su deci od 0 do 3

godine. Jaslicama se smatraju centri za dnevni

boravak sa kapacitetima dovoljnim za istovremeno

prihvatanje petoro ili više dece, koji su otvoreni više

od 15 sati nedeljno i imaju dozvolu Kantonalne

vlade (Consiglio di Stato). Jaslice moraju biti

posebno opremljene za brigu o deci i vršenje

svakodnevnih aktivnosti (spavanje, pripremanje

obroka i ličnu higijenu), kao i odgovarajućim

pedagoškim materijalom i igračkama.

Dnevni porodični boravak sastoji se od pojedinca,

para ili porodice koji za skromnu naknadu u

svom domu primaju na čuvanje preko dana

(uglavnom za vreme ručka ili nakon škole) ne više

od petoro maloletne dece istovremeno. Deca su

uglavnom do 12 godina starosti. Mnoge opštine

imaju posebne centre koji su veoma korisni za

socijalizaciju i druženje dece, a u ponudi imaju

i podršku za mame. Pedijatrijske ambulante,

pedijatri i službe za kućnu negu igraju važnu ulogu

u prevenciji i lečenju dečijih bolesti i očuvanju

zdravlja i dece i majki.

Pogledati «Korisne informacije»

Prve godine života važna su osnova za kasnije

formiranje ličnosti. Zbog toga se u Švajcarskoj

velika pažnja poklanja pružanju podrške svoj

deci, a posebno najmlađima, čiji je cilj razvijanje

njihovih motornih, jezičkih, kognitivnih i društvenih

sposobnosti. Podrška se zasniva na iskrenoj i

srdačnoj saradnji sa roditeljima i koherentnom

pedagoškom pristupu, kao i pomoći stručnih

spoljnih saradnika. Deca iz društveno-ekonomski

ugroženih porodica najpodložnija su riziku od

Tićino doprinosi povećanju nezavisnosti i

odgovornosti porodica promovišući planiranje

struktura za prihvatanje dece koje su po njihovoj

meri i koje su u skladu sa rasporedom nastave u

školama i radnim vremenom roditelja, sve u cilju da

se porodične, školske i poslovne obaveze što bolje

uklope. Izbor struktura (jaslica, dnevnih porodičnih

boravaka, centara za vanškolske aktivnosti,

centara za socijalizaciju, itd.) pokriva teritorijalne

potrebe i garantuje kvalitetne uslove smeštaja.

Još jedan bitan aspekat podrške roditeljima koji

imaju poteškoća sa odgojem dece jeste inicijativa

Kantona Tićino kojom se podržavaju strukture,

grupe i asocijacije koje se bave i tom vrstom

projekata i pružanjem te vrste pomoći.

Kao i u ostatku Evrope, i u Švajcarskoj i u Tićinu

mnogi se radije odlučuju za kupovinu polovnih

predmeta koji su još uvek u dobrom stanju

i prodaju se po pristupačnim cenama. U te

predmete najčešće spadaju igračke, knjige,

nameštaj, alati, bela tehnika i garderoba.

U Tićinu, u svim većim gradovima, postoji dosta

trgovina polovnom robom, nastalih zahvaljujući

inicijativama asocijacija poput ACSI-ja (www.

acsi.ch), Caritas Tićina (www.caritas-ticino.ch),

Švajcarskog Crvenog krsta odseka Tićino

(www.redcross.ch), Emmaus-a (www.

emmaus-arce.ch), i SOS Tićina (www.sos-ti.ch).

Mnoge opštine imaju i ekološke centre gde

je moguće odneti staru belu tehniku i otpad

biljnog porekla, odložiti korištene predmete i

pronaći još uvek upotrebljive polovne predmete.

poteškoća u razvoju ličnosti. Te teškoće za

posledicu kasnije imaju slabiji uspeh u školi,

profesionalnom obrazovanju i nalaženju posla.

