ARCHIVUM --- FRATRUM PRAEDICATORUMRaynerius Sacconi, Summa de Catharis 33 les rangs cathares. Le...

31
y Institutum Historicum Fratrum Praedicatorum, Romae ad S. Sabinae ARCHIVUM FRATRUM --- PRAEDICATORUM VOLUMEN XLIV 1974- 00153 - Roma, Istituto Storico Domenicano di S. Sabina, 1974

Transcript of ARCHIVUM --- FRATRUM PRAEDICATORUMRaynerius Sacconi, Summa de Catharis 33 les rangs cathares. Le...

  • yInstitutum Historicum Fratrum Praedicatorum, Romae ad S. Sabinae

    ARCHIVUM FRATRUM---PRAEDICATORUM

    VOLUMEN XLIV

    1974-

    00153 - Roma, Istituto Storico Domenicano di S. Sabina, 1974

  • RAYNERIUS SACCONI O.P.SUMMA DE CATHARIS

    PARFRANÇOIS SANJEK O.P.

    Les controverses de la chrétienté médiévale passionnent de nosjours les esprits des chercheurs et du grand public. L'étude du mouve-ment hétérodoxe excite autant les médiévistes que les philosophes,sociologues et théologiens.

    L'exaltation du catharisme a tendance à faire de lui la composantefondamentale de l'évolution religieuse dans l'Occident médiéval.

    La «Summa de Catharis et Leonistis seu Pauperibus de Lugduno Il,sortie de la plume de Raynier Sacconi, ancien hérésiarque cathare devenureligieux dominicain et inquisiteur «des crimes d'hérésie Il en Lombardie,dessine l'expansion hérétique vers le milieu du XIIIe siècle.

    Le texte de la «Somme Il, publié en 1939par le R. P. Antoine Don-daine en introduction au « Liber de duobus principiis III et depuislongtemps épuisé, nécessitait la réédition de l'ouvrage de Raynier Sac-coni. Les RR. PP. A. Dondaine et Th. Kaeppeli m'ont confié la tâchedifficile de préparer une nouvelle édition.

    Le choix du texte s'est porté sur le plus ancien de dix-sept ma-nuscrits de la «Somme Il, le manuscrit Vatican Reginensis latin 4282.

    En dehors de quelques fautes grossières, signalées dans l'apparat,l'édition conserve son orthographe médiévale: au commencement desphrases, la lettre «V Il remplace « U Il; inversement, à l'intérieur dutexte, le «V Il est remplacé par «U Il. La lettre «C Il se substitue parfoisau « T Il, et cetera.

    1 A. Dondaine, Un traité néo-manichéen du XIIIe siècle. Le Liber de duobusprincipiis suivi d'un fragment de rituel cathare, Rome, 1939, p. 64-78.

    I D'après une note marginale. Ista summa est fratrum praedicatorum Narbo-nensium s (Vat. Reg. lat. 428, f. 3').

  • 32 F. Sanjek

    Quatre manuscrits de la « Somme» retiennent le doubleson (diph-tongue) « AE »: A 129 inf. de l'Ambrosienne, le Vatican Ottobon. lat.1761, fonds Doat 36 et lat. 14983 de la Bibliothèque nationale de Paris.

    A défaut des rubriques 3, les"sous-titres ci-joints appartiennent àdifférents manuscrits de la «Somme >l. La clarté du texte nécessitaitla mise en majuscules dès noms propres.

    Qu'il me soit permis d'exprimer ma reconnaissance profonde auxRR. PP. Antoine Dondaine et Thomas Kaeppeli, mes confrères etmaîtres, qui, à tous les points de vue, ont facilité ma tâche. Au PèreDondaine je dois les notes sur le texte révisé de la « Somme Il d'aprèsles manuscrits de Clermont-Ferrand, Dublin, Nîmes et de la Biblio-thèque Mazarine. Les indications et les suggestions du Père Kaeppelim'ont, été fort précieuses.

    ~ • t ;

    Raynier Sacconi

    Raynier Sac~oni naquit à Plaisance au début du x"me siècle.Dès son jeune âge, il embrassa l'hérésie cathare qui, à l'indiffér~nc~

    totale des seigneurs gibelins', infesta à l'époque la ville de Plaisanceet ses 'abords.: :'

    Raynier affirme d'avoir vecu dix-sept années avec les hérétiques s.Toutefois, il ne dévoile pas le nom de son église. On ignore s'il fut affi-lié à l'église des « Albanenses >l, dont il connaît parfaitement la doctrineet les divergences 8,' ou rattaché à celle des cathares de Concorrezzo,dont les erreurs lui sont connues de la bouche de leur évêque Nazaire,partisan de la doctrine des hérétiques de provenance bulgare. '

    Avant 1245, l'année probable de son retour au catholicisme, Raynierétait déjà l'hérésiarque de sa secte. On ignore également s'il fut à latête d'une 'communauté locale ou eut d'autres charges importantes dans

    • Les sous-titres font défaut aux mss. B IX 17 de la Bibl. unive de BAie et Vat.'Reg. lat. 428. , , '.

    , En 1204, au cours de luttes civiles, les seigneurs gibelins chassèrent de Plai-sance l'évêque et le clergé catholique. Cf. A. Dondaine, Un traité, p. 57.

    • Raynier Sacconi, Summa de catharis: «In annis XVII, quibus conuersatussum cum eis. (voir ci-dessous, p. 43).

    , Il dit lui-même qu'il a entre les mains l'ouvrage de Jean de Lugio • volumenmagnum x quaternorum cuius exemplarium habeo et perlegi et ex illo erroressupradictos extraxi. (voir ci-dessous, p. 57).

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 33

    les rangs cathares. Le terme « haeresiarcha », qu'il se donna lui-même 7,désigne aussi bien l'auteur d'une hérésie qu'un chef hérétique 8.

    Vers 1245, sous l'influence du futur martyr de Vérone, Raynierabjura l'hérésie et entra dans l'ordre dominicain. Désormais, les deuxhommes œuvrent ensemble dans la répression de l'hérésie dans toutesles régions lombardes.,

    Une conspiration contre les deux dominicains, montée par les h~ré-tiques de Bergame, Côme, Lodi, Milan et Pavie 9, abt>utit au meurtr\.de Pierre de Vérone, le 6 avril 1252, alors que le complot contre Raynier \Sacco ni, inquisiteur à Pavie, ne réussit pas l0. Ce dernier fut alors nomméinquisiteur à Milan, pour conduire le procès des complices du meur-trier Carinus de Balsamo et des personnes compromises dans le complotcontre son illustre confrère 11. Le 2 septembre 1252, sous le portail ducouvent dominicain de Milan, Raynier enquête sur le meurtre de Pierrede Vérone et de son compagnon 12. (').

    Le 18 août 1254, le pape Innocent IV autorisa Raynier Sacconi; I....désormais à la tête de l'inquisition lombarde, de traiter avec ménage- "ments les fauteurs des hérétiques qui s'en remettraient purement etsimplement à l'Eglise, ou viendraient spontanément s'accuser avantla fin de l'année 13.

    Dans ses lettres des 6 et 13 juillet 1256 et des 11, 16 et 18 janvier1257, le pape multiplia ses encouragements à Raynier Sacconi et invitales prélats lombards à assister les inquisiteurs 14. En 1259, Uberto Pal.lavicini, suspect d'hérésie et défenseur notoire des hérétiques milanais,fut élu podestat de Milan. Un mouvement populaire obligea Raynier

    7 Voir ci-dessous, p. 44.I Ch. du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, t. III, Paris, 1733,

    col. 1032; • Haeresiarcha ... haereticae alicujus doctrinae princeps et auctor t•• A. Dondaine, Saint Pierre Martyr, dans Archivum Fratrum Praedicatorum,

    t. XXIII, 1953, p. 102.10 A. Dondaine, Saint Pierre Martyr, p. 102, n. 109.11 A. Dondaine, Saint Pierre Martyr, p. 102.II A. Dondaine, Saint Pierre Martyr, p. 110, n. 6.1. A. Potthast, Regesta Pontificum Romanorum, t. I, Berlin, 1874, Reg. n,

    8312-8313; H. Maisonneuve, Etudes sur les origines de l'Inquisition, Paris, 1960,p. 316-317 •

    . " A. Potthast, Reg. n. 16453, 16480, 16667 et 16685; H. Maisonneuve, Etudessur l'Inquisition, p. 323. n. 133.

  • 11'1UJIl:

    o -cJ:ti) !(N u~

    I/)> loiZW ii:l-œ uOc:( CI::r: In~

    CI

    ZU O~ ~Il:Il:: Z 'IU

    II..W :i'" L O'" a:. W Il., O'" L > IU, l- O', :::>; Il

    O I/)'O loi'11 L 5z >l-Ilz

    .,.I\\\

    \\\

    uz-cc::IL

    oNN

    ll! o~ 6~o ::=8 ~

    zou -- g~ zzIII w

    inc:: t-_- ~LU ~zZ ~ O~ 15~ex: ..J

    wlf!III U Iz-LU 41 41a:: ëi Il:a... lM c(~ O 9O ' :::>O dlIf)

    ~ ~Oa:: c( lU~ J: ëi~ ~~ .5JoO

    r/l '..J-410

    III III IIIZ WW W Il:a:: Z --c~ ~J:

    l- e( If!-cu • O

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 35

    à s'exiler 15. Le pape invita les prélats à assurer la protection de RaynierSacconi et de ses collaborateurs.P,

    Une dernière fois le nom de Raynier Sacco ni paraît dans une lettredu pape Urbain IV: le 21 juillet 1262, le souverain pontife convoquele religieux dominicain à Viterbe pour lui faire un rapport sur l'inqui-sition en Lombardie 11.

    La « Summa de catharis et leonistis seu pauperibus de Lugduno »

    D'un style très dense et d'une forme extrêmement abrégée, la « Som-me» de Raynier Sacconi ressemble à un réquisitoire contre les héréti-ques cathares et vaudois.

    A la différence de son confrère Moneta de Crémone, qui a pour butl'exposé des doctrines hérétiques et leur réfutation 18, Raynier Sacconiretrace l'histoire des cathares et l'évolution de leurs mœurs.

    En 1241, le théologien et controversiste Moneta de Crémone écrit.« Adversus Catharos », Quelques années plus tard, en 1250, l'inquisi-teur Raynier Sacconi informe ses lecteurs « De Catharis »,

    Avec les sentiments un peu excessifs d'un converti, Raynier accuseles adversaires hérétiques de leurs erreurs et de leurs pratiques religieu-ses opposées à la foi de l'Eglise romaine.

    Il divise la « Somme Il en deux parties inégales:

    1) la première, consacrée à l'hérésie cathare, expose les doctrinescommunes à tous les dualistes et présente un répertoire des églisescathares en résumant leurs croyances particulières.

    11 A. Dondaine, Un traité, p. 58; H. Maisonneuve, Etudes sur l'Inquisition,

    p. 323.11 A. Potthast, Reg. n, 17997; H. Maisonneuve, Etudes sur l'Inquisition, p.