Deca imigranata mogu imati veliku korist od

programa za najmlađe koji nude razvojnu,

obrazovnu i svaku drugu podršku. Cilj Kantona

je stoga da poveća pristupačnost ovih ponuda

za roditelje i decu strance, kao i da usavrši

interkulturalne komunikativne sposobnosti

operatera koji im pružaju podršku.

Pogledati «Korisne informacije»

Mladi i slobodno vreme

Slobodno vreme, kada su mladi u pitanju,

predstavlja vreme van školskih ili radnih aktivnosti,

tokom koga se osoba opušta i obrazuje svoju

ličnost. Slobodno vreme koristi se za druženje

i susrete sa vršnjacima i tokom njega mladi

imaju priliku da upoznaju sebe, angažuju se u

zajedničkim akcijama i tako steknu neophodna

iskustva za ulazak u svet odraslih. Odrasli u tome

treba da ih motivišu, podrže i omoguće im da

postanu aktivni protagonisti u svom životu, a ne

samo pasivni posmatrači, pasivni sledbenici tuđih

inicijativa, osmišljenih i organizovanih od drugih i

za druge. Tićino mladima nudi brojne društvene

centre, kolonije, igraonice i sportske aktivnosti.

Baveći se sportom, mnogi mladi Švajcarci i

stranci upoznaju nove prijatelje, učeći se tako

zajedničkom životu i poštovanju. Za mlade takođe

postoje i posebna savetovališta i centri koji nude

finansijsku podršku za kreativne i umetničke

projekte, a oni koji to žele mogu se uključiti i u

Kantonalni savet mladih (Consiglio cantonale dei

giovani). Pogledati «Korisne informacije»

26

14Religija

osoba nije privilegovana niti diskriminisana zbog

svoje veroispovesti. Intenzivna imigracija je takođe

doprinela verskoj raznolikosti, tako da je danas u

Tićinu prisustvo ljudi različitih veroispovesti i praksi

opšteprihvaćeno stanje stvari. Većinu stanovništva

čine katolici (oko 76%), zatim protestanti,

pravoslavci i muslimani. Jevrejska zajednica

koncentrisana je u Luganu.

U Švajcarskoj, kao i u Tićinu, zajedno žive razne

verske grupe, kojma je omogućeno da praktikuju

svoju religiju uz poštovanje, toleranciju i diskreciju.

S obzirom na slobodu vere i savesti, država je u

obavezi da zadrži neutralnu poziciju po pitanju

religije i veroispovesti. Ta je neutralnost posebno

važna u slučaju državnih škola, budući da je

obrazovanje obavezno za sve, bez obzira na

versku pripadnost. Prijem u državnu školu ni u

kom slučaju ne sme biti zavisan od veroispovesti.

Nastavno osoblje dužno je da bude diskretno.

U obavljanju svoje dužnosti treba da se suzdrži

od iskazivanja stavova vezanih za veroispovest

ili religiju koji bi mogli izazvati predrasude prema

tuđoj slobodi vere i savesti. Zvanično priznate

religije u Tićinu jesu katoličanstvo i reformisani

evangelizam, koji imaju statut javnopravnih

udruženja. Nepriznate verske zajednice, pak,

organizovane su u skladu sa privatnim pravom i

najčešće funkcionišu kao udruženja.

Pogledati «Korisne informacije»

Katoličanstvo je vekovima bilo jedina dozvoljena

religija na područjima koja danas čine Kanton

Tićino. Pravila su bila toliko stroga da su

1555. godine pripadnici reformista iz Lokarna

(Locarno) bili proterani u Cirih. Zbog toga je u

Kantonu i tokom prvih decenija nakon sticanja

nezavisnosti (1803.) katoličanstvo i dalje bilo

predominantno. Danas i Kantonalni i Federalni

ustav garantuju punu slobodu religije pripadnicima

svih veroispovesti. Osnovne ustavne vrednosti

važe za sve osobe i sve verske zajednice. Reč je

prvenstveno o slobodi vere, savesti i praktikovanja

religijskih rituala. U Švajcarskoj stoga nijedna

Ograničenja i dužnosti

Osnovna prava, međutim, nemaju apsolutnu

važnost. Podložna su ograničenjima ukoliko je

to predviđeno zakonom ili ukoliko se dokaže

da je to u javnom interesu. Zakonodavac, na

primer, može ograničiti slobodu vere i savesti

ukoliko ona predstavlja rizik po javnu bezbednost

i red, dobrobit stanovništva ili ukoliko njeno

praktikovanje ugrožava prava i slobode drugih.