    324, n, 136.17 A. Dondaine, Un traité, p. 58. Voici quelques notes bibliographiques con-

    cernant Raynier Sacconi et 80n ouvrage: Enciclopedia italiana, t. XXX, 1936, p.395; Dictionnaire de théologie catholique, t. XIII, 1936, col. 1643-1644; Lexikonfür Theologie und Kirche, t. IX, 1937, col. 57; Enciclopedia cattolica, t. X, 1953,col. 1530-1531 (l'article de A. d'Amato).

    11 En 12.p, Moneta de Crémone compose la plus complète critique des doc-trines cathares et vaudoises. Cf. Moneta de Crémona, Adversus Cathares et Val-denses libri quinque, éd. Th. A. Ricchinius, Rome, 1743 (rééd, anast. The GreggPress Incorporated, Ridgewood, U.S.A., 1964)·

  • F. Sanjek

    2) la seconde partie relate les principales erreurs des hérétiquesvaudois.

    L'exposé des doctrines cathares et vaudoises rassemble les donnéestrop dispersées dans les écrits polémiques des hérésiologues latins. Lacomparaison des principaux rites cathares avec les pratiques sacramen-telles de l'Eglise catholique place la IlSomme» de Raynier Sacconiparmi les plus rares documents connus sur ces matières 19.

    Sur le plan historique, le catalogue de seize églises cathares et deleurs croyances particulières est la partie la plus intéressante de la « Som-me ». Si I( aucun autre ouvrage n'a été mis à jour. qui diminuerait savaleur Il 20, le traité anonyme Il De heresi catharorum in Lombardia I)et le I( Tractatus de hereticis li d'Anselme d'Alexandrie, découverts etpubliés par le Père Dondaine Il, donnent un témoignage éclatant de lasûreté des informations de Raynier Sacconi.

    Une des rares sources de provenance cathare, le «Liber de duobusprincipiis », découvert et mis à la disposition des· chercheurs par lePère Dondaine 22, confirme l'extraordinaire connaissance de Raynier,D'ailleurs, son ouvrage est la meilleure source' pour l'étude de la doc-trine de Jean de Lugio, fils majeur de l'église des ItAlbanenses »,

    La seconde partie de la « Somme li qui expose les erreurs vaudoises,fait une distinction très nette entre pauvres ultramontains et leurs core-ligionnaires lombards. L'authenticité de cette seconde partie à été misen doute par l'Allemand J. C. L. Gieseler 23. Le texte en question faitpartie de tous les manuscrits de la «Somme» depuis le XIIIe siècle.

    II A. Dondaine, Un traité, p. 59.IO A. Dondaine, Un traité, p. 59.Il De heresi catharorum in Lombardia, éd. A. Dondaine, AFP, e, XIX, 1949,

    p. 306-31Z; Anselme d'Alexandrie, Tractatus de hereticis, éd. A. Dondaine, AFP,t. XX, 1950, p. 308-324.

    .. Bibliothèque nationale de Florence, fonds Conventi soppresi I ii 44, éd.' A.Dondaine, Un traité, p. 81-147. L'édition critique du texte, augmentée d'une tra-duction, {ait l'objet de l'excellent travail de Ch. Thouzellier, Livre des deux principes,Paris, 1973, Sources chrétiennes 198. Le texte latin parallèlement à la traductionfrançaise, défectueuse à tous égards, a été faite par R. Nelli (Ecritures cathares,Paris 1959, p. 83-2°5; Paris 1968, p. 75-177). Une traduction anglaise a été donnéepar W. L. Wakefield - A. Evans, Heresies of the High Middle Ages, New York-Londres, 1969, p. 515-591.

    Il J. C. L. Gieseler, De Rainerii Sachoni Summa de Catharis et Leonistis com-mentatio critica, Gottingen, 1834- Pour les résultats de Gieseler voir A. Dondaine,Un traité, p. 59, n, 32; A. Borst, Die Katharer, Stuttgart, 1953, p. 23, n, 4.

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 37

    A l'exception de quelques citations bibliques et d'une référence aucode de Justinien, l'ouvrage de Raynier Sacconi est dépourvu de toutrenvoi à la pensée médiévale. En homme pratique, Raynier préfèreénoncer la vie et les mœurs de ses anciens coreligionnaires, les détailsde la doctrine cathare lui paraissent moins importants 24.

    Editions précédentes

    L'ouvrage de Raynier Sacconi parut en 1717, dans le « Thesaurusnovus anecdotorum ». Les éditeurs de cette première impression dela « Somme Il, E. Martène et U. Durand, se réfèrent aux manuscritsdes dominicains de Rouen (alors en dépôt au couvent de l'Annonciationà Paris) et de Clermont-Ferrand 25.

    Sept ans plus tard, en 1724, C. Duplessis d'Argentré réédite cetexte dans sa « Collectio iudiciorum de novis erroribus» 26.· L'histo-rien dominicain J. Echard mit à la disposition de l'éditeur une copiedu manuscrit de Dublin.

    Le texte de la Il Somme» que le Père Dondaine imprima en 1939,en introduction au II Liber de duobus principiis », fut celui d'E. Martèneet U. Durand avec le contrôle/des manuscrits des archives de la curiegénéralice des dominicains et Vatican latin 397827.

    En 1949, l'érudit croate I;>. Kniewald réimprima l'ouvrage de Ray-nier Sacconi d'après le manuscrit MR 146 de la Bibliothèque métro-politaine de Zagreb 18. J

    lC Pour l'étude des données géographiques de la • Somme. voir A. Dondaine,Un traité, p. 62: La hiérarchie cathare en Italie, dans AFP, t. XIX, 1949, p. 280-30S, t. XX, 1950, p. 234-306: A. Borst, Die Katharer, p. 231-239: Ch. Thouzellier,Un traité cathare inédit du début du XIIIe siècle d'après le Liber contra manicheosde Durand de Huesca, Louvain, 1961, p. 28-41: Catharisme et valdéisme en Langue-doc, Paris - Louvain, 1969: Hérésie et hérétiques, Storia e letteratura 116, Rome,1969; D. Anguélov, Le bogomilisme en Bulgarie, Toulouse, 1972; F. Sanjek, Lerassemblement hérétique de Saint-Félix-de-Caraman (1167) et les églises catharesau xue siècle, dans Revue d'histoire ecclésiastique, t. LXVIII, 1972, p. 767-799.

    SI E. Martène-U, Durand, Thesaurus novus anecdotorum, t. V, Paris, 1717,

    col. 1761-1776•" C. Duplessis d'Argentré, Collectio iudiciorum de novis erroribus, t. I, Paris,

    1724, p. 48-57.17 Cf. A. Dondaine, Le Manuel, p. 172... D. Kniewald, Vjerodostojnost latinskih izvora o bosanskim krstjanima (La

    véracité des sources latines sur les chrétiens bosniaques), dans Rad Jugoslavenskeakademije 270, 1949, p. 190-238 (les pages paires seulement).

  • F. Sanjek

    RAYNIER SACCONISUMMA DE CATHARIS, 1250(la filiation des manuscrits)

    . '--:::.+~,-----;.,,' , ',.....".,._- ,"" l '"

    .>: .> l ,',~.,'" R'" :', .........

    " (1260-70) , L .........I l' ...I /1 , (XIII)

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 39

    par des preuves indiscutables que ce texte, publié en 1548 par Cl. Cous-sord sous le titre «Valdensium ac quorumdam aliorum errores li, nepeut être tenu pour une édition de la « Somme» de Raynier Sacconi 30.

    Une partie de la « Somme» servit, vers 1260, pour la compositiond'un « Opusculum de hereticis Il. L'auteur de cette prétendue « Somme Ilde Raynier Sacconi serait un inquisiteur allemand, l'Anonyme de Passau(le Pseudo-Raynier) 31. Anselme d'Alexandrie, un des successeurs deRaynier Sacconi à la tête de l'Inquisition en Lombardie (dès 1267),inséra la « Somme Il dans sa compilation sur l'hérésie de caractère plushistorique et véritable complément à l' ouvrage trop succinct de sonconfrère, riche d'informations précieuses sur les débuts de la secte,ses églises en Italie du Nord et sa hiérarchie (vers 1270) 32.

    Brèves notices sur les manuscrits

    La tradition manuscrite de la « Somme Il de Raynier Sacconi estreprésenté par plus de cinquante exemplaires de la « Somme» et de« De hereticis Il, s'échelonnant du XIIIe au XVIIIe siècle et dispersés dansles bibliothèques européennes de Dublin à Zagreb et d'Uppsala à Rome .

    . Voici quelques indications nécessaires pour l'étude des manuscritsde la c( Somme li.

    A - Milan, Bibliothèque Ambrosienne, A 129 inf., f. 152f-166r (papier,reliure en parchemin, écriture humanistique italienne, pagination mo-derne, sous-titres à l'encre rouge, 202 feuillets au total. Deux indica-tions placées au feuillet 187r-v font connaître l'origine du manuscrit:«Hic codex fuit anno. 1600 a Petro Rugerio scriptore in Bibliotheca

    IO M. Esposito, Sur quelques écrits concernant les hérésies et les hérétiques auxXllB et XlllB siècles, dans Revue d'histoire ecclésiastique, t. XXXVI, 1940, p. 154;A. Dondaine, Le Manuel, p. 170-172. . _ _

    al Le texte a été publié par J. Gretser, Liber contra Waldenses, Ingolstad, 1614,p. 44-99; Opera omnia, t. XII, Regensburg, 1738, partie 2: De Waldensibus; éd.M. de Ia Bigne, Maxima Bibliotheca Patrum, t. XIII, Cologne 1618, p. 295 SS; t.XXV, Lyon 1677, p. 262 ss. - Pour l'Anonyme de Passau (le Pseudo-Raynier)voir A. Dondaine, Le Manuel, p. 173; A. Borst, Die Katharer, p. 22-23.

    II Cf. Archivum FF. Praedo 20 (1950), Le tractatus de hereticis d'Anselméd'Aleiandrie O.P., pp, 234-277; texte du traité: pp. 308-324.

  • F. Sanjek

    Vaticana exscriptus ... ex quodam codice manuscripto in pergameno,qui fuit rescriptus anno Incarnationis Dominicae 1491 ex proprioexemplari Bibliothecae conventus et monasterii sanctae Mariae supraMinervam urbis Romae de mandato Iohannis de Medina episcopiAstoricensis •. - Cf. Ch. Molinier, Etudes sur quelques manuscritsdes bibliothèques d'Italie concernant l'inquisition et les croyanceshérétiques du XIIe au XIIIe siècle, Paris, 1887, p. 48-53).

    BA - Bâle, Bibliothèque Universitaire, B IX 17, f. 27ora-271vb (parchemin,XIVe siècle, format 18,5 x 13,5 em., 296 feuillets, 2 col. - Cf. G.Meyer - M. Burckhardt, Die mittelalterlichen Handschriften derUniversitiitsbibliothek Basel, t. II, Bâle, 1966, p. 274-285).

    . .BU - Budapest, Magyar Nemzeti Muzeum Orszagos Széchényi Konyvtâ-

    rânak, cod. lat. 352, f. Sr-llf (papier, XIV-XV siècle, format 21,5 X 15em., 13 feuillets. - Cf. E. Bartoniek, Codices latini medii aevi, Buda-pest, 1940, p. 312). .' .

    C - Clermont-Ferrand, Bibliothèque municipale, 153, f. 110f-126v (par-. chemin, fin X'I1Ie siècle, format 13 X 8,5 cm., 189feuillets, rubriques.j=Cf. C. Couderc, Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques

    , publiques de France, Départements, t.XIV, Paris, 1890, p. 55-57)..; '.. l

    D - Dublin, Bibliothèque de Trinity College, C 5 19, f. 16r-34r (parchemin,première moitié du XIVe siècle, format 15 x 10 em., 223 feuillets,' ru-briques. - Cf. M. Esposito, Sur quelques écrits concernant les héré-sies et les hérétiques au XIIe et XIIIe siècles, dans Revue d'histoireecclésiastique, t .. XXXVI, 1940,. p. 143-162).

    ':" (' .' ,.1. I c,' . '. •

    Dl _. Dôle~Bibliothèque publique, 1°9, f. 18r~24v(parchemin, 1455, format21 x' 14,5 cm., 239 feuillets, rubriques, le copiste Wesselus de An-

    , .. ' . : holt. ~ CtA. Dondaine, Le Manuel de l'Inquisiteur, dans ArchivumFratrum Praedicatorum.it. XVII,' 1947, p. 130-140)'

    L - Lyon, Bibliothèque publique, fonds Coste 424, f. If-24v (parchemin,XIIIe siècle, format 9,5 x 7,5 cm., 79 feuillets, rubriques. - Cf. M.Moliner - Desvernay, Catalogue général des manuscrits de France,t. XXX, Paris, 1900, p. 743-744). ..

    M - Paris, Bibliothèque Mazarine, 2015, f. 148rr.-143va (parchemin, v.1298, format 29,5 X 19,5 cm., 205 folios, 2 col., rubriques, lettres ini-tiales bleues et rouges. - Cf. A. Molinier, Catalogue des manuscritsde la Bibliothèque Mazarine, t. II, Paris, 1886, p. 323-325).

    N - N~~~, Bibliothèque municipale, 4i '(13743), f. 197ra-206va(parche-min, fin XIIIe siècle, 222 feuillets, 2 col., rubriques. - Cf. Catalogue

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 41générale des manuscrits des bibliothèques pubI. des départements, t,VII, Paris, 1885, p. 552).

    OP - Rome, Archives de la Curie généralice des dominicains, II 63, p. 152-167 (parchemin, 1491, pp. 184, rubriques. - Cf. G. Opitz, Quellenu. Forschungen aus ital. Archiven u. Bibliotheken 28 [1937/38] 75-106).

    P - Paris, Bibliothèque Nationale, fonds latin 14983, f. 1-46 recto seule-ment (papier, XVII-XVIII siècle, format 19 x 13,5 cm., 64 feuillets,rubriques. - C'est une transcription du manuscrit de Dublin).

    PD - Paris, Bibliothèque Nationale, fonds Doat, 36, f. 67r-90v (papier, le28 septembre 1669, «extrait et collationné d'un livre en parchemincontenant 247 feuillets trouvés aux archives de l'Inquisition de la citéde Carcassonne s],

    v - . Bibliothèque Vaticane, fonds Vatican latin 2648, f. 73rb_76rb et 66vb_67rb (parchemin, XIVe siècle, format 36 x 24 cm., 82 folios, 2 col.,rubriques, initiales peintes. - Cf. A. Dondaine, Le Manuel, p. 154-167)'

    VL - Bibliothèque Vaticane, fonds Vatican latin 3978, f. s+rb-58v& (parche-min, a. 1375, format 43 x 28 cm., 92 folios, co1., rubriques, initialesrouges ornées. - Cf. A. Dondaine. Le Manuel, p. 140-154).

    VO - Bibliothèque Vaticane, fonds Ottoboni 1761, f. '99r-214v (papier,XVII siècle, format 36 x 24 cm., 350 folios, rubriques. - Transcrip-tion intégrale du Vat. lat. 3978, cf. A. Dondaine, Le Manuel, p. '54).

    R - Bibliothèque Vaticane, fonds Vat. Reginensis latin 428, f. 3r&-8Vb(par-chemin, 1260-127°, format 25 X 17 cm., 2 col. - Cf. A. Wilmart,Codices Reginenses latini Bibliothecae Vaticanae, t. II, Vatican, 1945,p. 532-534).

    Z - Zagreb, Bibliothèque métropolitaine, en dépôt à la Bibliothèque nationa-le et universitaire, MR 146, f. 85rt·-87vb (parchemin, 1292-1294, format27 x 20 cm., 139 folios, 2 col., rubriques. - Cf. D. Kniewald, Vjero-dostojnost latinskih izvora o bosanskim krstjanima, dans Rad [ugoela-venske akademije, t. 270, 1949, p. 181-189).

  • F. Sanjek

    SUMMA FRATRIS RAYNERII

    DE ORDINE FRATRUM PREDICATORUM

    DE CATHARIS ET LEONISTIS SEU PAUPERIBUS DE LUGDUNO

    . (Vat. Reg. lat. 428)

    IO

    In nomine Domini nostri Ihesu Christi. Cum secte hereticorum olimfuerint multe, que omnino fere destructe sunt per gratiam Ihesu Christi;tamen due principales modo inueniuntur, quarum altera uocatur Cathari siuePaterini et altera Leoniste siue Pauperes de Lugduno, quorum opinionespresenti pagin~ annotantur.

    Ve diuersis sectis Catharorum 1. Sciendum est itaque primum, quod primasecta, uidelicet Catharorum, diuisa est in tres partes siue sectas principales,quarum prima uocatur Albanenses, secunda Concorrenses, tertia Baiolenses,et hii omnes sunt in Lombardia. Ceteri uero Cathari siue sint in Tuscia, siuein Marchia uel in Prouincia, non discrepant in opinionibus a predictis Ca-tharis seu ab aliquibus eorum. Habent igitur omnes Cathari opiniones com-munes in quibus conueniunt et proprias in quibus discordant, de quibus om-nibus dicendum est, et primo de communibus.

    Ve communibus opinionibus Catharorum. Communes opiniones omniumCatharorum sunt iste, uidelicet quod dyabolus fecit hunc mundum et omniàque in eo sunt. Item quod omnia sacramenta Ecclesie, uidelicet sacramen-tum baptismi aque materialis et cetera sacramenta nichil prosunt ad salutem,et quod non sunt uera sacramenta Christi et eius Ecclesie, sed deceptoria et

    20

    1 Summa] Incipit summa D Reynerii L Renerii Z 1-3 Contra Catharoset Pauperes de Lugduno R 5 In •.• Christi om. D ,-8 siue Paterini om. LPatarini Z ,-8 Cathari •.• Pauperes] Catharorum siue Patarenorum et altera Leoni-starum siue Pauperum D Il secta ••• est] secta est uidelicet Catharorum diuisa Lin) inter Z 12 Albanenses •••Baiolenses) Albanensium, secunda Concorrenensium,tertia Bagnolensium D 13 Lumbardia Z siue) seu Z 16 conueniunt] con-cordant Z 19 uidelicet] scilicet LMZ 20 uidelicet] scilicet MZ 21 pro-sunt] prosint Z

    1 E. Martène et U. Durand divisent la • Somme des cathares. en 11 chapitresprécédés d'un court préambule, C. Duplessis d'Argentré en donne 32, A. Dondaine29 et D. Kniewald l' sans compter toujours le préambule. Notre division renferme36 sous-titres choisis de différents manuscrits. A noter qu'aux mss. Vat. Reg. lat. 428et B IX l'de la Bibl. univ. de Bâle les t'briques font défaut.

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 43

    20

    diabolica et ecclesie malignantium. Quot uero sacramenta et qu«:t et qualiahabeant, predicti heretici, dicetur inferius.

    Item communis opinio Catharorum est omnium quod matrimoniumcarnale fuit semper mortale peccatum, et quod non punietur quis grauius infuturo propter adulterium uel incestum, quam propter /legitimum coniu-gium, nec etiam inter eos propter hoc aliquis grauius puniretur.

    Item omnes Cathari negant carnis resurrectionem futuram., Item credunt quod comedere carnes et oua uel caseum, etiam in urgenti

    necessitate sit mortale peccatum, et hoc ideo quia nascuntur ex coitu.Item quod non licet iurare in aliquo casu, et hoc ideo esse mortale pec-

    catum.Item quod potestates seculares peccant mortaliter puniendo malefacto-

    res uel hereticos., Item quod nemo potest fieri saluus nisi per eos.Item quod omnes paruuli etiam baptizati non leuius eternaliter punien-

    tur quam latrones et homicide. Sed in hoc uidentur dissentire aliquantulumAlbanenses, sicut infra dicetur.

    Item omnes negant purgatorium.De sacramentis Catharorum, Cathari namque ad instar symiarum que

    hominis actus imitari conantur, IIIIor habent sacramenta, falsa tamen et ina-nia, illicita et sacrilega, que sunt manus impositio, panis benedictio'penitentiaet ordo, de quibus per ordinem est dicendum. "-.

    De manus impositione. Manus impositio uocatur ab eis consolamentum,et spirituale baptismum, siue baptismum spiritus sancti, sine qua secundumeos nec peccatum mortale remittitur nec spiritus sanctus alicui datur, sed peream factam solummodo ab eis utrumque confertur. Differunt tamen aliquan-tulum in hoc Albanenses a ceteris. Albanenses enim dicunt quod manus ibinon operatur, cum a dyabolo sit ipsa creata secundum eos, ut infra dicetur,sed sola «dominica oratio. quam ipsi tunc dicunt qui manum imponunt.

    30f. 3va Ceteri uero omnes Cathari dicunt quod utrumque ibi necessario et / requi-ritur, uidelicet manus impositio et «dominica oratio ».

    Est etiam communis opinio omnium Catharorum quod per illam imposi-tionem manus non fit aliqua remissio peccatorum, si illi, qui manum impo-nunt, sunt tunc in aliquo peccato mortali.

    IO

    15

    4-5 in futuro om. Z IO peccatum mortale Z 14 saluus fieri L 16-17 ui-dentur .,. dicetur] dissentiunt Albanenses dicentes quod nulla creatura boni deiperibit D '18 Item] Item quod addo LM purgatorium] purgatorium. Est etiamopinio omnium Catarorum quod peccaret grauiter quicumque ex eis occideret sponteauem aliquem, a minima auicula usque ad maximam, et quadrupedia, et a musteUausque ad elephantem, sed de ceteris animalibus non sic dicunt addo D 19 namque]quoque D 21 que] quod L 22 de quibus ... dicendum om. DZ 25 remit-titur] dimittitur D 33 manus] manus et orationem addo D

  • F. Sanjek

    5

    Fit autem huiusmodi manus impositio a duobus ad minus, et non soluma prelatis eorum, sed etiam a subditis, et in necessitate a Catharabus.