Izrazi netolerancije koji se ogledaju u vređanju

verskih osećanja neke grupe kroz sistematsku

kritiku i u lošoj nameri, kažnjivi su. Određene

religijske prakse su zabranjene jer su u suprotnosti

sa osnovnim ljudskim pravima. Prakse koje

ugrožavaju fizički i psihički integritet osoba, kao

što je mutilacija, kažnjive su, budući da sloboda

praktikovanja verskih rituala ne opravdava

nanošenje povreda drugima. Osim toga, u

Švajcarskoj nisu dozvoljene ni verske prakse koje

krše određene zakone, npr. Zakon o zaštiti voda

(Legge sulla protezione delle acque) zabranjuje

prosipanje pepela kremirane osobe u tekuće vode,

dok Zakon o zaštiti životinja zabranjuje surovo

ponašanje prema životinjama. Religijska uverenja

ne oslobađaju vernike od vršenja zakonom

predviđenih građanskih dužnosti, kao što je, na

primer, pohađanje osnovne škole. Naposletku, u

slučaju organizovanja neke verske manifestacije

na javnoj površini, neophodno je prethodno dobiti

dozvolu od Opštine.

Sve do 1884. godine i dogovora između

Svete stolice i Federalne vlade, Tićino je

verski pripadao biskupijama Milana i Koma

(Como). Nakon tog dogovora, Papa Lav XIII je

1888. godine papskom bulom Ad universam

uspostavio Lugansku biskupiju, unapredivši

parohijsku Crkvu San Lorenco (San Lorenzo) iz

Lugana u Katedralu. Na njenom se vrhu, u prvo

vreme, nije nalazio Biskup već jedan Apostolski

upravitelj. Tek 1971. godine Apostolska

uprava Kantona Tićino (Amministrazione

Apostolica del Cantone Ticino) i kanonski je

odvojena od Bazelske biskupije, i nakon tog

događaja se prvi put moglo i formalno govoriti

o luganskom Biskupu. I dan-danas se, u

spomen stare podele Tićina između biskupija

u Milanu i Komu, vrše i rimska i ambrozijanska

liturgija. Razlike su posebno primetne u vreme

karnevala.

2727

Tradicija i kultura

Od proleća do kraja jeseni, u selima, kotlinama a

i šire, organizuju se mnoge proslave, okupljanja

sa jelom i pićem, često u čast nekog sveca,

povodom verskih praznika ili kao deo seoske

ili gastronomske tradicije. Reč je o obredima i

običajima, koji su ostaci starog ruralnog načina

života koji je karakterisao Tićino sve do polovine

XX veka. Brojni su i sportski događaji, zahvaljujući

kojima porodice i prijatelji imaju priliku da se druže,

provozaju biciklom, odigraju partiju fudbala,

učestvuju u šetnjama i trkama. I zajednice

stranaca su veoma aktivne i redovno organizuju

nacionalna veselja u kojima rado učestvuju i brojni

starosedeoci.

Od tićinskih kulturnih manifestacija poznatih

širom sveta su karneval Rabadan u Belinconi

(Bellinzona), Istorijska parada za Veliki petak u

Mendriziju (Mendrisio), Filmski festival u Lokarnu

(Locarno), džez festivali u Askoni (Ascona) i

Luganu, koncerti «Moon and Stars» u Lokarnu

i mnogi koncerti klasične muzike. Tićino ima i

sedamdesetak galerija i muzeja, među kojima

su prostori za izložbe moderne umetnosti,

etnografskih i naučnih eksponata. U Tićinu

postoje čak dva lokaliteta koja su pod zaštitom

UNESCO-a: planina San Đorđo (Monte San

Giorgio), prirodni trezor u kome su otkriveni brojni

fosilni ostaci dinosaurusa, i tri srednjevekovna

zamka u Belinconi.