    De fractione panis. Panis benedictio Catharorum est quedam fractio panisquam ipsi cotidie faciunt, tam in prandio quam in cena•

    . Fit autem huiusmodi panis fractio hoc modo. Cum ingressi sunt ad men-sam Cathari siue Cathare, stantes omnes dicunt «pater noster ,.1. Interimqui prior est professione uel ordine, tenet panem unum uel etiam plures, sinecesse est ad multitudinem que ibi forte esset, et, dicendo «Gratia Domininostri Ihesu Christi sit semper cum omnibus nobis s a, frangit panem siuepanes et distribuit omnibus discumbentibus, non solum Catharis sed etiamcredentibus suis, latronibus, adulteris et homicidis. Verumtamen Albanensesdicunt quod panis ille non benedicitur corporalis nec potest accipere aliquambenedictionem, cum ipse panis sit creatura dyaboli secundum eos, et in hocdifferunt a ceteris omnibus, qui dicunt quod ille panis uere benedicitur. Nemotamen ex eis credit quod ex illo pane conficiatur corpus Christi.

    De falsa penitentia Catharorum. Nunc dicendum est qualis sit penitentiaCatharorum.

    Penitentia Catharorum omnino falsa est et uana, deceptoria et uenenosa,sicut subsequenter ostenditur.Tria namque requiruntur in uera penitentia,scilicet cordis contritio, oris confessio et operis satisfactio. Ego autem fra-ter Rainerius olim / heresiarcha, nunc Dei gratia sacerdos in ordine Predica-torum licet indignus, dico indubitanter et testificor coram Deo, qui scit quodnon mentior, quod aliquod illorum trium non est inter Catharos siue in peni-tentia eorum. Erroris namque uenenum, quod ex ore antiqui serpentis' bibe-runt, non sinit eos de peccatis suis aliquem habere dolorem. Hic autem errorquadruplex est, uidelicet quod pro aliquo peccato nec gloria etema alicui pe-nitenti diminuitur, nec pena inferni non penitenti augetur, et quod ignis pur-

    I huismodi] huius M .hec D I a duobus •.• solum om. L . . 3 De fradtionepanis et benedictione Tub. L 5 huiusmodi panis fractio] hec panis fractio istomodo D hec panis fractio hoc modo Z 7 panem •••plures] panem et uinum ueletiam plures LMZ lZ ille ••• corporalis] ille corporalis non benedicitur DZIZ accipere] recipere D 14 ille] ipse M 16 dicendum est ••• Catharorum]dicendum est de penitentia eorum scilicet Catharorum L . 18 Catharorum] omniumCatharorum addo D omnino] procul dubio D 19 requirunt D penitentia] etfructuosa penitentia addo D 26 uidelicet] scilicet LMZ 26 pro aliquo peccato]per aliquod peccatum Z nec premium aliquo peccato D 27 diminuitur •••peni-tenti om. M diminuitur ••• augetur] diminuitur et quod pena inferni impenitentinon augetur D

    IO

    I Le rituel cathare latin renferme un commentaire de l'Oraison dominicale(Bibl. nat. de Florence, ms. Conv. sopp, I ii 44, fol. 37r-39r; éd. A. Dondaine, Untraité néo-manichéen, p. 151-155).

    I Cf. Rm 16, Z4: 1 Co 16, z3: Ga 6, 18; Ph 4, z3: 1 Th 5, 28: 2 Th 3, 18;Phm 3, 25; Ap ZZ, 21.

    e Cf. Ap ZO, 2.

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 4S

    IO

    gatorius nemini reseruatur, sed impositione manus culpa et pena a deo tota-liter relaxatur. Non enim grauius punietur Iudas proditor quam infans dieiunius, sed omnes erunt equales tam in gloria quam in pena, sicut ipsi credunt,exceptis Albanensibus, qui dicunt quod quisque restituetur in statum pristi-num non tamen propriis meritis, et quod in utroque regno, dei scilicet et dya-boli, alii aliis sunt maiores. Ad hec etiam dico amplius quod multi ex eis, quiinfecti sunt erroribus memoratis, sepe dolent dum recolunt quod non adim-pleuerunt sepius libidinem suam tempore quo nondum fuerant professi here-sim Catharorum. Et hec est etiam causa quare multi credentes eorum tamuiri quam mulieres non timent magis accedere ad sororem suam et fratrem,filiam siue filium, neptem, consanguineam uel cognatam, quam ad uxoremet uirum proprium. Tamen aliqui ex eis horribilitate ac humana uerecundiafortasse ab huiusmodi retrahuntur.

    Probatur etiam manifeste quod non dolent de peccatis suis, que I anteprofessionem heresis sue commiserunt, pro eo quod nulli homini restituuntusuram, furtum siue rapinam; ymo reseruant eam sibi uel potius relinquuntfiliis uel nepotibus suis in seculo permanentibus. Ipsi tamen dicunt usuramnullum esse peccatum.

    Preterea dico indubitanter quod in annis XVII, quibus conuersatus sumcum eis, non uidi aliquem ex eis orare secreto seorsum ab aliis, aut ostenderese tristem de peccatis suis, siue lacrimari uel percutere pectus et dicere: (I Pro-pitius esto, Domine, (michi) peccatori. I, siue aliquid aliud huiusmodi, quodsit signum contritionis. Nunquam etiam implorant auxilium uel patrociniumangelorum, seu beate Virginis, uel sanctorum, neque muniunt se signo crucis.

    De confessione Catharorum. Nunc de co(n)fessione Catharorum dicendumest que et qualis sit et quando faciunt eam et quibus confitentur. Confessioeorum fit hoc modo: «Ego sum hic coram deo et uobis ad faciendam confes-sionem, et ad ponendum me in culpam de omnibus peccatis meis que suntin. me usque modo, et a~ recipiendum de omnibus ueniam a deo et a uobis t.

    5

    20

    l' sed impositione] et quod in impositione D 6 alii aliis sunt maiores] aliimaiores sunt aliis D 6 sunt] sint Z hec] hoc D Ad hec] Adhuc L 8 pro-fessi fuerant LZ 9 etiam om. M eorum om. M 10-12 fratrem •• uirum pro-prium] fratrem, filium suum, filiam, neptem D fratrem, filium, neptem, consan-guineam uel cognatum Z fratrem •••nepotes ••• consanguineum LM I2 ex eis]huiusmodi ex M 13 huiusmodi] hiis D his Z 16 siue om. D 16 relin-quunt eam addo D 17 filiis ••• suis] filiis suis uel nepotibus L 17 tamen]etiam D 20 seorsim Z 21 siue] aut L. pectus suum addo D . '22 Domineom. L michi om. MRZ 22 aliquid] aliquod M 23 auxilium om. D 24 seu]neque D 24 beate Marie virginis addo M seu beate virginis uel sanctorumom. L 2S om. rubo D 2S Catharorum om. D 27 eorum fit hoc modo]eorum hec est D 27 faciendum MZ

    I Cf. Lc 18, 13.

  • 46 F. Saniek.------------------~~~~----------------------Fit etiam ista confessio coram omnibus publice qui sunt ibi congregati, ubimultociens sunt C et plures, uiri et mulieres Cathari et credentes eorum. Etdictam confessionem facit unusquisque eorum quando recipit supradictammanus impositionem, et facit eam princip aliter prelato eorum tenenti codicem

    5 f. 4rb euangeliorum uel tocius noui testamenti ante / pectus suum, qui, facta absolu-tione, ponit librum super caput eius, et alii Cathari qui adsunt manum dexte-ram, incipientes consequenter suas orationes. Quando autem quis eorum caditin peccatum carnis, uel in aliud quod sit secundum opiniones eorum mortale,post receptam manus impositionem, oportet eum confiteri illud peccatum

    10 tantum et non alia, et recipere iterum manus impositionem secreto a prelatosuo, et ab uno alio ad minus cum eo.

    De confessione uenialium. Item de uenialibus fit confessio hoc modo. Vnuspro omnibus loquens alta uoce, omnibus inclinatis in terra coram prelatotenente librum ante pectus suum dicit: «Nos uenimus coram deo et uobis ad

    15 confitendum peccata nostra, quia multum peccauimus in uerbo et opere, inuisione et cogitatione 1>, et cetera huiusmodi. Vnde apparet manifeste quodomnes Cathari sine confessione moriuntur in peccatis suis. Et hoc modo con-fitentur ipsi semel in mense, si commode possunt.

    De satisfactione et penitentia Catharorum. Nunc dicendum est si Cathari20 faciunt opera sua pro satisfactione peccatorum que, priusquam profiterentur

    heresim, commiserunt.Ad quod dico quod non, licet ignorantibus fortasse hoc mirabile uideatur.

    Nam frequenter orant et ieiunant, et abstinent se omni tempore a carnibus,ouis, et caseo, que omnia uidentur esse opera satisfactoria pro peccatis eorum

    25 et de quibus ipsi sepe inaniter gloriantur. Sed est in eis triplex error qui facitf. 4va dicta opera non esse / satisfactoria. Primus est quod culpa et pena totaliter

    dimittitur per suam manus impositionem et orationem, uel per orationemtantum iuxta Albanenses, sicut supradictum est.

    Secundus est quod deus nemini infert penam purgatoriam, quam peni-30 tus esse negant, neque temporalem quam a dyabolo inferri putant in hac uita.

    Hinc etiam est quod predicta opera non iniunguntur eis cum fiunt Cathari inpenitentiam siue in remissionem peccatorum suorum.

    2 multocies Z 2-3 Et dictam o •• eorum om. D 4 eam facit M 4 prelatoeorum om. D 6 librum) dictum librum D eius] illius D alii] ceteri D 7 inci-pientes) incipiendo D 8 mortale) mortale peccatum D 9 post ... impositionem)postquam recipit dictam impositionem manus D 12 de uenialibus] de peccatisuenialibus D 14 tenenti D dicet D IS ini] et D 18 semel] tamen semel D20 profiterentur] confiterentur M 21 heresim suam addo D 22 dico breuiter addo Dfortasse hoc om. L 22 uideantur L 23 carnibus et ouis D 24 opera om. MZ27 per ... orationem] homini per manus impositionem et orationem uel per ora-tionem D et orationem om. L 28 iuxta) secundum D supradictum) scriptum D3 I Hinc etiam est) Hinc etiam est quod episcopi non iniungunt abstinenciam pre-dictam alicui in pena siue D

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 47

    IO

    Tercius est quod tenetur quilibet necessario facere illa opera tamquamprecepta dei. Ita puer X annorum qui nunquam ullum omnino peccatummortale commiserat antequam fieret Catharus, sicut senex qui nunquam apeccato cessauit. Non enim grauius puniretur aliquis Catharus apud eos sibibat toxicum uolens se ipsum occidere, quam si pro morte uitanda comederetpullum de consilio medicine uel in aliquo casu necessitatis, nec etiam in fu-turo grauius punietur secundum eos.