U Tićinu se možete baviti bilo kojim sportom, kako

na otvorenom tako i na zatvorenom. Učlanjenje

u sportski klub ili rekreativno bavljenje sportom

predstavljaju odlične prilike za upoznavanje

starosedelaca i novopridošlih i razvijanje

međusobnog poštovanja. Dobrovoljni rad sa

mladima, starijima, bolesnima ili osobama s

hendikepom odlična je prilika za sticanje novih

iskustava i razvoj međusobnog razumevanja.

Kulturološke karakteristike u Švajcarskoj su

toliko međusobno različite, da se ponekad i

sami Švajcarci pitaju šta je to što ih povezuje. Ta

raznovrsnost se oslikava u navikama, običajima i

umetnosti, u kojima učestvuju i brojne zajednice

stranaca koje žive u zemlji. Kulturna i rekreativna

ponuda veoma su bogate i u Tićinu, u kome

postoje brojne kulturne i rekreativne asocijacije,

kako na opštinskom tako i na regionalnom nivou.

Onima koji nameravaju da se nastane u Tićinu

savetujemo da učestvuju u aktivnostima lokalnih

asocijacija, u rekreativnim, sportskim, kulturnim

i gastronomskim aktivnostima i ekskurzijama,

jer su to odlične prilike za upoznavanje lokalnog

stanovništva, običaja, mentaliteta i tradicije.

Upoznavanje lokalnog dijalekta, degustacija sira

i palente, partija karata ili boćanja, zajedničko

pevanje refrena lokalnih narodnih pesama – sve to

pokazuje želju stranaca da se upoznaju sa svojom

novom zajednicom, ali je i prilika da se lokalno

stanovništvo zainteresuje za novopridošle i dobije

želju da ih prihvati i upozna.

Mediji

U odnosu na broj stanovnika, Tićino je jedna od

regija sa najvećim brojem štampanih medija po

glavi stanovnika u svetu. Postoje tri lokalne dnevne

novine, brojni nedeljnici, nekoliko mesečnih

časopisa (pored štampe iz ostalih delova

Švajcarske i glavnih inostranih novina koji se mogu

naći na svim trafikama), šest televizijskih i deset

radijskih kanala sa nacionalnom frekvencijom (uz

obilje švajcarskih i inostranih kanala dostupnih

preko satelitske i kablovske mreže), jedna privatna

televizija i dve privatne radio stanice, kao i brojni

mediji na internetu.

Redovno čitanje novina, praćenje događaja u

italijanskoj Švajcarskoj putem radija, praćenje

televizijskih programa koji se bave lokalnim

događajima i običajima omogućava vam da

stalno budete u toku s dešavanjima u svom

okruženju, s javnim mnjenjem, evolucijom stavova.

Istovremeno, što nikako nije manje važno, učeći

italijanski jezik. Lokalna štampa je posebno

korisno sredstvo za praćenje i razumevanje

društveno-ekonomskih i političkih kretanja u Tićinu

i Švajcarskoj.

15Slobodno vreme i mediji

Jedno od najvećih bogatstava Tićina zasigurno

je njegova eno-gastronomska proizvodnja.

U ponudi su brojni prirodni, lokalni proizvodi

pripremljeni na tradicionalni način. Na

raspolaganju imate hiljade ukusa koji u sebi

spajaju tradiciju i moderno doba, od sezonskih

proizvoda poput domaćih salama, lokalnih

merloa i alpskih sireva, do klasičnih jela sa

palentom, rižota sa pečurkama i osobukom,

čorbe, marinirane pastrmke, torti s hlebom

ili kestenjem, sode i drugih specijaliteta

koje lokalci rado konzumiraju u lokalnim

gostionama (grotti).