    Idem etiam dicunt de matrimonio, sicut supra ostensum est.Item eleemosynas paucas aut nullas faciunt, nullas extraneis nisi forte

    propter scandalum uicinorum suorum uitandum, et ut honorificentur ab eis,paucas suis pauperibus. Et est duplex causa. Quarum prima est quia non spe-rant habere inde maiorem gloriam in futuro, nec suorum ueniam peccatorum.

    Secunda est quia fere omnes sunt auarissimi et tenaces, et est causa quiapauperes eorum, qui tempore persecutionis non habent uictui necessaria uelea quibus possint restaurare suis re/ceptatoribus res et domos, que pro eisdestruuntur, uix possunt inuenire aliquem qui uelit eos tunc recipere, seddiuites Cathari multos inueniunt. Quare quilibet eorum, si potest, diuiciassibi congregat et conseruat.

    Preterea non est pretermittendum de oratione eorum, quo modo ipsamputant necessario dicendam et maxime quando sumunt cibum uel potum.Siquidem ex eis multi in suis infirmitatibus dixerunt aliquando eis, qui ma-nistrabant eis, quod ipsi non ponerent aliquid cibi uel potus in os eorum, siilli infirmi non possent dicere «pater noster s ad minus, unde uerisimile estquod multi ex eis occiderunt seipsos hoc modo. Ex premissis itaque apertis-sime patet quod Cathari nullam faciunt penitentiam, maxime cum non ha-beant contritionem de peccatis, nec ea confiteantur, nec pro eis satisfaciant,quamuis multum se affligant, et quod pro suis erroribus in eternum grauissimepunientur.

    De ordinibus Catharorum et officiis eorum. Nunc dicendum est de quarto

    5

    20

    1 quod •.• necessario] quod omnino homo necessario tenetur D 2 unquamnullum D 2 omnino om. L • cessauerat D S bibit Z biberet D S occi-dere se ipsum D 6 concilio Z aliquo alio addo D 7 puniretur D 8 osten-sum] dictum D 9 aut] uel D IO ab eis om. L I J duplex] triplex DLMcausa] ratio MZ quarum] quare D om. M J:z habere] hinc lUZ 12 nec] neque DZ13 et est causa] et tercia causa Z 14 eorum qui tempore] eorum multi uel quia tempore D14 uictui necessaria] uictualia L IS suis] in suis L receptoribus D 17-18 Quare •••conseruat om. Z 19 pretermittendum] dimittendum D ommittendum Z 19 quomodo] quando D 19 ipsam] ipsi DMZ 20 necessario] eam necessario Z21 multi ex eis Z 22 si] et si M 23 pater noster ad minus] ad minus paternoster DL 24 seipsos hoc modo] hoc modo se ipsos a suis cohereticis sunt occisi Dpremissis] predictis D hiis L apertissime om. D 26 nec] neque D27 erroribus] peccatis et erroribus addo D grauissime om. Z 29 De ordineCatharorum et quot sunt rubo L

  • F. Sanjek

    et ultimo sacramento Catharorum, scilicet de ordine. Et primo quot ordineshabent; secundo de nominibus eorum; tertio de officio cuiusque ordinis;IIII o et quinto a quibus et quomodo fiunt. Vltimo additur quot et ubi suntecclesie Catharorum.

    S Quatuor sunt ordines Catharorum, Ordines Catharorum sunt IIlIor. Illequi est in primo et maximo ordine constitutus, uocatur episcopus. Ille quiin secundo, filius maior. Ille qui in tertio, filius minor. Et qui in IIlIo et ul-timo, dicitur dyaconus. Ceteri qui sunt inter eos sine ordinibus, uocantur

    f. Sra christiani et christiane. I .IO De officiis episcoporum. Officium episcopi est tenere semper prioratum in

    omnibus que faciunt, scilicet in impositione manus, in fractione panis, et inincipiendo orare. Idem seruat filius maior absente episcopo. Similiter facitfilius minor absente episcopo et filio maiore.

    Preterea isti duo filii simul uel separatim discurrunt uisitando CatharosIS et Catharas omnes qui sunt sub episcopo, et omnes tenentur obedire eis. Si-

    militer in omnibus seruant et faciunt dyacones, unusquisque in suis subditis,absentibus episcopo et filiis.

    Et est notandum quod episcopus et filii habent in singulis ciuitatibus,maxime in quibus morantur Cathari, singulos dyacones.

    20 De officio dyaconorum; Item officium dyaconorum est audire confessionempeccatorum uenialium a subditis suis que fit semel in mense, de qua supra-dictum est, et facere eis absolutionem in iniungendo eis tribus diebus ieiuniumsiue C inclinationes flexis genibus. Et appellatur istud officium, ut ita loquar,e caregare seruicium t.

    25 Quomodo ordinatur episcopus et a quibus. Fiunt uero ordines predicti abepiscopo et etiam a filiis de licentia episcopi.

    •Ordinatio autem episcopi consueuerat fieri in hunc modum. Mortuoepiscopo, filius minor ordinabat filium maiorem in episcopum, qui posteaordinabat filium minorem in maiorem filium. Postea eligitur filius minor ab

    30 omnibus prelatis et subditis qui sunt congregati ubi fit dicta electio, et abepiscopo in minorem filium ordinatur. Et hec ordinatio filii minoris non

    f. Srb est Imutata inter eos. Illa uero que supradicitur de episcopo mutata est abomnibus Catharis morantibus citra mare, dicentibus quia per talem ordina-

    2 habeant Z 3 a quibus et quomodo] quomodo et quibus L quot et ubi sunt DM5 De ordinibus Catharorum rub, D ordines ipsorum D 6-7 Ille qui ... maiorom. L 7 qui 1] qui est D I2 similiter ... episcopo om. M 14 Catharos ...omnes] omnes Catharos et Catharas D et Catharas om. M 15 sunt] etiam sunt D16 dyacones ... subditis] diaconi in suis subditis unusquisque L 20 De officiodiaconorum specialiter rubo D, om. rubo LM 23 inclinationes ... genibus] incli-nantes genibus suis flexis L 23 istud officium om. LM 23 officium] seruitium Z25 A quo fiunt predicti ordines rubo D, om. rubo LM . 25 predicti ordines DL29 eligitur] eligebatur L ab] ex D 33 quia] quod DMZ

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 49

    IO

    tionem uidetur quod filius instituat patrem, quod satis apparet incongruum.Vnde fit modo aliter in hac forma, scilicet quod episcopus ante mortem suamordinat filium maiorem in episcopum.Altero istorum mortuo, filius minorefficitur filius maior in episcopum eadem die. Et ita fere quelibet ecclesia Ca-tharorum habet duos episcopos. Vnde Iohannes de Lugio, qui est unus exillis taliter ordinatis, semper describit se in epistolis suis sic: «Iohannes, deigratia, filius maior et ordinatus episcopus t, et cetera.

    Reprobatio predicte ordinationis. Verumtamen utraque ordinatio est repre-hensibilis manifeste, quia nec unquam filius carnalis suum instituit genitoremet nusquam legitur quod una et eadem ecclesia habuit eodem tempore duosepiscopos, sicut nec una mulier duos legitimos uiros.

    Modus ordinandi. Fiunt autem omnes ordines supradicti cum impositionemanus, et attribuitur illa gratia, scilicet conferendi ordines memoratos etdandi spiritum sanctum, soli episcopo eorum uel alii quicumque est prioruel auctor in tenendo librum noui testamenti super caput illius cui imponiturmanus.

    Notabilis dubietas inter eos. Proinde omnes Cathari laborant in maximodubio et periculo anime. Verbi gratia si prelatus eorum, et maxime episcopus,occulte commiserit aliquod mortale peccatum, quales etiam multi olim repertisunt inter eos, omnes illi quibus ipse manum suam imposuit, sunt decepti etpereunt, si in eo I statu decedunt. Et causa huius periculi euitandi omnes ec-clesie Catharorum, una excepta solummodo uel duabus, receperunt secundo,et alique tercio consolamentum, id est manus impositionem, quod est baptis-mum eorum, ut supradictum (est), et de predictis est fama publica inter eos.. . Quot sunt ecclesie Catharorum. Sunt autem XVI omnes ecclesie Catharo-rum. Nec imputes michi, o lector, quod eas nominaui ecclesias, sed potius eis,quia ita se uocant. Quarum nomina sunt hec.

    Ecclesia Albanensium uel de Donzenacho. Ecclesia de Concorreso. EcclesiaBaiolensium, siue de Baiolo. Ecclesia Vincentina, siue de Marchia.

    s

    IS

    2S

    I instituat] constituat L 6 Iohannes de Lugio D 8 om. rubo L' 8 est] osten-ditur D IO nusquam] ita L IO habuit] habuerit Z Il nec om. DI2 Modus ordinandi et cui attribuitur ordinatio secundum eos Tub. D, om. Tub. LM1-4 uel ... prior] cuilibet eorum qui est prior D 17 Notabilia ... eos ut inferiusannotatur rubo D, om. TUb. L~f 20 omnes om. L manum] manus D suam om. D21 decedunt] decederint L Et] Et ideo addo D Eciam Z 21 huius] huiusmodiDLMZ euitandi] euitandi necessario addo D 2-4 ut supradictum (est) et de pre-dictis om. L supradictum (est)] dicitur MZ 2S De numero ecclesiarum Catha-rorum Tub. L 26 o om. LM 26 nominaui] appello D 27 Quarum nominasunt hec om. LMZ 28 uel] siue D Donzenacho] Donnezacho LM Donnezachouel Senzano Z Toinczaco D Ecclesia de om. DM 28 Concorresco] DoncorezoLZ Concoresio D; om. M Baiolensium] Daiolensium L Baiolo] Bailo LDyabolo M 29 Vicentina D

    4 (1410)

  • 50 F. Sanjek

    Ecclesia Florentina. Ecclesia de Valle Spolitana. Ecclesia Francie. Eccle-sia Tholosana. Ecclesia Carcasonensis. Ecclesia Albigensis. Ecclesia Sclauo-nie. Ecclesia Latinorum de Constantinopoli. Ecclesia Grecorum ibidem. Ec-clesia Philadelfie, in Romania. Ecclesia Bulgarie. Ecclesia Duguuithie. Et

    5 omnes habuerunt originem a duabus ultimis.Loca in quibus morantur. Primi, scilicet Albanenses, morantur Verone et in

    pluribus ciuitatibus Lombardie et sunt numero fere circiter quingenti utriusquesexus.

    Illi autem de Concorrezo diffusi sunt fere per totam Lombardiam et suntIO utriusque sexus MD et plures" Etiam Baiolenses Mantue, Brixie, Bergami, et

    in comitatu Mediolani, sed pauci, et in Romaniola, et sunt CC. Ecclesia deMarchia nihil habent Verone et sunt circiter C. Illi de Tuscia et de Valle

    f. 5vb Spolita/na fere C. Ecclesia Francie morantur Verone et in Lombardia, et suntcirciter CL. Ecclesia Tholosana et Albigensis et Carcasonensis cum quibusdam

    15 qui olim fuerunt Agennensis ecclesie, que fere destructa est, sunt fere CC.Ecclesia Latinorum in Constantinopoli fere sunt L.

    Item ecclesia Sclauonie et Philadelphie et Grecorum, Bulgarie et Duguui-thie omnes simul fere D. O lector, dicere potes secure quod in toto mundonon sunt Cathari utriusque sexus numero MMMM, et dicta computatio plu-

    20 ries olim facta est inter eos.De propriis opinionibus Albanensium, Supra ostensum est de communibus

    opinionibus et sacramentis siue de ministeriis Catharorum. Amodo dicendumest de propriis. Et primo de ecclesia Albanensium, qui alio nomine dicunturde Donzenacho, et quod errant in pluribus quam ceteri.

    25 Primo igitur notabiliter sciendum est quod isti Albanenses sunt diuisiin duas partes in opinionibus contrariis et diuersis.

    Diuisio inter eos. Vnius partis caput est Belesinanza Veronensis eorum

    I Spoletina D Spoliatana L 2 Tolosana M Carcassonensis LMZ Carcassensis D2-3 Scalauonie L 4 Filadelfie D 4 Burgarie DZ Burgalie M Dugunithie LDugmuthie Z Dugunthie M Digunnicie D 6 Determinat loca in quibus mo-rantur et numerum ipsorum et primo Albanenses rubo D, om. TUb. LMZ 7 Lum-bardie D 9 De Concorezensibus rubo D Concorrezo] Concorezio D Concoreze-zio D Concorrozero M sunt diffusi L 9 Lumbardiam D IO M et D LMantue] Mandie L Brixie] Bictie L Pergami D I I Mediolani] Mediolanensi Dpauci] per pauci LR Romaniola] Romania morantur aliqui addo D sunt CC] suntfere ducenti D I2 nihil habent om. M I2 Illi de Tuscia] Ecclesia de Tuscia DJ3 morantur] moratur L 13 Lumbardia DZ 14 Tolosana M J5 fuerant LJ5 Aggenensis L Agennensis ecclesie] ecclesia Agennensis D J5 sunt om. Lfere om. Z J7 Scalonie L Filadelfie D Burgarie D J7-l8 Dugunichie LDugmuthie Z Digunicie D 19 non sunt ••• numero] omnes Cathari utriusquesexus non sunt numero addo D 19MMMM] quatuor mil(l)ia DM 20 olim om. D22 ministeriis] ministris M Amodo] modo D 23 qui] que R qui •••dicuntur]que ••• dicitur L 27 om. rubo LMZ Vnius] huius MZ Belasmansa MBelasmanza D Belazinansa Z Belarumnansa L eorum] ecclesie Z

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis

    15

    episcopus, et eum sequuntur plurimi antiquiores et pauci iuuenes eius secte.Alterius uero partis caput est Iohannes de Lugio Bergamensis, eorum

    filius maior et ordinatus episcopus, et hunc sequuntur econuerso iuniores etpauci antiquiores. Et ista pars est maior satis quam prima.

    De opinionibus Belesinanze. Prima pars tenet oppiniones antiquas quasomnes Cathari et Albanenses habebant in annis Domini currentibus MCCusque ad annos currentes MCCXXX. Itaque oppiniones istorum propriepreter / communes suprascriptas hee sunt, scilicet quod sunt duo principiaab eterno, uidelicet boni et mali.

    Item quod trinitas, scilicet pater et filius et spiritus sanctus, non est unusdeus, sed quod pater est maior filio et spiritu sancto.

    Item quod utrumque principium siue uterque deus creauit suos angeloset suum mundum, et quod iste mundus est creatus, factus et formatus a malodeo et omnia que in eo sunt.

    Item quod dyabolus cum suis angelis ascendit in celum et, facto ibi preliocum Michaele archangelo et angelis boni dei, extraxit inde tertiam partemcreaturarum dei, et infundit eas cotidie in humanis corporibus et in brutis,et etiam de uno corpore eas transmittit in aliud, donec omnes reducentur incelum.

    Vocantur autem iste dei creature secundum eos « populus dei» et «( anime»atque « oues Israel t, et etiam aliis nominibus.

    Item quod dei filius non assumpsit naturam humanam in ueritate, sedeius similem ex beata Virgine, quam dicunt fuisse angelum, nec uere come-dit, nec uere bibit, nec uere passus est, nec uere mortuus et sepultus, nec eiusresurrectio fuit uera, sed fuerunt hec omnia putatiue, sicut de eo legitur inLucha: «Ut putabatur, filius Ioseph» '. Similiter dicunt de omnibus mira-culis que ipse Christus fecit.

    Item quod Abraham, Ysaac et Iacob et Moyses et omnes antiqui patresatque Iohannes Babtista fuerunt inimici dei et ministri dyaboli. Item quoddyabolus fuit actor tocius ueteris testamenti exceptis hiis libris: Iob, Psalterio,Libris Salomonis, Sapientie, Ihesu filii Syrac, Ysaie /Ieremie, Ezechiel, Da-

    5

    IO

    20

    25

    1 plurimi et D 3 econuerso] e contrario DZ 4 satis om. M 5 antiquas]antiquiores Z 6 in om. D 7 MCCXXX] MCC et XXX D 7 Itaque] itaquod DLMZ istorum om. Z proprie om. L 8 suprascriptas] supradictas L9 uidelicet] scilicet D 15 facto ibi] fecit ibidem D 16 boni] bonis M deboni D extraxit] et extraxit D 17 dei] boni dei L eas om. D 18 reducentur]reducerentur MZ dicte creature reducantur addo D 20 dei om. D 21 aliis]multis aliis LMZ 23 ex] in D fuisse] esse M comedit •.• bibit] comeditet bibit D 24 nec uere"] et D et] nec L 27 que] quod M Christus] ipse D28 omnes ... patres] ceteri patres antiqui D 28 beatus Iohannes D fuerunt]fuerint Z 30 actor] auctor DLM

    • Lc 3, 23·

  • 52 F. Sanjek

    5

    niel, et XII prophetarum, quorum quosdam dicunt esse scriptos in celo, illosscilicet qui fuerunt scripti ante destructionem Iherusalem, quam dicunt etiam'fuisse celestem.

    Item quod mundus iste nunquam habebit finem. Item quod iudiciumfuturum iam factum est nec amplius fiet. . \, Item quod infernus et ignis eternus siue pene eterne sunt in isto mundo

    tantum et (non) alibi. Siquidem predictas opiniones tenebant omnes Alba-nenses in predicto tempore generaliter, exceptis simplicioribus quibus singulanon reuelabantur.

    De opinionibus Iohannis de Lugio. Opiniones uero Iohannis de Lugio su-pradicti et sequentium eum hic inferius describuntur. Et est primo sciendumquod dictus Iohannes adhuc tenet aliquas predictarum opinionum et quasdampenitus mutauit in peius. Errores alios plurimos a se finxit ut subsequenterapparet. ., De duobus principiis secundum Iohannem de Lugio. Fingit namque dictusIohannes de Lugio AIbanensis quod duo sunt principia siue dii uel dominiab eterno, unum scilicet boni et alterum mali, sed diuersimode quam primi, utinfra apparebit. Trinitatem uero et unitatem iuxta fidem catholicam in deopenitus negat.

    Quibus nominibus uocat principiim malum. Primum principium mali, iuxtaquod ipse asserit, uocatur in diuinis scripturis multis nominibus. Dicitur enim:malicia, cupiditas, iniquitas, impietas, peccatum, superbia, mors, infernus,calumpnia, uanitas, iniusticia, perdicio, confusio, corruptio, et fornicatio, etetiam dicit quod omnia supradicta uicia sunt dii, uel dee, et quod habent suumesse a malicia quam asserit esse causam primam, et quod ipsa causa primaaliquando significatur per I predicta uicia. Preterea dicit quod malum princi-pium notatur per linguam, de qua beatus Iacobus dicit quod est CI inquietummalum et plenum ueneno mortis.', Similiter per diem de quo ait Dominusin euangelio: «Sufficit diei malicia sua. '.

    o Item notatur per illud uerbum Apostoli ad Corinthios secunda: «Est etnon. I.

    IO

    IS

    20

    I dicunt esse scriptos] estimant scriptos fuisse D illos] alios L 2 dicunt] cre-dunt D etiam] esse D 6 isto] hoc D 7 tantum om. Z .IO De propriis opi-nionibus M 12 quasdam] aliquas D 13 mutauit] multauit L alios ..• finxit]alios addidit nouos quos ipse finxit D IS Fingit namque] Apperte fingit itaque Znamque] quoque M 16 duo om. D dii uel om. D 17 unum] unus D al-terum] alter D 20 om. rubo LMZ uocat principium] uocant primum D24 uicia supradicta L 28 plena D mortis] mortifero DL 28-29 Dominus ineuangelio] Apostolus L 30 notatur om. D per om. D secunda] scilicet LZ. om. M

    7 Je 3, 8.I Mt 6, 34.• .2 Co i, 18.

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 53

    15

    Item uocatur mons Seyr, de quo in Ezechiele dicitur: « Eo quod fuerisinimicus sempiternus Domini. 10. Dicitur etiam uenter, de quo ait Aposto-lus: «Quorum deus uenter est t11•

    Preterea dicit quod ydola gentium, que leguntur per totam seriem uete-ris testamenti, naturaliter sunt dii mali, hoc est maligni spiritus, et quod ipsigentiles faciebant ymagines eorum ut eos amplius colerent. Quid plura? Te-dium est michi scribere multa fabulosa que dictus Iohannes scripsit de su-prascriptis uiciis et ydolis ut suos asserere conaretur errores.

    De opinione Iohannis de Lugio de creatione et quid sit creatio secundum ip-sum. Consequenter dicendum est quid credit dictus Iohannes de creationeomnium uisibilium et inuisibilium. Et primo: quid sit creare. Secundo: sicreature facte sunt ex nichilo uel create. Tercio: utrum creature boni dei fue-rint create bone simpliciter et pure sine malicia aliqua. Quarto: si unquamfuit in aliquo libertas arbitrii.

    Quid sit creare secundum Iohannem de Lugio. Creare secundum eum estex aliqua preiacenti materia aliquid facere, et sic semper sumitur et non exnichilo. Et distinguit creare triplex: primo, de bono in melius, et secundumhanc distinctionem Christus fuit a patre creatus siue factus. Vnde illud Ysaie:«Ego Dominus creaui eum tll• Et Apostolus: «Pontifex factus in eternum .18.Secundo dicitur creare de malo in bonum, iuxta illud Apostoli: « Ipsius su-mus factura creati in Christo Ihesu tU. Et I illud Genesis: « In principiocreauitDeus celum et terram s>, quod sic exponit:dn principio s,hoc est in filioqui ait: «Principium qui et loquor uobis tU. Et dicit expresse dictus Iohannesquod tunc creauit deus pater celum et terram, non ex nichilo, sed ex aliquoad aliquod bonum, sicut illi de quibus dicit Apostolus: « Creati in Christo inoperibus bonis. 11.