28

16osnovni zadaci su: prevencija kroz prisustvo na

terenu, kontrola saobraćaja i osoba, utvrđivanje

saobraćajnih, železničkih i avio saobraćajnih

nezgoda, utvrđivanje krađa, otmica i nanošenja

štete, nezgoda u kući ili na radnom mestu,

intervencije usled tuča, agresivnog ponašanja i

nasilja u porodici, utvrđivanje smrti i požara, kao

i mere održavanje javnog reda. Sudska policija je

nadležna za saradnju sa Tužilaštvom (Ministero

Pubblico), prikupljanje informacija, proveru

podataka, vršenje istraga, hapšenja, prevenciju,

stratešku i komparativnu analizu kriminogenih

fenomena, upotrebu naučno-tehničkih metoda u

istrazi.

Teritorijalna žandarmerija (Gendarmeria territoriale)

nudi potrebne informacije građanima, na terenu

kao i na šalterima pri policijskim stanicama.

Obavlja i poslove sudske policije u vezi sa

mikrokriminalom i sitnim prestupima. Žandarmerija

takođe vodi računa i o bezbednosti aerodroma

Lugano-Anjo (Lugano-Agno). Najveće opštine

u Tićinu imaju svoje opštinske policije. Specijalne

mobilne jedinice garantuju delovanje u slučaju

visokorizičnih hitnih slučajeva na celoj teritoriji

Kantona. Te jedinice se sastoje iz Jedinice za

specijalne intervencije (Reparto Interventi Speciali)

i Jedinice za saobraćaj (Reparto del Traffico).

Kantonalna policija svakodnevno vrši konstatovanje

saobraćajnih nezgoda. U slučaju posebno teških

i kompleksnih nesreća, poziva se i Forenzička

jedinica (Polizia scientifica).

U Tićinu postoje mnoge specijalizovane kompanije

koje se bave obezbeđenjem i kojima se možete

obratiti za savete u vezi sa instalacijom alarmnih

sistema.

Kantonalna policija je javna služba čiji je zadatak

da štiti bezbednost i održava zakonom propisani

poredak: dostupna je 24 sata dnevno pozivom

na broj 117. Kantonalna policija (Polizia cantonale)

vrši prevenciju i, kada je to moguće, sprečava

prestupe putem informisanja i kontrole, vrši uviđaje

i podnosi prijave nadležnim orgaima. Mobilne

jedinice žandarmerije u severnoj zoni (Sopraceneri)

i južnoj (Sottoceneri) garantuju pokrivenost cele

teritorije u slučaju potrebe za neplaniranim,

vanrednim, hitnim i intervencijama spasavanja,

hapšenja ili privođenja osoba, kao i patroliranja

sa uobičajenim ciljem kontrole i represije. Njeni

Služba hitne pomoći Tićina kao i ostale asocijacije

koje se bave pružanjem prve pomoći članovi

su Tićinske kantonalne federacije ambulantnih

transportera (Federazione Cantonale Ticinese

dei Servizi Autoambulanze). Osnovni zadaci

ambulantne službe Hitna pomoc Tićina tel. broj

144 (Ticino Soccorso 144) jesu odaziv na pozive

u vezi sa zdravstvenim hitnim slučajevima, kao i

pouzdana organizacija i optimalna koordinacija

intervencija. Besplatnim pozivom na broj 144

moguće je tražiti pomoć za bilo koji hitan

slučaj. Broj 144 ne treba zvati za lekarske savete

(zvati 091 800 18 28), za informacije o medicinskim

uslugama van radnog vremena (zvati 091 800 18 28),

za upite o Službi kućne nege (Servizi di Aiuto

Domiciliare) zvati 0840 22 44 22.

Spasavanje i zaštita ljudi, životinja, životne sredine

i materijalnih dobara su glavni zadaci vatrogasne

službe Tićina (pompieri ticinesi), koja je

dostupna pozivom na broj 118.