    5

    IO

    I fuit L 5 hoc est] id est D 5 malignus L 7 dictus] supradictus D7-8 suprascriptis] dictis D predictis MZ 9 creatio secundum ipsum] creare sei-psum D IO creatione R (cet. mss. creatore) 12-13 fuerunt M 16 semperom. M 18 siue factus om. D 19 Et] et ait M 20 malo in bonum]bono in malum L Ipsius enim D 21 illud in addo L 22 et terram]et cetera LZ hoc] id L filio] Christo D 23 Ego principium DM qui]quod MZ 24-25 aliquo ad] aliquo in Christo ad D

    10 Ez 35. 5.11 Ph 3. 19.11 Is 45. 8.1. He 6. 20.U Ep 2. 10.U Gn I, 1.11 Jn 8, 25.17 Ep 2, IO.

  • 54 F. Sanjek

    Tercio dicitur creare ex malo in peius facere. Ad quod inducit illud incodice in titulo , De hereticis Manicheis ': «Omnes uetite diuinis legibus etimperialibus constitutionibus hereses s et cetera usque (I et ministros crearequi non sunt» 18.

    5 Quod omnes creature sunt ab eterno. Dicit itaque quod omnes creaturesunt ab eterno bone creature cum deo bono, et male cum malo deo, et quodcreatores non precedunt creaturas eternitate sed causa, et quod creature ex deosunt ab eterno, sicut splendor uel radii a sole qui non precedit radios suostempore, sed tantum causa uel natura.

    IO Item dicit quod iste mundus est a dyabolo, uel potius a patre dyaboli etquod nunquam habuit principium, nec finem habebit.

    Item intelligit quod bonus deus habeat alterum mundum in quo sunthomines et animalia et omnia similia istis uisibilibus et corruptibilibus crea-turis, et ibidem fiunt coniugia et fornicationes et adulteria ex quibus procrean-

    IS tur infantes, et quod etiam turpius est, quod populus boni dei duxerunt contrapreceptum ipsius ibidem filias alienigenas in uxores, id est filias alieni deisiue malorum deorum, et ex tali coitu inhonesto et prohibito nati sunt gigan-tes et multi alii diuersis temporibus.

    An deus bonus creauit suas creaturas sine malitia. Nunc dicendum est si20 f.7ra deus bonus creauit suas creaturas puras sine malicia aliqua. I Ad hoc autem

    pretermittende sunt multe blasphemie quas ipse Iohannes dicit, uidelicetquod deus non est omnipotens. Dicit tamen quod deus uult et potest omniabona quantum in ipso est et in suis creaturis que sibi necessario obtemperant,sed impeditur hec dei uoluntas et potentia ab hoste suo.

    I dicit quod creare D ex] de L 2 et Manicheis L 6 eterno ••. bono] eternocum deo bono create D 7 causa] causa et natura D . creature •••sunt] creaturaexit a deo D 8 radius D non om. M IO dicit om. D patre] potestate DIJ et omnia] et quod omnia D 14 ibidem] quod ibidem D fiunt] sunt LIS etiam om. L est om. M duxerint Z IS-I6 duxerunt .••alienigenas] contrapreceptum ipsius duxerunt aliquando filias alienigenas D 16 alieni] alterius L19 rubo om. MZ 20 creaturas suas MZ puras] bonas puras L aliqua]aliqua secundum eum D hoc] hec D 21 premittende D 23 ipso] se D

    18 Codex lustinianus, Digesta, De haereticis et manichaeis, éd. Corpus iuriscivilis, t. II, Berlin, 1892, p. 50: • Omnes vetitae legibus et divinis et imperialibusconstitutionibus haereses perpetuo conquiescant et nemo ulterius conetur quae rep-pererit profana praecepta vel docere vel discere: ne antistites eorundem audeantfidem insinuare, quam non habent, et ministros creare, quod non sunt. (cit. d'aprèsA. Dondaine, Un traité néo-manichéen, p. 73)·

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharù 55

    IO

    Item quod alteruter agit in alterutrum ab eterno, et quod causa mala, idest deus malus, agit in deum uerum et in eius filium atque in cuncta eius operaab eterno.

    Ad hoc inducit multas auctoritates, ut est illud uerbum domini ad Sa-than in I9b: «Tu autem commouisti me aduersus Iob ut affligerem eumfrustra. U. Et iterum Iob ad deum: «Mutatus es michi in crudelem» BO. Itemdicit quod ille qui est summus in malo, plus potest quam creature que suntinfra summum deum in bono. Vnde concludit ex premissis quod bonus deusnon potuit perfectas facere creaturas suas, quamuis hoc uoluerit. Et hoc sibi etcreaturis accidit propter resistentiam mali dei, qui actum suum malum siuequamdam maliciam ab eterno inseruit in eas, ex qua malicia creature habue-runt posse peccare. Et ad hoc inducit illud in Ecclesiastico: «Qui potuit trans-gredi et non est transgressus, et malum facere et non fecit» 21, quod totumsimpliciter exponit de Christo. Et illud Iob: «In angelis suis reperit prauita-tem) 22. Et iterum: « Stelle non sunt munde s 23, et cetera. Et illud in princi-pio Genesis: «Sed et serpens erat callidior cunctis animantibus que feceratDeus s ", Et inde sic infert: ergo cuncta animantia calliditate participant, sedplus omnibus I serpens, et ideo per eum facta est deceptio. Ad predictumfacit aliud etiam quod ipse dicit, scilicet quod nichil est quod habeat liberumarbitrium, etiam deus summus, qui etiam non potuit perficere suam uolun-tatem propter resistenciam hostis sui.

    Item dicit quod omnis creatura dei boni duxit potentiam peccandi adactum decepta errore, quam etiam dicit esse deum summum in malo, exceptoChristo in quo illa potentia peccandi siue uis transgressoris ita oppressa estper summum bonum, ut carruerit suo effectu, quod mirabile atque quasi in-

    5

    IS

    20

    I alterum D 2 malus om. M 4- hoc] hec M 5-6 Iob ... frustra] eumfrustra ut affligerem L 7-8 quam •••bono] quam dei filius Ihesus Christus, etquam creature dei boni, et a contrario quod summum bonum plus potest quamonnia que sunt infra summum deum in malo D 8 quod bonus deus om. L9 suas om. D 9 hoc] hec D IO malum om. MZ 13 et malum facere]facere mala DL 14 reperit] deus reperit DM IS et cetera] in conspectueius L 17 Et •••cuncta] Igitur cuncta D 17 participabant D 20 qui etiam]qui sicut supradictum est D 22 dicit om. L creatura om. L .potentiam] pre-dictam potentiam D peccandi om. Z 2J quam etiam] quoniam D 2J malo •.•quo] malo in Christo autem fuit D 24 illa] ista L transgressionis LM 25 atque]et DM

    18 Jb 2, J.IO Jb JO, JI.Il Si JI, 10•.. Jb 4, 18.18 Jb 25, S.1& Gn J, 1.

  • F. Sanjek

    5

    solitum fuit isti Christo. Ideoque laudabilis est, sicut de eo dicitur in libroSapientie: « Quis est hic et laudabimus eum * 25, et cetera. Et omnes alie crea-ture dei boni uituperabiles extiterunt.

    Ad hoc autem inducit illud Apostoli: «Vanitati enim creatura subiectaest non uolens. ". Et iterum: «Scimus quod omnis creatura ingemiscit .17,et cetera.

    Item dicit quod quando deus infert penam pro culpis creaturis suis, tuncagit malum, nec conuersatur secundum deum, immo seruit aduersario.

    Item dicit quod cum deus dicit: «Ego sum, ego sum et non est aliusdeus.u et iterum: «Videte, videte, quod ego ipse sum deus. 21, et similiaduplicando, tunc mouetur ab aduersario. Deus enim uerus semel tantumloquitur et idipsum non repetit, sicut dicit Iob I0.

    Item dicit quod deus non prescit aliquod malum ex ui sue essencie, quiaillud non fluit ab eo, sed prescit illud aliquando per aduersarium suum.

    Item credit quod uerus deus propter peccata creaturarum eius induxitdiluuium, et destruxit Pentapolim Il et subuertit I Iherusalem, et ut breuiterdicam, omnia mala predicta que passus est populus Israel in Iudea siue interra promissionis, intulit eis uerus deus, motus ab aduersario propter pec-cata que ipsi fecerunt, sicut dictus Iohannes ait, et etiam putat omnia predictafuisse facta in quodam altero mundo dei ueri.

    Item credit quod anime dei transmittantur de corpore in corpus, et quodomnes in fine liberabuntur a pena et culpa.

    Item iste Ioannes recipit totam Bibliam, sed putat eam fuisse scriptamin alio mundo et ibidem fuisse formatos Adam et Euam.

    IO

    20

    1 isti om. D Ideoque] ideo D a hic] iste D a et cetera •.• proprium corpus(p. 57, 14) om. Z 4 illud] aliud D 5 quod] quoniam L 8 aduersario suo D9 Item •.. deus] Item dicit quod cum deus dicit quod quando deus infert pe-nam ••. aduersario M 9 Ego sumi om. DM JO videtel om. D ego ipse]ipse ego LM· JO Videte ..• deus] Videte quia ego sum solus et cetera DJ I duplicando] applicando D . 13 essencie] scientie DM 14 aliquando]aliunde D IS credit] dicit D 17-19 passus •.• predicta om. M 19 dictus] ipse D19 putat om. D ao dei ueri] ueri dei :L dei boni D ai trans-mutantur D aa et a culpa L a3 fuisse scriptam] prescriptam fuisse La4 fuisse] esse M

    .. Si 31, 9.l' Rm 8, 20.U Rm 8, a2.IS Cf. Ex ac, Si Sg 1:1, 13; Is 43. Il.l' Cf. Dt 32, 39; Lc 24, 39.IO Cf. Jb 33. 14.Il Cf. Gn 6, 17; 7. 17-8. 22; 9. Il; Sap IO, 6.

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharù 57

    5

    Item credit quod Noe, Abraham, Ysaac et Iacob, et ceteri patriarche, etMoyses et Iosue et omnes prophete, et beatus Iohannes Babtista placueruntdeo, et quod fuerunt homines in alio mundo, et quod Christus natus est expatribus secundum carnem antiquis supra nominatis, et quod uere assump-sit carnem ex beata Virgine, et uere passus est, crucifixus, mortuus et sepul-tus, et resurrexit tercia die, sed putat quod omnia predicta fuerunt in alio su-periori mundo et non in isto. Item quod in predicto mundo totum humanumgenus incurrit in mortem propter peccatum cui obediuit, quod peccatumappellatur a dicto Iohanne principium et causa omnium malorum, sicut sepedictum est supra; et corporibus eorum ibidem sepultis, anime descenderuntnecessario in infernum, id est in hunc mundum, et ad hunc infernum descen-dit Christus, ut auxiliaretur eis.

    Item credit quod ibidem fiet / resurrectio mortuorum, scilicet quod una-queque anima dei recipiet proprium corpus.