Civilna zaštita (Protezione della popolazione)

je integrisani sistem zaštite, spasavanja i

pomoći. Njen zadatak je da koordinira različita

interventna sredstva u cilju zaštite populacije,

sredine i spomenika kulture u slučaju prirodnih

ili tehnoloških katastrofa, drugih vanrednih

situacija ili oružanih sukoba. Vojska i civilna zaštita

organizovane su za delovanje u tri sfere: vojnom

sektoru, civilnoj zaštiti i zaštiti populacije. Civilna

zaštita stara se o primeni federalnih odredaba

o civilnoj zaštiti na teritorijama regija i kantona,

bavi se planiranjem, obukom vojnika i izgradnjom

specijalnih struktura za zaštitu (skloništa,

regionalne strukture). Služba za zaštitu gradjana

(Il servizio della protezione della popolazione)

za glavni zadatak ima pripremu u vanrednim

slučajevima ili u slučaju katastrofa.

Pogledati «Korisne informacije»

Žrtve provale i krađe odmah treba da obaveste

policiju i pokušaju da ostanu smirene.

Potrebno je sačekati policajce pre ulaska u

kuću, jer je moguće da su provalnici još uvek

unutra. Ne treba ulaziti u kuću i početi vraćati

stvari na njihovo mesto ili dodirivati otvorene

stvari, jer se tako uništavaju eventualni tragovi

koje je ostavio provalnik. Ne oklevajte da

policiju kontaktirate i samo radi razjašnjavanja

neobičnih i neredovnih situacija.

Bezbednost i vanredne situacije

Istituzioni politiche svizzere, Vademecum,

AA.VV., Giampiero Casagrande Editore, Lugano,

2004. www.casagrande-giampiero.ch

L’Image de la Suisse, Gianni Haver, LEP,

Le Mont-sur-Lausanne, 2011, www.editionslep.ch

L’importanza di essere Svizzera, AA.VV., Limes,

Rivista italiana di geopolitica, Gruppo Editoriale

l’Espresso, Roma, 2011, www.limesonline.com

La Confederazione in breve, Cancelleria federale,

Berna, www.pubblicazionifederali.admin.ch

La matrigna e il monello, Confederazione e

Ticino tra dialoghi e silenzi, Orazio Martinetti,

Armando Dadò Editore, Locarno, 2001,

www.editore.ch

Le nostre origini, le terre ticinesi dai tempi

remoti alla fine del Settecento, Raffaello Ceschi,

Armando Dadò Editore, Locarno, 2006,

www.editore.ch

Libera circolazione Svizzera-UE, Ufficio federale

della migrazione, Berna, 2010,

www.pubblicazionifederali.admin.ch

Lugano in mano, Vivi la tua Città, Dicastero

integrazione e informazione sociale Città di

Lugano,

Lugano, 2011, www.lugano.ch/diis

La popolazione straniera e i flussi migratori

in Ticino, AA.VV. , SUPSI/Dipartimento lavoro

sociale, Canobbio, 2003

La Svizzera in un libro, Lingue e cantoni,

Elisabeth Alli, 2006, www.sbook.ch

Principi in materia di visti Schengen, Ufficio

federale della migrazione, Berna, 2011,

www.pubblicazionifederali.admin.ch

Razzismo e discriminazione, Dipartimento delle

istituzioni, Bellinzona, 2012, di-ds@ti.ch

Razzista, io !?, Fondazione Educazione e

Bibliografija (izbor)

Abitare in Svizzera, Informazioni concernenti

la locazione di un appartamento, Weissgrund

Kommunikation, AG Zurigo, 2006,

www.bwo-admin.ch

Assicurazioni sociali: soggiorno in Svizzera e

partenza, Ufficio federale della migrazione, Berna,

2011, www.pubblicazionifederali.admin.ch

Dobrodošli u Švajcarsku, informazioni per gli

immigrati, Ufficio federale della migrazione, Berna,

2011, www.pubblicazionifederali.admin.ch

Conoscere, conoscersi, Dicastero integrazione

e informazione sociale Città di Lugano, Lugano,

2011, www.lugano.ch/diis

Curriculum di riferimento per la promozione

delle competenze linguistiche dei migranti,

Ufficio federale della migrazione, Berna, 2010,

www.pubblicazionifederali.admin.ch

Echo, Informazioni sulla Svizzera, HEKS,

Amriswil, 2005, www.echo-ch.ch

Dizionarietto elvetico, Eros Costantini, Edizioni

San Giorgio, Muzzano, 2002

Géographie de la Suisse, AA.VV., LEP, Le Mont-

sur-Lausanne, 2010, www.editionslep.ch

Guida alla salute in Svizzera, Croce Rossa

Svizzera / UFSP, Berna, 2011,

www.pubblicazionifederali.admin.ch

Histoire Suisse, Grégoire Nappey, LEP, Le Mont-

sur-Lausanne, 2007, www.editionslep.ch

Il Ticino moderno 1945-2010, AA.VV., Quaderni

dell’associazione Carlo Cattaneo, Lugano, 2010,

www.associazionecattaneo.ch

Institutions politiques suisses, Vincent Golay,

LEP, Le Mont-sur-Lausanne, 2010,

www.editionslep.ch

Sviluppo, Lugano, 2005, www.globaleducation.ch

Staatsatlas / Atlas de l’Etat, AA.VV., Verlag Neue

Zürcher Zeitung, Zürich, 2012,

www.nzz-libro.ch

Stranieri e richiedenti l’asilo in svizzera,

Ufficio federale della migrazione, Berna, 2012,

www.pubblicazionifederali.admin.ch

Trialogo salute, Vademecum per la collaborazione

con interpreti interculturali, Interpret, Berna, 2012,

www.inter-pret.ch

Tutela giuridica della discriminazione razziale,

Commissione federale contro il razzismo, Berna,

2010, www.ekr.admin.ch

Vivere e lavorare in Svizzera,

Ufficio federale della migrazione, Berna, 2010,

www.swissemigration.ch – www.eures.ch

Nota: Mnoge federalne publikacije mogu se naći

na drugim jezicima, osim italijanskog, francuskog

i nemačkog. Dodatne informacije dostupne

su u Opštinskim službama ili pri Kancelariji

Kantonalnog poverenika za integraciju stranaca,

0848 14 32 01/02.

Note

29

Macchina

da lavare Veš-mašina

Modine Graničnici pobodeni u zemlju da

bi se obeležio prostor za izgradnju

novog objekta.

Natel Mobilni telefon. Reč je skraćenica

od «NAtionales TELefon»,

«nacionalni telefon». Ime se prvi put

pojavilo 1975. kada je PTT (danas

«Swisscom») rešio da stvori mrežu

mobilne telefonije.

Panne Kvar, defekt, lom, havarija,

nesporazum, nesreća, zagušenje,

nestanak struje.

Per intanto Za sad

Riservazione Rezervacija, reč je francuskog

porekla

Rolladen Venecijaner, roletna, šaloni.

Schlafsack Vreća za spavanje. Nemačka

reč koja se koristi u dijalektima i

tićinskom italijanskom.

Servisol Self-service, samoposluživanje:

restoran, prodavnica sa

samoposluživanjem

Tagliata Poslužavnik sa iseckanim

suhomesnatim proizvodima

Tirata Ravnina (deo puta bez krivina)

Tunnel Tunel

Uovo

in cereghino Jaje na oko

Vignetta Samolepljivi formular koji se

stavlja na vetrobran kao dokaz

o uplati godišnje saobraćajne

takse neophodne sa saobraćanje

autoputevima.

Zacky-boy (Piše se i «zechiboy» i slično)

Prenosiva motorna kosilica

30 izraza za bolje razumevanje

tićineskog italijanskog (slobodan izbor)

A balla Velikom brzinom

(L’)Agrafe Mala metalna spajalica, reč je

francuskog porekla

Azione Posebna ponuda, promotivna

prodaja s popustom, pogotovo

kada su u pitanju prehrambeni

i proizvodi za svakodnevnu

upotrebu. "Banane in azione"

jednostavno znači "banane na

popustu": to je tipičan trgovački

izraz na svim nacionalnim jezicima

(Action na francuskom i Aktion na

nemačkom)

Bilux Ablendovanje, smenjivanje dugih i

kratkih svetala na farovima vozila,

obično da bi se privukla pažnja

vozača koji dolazi u susret.