    Item quod uerus deus dedit in eodem mundo populo supradicto legemMoysi. Ibidem etiam offerebant sacerdotes hostias et holocausta pro pecca-tis populi, que secundum legem precipiuntur offerri.

    Item in eodem loco Christus ad litteram fecit uera miracula suscitandomortuos, et illuminando cecos,et pascendo de V panibus hordaceis V milia uiro-rum exceptis mulieribus et paruulis. Quid plura? Quicquid in tota Biblia legiturfuisse in hoc mundo, ipse in quodam alio mundo ad litteram fuisse conuertit.

    Quod Iohannes de Lugio fecit librum de erroribus. Siquidem blasphemias eterrores predictos et multos alios quos longum esset et etiam michi tediumennarrare, finxit sepedictus Iohannes de Lugio heresiarcha, et ex eis compi-lauit quoddam uolumen magnum X quaternorum, cuius exemplarium habeo etperIegi et ex illo errores supradictos extraxi. Est etiam ualde notandum, quoddictus Iohannes et eius complices non audent reuelare dictos errores creden-tibus suis, ne ipsi credentes discedant ab eis propter hos nouos errores, etpropter diuisionem que horum causa est inter Catharos Albanenses.. . Cathari Albanenses dampnant Concorrozenses, et econuerso.

    De propriis erroribus ecclesie Catharorum de Concorrezo. Sequitur de pro-priis oppinionibus ecclesie Catharorum de Concorrezo.

    IO

    20

    3 deo bono D 3 mundo ... antiquis] mundo. Item (et M) quod Christus natusest secundum carnem ex patribus antiquis DLM· 6 predicta] ista D8 quod] quia D 9 dicto] predicto M IO sepultis om. M 12 Christus]Christus post mortem D J2 eas R (cet. mss. eis) 17 precipie-bantur M 18 Item quod D 18 in suscitando D 21 alioquodam mundo D 22 rubo om. LMZ 23 quos] quod D 23 longumom. L et etiam om. L 2S cathemorum R 26 illo] eo DL 27 pre-dictus L 27 audeant M predietos L 28 discedant om. L 30 Concore-zenses D Concorrenses L 31 erroribus ecclesie] opinionibus LM 32 Con-correzo] Corrozo MZ

  • S8 F. ~anjek

    Isti bene sentiunt de uno principio tantum, sed multi ex eis errant intrinitate et unitate.

    f. Sra Item confitentur quod deus ex nichilo creauit angelos I et IIllor elementa,sed errant credendo quod dyabolus de licentia dei formauit omnia uisibilia

    S siue hunc mundum.Item credunt quod dyabolus formauit corpus primi hominis et in illud

    effudit unum angelum qui in modico iam peccauerat.Item quod omnes anime sunt ex traduce ab ipso angelo.Item reprobant totum uetus testamentum, putantes quod dyabolus

    IO fuit actor eius, exceptis illis tantummodo uerbis que sunt inducta innouo testamento per Christum et apostolos, sicut illud: «Ecce Virgoconcipiet» 8B, et similia.

    Item isti omnes dampnant Moysen, et ex eis multi dubitant de Abraham.ysaac et Iacob, et ceteris patriarchis et etiam prophetis in speciali, etmulti

    IS ex eis modo bene credunt de beato Iohanne Babtista quem olim omnes damp-nabant.

    Item dicunt quod Christus non assumpsit animam humanam, sed fereomnes credunt eum assumpsisse carnem de beata Virgine.

    Errores Nazarii episcopi ipsorum. Nazarius uero quondam eorum episco- .20 pus et antiquissimus coram me et aliis multis dixit quod beata Virgo fuit an-

    gelus, et quod Christus non assumpsit naturam humanam sed angelicam,siue corpus celeste, et dixit quod habuit hunc errorem ab episcopo et filiomaiore ecclesie Bulgarie iam fere elapsis annis LX.

    Preterea notandum est quod omnes Cathari, qui confitentur Christum25 assumpsisse uerum corpus humanum, negant illud corpus esse glorificatum

    et glorificandum, et dicunt quod Christus in die assumptionis deposuitf. 8rb illud in celo aereo, et iterum resumet illud in die I iudicii, et post iudicium

    resoluetur in preiacentem materiam tanquam cadauer putridum.Item dicunt quod anima beate Virginis et apostolorum omniumque sane-

    30 torum non sunt adhuc in gloria nec erunt usque in diem iudicii, sed sunt inquodam loco in aere isto cum corpore Ihesu Christi.

    4 de om. Z 6 illud] illum D illis M 7 effudit] infudit animam per D inmodico iam om. L IO actor] auctor DM illis] hiis D tantum Z I2 conci-piet tet cetera D 13 eis] illis M IS beato om. D 18 carnemhumanam D 19 rubo om. LMZ episcopi ipsorum] Concorieni D 19 eorumom. L 20 etl om. D '. 23 lapsis D annis quadraginta D 24 est om. Z25-26 glorificandum uel glorificatum D et glorificandum om. L 26 assumptio-nis] ascensionis D 27 et post iudicium] quo facto Christi corpus D 29 Itemdicunt] et quod D Beate Marie virgo M 29-30 omniumque sanctorum] et san-ctorum omnium L 30-31 in quodam •••Christi] in aere isto in quodam loco cumcorpore Ihesu Christi LMZ 3I isto aere D

    81 Is 7. 14.

  • Raynerius Sacconi, Summa de Catharis 59

    IO

    De Catharis Baiolensibus, Nunc dicendum (est) de oppinionibus eccle-sie de Baiolo.

    Isti conueniunt cum predictis Catharis de Concorreso fere in omnibusoppinionibus supradictis excepto hoc, scilicet quod dicunt quod anime suntcreate a deo ante mundi constitutionem et quod tunc etiam peccauerunt.

    Item credunt cum predicto Nazario quod beata Virgo fuit angelus, etquod Christus non assumpsit naturam humanam ex ea, nec uere passus estaliquem dolorem in morte, sed quod assumpsit corpus celeste.

    De Catharis Tholosanis, Albigensibus et Carcassonensibus. Vltimo notandumest quod Cathari ecclesie Tholosane et Albigensis et Carcassonensis tenenterrores Belesmanze et antiquorum Albanensium et fere omnes ecclesie Catha-rorum de ultra mare quas scripsi similiter.

    Nulla uero ecclesia Catharorum concordat in omnibus cum erroribus

    5

    ecclesie de Concorreso.Ecclesia Francie concordat cum Baiolensi.Illi uero de Marchia Teruisina et de Tuscia et de Valle Spolitana concor-

    dant cum dictis Baiolensibus in pluribus quam cum Albanensibus, sed pau-latim trahuntur ad Albanenses.

    Item omnes ecclesie Catharorum recipiunt se ad inuicem licet habeant20 f.Sv• diuersas et contrarias opiniones, preter / Albanenses et Concorrenses, qui se

    dampnant ad inuicem sicut supradictum est. Siquis uero Catharus siue Ca-thara, cuiuscumque sexus sit, prefatos errores confessus non fuerit propriosuel saltem communes, tunc est de illo dicendum indubitanter, quod ipse inypocrisi mendacium loquitur, quod est proprium Catharorum, teste Apostoloqui de eis hoc sine uelamine prophetauit, nisi forte fuerit homo simplex uelnouicius inter eos, talibus enim multis illorum secreta minime reuelantur.

    De heresi Leonistarum siue Pauperum de Lugduno. Supradictum est suffi-cienter de heresi Catharorum. Nunc dicendum est de heresi Leonistarumsiue Pauperum de Lugduno. Diuiditur autem heresis in duas partes. Prima

    15

    1 Specificat errores Baiolensium rubo D, om. rubo LMZ Nunc] item Z est om.LMR 1-2 ecclesie de Baiolo] Catharorum ecclesie de Baiolo D 3 ConcorrezioD Concorrezo Z 4 axcepto hoc] exceptis istis D 4 quodl] quia D 5 a deoom. L 5 quod om. D peccauerit L 6 Item ••. angelus om. D 9 Tub.om. LMZ 9 Carcassensis D I I Belesmange D Belezmanse MZ Belezmansse L13 uero om. D [3 cum erroribus om. LMZ 14 ecclesie om. L ConcorrezoMZ Concorrezio D 16 Triuisina Z Triuizina D [6 Spoletana D [7-[8 inpluribus •., Albanenses om. L 17-18 sed •••Albanenses om. M 18 ad Albanenses]ab Albanensium Z 19 se recipiunt M ad om. D 20 contrarias et diuersas LConcorrezenses D Concorronenses M 2[ siue] uel D 22 sexus sit] sitsecte D 23 uel] aut M 25 hoc] hic M 25 forte] fortasse D 26 illo-rum] uerborum D 27 De propriis opinionibus Catharorum rubo L heresi]opinionibus D siue] seu DMZ 29 siue] seu L 29 Diuiditur ..• Ultramontaniom. M

  • 5

    IOf. 8vb

    20

    60 F. Sanjek

    pars uocantur Pauperes Ultramontani. Secunda uero Pauperes Lombardi,et isti descenderunt ab illis. Primi, scilicet Pauperes Ultramontani, dicuntquod omne iuramentum est prohibitum in nouo testamento tanquam mortalepeccatum. Et illud idem dicunt de iusticia seculari, scilicet quod non licet re-gibus, principibus et potestatibus punire malefactores.

    Item dicunt quod simplex laicus potest consecrare corpus domini. Credoetiam quod idem dicant de mulieribus, quia hoc non negauerunt michi.

    Item quod ecclesia Romana non est ecclesia Ihesu Christi.De Pauperibus Lombardis. Pauperes Lombardi concordant cum primis

    in iuramento et iusticia seculari. De corpore uero domini sentiunt etiam peiusquam primi, dicentes quod concessum I est cuilibet homini sine mortali con-secrare illud.

    Item dicunt quod ecclesia Romana est ecclesia malignantium 13 et bestiaet meretrix, que leguntur in Apocalypsi 14. Et ideo dicunt nullum esse pecca-tum in quadragesima et in sextis feriis contra preceptum ecclesie comederecarnes, dummodo fiat sine scandalo aliorum.

    Item quod ecclesia Christi permansit in episcopis et aliis prelatis usquead beatum Siluestrum, et in eo defecit quousque ipsi eam restaurauerunt.Tamen dicunt quod semper fuerunt aliqui qui timebant Deum et saluabantur •

    . Item dicunt quod infantes saluantur sine baptismo.

    • ••Anno Domini MCCL compilatum est fideliter per dictum fratrum Rayne-

    rium opus superius annotatum. (Deo gratias).

    z et isti •.• illis om. D 4-5 regibus et D 5 punire] putare L 9 De Lom-bardis (Lumbardis) rubo DZ. om. rubo M JO etiam om. D JI mortali existentiaddo D J3 dicunt om. D J6 aliorum] infirmorum D J9 Deum timebant MZzz dictum] predictum Z discretum D

    aa Cf. Ps zs. S.1& Cf. Ap 13; 1-3; 14. 11; 15.2; 16. 10; 17. 1-11; 19. Z-20; ZO,4; etc.