Boccalino Mali, obli bokal od bojene terakote

u kome se služi domaće vino. Kao

i klompice, jedan je od kič simbola

Tićina.

(La)

Cantonale Glavni put između dva mesta

Classeur Registrator (sa prstenovima)

Chifer Kroasan: slatko pecivo srpastog

oblika

Colonna Kolona (automobila, osoba): ova

reč se često koristi, pogotovo

u izrazima poput «c'è colonna

in autostrada», «na autoputu je

kolona».

Comanda Naručivanje (u restoranu,

prodavnici, na internetu). Reč je

francuskog porekla

Entrare

in funzione Doći na funkciju, položaj. Kalk iz

francuskog "entrer en fonction"

Farsi dentro Integrisati se, ne ostati van

dešavanja, družiti se, uspostaviti

društvene odnose sa članovima

nove zajednice

Gabola Problem, muka, nepredviđena

situacija, neprijatnost, suprotnost,

nesreća, poteškoća, zbrka,

komplikacija, nelagoda, frka,

gnjavaža, baksuzluk, naporna

situacija

Inzigare Izazivati, provocirati, razdraživati

Latele Televizija, TV program «Guardare

latele», «Gledati TV»

Korisni brojevi

Hitna pomoć 144

Policija 117

Vatrogasci 118

Hitni slučajevi 112

Trovanje 145

«Rega» – avio-pomoć 1414

Kardiološki centar Tićino 091 805 31 11

Pomoć na putu (kvarovi) 140

Prijateljski SOS telefon 143

Savetovalište za decu i mlade 147

Udruženje za lečenje alkoholizma 0848 84 88 46

Pomoć za AIDS Ticino 091 923 80 40

Zlostavljanje i konflikti na poslu 0800 14 51 45

Kantonalna uprava 091 814 41 11

Kancelarija za migraciju 091 814 72 11

Kantonalni poverenik za integraciju

0848 14 32 01/02

Savetovalište za integraciju

0848 14 72 01/02

Nacionalna prevodilačka služba

0842 44 24 42

Agencija za kulturološko posredovanje

«Derman» – SOS Ticino 091 921 07 38

091 825 23 79

Švajcarska radio-televizija 091 803 51 11

30

Editore

Repubblica e Cantone Ticino

Dipartimento delle istituzioni

Residenza governativa

Piazza Governo

CH–6500 Bellinzona

tel. +41 91 814 41 11

www.ti.ch/di

di-dis@ti.ch

© Dipartimento delle istituzioni

CH–6500 Bellinzona

2012 Tutti i diritti riservati

Autore/Informazioni

Delegato cantonale

all’integrazione degli stranieri

Divisione degli interni

Dipartimento delle istituzioni

tel. +41 848 14 32 01/02

Concetto grafico

Graficadidee.ch– Giubiasco

Fotografie

Graficadidee.ch– Giubiasco

Archivio– EOC

Archivio– Croce Verde Bellinzona

Massimo Pacciorini– Job

Traduzioni

Consultra AG – Zurigo

Stampa

Salvioni arti grafiche

Stampato su carta FSC/100% riciclata

Tiratura

51’000 copie

1a edizione /novembre 2012

Per quanto riguarda la correttezza dei contenuti

dei testi fa stato unicamente la versione in italiano.

I testi tradotti nelle altre lingue sono stati

meticolosamente verificati nei limiti del possibile.

Tuttavia, data la complessità della materia e delle

diverse strutture governative, gli autori di questo

documento non escludono il fatto che ci possano

essere errori, imprecisioni o interpretazioni errate

o offensive rispetto alla versione originale.

Benvenuti!

Repubblica e Cantone TicinoDipartimento delle istituzioni